Inhoud

Deel I

1 Inleiding

1.1 Begeleidingstraject in de zorg

1.2 Voor een toekomstgerichte organisatie

2 Inspirerende praktijkvoorbeelden

2.1 Voorstelling en ambitie

2.2 Aanpak

Stap 1 voorbereiding

Stap 2 opmaak actieplan, een puzzelwerk

Stap 3 uitvoering acties en resultaten

2.3 Kritische succesfactoren

3 Lessons learned

Deel II

1 Zelf aan de slag

1.2 stappenplan

1.3 acties per thema

A voeding

B mobiliteit

C energie

D duurzaam aankopen

E groene buitenomgeving

2 Instrumentarium

2.1 voorblad duurzaamheidsscan

2.2 Poster Malpertuus

2.3 Inspiratiefiches

3 Colofon en contact

1

samen met bewoners werken we aan een biodiverse omgeving

Deel I

1. Inleiding

1.1 Begeleidingstraject in de zorg

De provincie Vlaams-Brabant is ambitieus. In 2040 wil ze klimaatneutraal zijn. Ze wil voluit kiezen voor

duurzaamheid en alle doelgroepen stimuleren om mee te stappen in dit verhaal. Steeds meer

zorgcentra kiezen voor een duurzame werking of hebben de intentie om hiermee aan de slag te gaan.

Natuurlijk groen en ruimte voor groenbeleving is een krachtige factor om het herstelproces en het

welbevinden van bewoners te stimuleren. Net zoals aandacht voor een comfortabele woonomgeving,

veerkrachtige medewerkers en een duurzame lange termijnvisie een sfeer van rust en vertrouwen

creëert. Een duurzame werking creëert een win-win-win, voor de organisatie en haar medewerkers,

voor haar bewoners en bezoekers en voor de planeet.

Tijdens het pilootproject ‘Groene vingers in de zorg’ onderzochten woonzorgcentrum Sint Bernardus en

Malpertuus, een organisatie uit de bijzondere jeugdzorg, hoe hun werking klimaatrobuuster en

veerkrachtiger kan worden. Het project kwam tot stand met de steun van provincie Vlaams-Brabant.

Onder begeleiding van Natuurpunt CVN gingen we voor vergroening van de buitenruimte, met een focus

op een toegankelijke belevingsgerichte, biodiverse tuin. Met Ecolife zetten we in op een duurzame

werking binnen, rond de thema’s energie, voeding, afval en mobiliteit. Bewoners, gasten en

medewerkers werden van bij het begin als actor gezien en betrokken bij de uitvoering van de acties.

In deze inspiratiegids ontdek je alles over deze trajecten op maat. Daarnaast vind je in deel II heel wat

aanvullende informatie en handige documenten (krijtlijnen, actieplan, stappenplan, inspiratiefiches… ).

“Ik ben heel blij dat we met dit project van start gegaan zijn, want

als ik zie wat onze bewoners daar aan positiefs aan over gehouden

hebben, dat maakt me echt wel gelukkig. Het is inspirerend

geweest omdat er een heleboel zaken zijn waar we niet zelf aan

gedacht hebben die we nu toch wel uitgevoerd hebben.”

Lieve Schuerman - Algemeen Directeur woon en zorgcentrum Sint Bernardus

klimaatrobuust groen komt in plaats van een parking

2

1.2 Voor een toekomstgerichte organisatie

Tal van studies tonen de link tussen de nabijheid van natuur en gezondheid en welzijn.1 Zo blijkt uit

steeds meer onderzoek dat er een positief verband bestaat tussen natuur en lichamelijke activiteit,

ouderen blijven langer actief met een tuin en voldoende groen op loopafstand.2 Een bezoek aan of het

kijken naar de natuur leidt ook tot een vermindering van pijn en negatieve emoties zoals boosheid,

vermoeidheid en somberheid en tot een toename van positieve gevoelens en energie.3 Door in te

zetten op een groene omgeving met aandacht voor de biodiversiteit zet je met andere woorden het

leven en de gezondheid centraal voor de bewoners met veel aandacht voor het mentale welbevinden.

