- 0 -

Lise Vanderhenst Studierichting ASO Humane Wetenschappen Tweede leerjaar – derde graad Schooljaar: 2008 - 2009

EINDWERK: INVLOED VAN EEN ECHTSCHEIDING OP KINDEREN

- 1 -

- 2 -

Lise Vanderhenst Studierichting ASO Humane Wetenschappen Tweede leerjaar – derde graad Schooljaar: 2008 - 2009

EINDWERK: INVLOED VAN EEN ECHTSCHEIDING OP KINDEREN

- 3 -

Voorwoord

Bij het maken van mijn eindwerk speelde vooral mijn persoonlijke ervaring een grote rol. Het onderwerp heeft me heel sterk geboeid doordat ik me vaak kon herkennen in de inhoud van de teksten. Ik wil in het speciaal Mevr. Heurckmans bedanken. Zij heeft me de nodige steun en hulp geboden.

- 4 -

Inhoudsopgave

Voorwoord .................................................................................................................................. 3 Inhoudsopgave ........................................................................................................................... 4 Inleiding ...................................................................................................................................... 5 1 Reactie op korte termijn ................................................................................................... 6 1.1 Baby’s: een sterke band (0-2 jaar) .................................................................................... 6 1.2 Peuters in hun wereldje (2-3 jaar) .................................................................................... 6 1.3 Kleuters vol fantasie (3-5 jaar) .......................................................................................... 7 1.4 De lagere school: tijd voor vriendjes (6-12 jaar) ............................................................... 7 1.5 Pubers: wie ben ik? (12-16 jaar) ........................................................................................ 8 1.6 Jongvolwassenen: op eigen benen (+ 16 jaar) .................................................................. 9 2 Rouwproces ..................................................................................................................... 11 2.1 Ontkenningsfase .............................................................................................................. 11 2.2 Protestfase ...................................................................................................................... 11 2.3 Desorganisatiefase .......................................................................................................... 12 2.4 Reorganisatiefase ............................................................................................................ 12 3 Gevolgen op lange termijn .............................................................................................. 13 3.1 Scheidingsangst ............................................................................................................... 13 3.1.1 Oorzaken van de scheidingsangst ................................................................................... 13 3.1.2 Het beperkte tijdskader van kinderen ............................................................................ 13 3.2 Oudervervreemding of ouderverstoting (Parental Alienation Syndrome) ..................... 14 3.2.1 Wat is oudervervreemding? ............................................................................................ 14 3.2.2 De ernstige gevallen ........................................................................................................ 14 3.2.3 De matige gevallen .......................................................................................................... 15 3.2.4 De lichte gevallen ............................................................................................................ 15 3.3 Het stiefgezin ................................................................................................................... 15 3.3.1 Het nieuw samengesteld gezin ....................................................................................... 15 3.3.2 De stiefouder ................................................................................................................... 16 4 Ondersteuning ................................................................................................................. 17 4.1 Hoe kunnen de ouders hun kinderen helpen?................................................................ 17 4.1.1 Het betrekken van het kind ............................................................................................. 17 4.1.2 De kinderen uit de strijd houden .................................................................................... 18 4.1.3 Warme discipline ............................................................................................................. 18 4.1.4 Hulp bieden bij het verwerken van schuldgevoelens ..................................................... 18 4.2 Hulpinstanties.................................................................................................................. 19 4.2.1 Boeken ............................................................................................................................. 19 4.2.2 Websites .......................................................................................................................... 19 4.2.3 Hulporganisaties .............................................................................................................. 20 5 Besluit .............................................................................................................................. 21 6 Bibliografie ...................................................................................................................... 22 7 Bijlagen ............................................................................................................................ 23 7.1 Cijfers i.v.m. scheiding ..................................................................................................... 23 7.1.1 Cijfers van het jaar 2006.................................................................................................. 23 7.1.2 Evolutie van scheidingen en huwelijken ......................................................................... 23 7.2 Ontwikkeling samengesteld gezin ................................................................................... 24 7.3 Reactie van papa ............................................................................................................. 25

- 5 -

Inleiding

De voorbije decennia vonden er grote veranderingen plaats in de samenleving. Net als in andere Europese landen, daalde het aantal huwelijken en nam het aantal echtscheidingen in België fors toe. De echtscheidingscijfers stijgen sinds 1960 met een versnelling in de jaren 90. Sinds 1990 worden jaarlijks ongeveer 30 000 huwelijken ontbonden. (zie bijlage) Bij twee op drie echtscheidingen zijn kinderen betrokken. Deze scheidingen hebben een grote impact op kinderen. Ik ga in mijn eindwerk deze gevolgen voor kinderen van gescheiden ouders behandelen. Eerst en vooral zal ik bespreken hoe ze in eerste instantie met de echtscheiding omgaan. Dit wordt besproken in het eerste hoofdstuk: reacties op korte termijn. Daarna heb ik me verdiept in het rouwproces. Vervolgens komt er een stuk waar de gevolgen op lange termijn in besproken worden. Een laatste, en zeker niet onbelangrijk hoofdstuk, gaat over hoe de omgeving de kinderen kan ondersteunen. Kunnen we hen in de mate van het mogelijke hulp bieden bij het verwerken en aanvaarden van de scheiding van hun ouders? Ikzelf ben ook een kind van gescheiden ouders. Zij gingen uit elkaar toen ik elf jaar oud was. Op het einde van elk hoofdstuk zal ik vertellen in welke mate de punten bij mij van toepassing waren of hoe ik zelf de veranderingen ervaren heb.

- 6 -

1 Reacties van kinderen op korte termijn

Kinderen kunnen op verschillende manieren reageren op de scheiding van hun ouders. Vaak gaan ze thuis ook anders reageren dan buitenshuis. Voor kinderen is het oorspronkelijk gezin de basis van hun bestaan. Vanuit deze veilige basis kunnen zij zich ontwikkelen. Wanneer de ouders uit elkaar gaan, verliezen de kinderen hun veilige basis en gaan ze een onzekere toekomst tegemoet. Ze weten dat er veel zal veranderen maar ze kunnen zich niet inbeelden wat het voor hen allemaal zal betekenen. Hoe het kind reageert, hangt af van:

- De leeftijd - Het karakter - De hoeveelheid veranderingen - De ondersteuning van de ouders en andere volwassenen

Hieronder volgt een overzicht van de reacties met onderscheid in leeftijdsgroepen.

