se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

1

Inleiding

Deze brochure geeft tips voor ‘senioren-proof’ weg-ontwerp binnen de bebouwde kom. Zij biedt handvatten voor belangenorganisaties voor overleg met gemeenten en bevat tips en ontwerpsuggesties voor wegbeheer-ders. Deze zijn verder uitgewerkt in de CROW-publicatie ‘Seniorenproof ontwerp, Ontwerpsuggesties voor een veiliger infrastructuur binnen de bebouwde kom’ (num-mer 309), te bestellen via www.CROW.nl. Ook reikt deze brochure zogenaamde ´quick wins´ aan: maatregelen die relatief gemakkelijk uit te voeren zijn en toch tot een substantiële verbetering leiden van de verkeersveiligheid van senioren.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

2

Inhoudsopgave

1. Inleiding 5Senioren meer mobiel 5Huidige weginrichting niet afgestemd op oudere weggebruiker 5Meer aandacht voor oudere weggebruiker bij infrastructuur 6Senioren-proof ontwerp van infrastructuur is nodig 9

2. Senioren en verkeer: wat zijn de problemen? 11Waarnemen: wat gebeurt er? 11Beslissen: hoe te reageren? 14Handelen: op welke manier? 16Compensatie: wat kan men zelf doen? 18Effect van (over)compensatie 19Wijsheid komt met de jaren 20Conclusie 21

senioren-proofwegontwerp

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

3

3. Ontwerpsuggesties voor de wegontwerper 23

3.1 De senior als voetganger 23Welke moeilijkheden doen zich voor? 24Tips 25Quick wins 27

3.2 De senior als fietser 28Welke moeilijkheden doen zich voor? 29Tips 33Quick wins 33

3.3 De senior als automobilist 34Welke moeilijkheden doen zich voor? 34Tips 34Quick wins 37

3.4 Kruispunten 38Welke moeilijkheden doen zich voor? 38Tips 38Quick wins 41

3.5 Rotondes 42Welke moeilijkheden doen zich voor? 42Tips 43Quick wins 45

4. Tot slot 47Meer informatie 49

senioren-proofwegontwerp

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

5

1. Inleiding

Senioren meer mobiel Meer dan in het verleden leiden veel senioren een actief leven. Ze willen langer doorwerken en kunnen langer zelfstandig deelnemen aan allerlei activiteiten buitens-huis: vrienden en familie bezoeken, winkelen, reizen en recreëren. Meer senioren zijn daarom vaker en langer onderweg. De mobiliteit van senioren neemt dus toe. Een goede mobiliteit vervult voor senioren een belangrijke sociale en maatschappelijke functie en heeft gunstige gevolgen voor hun welzijn en welbevinden.

Huidige weginrichting niet afgestemd op oudere weggebruiker De huidige weginrichting is in de praktijk niet goed afge-stemd op de kenmerken van de oudere weggebruiker. Dit veroorzaakt ongevallen. Dat blijkt uit de aantallen oudere slachtoffers onder bijvoorbeeld fietsers (zie tabel 1). Het aantal slachtoffers in de leeftijdscategorieën 65-74 en 75+ is ruim 2 keer zo hoog als het gemiddelde aantal slachtoffers.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

6

Uit de ongevallenregistratie van scootmobielen en brom-mobielen blijkt dat in 2009 21 ernstig verkeersgewon-den zijn geregistreerd met de scootmobiel en 14 met de brommobiel. Daarnaast zijn er 4 ‘scootmobieldoden’ en 3 ‘brommobieldoden’ geregistreerd.

Meer aandacht voor oudere weggebruiker bij infrastructuur Lang niet altijd wordt bij het ontwerp van verkeersinfra-structuur rekening gehouden met de mogelijkheden en beperkingen van senioren om zich veilig en comfortabel te verplaatsen. Omdat de groep senioren steeds toeneemt, is er meer aandacht nodig voor het ontwerp van een logische, veilige, op deze doelgroep afgestemde infrastructuur: een senioren-proof ontwerp.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

7

Tabel 1: Verkeersslachtoffers

Leeftijd Voet-ganger Fiets Auto/

bestel< 15 7,9 45,8 2,1

15-24 4,4 47,7 35,8

25-34 3,8 35,5 24,7

35-44 2,9 40,8 16,6

45-54 3,4 64,3 15,8

55-64 4,8 89,9 13,3

65-74 8,4 129,6 17,1

Totaal per 100.000 5,6 66,6 17,2

Per 100.000 55+ 8,1 117,2 16,5

Werkelijk aantal ernstig verkeersgewonden en verkeers-doden per 100.000 naar leeftijdscategorie per vervoer-wijze in 2009 (gecorrigeerd voor onderregistratie).Bron: IenM en DHD

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

8

foto’s: CROW

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

9

Senioren-proof ontwerp van infrastructuur is nodig Er zijn twee redenen waarom een senioren-proof ontwerp van de verkeersinfrastructuur nodig is:

1 Het huidige wegontwerp houdt onvoldoende rekening met het toenemende gebruik van hulpmiddelen en hulp-voertuigen op de weg.Het gebruik van hulpmiddelen en hulpvoertuigen stelt eisen aan de verkeersinfrastructuur. Veel locaties binnen de bebouwde kom voldoen nog niet aan die eisen. Om dit te veranderen moet meestal meer ruimte aan (oudere) voetgangers en fietsers worden gegeven.