‘Een ‘chillzone’ in de natuur was 1 van de wensen uit jeugdzorg Malpertuus

Op vlak van klimaat, staan we met z’n allen voor grote uitdagingen. In Nederland berekende men dat

minstens zeven procent van de CO2-uitstoot wordt veroorzaakt door de zorg. In alle Europese landen

worden sectoren aangesproken om de Europese doelstelling van 40% CO2 reductie tegen 2030 te

kunnen halen op landelijk niveau. Het Europese parlement spreekt nu zelfs van 60% CO2-reductie tegen

2030. Cathy van Beek4 is daar duidelijk over: “En dan heb je het nog niet over al die medicijnresten die

in het afvalwater terecht komen, het incontinentiemateriaal dat in het afval verdwijnt, de sterke

schoonmaakmiddelen waarmee wordt gewerkt enz.” Door duurzaamheid centraal te zetten ga je voor

een zorgcentrum dat haar ecologische voetafdruk verlaagt. Zo krijg je een organisatie die zich

positioneert in de maatschappij, die inspeelt op huidige maatschappelijke ontwikkelingen en

toekomstgericht denkt en handelt.

Aandacht voor klimaatrobuuste natuur met plaats voor biodiversiteit en beleving en aandacht voor een

duurzame, veerkrachtige werking zijn dus niet alleen goed voor de planeet, maar zorgen voor een

veerkrachtige organisatie en voor het welzijn van haar bewoners.

1 https://www.natuurpunt.be/pagina/natuur-en-gezondheid 2 Overzicht op De Vries e.a., 2010; Gezondheidsraad, 2010; Kaczynski & Henderson, 2007; Lachowycz & Jones, 2011; Ward Thompson, 2013 3 Bowler e.a., 2010; Velarde, Fry, & Tveit, 2007 4 https://milieuplatformzorg.nl/green-deal/

Via de duofietsen werden ook de bewoners van WZC Sint Bernardus betrokken bij duurzame mobiliteit

3

2. Twee inspirerende voorbeelden

In het project groene vingers in de zorg staan we voor volgende uitdagingen:

• Hoe één sterk verhaal vertellen dat door iedereen gedragen wordt (visie)?

• Hoe zicht krijgen op de eigen milieu-impact en de -groene- buitenruimte, inclusief hun

verbeteracties (diagnose)?

• Hoe acties selecteren en samen met impact uitvoeren (actie)?

• Hoe iedereen blijvend betrekken bij je duurzaamheidstraject (draagvlak)?

• Hoe leuk en inspirerend communiceren over wat je doet (communicatie)?

• Hoe resultaten meten en opvolgen (impactmeting)?

Aan de hand van de 2 praktijkvoorbeelden lichten we toe hoe beide zorginstellingen stappen zetten om

hun werking duurzamer te maken.

2.1 Voorstelling en ambitie

Woon- en zorgcentrum Sint Bernardus uit Bertem heeft een

capaciteit van 201 bedden en 5 bedden kortverblijf. Naast een

woonzorgcentrum hebben ze ook serviceflats, een

dagverzorgingscentrum, een lokaal dienstencentrum, een

nachthotel en nachtinterventie.

In het woonzorgcentrum staan waardigheid, privacy, autonomie en

zelfredzaamheid centraal: ‘We nemen de waarden en wensen van

onze bewoners als vertrekpunt om een thuis te bieden waar het

aangenaam vertoeven is’.

WZC St-Bernardus heeft de ambitie om samen met haar bewoners en medewerkers haar ecologische

voetafdruk te verlagen, de buitenruimte te vergroenen en wil ambassadeur zijn in de zorgsector. Dat

vertaalt zich in:

• het verduurzamen van de werking o.a. via de keuze voor hernieuwbare energie, energie-

efficiëntie, sluiten van kringlopen, keuze voor gezonde en duurzame voeding en het verhogen

van de biodiversiteit en het groene karakter.