1.1 Baby’s: een sterke band (0-2 jaar)

Een baby van gescheiden ouders zal vaak slecht drinken, niet lachen of erg slecht slapen. Een baby zendt signalen uit. Hij huilt als hij honger heeft of moe is. Moeder of vader reageert daarop. Een baby leert uit die antwoorden, dat volwassenen voor hem zorgen. En dat hij op hen ook kan vertrouwen. Zo voelt hij zich veilig om zijn omgeving verder te ontdekken. Wanneer de moeder of vader weggaat, ook al is het maar voor even, zal een baby eerst even angstig zijn. Maar hij is meteen weer getroost wanneer hij de ouder terug ziet. Zo bouwt een baby basisvertrouwen op en een veilige gehechtheid met zijn verzorger. Die veilige gehechtheid heeft hij nodig om een evenwichtige volwassene te worden. Bij een scheiding van zijn ouders voelt de baby het verdriet of de spanning van zijn moeder of vader erg goed aan. Hij voelt dat ze voor een tijdje minder beschikbaar zijn. Hierdoor kan hij zich bang of verlaten voelen, waardoor hij lastiger en huilerig is. Hij klampt zich bijvoorbeeld vast aan zijn moeder als die even weg gaat. Of hij zoekt extra troost bij een fopspeen of knuffel. Een baby kan immers op geen enkele andere manier laten zien hoe hij zich voelt. Wanneer een jonge baby zijn moeder of vader niet regelmatig ziet, draagt hij geen beeld in zich van die afwezige ouder. Wanneer hij een ouder na een scheiding slechts om de twee weken ziet, zal die een volslagen vreemdeling of geen vertrouwde persoon meer voor hem zijn. Het kan de baby extra angstig maken wanneer hij alleen gelaten wordt bij zo’n ‘vreemdeling’.

1.2 Peuters in hun wereldje (2-3 jaar) Peuters van deze leeftijd zijn al wat onafhankelijker van hun ouders. Ze leren zelfstandig eten en worden zindelijk. Ze beginnen te praten, maar kunnen nog niet goed uitleggen wat

- 7 -

ze voelen. Ze begrijpen ook oorzaak en gevolg nog niet goed. Dat maakt het moeilijk voor hen om de scheiding te begrijpen. Ze geven daar vaak een heel eigen uitleg aan. Ze gaan de schuld bij zichzelf leggen. Heel hun wereldje draait om hen alleen. Alles wat gebeurt, staat met hen in verband. Vaak wil het kind zo dicht mogelijk bij de verzorgende ouder blijven. Dit kan moeilijkheden geven wanneer de andere ouder hem komt ophalen. Soms is een peuter na zo’n bezoek extra stil of lastig. Zo probeert hij alles weer op een rijtje te zetten om te begrijpen wat er gebeurt. Een onverwachte gebeurtenis, iets wat niet in zijn vast schema past, zoals een niet nagekomen bezoekregeling, kan hem erg verwarren.

1.3 Kleuters vol fantasie (3-5 jaar) Kinderen op deze leeftijd zijn vooral boos en bedroefd. Terwijl de jongens drukker, geprikkelder en rusteloos worden, gaan de meisjes overdreven hun best doen door braaf te zijn en te helpen. Ze lijken als het ware op kleine volwassenen. Bij sommige kleuters komt regressie voor. Ze gaan zich terug jonger voordoen dan normaal op hun leeftijd. Ze kunnen weer gaan duimzuigen of bedplassen. Kleuters met gescheiden ouders zijn angstig en voelen zich onveilig, waardoor ze nachtmerries krijgen, of angst hebben om van de ouders weg te gaan. Kinderen uit deze leeftijdsgroep zijn al veel zelfstandiger dan baby’s en peuters. Het kind leert zich aankleden, vraagt wat hij wil en zegt wat hij voelt. Hij gaat ook voor het eerst naar school en moet met andere kinderen en volwassenen leren omgaan. Hoe hij dit doet, zal hij spiegelen aan de manier waarop zijn ouders met hem en elkaar omgaan. Die basis leert hij van hen. In deze periode ontdekken kinderen ook of ze een meisje of jongen zijn. Meisjes zoeken een voorbeeld bij hun moeder en jongens bij hun vader. Begrijpen waarom zijn ouders scheiden, is ook voor een kleuter erg moeilijk. Zijn hele wereld draait nog steeds om hem alleen. Zich verplaatsen in de persoon van iemand anders kan hij nog niet. Wat hij niet begrijpt vult hij aan met zijn eigen rijke fantasie. De verwarring over de scheiding van zijn ouders kan een kleuter lastig en onhandelbaar maken, hem slecht doen slapen of eten. Hij wil ook weten dat die scheiding voor hem betekent. Hij kan best een duidelijke uitleg krijgen voor al zijn vragen, zodat er geen plaats meer is voor eigen fantasie of angst.

1.4 De lagere school: tijd voor vriendjes (6-12 jaar) Wanneer hun ouders scheiden, willen kinderen troosten en helpen. Ze maken zich zorgen om de vertrokken ouder. Soms voelen ze zich door deze ouder afgewezen. Dit heeft een groot effect op hun zelfvertrouwen. Ze komen voor een groot probleem te staan wanneer ze het gevoel hebben te moeten kiezen tussen hun beide ouders. Veel kinderen proberen hun ouders terug samen te brengen. Ze gaan hier vaak heel ver in. Wanneer hun ouders uit elkaar gaan, doen sommige kinderen, in het begin, alsof er niets

- 8 -

aan de hand is. Alsof ze eerst toestemming moeten krijgen om verdriet en verwarring te mogen voelen en tonen. Ze klagen over hoofd- en buikpijn of slapen slecht. Wanneer kinderen geen antwoorden krijgen op hun vragen, vullen ze die met hun eigen fantasie in. Deze fantasie kan bedreigender zijn dan de werkelijkheid. Jonge schoolkinderen begrijpen vaak meer dan ze kunnen verwerken. Ze gaan zich soms heel volwassen gedragen, maar zijn ontgoocheld wanneer dit niet lukt. Ze kunnen zich dan eenzaam en machteloos voelen, net in een periode dat heel wat kinderen hun zelfvertrouwen opbouwen. Doordat deze kinderen zoveel te verwerken hebben ontstaat er vaak een achteruitgang van de schoolprestaties. Oudere schoolkinderen reageren vaak heel boos, vooral tegenover de ouder die weg is gegaan. Ze zijn geneigd partij te trekken voor één van de ouders, hierdoor lopen ze het gevaar verwikkeld te worden in de ruzies tussen de ouders. Sommigen gaan overdreven voor één ouder zorgen, soms zelfs zo erg dat ze hun eigen zorg verwaarlozen. De kinderen tussen 9 en 12 hebben een afwisselend humeur. Soms zijn ze opstandig terwijl ze zich even later weer hulpeloos zullen opstellen. Dit kan problemen geven in de omgang met leeftijdsgenoten. Kinderen van bijna twaalf kijken al wat onafhankelijker naar hun vader en moeder. Ze beginnen zich langzamerhand van hen los te maken. Dit proces zet zich verder in de puberteit. Een goede band tussen ouder en kind in de periode van de lagere school, helpt kinderen door dat losmaken en de puberteit heen.