2Lichamelijke en geestelijke eigenschappen van senioren veranderen.Als mensen ouder worden, veranderen hun lichamelijke en geestelijke eigenschappen. Voor elk mens veranderen deze eigenschappen op een andere manier. De aspecten waar senioren de meeste moeite mee hebben in het ver-keer zijn onderverdeeld in drie categorieën: waarnemen, beslissen en handelen. Verkeersonveiligheid ontstaat vooral wanneer meerdere vaardigheden tegelijkertijd achteruitgaan.

senioren-proofwegontwerp

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

11

2. Seniorenenverkeer:watzijndeproblemen?

Waarnemen: wat gebeurt er? Voor een veilige verkeersdeelname is het zicht veruit het belangrijkste zintuig. Het gehoor vormt hierop een belang rijke aanvulling. Bij het ouder worden gaan zowel zicht als gehoor achteruit. Dat houdt in dat senioren verkeersborden en verkeers-tekens soms niet goed meer zien. Ook neemt de gevoelig-heid voor verblinding toe. Vooral ’s nachts kan dat tot onveilige situaties leiden. Ook beschadigingen aan het oog kunnen het zicht verminderen, waardoor andere verkeersdeelnemers in een ‘dode hoek’ niet meer zicht-baar zijn. Dit probleem wordt versterkt doordat ook het draaien van de nek vaak moeizamer verloopt. Bij het wisselen van rijstrook of voor het opmerken van over-stekende verkeersdeelnemers kan dit gevaarlijk zijn. Door gehoorproblemen lopen vooral oudere fietsers en voetgangers het risico gemotoriseerd verkeer niet op te merken. Bovendien staan gehoorproblemen een goede ruimtelijke oriëntatie in de weg.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

12

Oorzakenvanproblemenbijhetwaarnemen

GezichtsscherpteOuderen kunnen moeilijker op grote afstand waarnemen. Details ontgaan hen vaak. Daarbij neemt het waarnemen van contrasten af doordat de gezichtsscherpte vermin-dert naarmate men ouder wordt. Staar (cataract) veroor-zaakt eveneens problemen met scherp zien.

Zicht in het donkerDe oogpupil wordt minder flexibel naarmate men ouder wordt. Daardoor zien ouderen moeilijker in het donker en vervagen contrasten voor hen. Ook passen de ogen zich minder snel aan als de lichtsterkte verandert met als gevolg dat sneller verblinding optreedt.

GehoorVeranderingen in het binnenoor kunnen leiden tot een verslechtering van het gehoor. Vooral de waarneming van hoge frequenties (die de richting van geluid bepalen) gaat achteruit.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

13OmgevingszichtDoor een verhoogde druk in de oogbol (glaucoom) neemt het vermogen de omgeving te zien af. Zie foto’s hierboven. Staar (cataract) of blinde vlekken (scotoma’s) komen voor bij maculaire degeneratie (uitleg volgt hieronder).

Maculaire degeneratieBij maculaire degeneratie is het zicht beperkt door een centrale blinde vlek. Deze aandoening komt voor bij 20% in de groep 75+ en bij14% in de groep 50 tot 65-jarigen.

foto’s: Viziris

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

14

Beslissen: hoe te reageren? Waargenomen informatie moet men verwerken voordat men een handeling kan uitvoeren. Naarmate de leeftijd vordert, verloopt die informatieverwerking om verschil-lende redenen trager. Ook dat heeft weer gevolgen voor de verkeersveiligheid.

In complexere situaties of onder tijdsdruk kunnen ouderen verkeerde beslissingen nemen als gevolg van een tragere informatieverwerking en concentratie problemen. Bijvoorbeeld bij het linksafslaan of bij het invoegen bij druk verkeer. Ook kan het lastiger zijn om snel en adequaat te reageren op onverwachte situaties in het verkeer doordat het reactievermogen trager is. Als gevolg van geheugenproblemen hebben senioren boven-dien meer moeite met het inschatten van afstanden, positie bepalen op de weg en anticiperen op een verkeerssituatie. Gewijzigde verkeersregels en veran-deringen in verkeerssituaties geven daarom vaak aan-leiding tot weifelend gedrag of fouten in het verkeer.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

15

Oorzakenvanproblemenbijbeslissingeninhetverkeer

Aandacht voor de situatieOuderen hebben vaak concentratieproblemen en moeite met het verdelen van de aandacht. Tevens vinden zij het lastig om het onderscheid tussen relevante en irrelevante informatie te maken oftewel onderscheid tussen hoofd en bijzaken.

ReactievermogenTijd is een belangrijk knelpunt voor veel senioren. Het reactievermogen neemt af als gevolg van de tragere informatieverwerking. Ook het probleemoplossend ver-mogen gaat achteruit doordat het nemen van beslissin-gen op basis van ruimtelijke aanwijzingen moeilijker wordt. Bovendien verkiezen senioren vaker de nauwkeurigheid van een beslissing boven de snelheid waarmee men een besluit neemt. Een goed besluit kan daarom wel te laat zijn.