• het betrekken van medewerkers en bewoners bij dit verduurzamingstraject, vanuit hun eigen

leefwereld

• het aanmoedigen van medewerkers tot milieubewust handelen vanuit een onderzoekende en

open houding

• het aanmoedigen van bewoners om de groene buitenruimte mee vorm te geven en te

beleven

De realisaties en het traject van Sint Bernardus kun je ook bekijken in het filmpje van Stamp media dat

je terugvindt op de website van Natuurpunt CVN.

Het nieuwe logo van WZC Sint Bernardus benadrukt hun band met de natuur en engagement op vlak van duurzaamheid, doelen die getriggerd werden door het project.

4

Jeugdzorg Malpertuus is een organisatie uit de bijzondere

jeugdzorg, gelegen in Buken. Zij maken deel uit van het grotere

geheel MFC Combo en ondersteunen gezinnen om zelf

oplossingen te vinden voor de moeilijkheden die ze tegenkomen.

Malpertuus steunt zowel de ouders als de kinderen/jongeren en

zet sterk in op persoonlijke begeleiding. De kwaliteit van de

begeleiding staat steeds centraal.

Malpertuus streeft ernaar de ecologische doelstellingen zoveel mogelijk te integreren in de kerntaken

van de organisatie met als doel de organisatie veerkrachtiger te maken. Samen met haar medewerkers

zoekt Malpertuus naar de meerwaarde voor de organisatie (bv comfortverhoging, ‘ontzorging’,

‘ontstressen’) en naar mogelijke bondgenoten om dit verhaal mee uit te werken (familieleden,

partnerorganisaties van MFC Combo, buurtbewoners).

2.2 Aanpak

Verandering creëren is steeds een proces. Een proces waarbij alle spelers die ermee te maken krijgen,

best betrokken worden. Dat betekent werken op verschillende sporen, die uiteindelijk samenkomen.

In een woonzorgcentrum zijn er veel actoren om mee rekening te houden. Zo zetten we in op structurele

maatregelen via het managementteam en op sensibiliserende maatregelen die gedragen worden door

medewerkers en bewoners. Organisaties in de jeugdzorg zijn sterk in flexibiliteit en creativiteit. Dat is

nodig om hun kerntaken goed uit te voeren in complexe omstandigheden met (toenemende)

administratieve verplichtingen, een hoge personeelsbelasting en toenemende multi-problematiek bij

vele jongeren.

Hoewel er heel wat ideeën en mooie dromen naar boven komen, is enige realiteitszin ook nodig. De

vergroening- en duurzaamheidsdoelen behoren niet tot de kernactiviteiten. Een aantal medewerkers

ervaren dit mogelijks als extra taken & inzet. Alles begint dan ook met het ontwikkelen van een sterke

visie zodat de piste die de organisatie wil bewandelen gedragen wordt. Dit betekent dat het traject rond

verduurzaming vooral gezien werd als opstart en als leerproces. Van in het begin hechtten we veel

aandacht aan draagvlak en communicatie, actie en resultaat, en verankering.

Jeugdzorg Malpertuus voor het project

5

Stap 1. voorbereiding

Verkennend gesprek

Om het proces en de inhoud concreet vorm te geven in een plan van aanpak starten we met een

intakegesprek en een screening. Tijdens dit gesprek worden de contouren, ambitie en werkwijze om

duurzaamheid en vergroening te integreren in de kernwerking vastgelegd. Het project wil op die manier

van binnenuit de organisatie werken om in te zetten op het vergroenen en verduurzamen van de

organisatie. Door die manier van werken is er een grotere garantie dat ook na het project de werking

rond duurzaamheid zal worden verdergezet en uitgedragen.