1.5 Pubers: wie ben ik? (12-16 jaar) Van twaalf tot zestien willen tieners steeds onafhankelijker worden van hun ouders. Ze leren nu zelfstandig denken en handelen. Vrienden worden steeds belangrijker. Hun lichamelijke ontwikkeling komt in een stroomversnelling. En ze gaan ontdekkingen doen op seksueel vlak. Wisselende hormonen zorgen voor wisselend humeuren en gevoelens. Ze bekijken hun wereld voornamelijk vanuit hun eigen hoek, maar kunnen zich al wat beter in de positie van iemand anders inleven en anderen begrijpen. Ze maken zich stilaan los van hun ouders, al blijven die nog erg belangrijk voor hen. Een veilige thuis helpt hen om hun identiteit en zelfstandigheid te ontdekken. Pubers zijn sowieso al heel onvoorspelbaar. De scheiding van hun ouders kan ze nog verder uit balans brengen. Ze reageren erg verschillend: Sommigen willen zorgen voor hun vader of moeder, voor broers en zussen. Ze zijn soms al erg vroeg volwassen, of gedragen zich meer volwassen dan ze zijn. Tieners kunnen meer verantwoordelijkheid aan dan kinderen van de lagere school. Ze nemen dikwijls een deel van de taken van hun ouders over. Wanneer tieners te veel verantwoordelijkheid op zich nemen binnen het gezin, hebben ze het later soms moeilijker om los te komen van het gezin en op eigen benen te staan.

- 9 -

Andere pubers reageren boos, voelen zich verraden en vluchten weg van de lastige situatie thuis. Ze willen niet meer opgevoed worden en zoeken buitenhuisactiviteiten. Ze mijden het contact met hun ouders, waardoor een deel van de zorg en controle van hun vader of moeder wegvalt. Soms sluiten jongeren zich af en vertellen niet meer waar ze mee bezig zijn. Hierdoor krijgen de ouders een vals beeld van hun kind. Ook jongeren die kind waren toen hun ouders uit elkaar gingen, kunnen moeilijke tienerjaren doormaken. Bijvoorbeeld wanneer de rust in hun gezin niet terugkeerde. Ook zij vluchten dan thuis weg, zijn agressief of verdrietig, of nemen extra verantwoordelijkheid. Pubers zitten ook in een fase waarin ze op zoek gaan naar de zin van relaties. Wanneer hun ouders scheidden toen ze jonger waren, hebben ze al geleerd dat relaties niet vanzelfsprekend zijn. Dat kan ze onzeker maken om zelf relaties aan te gaan. Wanneer ouders in hun tienertijd scheiden, voelen pubers zich vaak in de war, bedrogen of boos en hebben ze geen vertrouwen meer in relaties.

1.6 Jongvolwassenen: op eigen benen (+ 16 jaar) Ook jongvolwassenen maken een verwerkingsproces door wanneer hun ouders scheiden. De scheiding zal voor hen een grote confrontatie met de realiteit van relaties en mislukkingen zijn. Sommigen willen bewijzen dat ze het beter kunnen dan hun ouders terwijl anderen bang worden van het partner- en ouderschap. Jongvolwassenen hebben het vaak wel minder moeilijk met de scheiding dan jongere kinderen, omdat ze de situatie van hun ouders beter begrijpen. Meestal komt die scheiding voor hen ook niet onverwacht. Ze hebben de spanningen in huis al gevoeld. Hun persoonlijkheid is voor een deel al gevormd en ze hebben uit vroegere, moeilijke situaties geleerd om met stress en spanning om te gaan. Om de scheiding te kunnen plaatsen, hebben jongvolwassenen nog steeds de steun nodig van hun ouders. Daarnaast vinden zij eventueel ook steun bij broers of zussen en bij vrienden. Sommigen zoeken hulp bij hulpverlening. Ook voor adolescenten is deze periode in hun leven een kwetsbare fase, door de vele keuzen en stappen die ze moeten zetten. Ze kiezen voor een relatie, een studierichting,… Praktische regelingen na een scheiding lopen meestal erg soepel omdat jongvolwassenen een stuk zelfstandiger zijn dan jongere kinderen. Zij houden meestal zelf contact met hun moeder en vader. Net als pubers, maakt een aantal jongvolwassenen een sprong voorwaarts in hun ontwikkeling en zijn ze snellen zelfstandig en volwassen. Vooral meisjes gaan voor jongere broers en zussen zorgen en het gezin ondersteunen. Wanneer dat goed loopt, zal dit een goed effect hebben op hun zelfvertrouwen. Maar al deze taken mogen hen niet tegenhouden om hun eigen weg verder uit te bouwen en zelfstandig te gaan wonen. Sommige adolescenten gaan net sneller alleen wonen om van de probleemsituatie verlost te zijn.

- 10 -

Toen mijn ouders beslisten uit elkaar te gaan was ik elf jaar. In eerste instantie geloofde ik niet dat ze voorgoed zouden scheiden. “Mama zal binnen een paar dagen wel terug zijn,” dacht ik. Ik heb uiteindelijk nog aan mama gevraagd of ze niet wou terug komen, maar zo makkelijk was het natuurlijk niet. Ik ben toen heel boos geweest op haar. Mijn zus en ik moesten kiezen bij wie we zouden intrekken en ik heb onmiddellijk gezegd dat ik bij papa wou gaan wonen. Het was tenslotte toch mama haar eigen fout. Ik heb in de daaropvolgende periode heel goed voor mijn papa proberen zorgen. Ik hielp met de strijk, troostte hem, of we maakten samen het eten. Ik probeerde zo volwassen mogelijk met de situatie om te gaan, al was dat vaak erg moeilijk omdat ik veel dingen niet begreep.