Geheugenproblemen door dementieGeheugenproblemen die door dementie ontstaan zijn vaak moeilijk te compenseren. Zij geven vaak aanleiding tot onzeker gedrag met als gevolg foutieve beslissingen. Het is mensen met een lichte vorm van dementie echter sinds 2010 toegestaan auto te rijden mits ze slagen voor de rijvaardigheidstest van het CBR.

Omgaan met veranderingenSenioren vinden het moeilijk goed te reageren op veran-deringen in het verkeer en daarom kost het meer tijd een beslissing te nemen.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

16

Handelen: op welke manier? Wanneer een senior heeft gekozen voor een bepaalde handeling moet hij die nog wel uitvoeren. Dat proces ver-loopt om verschillende redenen moeizamer en trager en dat heeft consequenties voor de verkeersveiligheid.

Senioren vallen vaker bij lopen en fietsen. Ook over de schouder kijken om bijvoorbeeld links af te slaan of in te voegen, kan problemen opleveren. Oudere voetgangers en fietsers hebben meer moeite met het afleggen van grote afstanden in één keer en met het manoeuvreren langs obstakels. Omdat ze meestal langzamer rijden, slingeren ze ook vaker. Senioren zijn veelal niet in staat om plotselinge veranderingen goed op te vangen. Hier-door blijven zij moeilijker overeind.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

17

Oorzakenvanproblemenbijhandelingen

FlexibiliteitGewrichtsslijtage ofwel artrose, komt voor bij circa 50% van de groep 75-plussers. Door artrose of reuma (artritis) verloopt het draaien van de nek en hals minder soepel en absorberen senioren schokken minder gemakkelijk. Dit belemmert de waarneming en leidt bij vallen of stoten tot meer letsel.

SpiersterkteHet uithoudingsvermogen en de spiersterkte nemen af bij senioren. Daarom gaan fietsers en voetgangers lang-zamer en hebben zij meer behoefte aan rustplaatsen. Ook manoeuvreren zij minder gemakkelijk langs obstakels en verloopt het uitwijken moeizamer. Het letsel is vaak ernstiger bij een ongeval en het herstel duurt gemiddeld langer.

Coördinatie, evenwicht en lichaamshoudingPlotselinge veranderingen in lichaamshouding veroor-zaken door coördinatie- en evenwichtsproblemen op hogere leeftijd meestal valpartijen. In de praktijk komen slingeren (op de fiets) en vallen (door obstakels) daarom vaker voor. De lichaamshouding is vaak wat meer voor-overgebogen, mede omdat men een val wil voorkomen en daarom geneigd is naar mogelijke obstakels op de grond te kijken.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

18

Compensatie: wat kan men zelf doen? Doorgaans zijn senioren zich welbewust van hun moge-lijkheden en beperkingen en houden zij daar rekening mee. Zij gebruiken daarvoor hulpmiddelen of passen hun gedrag aan om de achteruitgang van lichamelijke of cog-nitieve functies te compenseren.

Voorafgaand aan de reis: keuzes maken Als senioren hun routes en vertrektijden goed plannen ondervinden zij bijvoorbeeld minder hinder van hun func-tiebeperkingen. Zo kunnen zij ervoor kiezen om niet in het donker te reizen of kunnen zij drukke verkeersperio-des en complexe situaties vermijden door buiten de spits te rijden of een andere route te nemen.

Tijdens de reis: extra tijd nemen Tijdens de reis kunnen senioren zichzelf meer tijd gunnen om te anticiperen op een verkeerssituatie. Bijvoorbeeld door langzamer te rijden en meer afstand te houden.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

19

Effect van (over)compensatie Soms kan compensatie juist onveilige situaties veroor-zaken. Vooral wanneer men te veel wil compenseren (overcompensatie). Door bijvoorbeeld stil te staan om meer tijd te winnen, kan een onverwachte situatie ont-staan voor de overige weggebruikers. Extra tijd levert senioren dus niet altijd een veiligere situatie op. Als gevolg van bijvoorbeeld zicht- of gehoorbeperkingen nemen zij soms bovendien bepaalde informatie niet waar ongeacht de tijd die zij ervoor nemen.

foto: CROW

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

20

Wijsheid komt met de jaren Senioren beschikken doorgaans over meer ervaring dan andere verkeersdeelnemers. Deze ervaring kan beslis-singen makkelijker maken omdat de senior kan terug-vallen op eerder opgedane kennis. Een uniforme weg-inrichting met minder onverwachte situaties kan senioren daarbij helpen. In nieuwe situaties kunnen senioren niet terugvallen op eerder opgedane ervaringen. Om die reden is het van groot belang dat het ontwerp van de infrastructuur logisch en consistent is. In het volgende hoofdstuk doen wij suggesties die de verkeersveiligheid van de oudere verkeersdeelnemer ten goede komen.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

21

Conclusie De langere tijd die senioren nodig hebben voor waar-nemen, beslissen en handelen in het verkeer vormt een belangrijk knelpunt voor een veilige verkeersdeelname.

senioren-proofwegontwerp

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

23

3. Ontwerpsuggestiesvoordewegontwerper

Als het ontwerp van de infrastructuur voor verschillende vervoerswijzen meer rekening houdt met senioren ver-groot dat hun verkeersveiligheid aanzienlijk.