Terrein verkennen en groen in kaart brengen

Om te onderzoeken wat er van vergroening mogelijk is op het terrein doen we een analyse van de

actuele situatie. We bekijken de verschillende kaartlagen, doen een functionele en een beeldende

analyse. Ook de bestaande groensituatie wordt onder de loep genomen. Op basis hiervan doen we een

SWOT sterkte- zwakteanalyse. Wat zijn de ruimtelijke relaties? Is er voldoende kwalitatief groen? Komt

het tegemoet aan de noden? Natuurpunt CVN doet op basis hiervan al een eerste projectie van een

toekomstbeeld.

Diagnose, als eerste stap van de interne milieuzorg

We brengen via een scan in beeld welke groene en duurzame activiteiten en maatregelen op dit

moment al goed lopen en bouwen hierop verder bij het selecteren van nieuwe acties.

De duurzaamheidsscan brengt de stand van zaken én het verbeterpotentieel rond energie, water,

mobiliteit, voeding, aankopen en afval in beeld. Het is een bewuste keuze van Ecolife om datgene wat

reeds goed loopt duidelijk te benoemen. Een positief verhaal werkt immers enthousiasmerend en

bemoedigend

Strategische doelstelling

Malpertuus engageert zich om de beweging naar een klimaatneutrale samenleving 2050 te realiseren. Tegen 2030 zet Malpertuus in op energie-efficientie, gezonder voeding en een stimulerende omgeving. Tegelijkertijd realiseert e hierdoor een kwaliteitsvolle begeleiding door een veerkrachtig team.

Operationele doelstelling

Comfortabel wonen Gezonde voeding van dichtbij

Stimulerende buitenomgeving

Duurzaam op pad

Acties en

maatregelen

uitgevoerd

Warmte binnenhouden

(HR glas, deuren sluiten)

1 x veggie / week Fietsenstalling met

wateropvang en

speelruimte

fietsvergoeding

HR verwarmingsketel

(gas)

20-40%

seizoensproducten

Bloemenweide met

landschapselementen

Overdekte

fietsenstalling

Systematisch

onderhoud installaties

Geen gebruik conserven

(groenten)

Sensibilisering:

Plantmoment met

betrokken actoren

Communicatie over

bereikbaarheid van

Malpertuus met OV

en fiets

LED verlichting Energiebesparende

kooktechnieken

Aanleg soortenrijke

groenbuffer en

heestergroepen

Zuinige elektrische

toestellen (A++)

Weinig gebruik

bewerkte producten

levend speelgroen

(wiglo veldesdoorn)

Een schema van de doelstellingen en acties en maatregelen Malpertuus

6

Ideeën verzamelen en werken aan een draagvlak

Via een ontmoetingscafé en droomworkshop brengt Natuurpunt CVN de verschillende actoren samen

en laten we ze samen dromen. Die dromen onderzoeken we aan de hand van een moodboard,

klimaatproevertjes en educatieve belevingsactiviteiten. De input vormt de basis van de opmaak van het

plan. De aandachtspunten worden mee verwerkt in het voorontwerp.

Ecolife organiseert ook een workshopsessie voor medewerkers rond het thema ‘milieuzorg’. Doel is hen

enthousiast maken, hen betrekken en activeren om zelf concrete acties te bedenken en uit te voeren.

Het resultaat is een boeiende uitwisseling en een aanzet voor concrete acties.

Het is ook cruciaal dat het directieteam zich volmondig achter de doelstellingen van het traject schaart.

Het directieteam bewaakt het draagvlak: informeert zijn/haar bestuursleden en motiveert de

medewerkers om de uitdaging mee aan te gaan om de werking van het zorgcentrum duurzaam te

maken.

via referentiebeelden en proevertjes voor de bewoners van het WZC krijgt de brainstorm over natuur richting

De begeleiders zijn in een jeugdzorginstelling van onmisbare waarde bij het uitvoeren van acties en het betrekken van de jongeren.