- 11 -

2 Rouwproces

Een rouwproces kan twee jaar duren. Het verloopt in vier verschillende stappen. In het begin is er rustig gedrag, vooral onverschilligheid. Daarna komt er de heftige reactie. Dan komen er gevoelens van neerslachtigheid en ten slotte is er aanvaarding. Natuurlijk zal elk kind een ander rouwproces doormaken, maar er kan in grote lijnen een algemeen rouwproces opgesteld worden.

2.1 Ontkenningsfase De eerste fase in het rouwproces is de ontkenningsfase. Ze duurt niet langer dan drie tot zes maanden. Als de kinderen vernemen dat de ouders uit elkaar gaan, reageren ze met een schokgevoel. Het mechanisme van de ontkenning zal er echter voor zorgen dat het kind niet overweldigd wordt door die schok. Vandaar dat sommige kinderen zich in het begin onverschillig opstellen tegenover de echtscheiding. Ze gedragen zich vrij rustig en werken hun dagelijks programma gewoon verder af, alsof er niets aan de hand is. Een specifieke variant van de ontkenning is die waarbij kinderen de oorzaak bij zichzelf leggen. Ze ontwikkelen zo de illusie dat ze de scheiding nog ongedaan kunnen maken. Andere kinderen proberen dan weer door hun magisch denken het verlies ongedaan te maken, bijvoorbeeld door te blijven praten met de verdwenen ouder. Achter de ontkenning schuilt de angst niet meer op volwassenen te kunnen rekenen. Deze algemene angst uit zich dan in allerlei concrete angsten, zoals scheidingsangst, de angst gescheiden te worden van de ouder die gebleven is en de angst om ook nog die ouder te verliezen.

2.2 Protestfase De tweede fase is de protestfase. Deze kan zo’n zes tot twaalf weken duren. De fase wordt gekenmerkt door een chaotisch en hevig gevoelsleven. Uiterlijk zien we hier vooral agressiviteit. Het kind protesteert tegen de scheiding die hij ondertussen wel erkent. Het kind kan woedebuien krijgen. Deze zijn vooral gericht op de ouder die het initiatief tot de scheiding heeft genomen. Hier moet wel bij vermeld worden dat deze kinderen vaak de oorzaak van de scheiding niet kennen. We zien in deze fase opnieuw kinderen die zichzelf de schuld geven van de scheiding. Door lastig gedrag te vertonen, lokken ze straf uit. Deze straf komt bij hen dan over als een straf voor de scheiding waar zij de schuld van dragen. Tieners gaan, om hun eigen geweten te sussen, vragen stellen over de werkelijke oorzaak en de werkelijke schuldige. De basis van heel de protestfase is verdriet. Dit verdriet wordt bij de oudere kinderen dan weer omgezet in een groot verlangen dat alles weer goed komt.

- 12 -

2.3 Desorganisatiefase De derde fase is de desorganisatiefase. Deze mag bij kinderen niet langer dan tien dagen tot drie weken duren en bij tieners hooguit twee tot drie maanden. In deze fase wordt het kind zich bewust van de leegte die de vertrokken ouder heeft nagelaten. Het kind mist de ouder die niet meer bij hem woont. Voor het kind lijkt alles zinloos. Soms zien we dan ook neerslachtig en futloos gedrag. Er is geen hoop op toekomst en gevoelens van wanhoop en depressie komen naar boven. Er wordt compensatie gezocht voor het verdriet in materiële dingen of in de fantasie. Kinderen vertonen soms nog weinig interesse voor spel, taken, routinehandelingen, en soms zelfs voor eten. Andere kinderen vertonen lichamelijke klachten of gaan zich kinderlijk gedragen. Er doen zich schoolproblemen voor en moeilijkheden met leeftijdsgenootjes.

2.4. Reorganisatiefase De vierde fase is de reorganisatiefase. Het kind gaat zich nu aanpassen aan de nieuwe omgeving, dat wil zeggen: de omgeving zonder de afwezige ouder, het onvolledige gezin met zijn dagelijkse probleempjes. Het kind is niet noodzakelijk gelukkig met de scheiding, maar kan er zich bij neerleggen. Het kind heeft zijn verdriet nu een plaats gegeven in zijn leven. Hij komt er lichamelijk en geestelijk, beetje bij beetje, terug bovenop. En hij krijgt weer meer aandacht voor de toekomst.

Als ik terug kijk naar de periode na de scheiding kan ik bij mezelf de vier fases in bepaalde maten wel herkennen. Zo heb ik in eerste instantie ontkend dat mama echt weg zou gaan. Ik geloofde dat ze na een paar dagen wel terug zou komen. In de theorie was te lezen dat veel kinderen in de eerste fase van het rouwproces de scheiding gaan ontkennen. Daarna ben ik niet echt in een protestfase terecht gekomen maar ik zat wel met enorm veel vragen. Ook had ik nu enorm veel verdriet. Ik probeerde dit zo weinig mogelijk te laten merken want de mensen rondom mij hadden zelf al genoeg verdriet, vond ik. Bij de desorganisatiefase spreken ze over dat het kind zich bewust wordt van de leegte. Dit heb ik heel sterk gemerkt. Als ik ’s avonds in mijn bed lag, voelde ik mij heel alleen. Ik heb toen een tijdje elke nacht slaapwel gezegd tegen mama, althans tegen een foto van mama. Naarmate de tijd verstreek ben ik me stilaan beginnen neerleggen bij de situatie. Papa, mijn zus en ik trokken goed onze plan en we hadden een gezellige thuis.

- 13 -

3 Gevolgen op lange termijn Een echtscheiding kan op lange termijn grote gevolgen hebben voor de kinderen. Het kind kan scheidingsangst ontwikkelen, waarbij het enorm veel schrik zal hebben om aan zijn lot overgelaten te worden. Ook oudervervreemding kan voorkomen. Hierbij zal het contact met één van de ouders zeer slecht verlopen. Het kind kan ook terecht komen in een samengesteld gezin. Hierbij is het van groot belang dat het kind de tijd krijgt om zich aan te passen aan de grote veranderingen.