3.1 Desenioralsvoetganger

Als senioren niet meer zelfstandig kunnen autorijden of fietsen, zijn zij vaak nog wel in staat om als voetganger aan het verkeer deel te nemen. Daarbij gebruiken senio-ren soms hulpmiddelen als wandelstokken, rollators, rolstoelen of scootmobielen. Deze hulpmiddelen stellen extra eisen aan voetpaden. Zo moet een trottoir voor alle weggebruikers die erop zijn toegestaan, voldoen aan de volgende eisen:• voldoende breed, • vlak en zonder obstakels,• bereikbaar door middel van trottoirafritten. Voetpaden zijn van essentieel belang voor senioren om veilig deel te kunnen nemen aan het maatschappelijk ver-

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

24

keer. Het verdient aanbeveling om langs wegen waar het gemotoriseerde verkeer harder dan 30 km/u mag rijden aan minimaal één zijde van de weg een trottoir aan te leg-gen om voetgangers een eigen, veilige plek te bieden.

Welke moeilijkheden doen zich voor? Trottoirs en bijbehorende op- en afgangen zijn soms niet breed genoeg. Dit komt doordat senioren vaak een gro-tere afstand aanhouden tot obstakels. Daardoor onder-vinden senioren met een hulpmiddel zoals een rollator, rolstoel of scootmobiel problemen bij het gebruik van het trottoir. Ook zijn sommige hellingen te steil, waardoor men per ongeluk de weg op kan rijden. Tevens kunnen oneffenheden op trottoirs voor senioren (die gebruik ma-ken van een hulpmiddel) een obstakel vormen.

foto: CROW

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

25

Tips Voor het bepalen van de breedte van een trottoir moet de ontwerper de meest brede gebruiker als uitgangs-punt nemen. Dat is de rolstoelgebruiker. Oneffenheden mogen niet te groot zijn, anders vormen zij een obstakel en veroorzaken zij valpartijen. Daarbij moet een trottoir stroef genoeg zijn om te voorkomen dat een gebruiker uitglijdt, ook bij een nat wegdek. Voor de afwatering is daarom een afschot vereist. Maar niet zo steil dat senio-ren er hinder van ondervinden. Ook hellingen mogen niet zo steil zijn dat senioren daardoor per ongeluk de weg oprijden. Het is belangrijk dat senioren trottoirafritten goed kunnen bereiken zonder deze schuin op te rijden. Het schuin oprijden van een helling verhoogt de kans op omvallen. Een hele stoep verlagen is ook niet wenselijk, omdat blinden en slechtzienden juist baat hebben bij een stoeprand. Het hoogteverschil vormt een duidelijke mar-kering tussen trottoir en rijbaan. Blinden en slechtzienden hebben juist behoefte aan markeringen of het gebruik van verschillende soorten verharding om onderscheid te kunnen maken tussen het voetpad en de rijbaan. Ontwerpers kunnen markeringen ook gebruiken om looproutes aan te duiden, zodat er efficiënte routes ontstaan naar belangrijke locaties en senio ren minder gemakkelijk gedesoriënteerd raken. Van deze looproutes hebben ook andere voetgangers profijt.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

26

Oversteekplaatsenvoorvoetgangers

Bij oversteekplaatsen voor voetgangers zijn de toeganke-lijkheid en de overzichtelijkheid van het voetpad belang-rijke aandachtspunten. Een situatie met een lange rechte weg zonder wegmarkering waar het gemotoriseerde verkeer in beide richtingen mag rijden, zorgt voor een moeilijke oversteek voor senioren. Vooral bij winkels en openbare gebouwen is een veilige oversteek gewenst.Een voetganger kan veiliger oversteken wanneer een oversteek meer opvalt door markeringen op het weg-dek, door plaatselijke verhogingen van het wegdek, door verkeerseilanden of door borden te plaatsen. Als er een verkeerseiland is dan hoeft een voetganger de oversteek niet in één keer te maken.

Voetgangersoversteek met verkeerslichten Een verkeerslicht moet voor senioren lang genoeg op groen staan om een veilige oversteek te kunnen maken. Omdat de loopsnelheid van senioren gemiddeld lager ligt, is het wenselijk de oversteektijd aan te passen aan de loopsnelheid van oudere voetgangers.

Voetgangersoversteek zonder verkeerslichten Bij oversteekplaatsen zonder verkeerslichten is een ver-keerseiland gewenst om de oversteek in twee fases te verdelen. De oversteekafstand is dan per keer korter en men hoeft slechts op één rijrichting te letten. Het ver-keerseiland moet breed genoeg zijn om een gebruiker van een rollator, rolstoel of scootmobiel hier veilig te laten wachten.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

27

Quick wins • Verwijder oneffenheden op de stoep. Hierdoor kunnen

gebruikers van rollators, rolstoelen en scootmobielen gemakkelijker over de stoep gaan zonder te blijven haken of vallen.

• Verwijder obstakels die de doorgang beperken (onder houd).

• Verwijder geulen langs de kant van de weg. In deze geulen kunnen rollators, rolstoelen of scootmobielen blijven haken.