7

In de verschillende woonafdelingen van Sint Bernardus organiseert

Natuurpunt CVN samen met de bewoners en begeleiders

ontmoetingscafés. Tijdens deze momenten geven we toelichting bij het

belang van groen in een woonzorgomgeving, ook met het milieuteam

(ergotherapeuten, directie, personeel) zitten we een aantal keer rond de

tafel.

We noteren ook enkele uitdagingen waar we rekening mee moeten houden.

• Ligging op de top van een heuvel maakt het park ontoegankelijk voor bewoners die mobiel

vaak beperkingen hebben

• Tuinonderhoud is niet core-business, het mag dan ook niet de bedoeling zijn dat er na afloop

van het project extra tuinwerk bij komt voor begeleiders, personeel…

• Focus wordt gelegd op beleving, activiteit en de juiste planten op de juiste plek (tuin die zich

zo veel mogelijk zelf in evenwicht kan houden).

Enkele van de natuurdromen van de bewoners

➢ een borrelsteen, waterpartij, waterelement, dansende fonteintjes

➢ dieren (vissen, kippen, voederplek vogels, meer vogels)

➢ meer (wilde) bloemen en meer kleurrijke beplanting

➢ mooie tuin met vlinders, bloemenweide met bijenhotel

➢ park met grote diversiteit aan bomen en planten

➢ echte moestuin, met spade kunnen omspitten, Kleine serre: rolstoeltoegankelijk

➢ mooi uitzicht zodat bewoners genieten van het groen van buiten

➢ zicht op de kribbe, op spelende kinderen (brengt heel wat vreugde en leven)

➢ kindvriendelijke inrichting (speeltuin, dieren, …)

➢ wandelparcours met voldoende zitbanken, petanquebaan opwaarderen

➢ park toegankelijk maken voor ‘karretjes’ bewoners

➢ seizoenen ervaren, zonnebloemen

De 4 duurzaamheidsacties waar de medewerkers prioritair werk van willen maken

➢ systematisch gebruik van kraantjeswater

➢ voorkomen van papierverspilling

➢ alternatieven zoeken voor fingerfoodschaaltjes

➢ elektrische fietsen-experiment

8

Ook in Malpertuus werd in een workshop in groepjes gebrainstormd: waar

dromen begeleiders van als het gaat over een duurzaam Malpertuus? Welke

acties of activiteiten vinden er dan plaats? De brainstorm bracht heel wat

animo en ideeën met zich mee. De weerhouden sensibiliserende acties

hebben als doel om ook de jongeren te betrekken bij het

duurzaamheidsverhaal. In de workshops, zoals ‘biodiversiteit op kindermaat’

kwamen de ‘vergroeningsacties’ aan bod. Zo werd gewerkt richting een

gedragen ontwerp.

Er kwamen ook enkele uitdagingen uit de bus:

• Speeltuin wordt ook als parking gebruikt

• Geen waterpartij of moestuin is toegestaan

• Transparantie en overzicht = enorm belangrijk

• Netheid is belangrijk, wanorde en chaos ontaard heel snel in meer wanorde en chaos

Enkele wensen naar de toekomst op natuurvlak

➢ 'DOE' dingen in de natuur

➢ open ruimte (voetbal, tuinfeest)

➢ bloemen, insectenhotel

➢ oplossing voor groenafval?

➢ Appels, fruitbomen en (eetbare) bessen, druivelaar tegen gevel.

➢ Natuurlijke barrière tussen tuin en nieuwe wijk

➢ chill zone en hangmat

Weerhouden sensibiliserende acties naar integrale milieuzorg in een notendop

➢ Fietsexperiment met elektrische fietsen voor de medewerkers en fietsactiviteit met

ASAP, jongeren van 12-16j.

➢ Zuinig met energie voor jongeren, geïntegreerd in hun traject rond zelfstandig wonen.

➢ Uitstap naar de boer en experimenteren met nieuwe recepten van vegetarische

maaltijden.

➢ Onderzoek het aankopen van kippen of kleinvee als actie rond afval en met een

meerwaarde voor het welzijn van de kinderen (inclusief educatieve troeven rond

dierenverzorging).