3.1 Scheidingsangst Het voornaamste probleem waarmee kinderen te kampen hebben als hun ouders uit elkaar gaan, is de angst allebei hun ouders te verliezen. Kinderen zijn bang dat er geen ouderliefde zal zijn als ze die nodig hebben, en dat hun ouders misschien zelfs weggaan en hen aan hun lot overlaten. In het volgende hoofdstuk laat ik zien hoe de dreiging dat de veilige band met de ouders verbroken wordt, leidt tot scheidingsangst. 3.1.1 Oorzaken van scheidingsangst Kinderen tussen drie en acht jaar maken zich vaak grote zorgen of hun band met hun ouders wel blijvend is. De angst om in de steek gelaten te worden is zeer groot bij kleine kinderen. Zelfs tot hun achtste of negende kennen de meeste normale kinderen de angst dat hun ouders hen verlaten. Alle kinderen zijn bang dat ze van hun ouders gescheiden worden en dat er niemand is om voor hen te zorgen. Deze normale angst voor verlating en verlies wordt nog versterkt wanneer de ouders gaan scheiden. Kinderen denken dat nu gaat gebeuren waar ze het meeste schrik voor hadden. In feite ontdekken deze kinderen dat relaties niet voor eeuwig zijn en dat ze in de steek kunnen worden gelaten. Dit kan een aanleiding geven tot scheidingsangst. 3.1.2 Het beperkte tijdskader van kinderen Door zijn beperkte denkvermogen kan een kind niet zo goed uren en dagen onderscheiden. Wanneer een ouder bijvoorbeeld zegt: ‘ik zie je over vier dagen’, begrijpt het kind niet wat dat inhoudt. Hij is er helemaal niet gerust op of zijn vader of moeder weer terug zal komen. Er kan hier een sterke angst schuilgaan om hulpeloos achter te blijven. Bovendien is bij kinderen de objecttrouw nog in een vroeg stadium. Dit is het inzicht dat een object nog bestaat als het uit het zicht verdwenen is. Dit geeft een grote onzekerheid wanneer de ouder, ook al is het maar even, weggaat.

- 14 -

3.2 Oudervervreemding of ouderverstoting (Parental Alienation Syndrome) 3.2.1 Wat is het Parental Alienation Syndrome (PAS)? PAS is een aandoening waarbij het kind na de echtscheiding van de ouders zich gaat afstoten tegen één van de ouders. In sommige gevallen willen ze er zelfs geen enkel contact meer mee. Het kind zal de ouder waar het niet bij woont steeds meer kleineren, beschuldigen en uitstoten. Vaak is het syndroom een gevolg van de grote invloed van de ouder waar het kind verblijft. Deze ouder gebruikt vaak allerlei manieren om de oudervervreemding zo groot mogelijk te maken. Er zijn twee componenten die een grote rol spelen. Eerst en vooral is er de ‘hersenspoeling’ van het kind en ten tweede is er de bijdrage van het kind zelf. Elk kind heeft bij de scheiding van zijn ouders te maken met het Parental Alienation Syndrome maar de ene heeft er meer last van als de andere. Het kind gaat zijn ouderpaar verdelen in een ‘geliefd’ en een ‘gehaat’ deel. Deze aanduiding staat bewust tussen haakjes. De ‘gehate’ ouder lijkt wel gehaat te worden, maar er is nog veel liefde aanwezig. De ‘geliefde’ ouder wordt vaak meer gevreesd dan geliefd. Natuurlijk heeft het kind met beide ouders een binding maar de sterkste binding is met de ouder waardoor het kind als baby en als kleuter het meest verzorgd werd. Deze binding wil het kind bewaren. Zodra het merkt dat die binding door de vechtscheiding wordt bedreigd begint hij de andere ouder af te stoten. Het begrip oudervervreemding mag niet toegepast worden op kinderen die om een geldige reden (bv. Ernstige mishandeling) niets meer van één van de ouders willen weten. In deze gevallen is de verstoting geen ziektebeeld. Het wordt pas een aandoening wanneer de verstoting redeloos is en zelfs tegen het eigen belang in. Er worden in het vervreemdingssyndroom drie gradaties gemaakt: de ernstige, matige en lichte gevallen: 3.2.2 De ernstige gevallen van vervreemding Bij deze gevallen is de verzorgende ouder uiterst fanatiek en soms zelf paranoïde. Voor de scheiding schoten deze ouders erg tekort in de opvoeding van het kind. Zij gaan de ex-echtgenoot allerlei eigenschappen en bedoelingen toekennen die zij in werkelijkheid vaak zelf hebben. Het gaat bij deze gevallen zelfs zover dat de ex-echtgenoot valse seksbeschuldigingen naar het hoofd gesmeten krijgt. Het kind gaat de paranoïde fantasieën van de verzorgende ouder delen en kan in totale paniek op de vlucht slaan als het de niet-verzorgende oude ontmoet.

- 15 -

3.2.3 De matige gevallen van vervreemding Bij deze gevallen gaat het niet over gestoorde verzorgende ouders maar om ouders die razend zijn doordat zij door hun partner verlaten werden. Voor de scheiding waren deze ouders goede opvoeders. Er is een gezonde band tussen ouder en kind. De kinderen bij deze gevallen maken de niet-verzorgende ouder wel zwart maar zijn nog in staat die houding te veranderen wanneer ze er terug meer in contact komen. De afkerende houding komt tot stand omdat ze de gezonde band met de verzorgende ouder willen behouden. 3.2.4 De lichte gevallen van vervreemding Ook bij deze gevallen hebben de kinderen een gezonde band met de verzorgende ouder. Hier gaat het vaak over ouders die in de eerste levensjaren erg goed voor het kind gezorgd hebben. Zij willen nu het kind opzetten tegen de niet-verzorgende ouder om zo hun eigen positie veilig te stellen.