• Voeg een trottoirafrit toe, zodat ook gebruikers van rollators, rolstoelen en scootmobielen gemakkelijk de stoep kunnen bereiken en verlaten.

• Breng gemarkeerde looproutes naar belangrijke voorzieningen aan. Deze kunnen tegelijk een houvast bieden voor blinden en slechtzienden als ze voorzien zijn van een ribbelprofiel.

• Verleng de oversteekperiode zodat de meest lang-zame groep voetgangers de tijd heeft om veilig over te steken.

• Leg oversteekplaatsen aan voor senioren op loop-routes naar belangrijke voorzieningen. Dit is bij voor-keur een zebrapad op een verhoging en met een ver-keerseiland, zodat gemotoriseerd verkeer snelheid mindert en een voetganger de oversteek niet in één keer hoeft te maken.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

28

3.2 Desenioralsfietser

Nederland is een fietsland bij uitstek, maar een fietser is een kwetsbare verkeersdeelnemer. Een fiets biedt geen bescherming en voor fietsen is evenwicht bewaren van belang. Ook heeft een fietsongeval al gauw ernstig letsel tot gevolg. De oudere fietser ondervindt vooral proble-men bij het oversteken (met name links afslaan) en krijgt vaak eenzijdige ongevallen (aanrijdingen met paaltjes en andere obstakels). Om die reden moet de fietsinfrastruc-tuur voor alle weggebruikers die erop zijn toegestaan:• voldoende breed zijn, • vlak zijn,• obstakelvrij zijn. Een fietspad langs 70 km/u wegen dient vrij te liggen. Bij voorkeur ook bij 50 km/u wegen. Daarbij verdienen eenrichtingsfietspaden de voorkeur boven tweerichtings-fietspaden.

foto: A. de Witte

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

29

Hulpmiddelenophetfietspad

Voor senioren die evenwichtsproblemen hebben, kan een driewielfiets uitkomst bieden. Deze fietsen zijn echter breder en vereisen daarom een breder fietspad.

Ook een elektrische fiets kan uitkomst bieden voor senio-ren. Door trapondersteuning hebben senioren de moge-lijkheid om ondanks fysieke beperkingen toch als fietser aan het verkeer deel te nemen. Maar vanwege de hogere snelheid brengt dit vervoermiddel ook risico’s met zich mee voor senioren.

Welke moeilijkheden doen zich voor? Fietspaden zijn niet altijd breed genoeg. Senioren hebben meer moeite met het bewaren van hun evenwicht waar-door zij meer slingeren en bredere paden nodig hebben. Het wegdek bevat vaak oneffenheden en gleuven waarvoor senioren uit moeten wijken.

Een obstakel, zoals in het voorbeeld hiernaast, vormt voor senioren een probleem omdat zij hiervoor uit moeten wijken. Bovendien zien senioren een paaltje vaker over het hoofd.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

30

Oversteekplaatsenvoorfietsers

Moeilijkheden bij het oversteken ontstaan vooral voor fietsers die parallel fietsen aan de rijbaan en links af willen slaan. De oudere fietser heeft daarbij meer moeite omdat hij meer tijd nodig heeft voor informatieverwerking. Hij moet oversteken èn achteromkijken om goed overzicht te krijgen op achteropkomend verkeer. Senioren stoppen daarom vaak om beter zicht te krijgen op de weg. Dit kan het overige verkeer hinderen en bovendien gevaarlijk zijn voor de fietser zelf. Een oplossing hiervoor is een apart opstelvak voor fietsers (bij vrijliggend fietspad), zie figuur hieronder.

Een opstelstrook maakt linksafslaan voor fietsers eenvou-diger (bron: CROW)

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

31

Een fietsoversteek met een verkeerseiland, borden, en een rode verharding die wordt doorgetrokken op de rij-baan maakt de situatie een stuk veiliger als de fietser voorrang heeft. De oversteekplaats is daarmee voor het gemotoriseerde verkeer duidelijk herkenbaar. Daarnaast zorgt het verkeerseiland ervoor dat de fietser de over-steek niet in één keer hoeft te maken, maar halverwege de oversteek kan wachten. Hierdoor hoeft de fietser bij de oversteek slechts op verkeer uit één richting te letten. Bovendien heeft hij per fase minder tijd nodig dan wan-neer hij de oversteek in één keer zou moeten maken.Vooral op drukke fietsroutes waar een senior een twee-richtingsweg over moet steken, is extra aandacht voor de oversteek gewenst. Het belang van aanpassingen is groter bij oversteken naar centrumgebieden of openbare gebouwen.

Bij een fietsoversteek met verkeerslichten hebben senio-ren vanwege hun langere reactietijd en lagere snelheid soms te weinig tijd om over te steken. Om die reden moet men bij de verkeersregeling de meest langzame groep fietsers als uitgangspunt nemen.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

32

Wanneer geen ruimte is voor een opstelstrook zoals hiervoor is aangegeven, kan een opgeblazen fietsopstel-strook uitkomst bieden. Hierbij stelt de fietser zich op voor het overig verkeer, waardoor hij beter zichtbaar is en hij bij groen licht niet tussen de auto’s door hoeft over te steken.