9

Stap 2: opmaak actieplan, een puzzelwerk

Het traject rond vergroening met Natuurpunt CVN

Het voorontwerp wordt teruggekoppeld en we werken aan de ruimtelijke vertaling van de visie. Aan de

hand van referentiebeelden en schetsen gaan we dieper in op wensen, verlangens en bedreigingen.

Ontwerpvragen verscherpen de ontwerpvisie. Een succesvolle implementatie vereist dat de inrichting

aansluit bij bestaande regelgeving, normen en systemen. De ideeën worden afgetoetst, ook naar

technische mogelijkheden (denk bijvoorbeeld aan de voorschriften van de brandweer).

Hierbij letten we op enkele specifieke aandachtspunten. In het werken met mensen met dementie

moeten we bijvoorbeeld rekening houden met desoriëntatie in tijd en ruimte en dus gaan voor een

overzichtelijke (lage vegetatie) en logische opbouw. Maar de natuur kan ook een hulp zijn. Het kan ook

rust bieden, als bewoners bijvoorbeeld denken aan geurende en herkenbare planten uit de jeugdjaren.

Of denk maar aan contact met tijdverstrijking door de seizoenwerking. We streven in het plan ook naar

biodiversiteit en natuurwaarden door een fauna-vriendelijke inrichting, variatie en gelaagdheid, door

nest- voedsel- en schuilmogelijkheid, voor vogels en insecten.

Het voorontwerp wordt teruggekoppeld en we werken aan de ruimtelijke vertaling van de visie

10

Het traject rond integrale milieuzorg met Ecolife

Op basis van de verbeteropties uit de duurzaamheidscan, de actievoorstellen van de medewerkers en

directie wordt een actieplan opgemaakt. Acties rond energiebesparing, duurzame mobiliteit, minder

afval, duurzame voeding en groene belevingselementen in een klimaatrobuuste tuin werden gebundeld

in een plan.

De communicatie en terugkoppeling naar de medewerkers, evenals de formele beslissing van de directie

m.b.t. de weerhouden acties vraagt de nodige afstemming en bijsturing.

Verslag van de werkgroep energie in Malpertuus

11

Stap 3: Uitvoering acties en resultaten

Sint Bernardus

Bruisend plein vol leven

De kick off ‘Bruisend plein vol leven’ werd de officiële start van het project. Bewoners bezochten het

toegankelijk gemaakte park waarin standjes en animatie voorzien was. Het autovrije binnenplein met

extra groen (na de actie palm de ruimte in) werd geopend. Men kreeg natuurproevertjes aangeboden,

er was een boeiende ontdekkingstocht en de bewoners en het personeel, omwonenden en familie

konden samen bouwen aan het groot bijenhotel. Bewoners werden bevraagd naar hun tips rond

energiebesparing. Velen kennen handige tips uit de tijd van tante Kaat. De eerste actie, nl het

experiment met elektrische duofietsen, was een succes. Bewoners vonden het fijn om samen met een

begeleider de omgeving te verkennen.

De kick off ‘Bruisend plein vol leven’

De duofietsen zijn nog steeds

een succes onder bewoners

en begeleiders

12

Acties en maatregelen

Vanaf oktober zetten we elke maand een natuurthema in de kijker. Via de huiskrant werden de

bewoners betrokken en geïnformeerd.

Structureel gingen we voor gingen we voor toegankelijk, maar ook klimaatrobuust groen. Zo werkten

we aan toegankelijkheid met brede paden aangepast aan een rolstoel en afwisseling tussen zon en

schaduwplekjes. Ook veranderden we de parkeerplaats in een autoluw binnenplein met ontharding en

groenelementen. We werkten ook aan de aanleg van de (gesloten) tuin Zonneveld met hulp van

vrijwilligers, bewoners, okra en personeel. Dit werd een stimulerende belevingstuin, door o.m. te

werken met waterelementen en een voederplank.