3.3 Het stiefgezin Het opgroeien in een samengesteld gezin vergt veel van alle gezinsleden, zeker ook van de kinderen. Er is vaak een grote onderlinge concurrentie tussen de ouders. Veel mensen hebben te hoge verwachtingen van een stiefgezin: deze keer moet het goed gaan. Maar een stiefgezin komt het verst als het geduld heeft en niet zo’n hoge verwachtingen. 3.3.1 Het samengestelde gezin Zowel bij de thuiswonende als de uitwonende ouder kan een nieuw gezin ontstaan. Als de thuiswonende ouder alleen blijft, ontstaat er een nieuwe gezinssituatie: één ouder met kind(eren). Maar wanneer er een partner bij komt ontstaat een heel nieuw gezin. Zo kan dat ook gebeuren bij de uitwonende ouder. De geboorte van een nieuw broertje of zusje maakt het nog meer tot een gezin. Vaak komen daar nog de kinderen van een vorige relatie bij. Er wordt van de kinderen verwacht dat ze met deze kinderen een relatie opbouwen. Dit is vaak niet gemakkelijk. In veel gevallen ontstaat er een ingewikkelde structuur in de familie van het kind (zie bijlage) Hoe de vorming van een samengesteld gezin verloopt en de manier waarop een stiefouder zijn plaats daarin krijgt, hangt af van onder andere de leeftijd van het kind bij de scheiding en hoe oud het kind is bij de start van het stiefgezin. Jonge kinderen zijn heel afhankelijk van volwassenen. Ze krijgen er met de stiefouder een opvoeder bij. De hulpeloosheid van het kind zorgt er voor dat de verbinding onderling meestal makkelijker verloopt. Maar het aanvaarden van de stiefouder als opvoeder verloopt vaak moeizaam.

- 16 -

Met het ouder worden is de zelfstandigheid groter en is de opvoedkundige rol minder belangrijk. Maar het idee dat pubers het minder moeilijk hebben blijft een fabeltje. Pubers hebben veel moeite om een stiefouder te accepteren. De afhankelijkheid is laag en dus is het vormen van een verbintenis lastiger. Een puber kan zich, veel meer dan een jong kind, permitteren om zich niets aan te trekken van de stiefouder. De puber wil zich bovendien losmaken en is hierdoor overgevoelig voor mensen die zich met de opvoeding willen bemoeien. 3.3.2. De stiefouder Natuurlijk is ook de persoonlijke aantrekkingskracht tussen kind en stiefouder van belang. De stiefouder heeft meestal de achterstand van een minder lange relatie. Hij was er immers niet van de geboorte bij. Hierdoor zijn kind en stiefouder er erg afhankelijk van of het persoonlijk ‘klikt’. Een stiefouder zal altijd min of meer een buitenstaander zijn ten opzichte van de biologische relatie tussen ouder en kind, hoe goed de relatie tussen stiefouder en stiefkind ook is. Een stiefouder kan niet zo nabij voelen met een stiefkind als een biologisch kind. Dat geldt ook voor het kind. Het helpt enorm als ze van elkaar kunnen accepteren dat ze bij elkaar toch op de tweede plaats komen. De relatie stiefouder-stiefkind is een niet-vanzelfsprekende relatie en dat maakt het lastiger om ze tot ontwikkeling te laten komen. Ik ben zelf ook in contact gekomen met stiefgezinnen. Zowel mijn mama als mijn papa zijn hertrouwd. Bij papa heb ik er zelfs nog een zusje bij gekregen. Het terechtkomen in nieuwe gezinnen verliep niet altijd van een leien dakje. Uit de theorie blijkt dat dit in veel gezinnen voor problemen zorgt. Het was voor mij enorm moeilijk wanneer ineens iemand anders dan mijn eigen ouders, kon zeggen wat ik mocht en niet mocht. Ook was het heel confronterend om mijn ouders bij een andere partner te zien. In mijn ogen bleven het nog altijd mijn mama en papa die samen hoorden te zijn. Maar beetje bij beetje heb ik me er wel bij neergelegd. Ik zie ook dat ze nu allebei gelukkig zijn, wat toch nog altijd het belangrijkste is.

- 17 -

4 Ondersteuning Één van de belangrijkste dingen bij kinderen van gescheiden ouders is de ondersteuning. Hoe beter ze worden ondersteund, hoe beter en sneller ze de grote veranderingen gaan verwerken. De ouders kunnen zelf hun kinderen zo goed mogelijk ondersteunen, maar er zijn ook boeken en websites die het kind zelf kan raadplegen. Wanneer de ouders er zelf niet in slagen het kind goed te ondersteunen kunnen ze beroep doen op hulporganisaties.

4.1 Hoe kunnen de ouders hun kinderen helpen bij het verwerken van de scheiding? Het is voor de ouders vaak heel moeilijk om uitleg te geven aan de kinderen over wat er allemaal gebeurt. De moeder en vader hebben namelijk ook hun eigen verdriet en pijn. Ook zijn de ouders vaak bang om iets verkeerd te zeggen. Ze hebben schrik dat het kind zich door hun schuld nog slechter zal voelen. Maar het is net goed voor het kind wanneer er met hem over zijn pijn wordt gepraat. Op die manier laat de ouder merken dat hij een steun wil zijn en dat het kind er niet alleen voor staat. 4.1.1 Het betrekken van het kind Het betrekken van het kind is erg belangrijk. Het helpt het kind namelijk bij het leren begrijpen van de scheiding. Het is belangrijk dat de kinderen op tijd worden ingelicht en dat openlijk over de problemen gepraat wordt. Ook moeten ze weten dat er niets zal veranderen aan de zorg en liefde voor hen. Dit kan voor hen veel zorgen voorkomen. Het is best dat de ouder zo goed mogelijk uitlegt wat er gaat gebeuren, wanneer, bij wie ze zullen wonen, wanneer ze bij de andere ouder zullen zijn,… Nog beter is wanneer de ouders dit allebei samen met hun kinderen bespreken. Wanneer dit op tijd gebeurd, voor de feitelijke breuk, hebben de kinderen een periode om hun voor te bereiden. Ze kunnen in deze periode vragen stellen en hun twijfels duidelijk verwoorden. Door regelmatig te herhalen wat er nu juist allemaal zal gebeuren, zullen de kinderen beetje bij beetje begrijpen wat de scheiding allemaal zal veranderen. Er moet wel zeker duidelijk gemaakt worden dat het besluit vast staat. Wanneer dit niet duidelijk is kunnen de kinderen zinloze pogingen gaan doen om hun ouders op andere ideeën te brengen. Bij het geven van de reden van de scheiding moet herhaaldelijk duidelijk gemaakt worden dat de kinderen geen rol hebben gespeeld in de beslissing. Wanneer de ouders geen verklaring geven gaan de kinderen er zelf één verzinnen en zichzelf een rol geven in wat er rondom hen gebeurt.