Het vergroot de veiligheid van de fietser als die eerder groen krijgt dan het gemotoriseerde verkeer: de fietsers zijn beter zichtbaar en eerder uit het fietsvlak verdwenen.

Verschillende toepassingsmogelijkheden voor een opge-blazen fietsopstelstrook (OFOS) (bron: CROW)

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

33

Tips Vrijliggende fietspaden zijn voor senioren de beste optie. Als daarvoor onvoldoende ruimte is, vormen rode fietsstroken een (minder goed) alternatief. Paden dienen zo min mogelijk oneffenheden en obstakels te hebben. Paaltjes moeten goed zichtbaar en herkenbaar zijn. Het wegdek van de fietspaden moet stroef genoeg zijn om uitglijden te voorkomen. Waar mogelijk dienen eenrich-tingsfietspaden te worden aangelegd om zoveel mogelijk fiets-fietsongevallen te voorkomen.

Quick wins • Onderhoud fietspaden, zodat er geen oneffenheden

en gleuven zijn waarvoor men uit moet wijken.• Verwijder of verduidelijk paaltjes op fietspaden. Zij

beperken de doorgang, wat bij slingeren problemen geeft.

• Pas de verkeerslichtenregeling aan de meest lang-zame groep fietsers aan.

• Voer fietsstroken en fietspaden in rood uit zodat fiet-sers een duidelijk zichtbare eigen plek hebben.

• Leg oversteekplaatsen aan op fietsroutes naar voor-zieningen die voor senioren belangrijk zijn. Als de fietser voorrang heeft, geef dit aan door rode fiets-stroken over de rijbaan heen te trekken om de over-steek duidelijk te markeren. Een fietsoversteek als verhoogd verkeerseiland verdient de voorkeur, zodat het gemotoriseerde verkeer snelheid mindert en de senior de oversteek niet in één keer hoeft te maken.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

34

3.3 Desenioralsautomobilist

Binnen de bebouwde kom zijn er wegen met een maxi-mumsnelheid van 70, 50 en 30 km/u. Op 50 km/u wegen kunnen verschillende verkeersdeel-nemers van dezelfde rijbaan gebruikmaken terwijl er grote verschillen zijn in snelheid en grootte. Om het risico op ongevallen te verkleinen, verdienen deze 50 km/u wegen dan ook speciale aandacht.

Welke moeilijkheden doen zich voor? Voor senioren is het moeilijk om in het donker de juiste plaats op de weg te bepalen bij hoge snelheden en in bochten. Het gevaar bestaat dat men van de weg raakt. Hoge snelheden zijn voor senioren een probleem omdat zij dan minder tijd hebben om te reageren op (onver-wachte) situaties in het verkeer. Ook merken zij daarom versmallingen soms niet goed op.

Tips Door met verlichting en markeringen het verloop van de weg goed aan te geven, is het voor senioren makke lijker om de weg te volgen. Duidelijke markeringen en ver-lichting maken de breedte van de weg eveneens beter zichtbaar. De behoefte van senioren aan lagere snelhe-den is vooral van belang bij conflictpunten. Goed zicht op andere verkeersdeelnemers bij mogelijke conflictpunten (oversteekplaatsen en kruisingen), kan het rijden voor senioren gemakkelijker maken. Markeringen spelen hier-bij een belangrijke rol.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

35

Parkeren

Op de foto hieronder is te zien dat men langs de weg mag parkeren. Parkeren parallel aan de rijrichting heeft de voorkeur boven haaks parkeren. Bij haaks parkeren moet de automobilist namelijk bij het parkeren of bij het wegrijden de hele rijbaan gebruiken. Dat kan het ande-re verkeer hinderen en tot onverwachte situaties leiden. Voor het parallel parkeren is een vrijliggend fietspad vei-liger dan een fietsstrook op de weg. De fietser ondervindt bij vrijliggende fietspaden geen hinder van openslaande portieren of van auto’s die over de fietsstrook de parkeer-plaats willen bereiken.

foto: MuConsult

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

36

Duisternis

Voor senioren dient overgang van donker naar licht zo geleidelijk mogelijk plaats te vinden. Zij hebben meer tijd nodig om te wennen aan lichtomstandigheden die veranderen. Bij plotselinge overgangen van donker naar licht kunnen senioren verblind raken. Dat kan verkeerson-veilige situaties opleveren. Bovendien vergroot een goede verlichting ´s avonds het gevoel van sociale veiligheid op stillere locaties. De zichtbaarheid van verkeersdeel-nemers moet altijd goed zijn: niet alleen overdag, maar ook bij avond en in de nacht. Gebruik van wit licht in de openbare verlichting levert het grootste contrast op. Blauw of groen gekleurd licht levert voor senioren soms te weinig contrast op waardoor de verkeerssituatie in het donker niet goed zichtbaar is.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

37

Quick wins • Verwijder obstakels die het zicht op de rijbaan ont-

nemen.• Geef duidelijk aan welke maximumsnelheid er op

de weg geldt. Bij de weggebruiker mag geen twijfel bestaan over de maximumsnelheid. Het moet duidelijk zijn of hij op een 70, 50 of een 30-km/u weg rijdt.