- 18 -

4.1.2 De kinderen uit de strijd houden Een langdurige strijd tussen de ouders tijdens en na de scheiding gaat de kinderen veel pijn doen. Het vergroot hun gevoel van onveiligheid. Kinderen zullen zeer snel denken dat zij de oorzaak zijn van de ruzies. Wanneer de ouders voortdurend in conflict zijn is het voor hen ook moeilijk om steun en troost te bieden aan hun kinderen. Het is heel belangrijk dat de kinderen buiten het conflict gehouden worden want wanneer één ouder iets slecht over de andere ouder gaat zeggen tegen het kind, wordt het kind genoodzaakt partij te trekken. De ouders moeten hun kind de kans bieden van zowel de moeder als de vader te houden. 4.1.3 Warme discipline Het is voor de ouders vaak niet simpel om tijdens de scheiding alles onder controle te houden. Vaak zijn ze zelf van slag. Maar de kinderen vragen nu om extra aandacht en kunnen opstandig zijn. Hierdoor is het belangrijk dat de ouder duidelijk maakt welk gedrag toegestaan is en welk niet. Er moet op toegezien worden dat het kind de regels naleeft, maar de ouder mag ook niet te streng zijn. Het kind heeft het vaak emotioneel erg moeilijk. De ouder moet laten zien en horen dat hij om het kind geeft. De kinderen zullen beter luisteren naar warme en gevoelige ouders dan ouders die bazig en afstandelijk zijn. Kinderen waarderen het als er met hen over de regels wordt gepraat. Als ze hun eigen inbreng kunnen geven in de afspraken gaat het voor hen ook makkelijker zijn om ze na te leven. Sommige kinderen zijn na de scheiding onhandelbaar. Het is voor de ouders dan erg moeilijk om de positieve kanten van hun kind nog te zien. Toch is het belangrijk dat ze dit proberen. Wanneer de ouder de goede kanten ziet en benoemd zal het kind merken dat er van hem gehouden wordt. Het zal dan makkelijker worden om met regels van de ouder om te gaan. 4.1.4 Hulp bieden bij het verwerken van schuldgevoelens Jonge kinderen tot en met zes jaar hebben vaak het gevoel dat zij schuldig zijn aan de echtscheiding. Dit schuldgevoel ontstaat doordat kinderen in deze leeftijdsgroep de scheiding nog maar moeilijk kunnen begrijpen. Kinderen onder de zes voelen zich min of meer verantwoordelijk voor alles wat er rondom hen gebeurt. Het is voor hen dus zeer belangrijk dat de ouders voortdurend blijven uitleggen en herhalen dat kinderen nooit de schuld zijn van een echtscheiding.

- 19 -

4.2 Hulpinstanties 4.2.1 Boeken Kinderen die in een echtscheidingszaak verwikkeld zijn, kunnen boeken lezen. Deze boeken helpen de kinderen de situatie beter te begrijpen. Ze geven hen een beeld van wat er allemaal rondom hen gebeurt. Er zijn verschillende boeken voor de verschillende leeftijdsgroepen: Kleuters:

- Altijd is voor altijd, van Elias B. - Het andere huis van Monica Muis, van De Vos L.

6-8 jarigen: - Twee van alles, van B. Cole, - Ik woon in twee huizen, van Masurel C.

8-12 jarigen: - Ik wil niet kiezen tussen mama en papa, van Vogels D. - En ik dan?, van N. Schindler

12-13 jarigen: - Het laat me niet los, van P.Conrad - Mijn ouders gaan scheiden en ik dan? Van Swerts J.

14-16 jarigen: - De foto in mijn hoofd, van Meert Y. - Een plaats om te schuilen. G.Beckman

4.2.2 Websites Ook websites kunnen kinderen helpen bij het verwerken van een scheiding. Doordat kinderen tegenwoordig meer vertrouwd zijn met de computer als met boeken, is dit waarschijnlijk een betere weg om de kinderen te bereiken. De sites zijn vaak interactief, waardoor de kinderen op een leuke manier de scheiding leren begrijpen. www.tweehuizen.be: Een interactieve site voor kinderen, jongeren, ouders, hulp- en dienstverleners en scheidingsprofessionals. De site is gemaakt met steun van de Vlaamse overheid. www.kinderrechten.be: Op deze site kunnen kinderen terecht wanneer zij vragen hebben over hun rechten en plichten. De site is opgesplitst in drie delen: voor kinderen jonger dan twaalf jaar, voor jongeren onder de 18 en voor volwassenen.

- 20 -

4.2.3 Hulporganisaties Equivalent centrum voor (echt)scheiding: Equivalent biedt:

- individuele gesprekken, - therapie, - groepsbijeenkomsten met lotgenoten - ouder- en gezinsgesprekken

Ze willen op deze manier hulp bieden bij het zoeken naar een voor hen passende manier om met de scheiding en/of hun nieuwe levenssituatie om te gaan. Het jac (jongeren advies centrum): Kinderen en jongeren kunnen bij het jac terecht met al hun vragen. Dus ook de vragen over de scheiding van hun ouders. Er zijn over heel Vlaanderen verschillende vestigingen van het jac. Op de site kunnen de kinderen en jongeren zien waar de dichtstbijzijnde vestiging is. Wij hebben binnen ons gezin nooit beroep gedaan op hulpinstanties of boeken. Mijn ouders hebben mijn zus en ik zelf geholpen bij het verwerken van de scheiding. In het begin was er voor mij wel veel onduidelijkheid. Ik zat met veel vragen en die werden niet altijd beantwoord. Mijn zus heeft me vaak gezegd wat er ging gebeuren of hoe het nu juist allemaal zat. In de eerste maanden na de scheiding wilde ik helpen om de problemen die er waren op te lossen. Hier heb ik het mezelf niet makkelijk mee gemaakt. Vaak had ik het gevoel dat ik tussen de ruzies van mijn ouders in stond. Ze hebben er wel altijd voor gezorgd dat we een warme thuis hadden, of we nu bij mama of bij papa waren.