• Maak op wegen met een maximumsnelheid van 70 en 50 km/u een doorgetrokken streep in bochten tussen de verschillende rijrichtingen of bij obstakels.

• Maak met borden en met verharding een duidelijke overgang naar een 30 km/u zone.

• Geef oversteekplaatsen voor voetgangers en fietsers duidelijk aan met borden en trek een rood fietspad over de rijbaan. Op wegen met een maximumsnelheid van 70 en 50 km/u heeft iedere verkeersdeelnemer een duidelijke eigen plek. Vrijliggende fietspaden zijn een must bij 70km/u wegen. Bij 50 km/u wegen heb-ben deze ook de voorkeur. Bij onvoldoende ruimte kan men kiezen voor rode fietsstroken.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

38

3.4 Kruispunten

Voor senioren is het van groot belang dat een kruispunt duidelijk, overzichtelijk en voorspelbaar is, zodat zich geen onverwachte situaties voordoen die een snelle reactie vereisen.

Welke moeilijkheden doen zich voor? Moeilijkheden doen zich vooral voor bij het linksafslaan en bij het oversteken zonder verkeerslichten. Linksafslaan doet immers een extra beroep op de informatieverwer-king. Bovendien moeten senioren voldoende ruimte in de verkeersstroom vinden om met een lagere snelheid af te slaan. Een soortgelijk probleem doet zich voor bij kruispunten zonder verkeerslichten. Verder is een verkeerssituatie waarbij fietser en auto-mobilist tegelijk groen licht hebben voor senioren erg ongewenst. Dit kan immers leiden tot onverwachte situa-ties, waarin zij snel moeten handelen.

Tips Geef gelegenheid om een kruising in fases over te steken en vermijd conflictsituaties tussen verkeersdeelnemers. Dat zijn goede uitgangspunten bij een senioren-proof ontwerp.

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

39

Oversteekzonderverkeerslichten

Onderstaande foto is een voorbeeld van een kruispunt zonder verkeerslichten. Hier is extra ruimte tussen de beide rijrichtingen. Deze ruimte kan de automobilist gebruiken om zich op te stellen voordat hij daadwer-kelijk linksafslaat. Maar deze ruimte kan een fietser ook gebruiken om de rijbaan niet in één keer over te hoeven steken. In dat geval moet de ruimte breed genoeg zijn voor een fiets. Vooral voor senioren is dit een wenselijke situatie omdat dit een rustpunt creëert waardoor hij meer tijd heeft om waar te nemen, informatie te verwerken en vervolgens te handelen.

foto: MuConsult

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

40

Oversteekmetverkeerslichten

Vooral oudere weggebruikers hebben baat bij een con-flictvrije verkeersregeling, waarbij verkeersdeelnemers uit verschillende richtingen niet in botsing met elkaar kunnen komen. Hierdoor verbetert de verkeersveiligheid van het kruispunt, maar neemt de doorstroming van het verkeer af. Waar toch een deelconflict bestaat, kunnen fietsers en voetgangers een paar seconden eerder groen krijgen dan het gemotoriseerde verkeer. Een andere mogelijkheid is de stopstreep voor het gemotoriseerd verkeer naar achteren te brengen. Dit vergroot de zichtbaarheid van de fietser omdat deze dan voor het gemotoriseerde ver-keer bij het kruisingsvlak staat (zie onderstaande figuur).

Terugleggen stopstreep gemotoriseerd verkeer (Bron: CROW)

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

41

Quick wins • Haal obstakels of objecten weg die het zicht op de

kruising ontnemen.• Plaats bewegwijzering op grotere afstand van het

kruispunt en herhaal deze bij complexe kruisingen.• Verwijder verhoogde ronde drempels (zogenaamde

punaises) op kruisingen. Verkeersdeelnemers kunnen dit soort ronde drempels voor een rotonde aanzien en in verwarring raken.

• Bij een kruispunt met verkeerslichten kunnen onvei-lige situaties ontstaan tussen rechtsafslaand gemotori-seerd verkeer en rechtdoorgaande fietsers en voet-gangers als beide groepen tegelijk groen licht krijgen (deelconflict). Geef fietsers en voetgangers een paar seconden eerder groen en leg de stopstreep voor het afslaande gemotoriseerde verkeer terug. Dan ziet de afslaande automobilist de fietsers en voetgangers op tijd en wordt hij niet onverwacht geconfronteerd met overstekende fietsers en voetgangers.

• Voer bij een kruispunt met verkeerslichten de opstel-strook voor de fietser over de gehele breedte van de weg uit. Dan staan de fietsers vóór het gemotori-seerde verkeer, zodat ze goed zichtbaar zijn. Bij een gecombineerde strook voor rechtdoor en linksaf, kun-nen fietsers links voorsorteren en hoeven zijn geen rijstrook te kruisen wanneer het groen wordt.

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

42

3.5 Rotondes

Bij het ontwerp van een rotonde zijn de zichtbaarheid en herkenbaarheid belangrijk. Net als bij kruispunten. Rotondes leveren voor ouderen minder problemen op dan kruisingen. Men nadert de rotonde met een lagere snelheid en men houdt op rotondes zelf ook een lagere snelheid aan dan bij kruisingen. Dat geeft een senior meer tijd om te anticiperen op de situatie. Voor verkeer dat zich op de rotonde bevindt, komt verkeer dat de rotonde oprijdt altijd van rechts. Dat geeft meer over-zicht.

Welke moeilijkheden doen zich voor? Turborotondes zijn een relatief nieuw type infrastructuur. Veel senioren zijn er nog niet aan gewend. Hierdoor kun-nen ze niet uitgaan van eerder opgedane ervaringen en moeten ze zich meer concentreren. Daarom mijden veel senioren dergelijke rotondes of vertonen zij op de roton-de weifelend gedrag. Voor elke richting is een eigen rijstrook beschikbaar. Men moet al vóór de rotonde kiezen voor de juiste rijstrook. Deze scheiding verbetert de doorstroming. Vanwege de rijbaanscheiding laat een verkeerde keuze zich echter niet meer corrigeren. Die scheiding moet daarom goed zicht-baar zijn, zodat die niet per ongeluk wordt overschreden.

Bochten van rotondes mogen niet te krap zijn. Het gebruik van te kleine boogstralen (krappe bochten) maakt

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

43

het gebruik van een rotonde moeilijker en maakt dat de afritten dicht bij elkaar liggen. Senioren wachten daarom vaak met het oprijden van de rotonde tot die geheel vrij is van auto’s.

Tweestrooksrotondes

Senioren vermijden vaak tweestrooksrotondes omdat op de rotonde van rijstrook gewisseld kan worden. Dit ver-eist snelle manoeuvres, waarvoor de anticipatietijd (met name op kleinere rotondes) beperkt is. De aanleg van nieuwe tweestrooksrotondes is vanuit het oogpunt van de oudere weggebruiker daarom ongewenst.

Tips Markeringen op de rijstrook en borden naast de rijstroken kunnen bij turborotondes informatie geven over de te volgen route, zodat de automobilist weet wat hij kan verwachten. Deze informatie moet ruim vóór de rotonde staan zodat er voldoende tijd is om van rijstrook te wis-selen.

Door oversteekplaatsen op enige afstand van de rotonde te leggen heeft het gemotoriseerd verkeer tijd om zijn aandacht te verplaatsen van het verkeer op de rotonde

blij

f ve

ilig

mo

bie

l

44

naar de overstekende fietsers en voetgangers. Zo heeft de automobilist die de rotonde verlaat tijd om te kijken of fietsers of voetgangers willen oversteken. De automobi-list kan daarbij stilstaan zonder het verkeer op de rotonde te blokkeren.

foto: CROW

Voetgangers en fietsers op de rotonde Voetgangers en fietsers hebben binnen de bebouwde kom meestal voorrang op enkelstrooksrotondes maar op turborotondes juist niet. Dat schept verwarring. Het zou beter zijn wanneer fietsers altijd voorrang hebben op rotondes of nooit. De markering op het wegdek moet dui-

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

45

delijk maken dat zowel fietsers als voetgangers voorrang hebben op het gemotoriseerd verkeer. Zowel een rood doorgetrokken fietspad als een zebrapad met haaien-tanden liggen bij voorkeur op een drempel. Daardoor is er meer aandacht voor de oversteek. Door de drempel mindert het gemotoriseerde verkeer vaart, zodat er meer tijd is om te anticiperen.

Quick wins • Haal obstakels weg die het zicht op de rotonde ont-

nemen.• Plaats bewegwijzering op grotere afstand voor de

rotonde.• Geef extra informatie over de rijrichting op de turbo-

rotonde door markering op de weg .• Verwijder reclameborden die dicht op de rotonde

staan. Deze leiden het verkeer af.• Richt fietspaden bij rotondes in als eenrichtingsfiets-

pad. Een tweerichtingsfietspad kan tot onverwachte situaties leiden voor het autoverkeer.

• Trek de rode fietsstrook door over de weg die naar de rotonde leidt of daarvan afleidt.

• Op de turborotonde zijn de rijstroken van elkaar gescheiden door een verhoging. Trek langs deze verhoging een doorgetrokken streep, zodat duidelijk is dat deze rijstrookscheiding niet overschreden moet worden en de rijstrookscheiding beter opvalt.

senioren-proofwegontwerp

se

nio

ren-

pro

of w

eg

ont

we

rp

47

4. Totslot

Deze brochure is gemaakt om bij het ontwerpen van de infrastructuur aandacht te vragen voor senioren. De groei van het aantal senioren en de toenemende mobiliteit van deze groep leiden tot de noodzaak om bij het ont-werp van infrastructuur meer rekening te houden met de wensen, mogelijkheden en beperkingen van senioren.

Deze brochure biedt handvatten voor een dialoog over de inrichting van de buitenruimte en helpt bij te maken afwegingen tussen belangen van verschillende verkeers-deelnemers. Meer uitgebreide informatie over dit onder-werp staat in de CROW-handreiking 309 ‘Senioren-proof ontwerp: ontwerpsuggesties voor een veiliger infrastruc-tuur binnen de bebouwde kom’.

ColofonDit is een uitgave van ANBO en CrowUtrecht, 24 november 2011

eindredactie: Lidia van den Eijndevormgeving: studioVerheesdrukwerk: Gianotten