- 21 -

5 Besluit Kinderen vragen niet om de scheiding van hun ouders. Het is een proces dat hun ouders wilden en in gang gezet hebben. Kinderen reageren op deze ingrijpende gebeurtenis opvallend verschillend. Verschillen in het karakter maar ook in leeftijd zijn hiervan de oorzaak. In hoofdstuk één hebben we besproken hoe elke leeftijdsgroep reageert. Naarmate de kinderen ouder worden gaan ze anders reageren maar er zijn ook veel gedragingen die in alle leeftijdsgroepen terug te vinden zijn. In het tweede hoofdstuk hebben we gezien dat kinderen waarvan de ouders scheiden een rouwproces doormaken. In dit proces hebben we vier fases onderscheiden. Niet alle kinderen maken dit proces op dezelfde manier door, maar het komt meestal in bepaalde maten overeen. Op lange termijn kan een scheiding voor ingrijpende veranderingen zorgen bij het kind. Zo kan het scheidingsangst ontwikkelen of oudervervreemding ondervinden. Ook kunnen ze in een samengesteld gezin terecht komen. Het kind zal zich in deze nieuwe situatie op vele gebieden moeten aanpassen. Deze veranderingen die op lange termijn plaatsvinden hebben we besproken in hoofdstuk drie. In het vierde hoofdstuk wordt de hulpverlening behandeld. Ouders kunnen zichzelf en hun kinderen veel leed besparen door op een ‘zorgzame’ manier te scheiden. Zo kunnen ze hun kinderen hulp bieden bij het verwerken van de scheiding door beroep te doen op hulpinstanties of door zich te informeren en het kind zelf steun te bieden. Na het lezen van mijn eindwerk, heeft mijn papa zijn eigen reactie neergeschreven. Deze vind je in bijlage 3 terug.

- 22 -

6 Bibliografie

6.1 Boeken DELFOS, M., Weekendvaders, SWP Amsterdam, 2006, 126 pagina’s DRIESEN, L., Kinderen en echtscheiding, Garant, Apeldoorn, 2002, 170 pagina’s. PUT, E., Twee ouders apart., Lannoo nv, Tielt, 2004, 206 pagina’s. TEYBER, E., Kind van gescheiden ouders kind van de rekening?, Westland NV, Schoten, 1996, 222 pagina’s.

6.2 Elektronische bronnen CORIJN, dr. M., Echtscheidingen in België: met of zonder kinderen, internet, 2005-10-17, (http://aps.vlaanderen.be/cbgs/content/165.html). DE KEYSER, A., Kinderen en (echt)scheiding, internet, 2001-12, (http://www.uvv.be/ uvv5/pub/cante/verlies/pdf/04.pdf). DE KEYSER, A en EVERS, D., De scheidingsschool, internet, 2009, (http://www. descheidingsschool. be/Kinderboeken.html). EVERS, A en WELLENS, H en VAN SCHOOR, M en HUYBRICHTS, M., Kinderen en scheiden, internet, 2006, (http://www.scheidingsconsulenten.be/Scheiden/Scheiden-Kinderen-Echtscheiding-Ouders/tabid/1428/Default.aspx). FEDERAAL PARLEMENT., Oudervervreemding, internet, 2007-02-13, (http://users.telenet.be/goudi/07-02-14%20Studiemap% 20symposium %20 oudervervreemding.pdf). GARDENER, R.A., Het ouderverstotingssyndroom, internet, 1992, (http://www. ouderverstoting.nl/artikelen/PAS-Ouderverstotingssyndroom-Rob-van-Altena.htm). HOEFNAGELS, Prof G.P., Ouderverstoting en oudervervreemding, internet, 2004-03, (http://www.ouderverstoting.nl/artikelen/PHoefnagels_maart2004-ouderverstoting-en-oudervervreemding.htm). KIRKENDALE, W., Het PAS syndroom, internet, 2008-11-05, (http://users.telenet.be /SBO/SBO/het_pas_syndroom.htm). VROUWENRAAD., Evolutie van scheidingen en huwelijken, internet, 2008-10-16, (http://www.vrouwenraad.be/fr_dossiers12.html).

- 23 -

7 Bijlagen 7.1 Cijfers i.v.m. scheidingen 7.1.1 Cijfers van het jaar 2006 in procenten

Bron: http://aps.vlaanderen.be/cbgs/content/165.html

Bron: http://aps.vlaanderen.be/cbgs/content/165.html 7.1.2 Evolutie van scheidingen en huwelijken In totaal aantal in België

Bron: http://www.vrouwenraad.be/fr_dossiers12.html

Hebben koppels in een echtscheiding kinderen?

geen kinderen

1 kind

2 kinderen

3 kinderen

4 kinderen

5 kinderen

6 of meer kinderen

Duur van het huwelijk bij een echtscheiding

< 5 jaar

5 - 10 jaar

10 - 20 jaar

20 - 30 jaar

30 - 40 jaar

40 jaar of meer

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020

huwelijken

scheidingen

- 24 -

7.2 Ontwikkeling van een samengesteld gezin Hieronder is een schema weergegeven van de ontwikkeling van een samengesteld gezin. Ik heb Joline als voorbeeld gebruikt. Haar moeder is hertrouwd met Paul en kreeg een zoontje: Joris. Haar vader is hertrouwd met Marine en kreeg een zoontje: Pieter. Voor de scheiding

Na de scheiding

Acht jaar na de scheiding

Bron: PUT, E., 2 ouders apart, Lannoo nv, Tielt, 2004, 207 pagina’s.

Joline

mama+

papa

familie van papa

familie van mama

Joline

mama papa

familie van

papa

familie van

mama

Joline

mama + Paul

papa + Marina

familie van

papa

familie van

mama

familie van Paul

familie van

Marina

Joris Pieter

- 25 -

7.3 Reactie van papa Je was een deel van een gezin. Je werd een onderdeel van een gezin. Het werd je niet gevraagd. Het werd je niet duidelijk gemaakt. Rechters, magistraten schatten jouw waarde in. Maar niet de waarden van jouw gezin. Je hielp, je trok je plan, je zocht naar uitleg. Jouw weg was eenzaam. In boeken zocht je uitleg. Maar ze schreven ook onwaarheden. Je schreef jouw eigen boek. Als voordeur voor de toekomst. Een nieuwe halte op de trein van het leven. Ga meid! Ga meid! Maar niet vergeten hé! En neem onze tekst even mee op je volgende halte: Wat je schrijft is waar. Grote mensen doen maar. Laten bommen vallen, Pikken een land. Vervuilen de lucht, De zee en het strand. Rijden te hard. En drinken te veel. Gaan uit elkaar. Of spelen toneel. Maar ik heb een mooi visioen. Eens… Zullen wij het anders doen! Papa