Het park werd toegankelijk gemaakt voor rolstoelgebruikers en de parking autoluw en groen

De activiteit ‘bouwen van insectenhotel’ was een succes onder de bewoners

➢ In november: bomenverkiezing, bewoners konden hun lievelingsboom kiezen. De

winnende boom kreeg een jasje aan door de breiclub.

➢ In december: nestkastjes bouwen en ophangen in het park

➢ januari: help de vogels de winter door, vogelvoeder maken, groot vogeltelweekend

➢ Februari: activiteit bouwen van insectenhotel

13

Stafleden en personeel maken een selectie van acties rond 4 klimaatthema’s: energie, mobiliteit,

voeding en aankopen/afval. Met de staf nemen we structurele maatregelen rond duurzaamheid onder

de loep, met als doel deze te verankeren in de werking van het woonzorgcentrum. Tijdens de

projectperiode werd alvast een goede start gemaakt.

Verschillende maatregelen zijn gebonden aan de nieuwbouwplannen. Het is niet wenselijk bepaalde

investeringen te plannen in gebouwen die binnen een aantal jaren verdwijnen. Hierdoor worden een

aantal aandachtspunten en maatregelen verschoven naar de toekomst.

Tegelijkertijd vond maandelijks een sensibiliserende actie plaats, gedragen door het personeel. Eind

november kregen vegetarische proevertjes extra aandacht. In december werd een brei-initiatief gestart

met de link naar energiebesparing en het juist instellen van de kamertemperatuur. In maart werd de

beslissing genomen om stapsgewijs over te schakelen op kraantjeswater in alle afdelingen. Als eerste

stap krijgen alle personeelsleden een hervulbare drinkfles.

Van fleswater werd er overgeschakeld naar kraantjeswater

➢ De keuze voor groene stroom via de samenaankoop en kritische reflectie bij de keuze

van de (groene) stroomleverancier

➢ Monitoring van het energieverbruik via het platform Energie ID

➢ Relighting met LED verlichting voor de vleugels Zonneveld en Vleugt

➢ Aandacht voor duurzame criteria in de nieuwbouwplannen en keuze voor het inhuren

van expertise op vlak van duurzaamheid.

➢ Bouw van een nieuwe overdekte fietsenstalling

➢ Voorzien in fietsvergoeding via digitaal systeem

➢ Aankoop van 2 duofietsen voor de bewoners

➢ Handhaving huidige beleid rond tegengaan voedselverspilling

➢ Keuze voor bulkproducten indien mogelijk

➢ Keuze voor kraantjeswater en dus voor minder drankverpakkingen

14

Malpertuus

Bij het uitvoeren van acties wordt duidelijk of het voorbereidings- en denkwerk tot coherente en

doelgerichte output leidt. In het geval van de tuin was dat een werkdag waar medewerkers, sponsors,

kinderen en vrijwilligers werden uitgenodigd om het plan in uitvoering te brengen.

Vrijwilligersmoment met Provinciegouverneur Lodewijk De Witte en medewerkers van het kabinet en Mfc Combo.

Per duurzaamheidsthema (mobiliteit, energie, voeding, afval) stelden we een doel voorop,

onderzochten we hoe we zowel begeleiders, directie als jongeren konden betrekken en activeren en

zetten we het beoogde resultaat.

Een voorbeeld: Thema mobiliteit augustus/september

Doel

• CO2 uitstoot verminderen door in te zetten op fiets en openbaar

• Ruimtelijke inrichting op maat van de fiets: aandacht voor een goede fietsstalling,

meer groen en ontspanningsruimte door de parkeerplaatsen te integreren in

groene ruimte

Betrokkenen

• management (bv fietsvergoeding, fietsenstalling)

• Personeel: experiment met de elektrische fiets naar het werk

• Jongeren: betrekken via fietsavontuur

Beoogd resultaat

• Daling CO2 uitstoot: autogebruik verminderen en fietsen

• Gezonde medewerkers: fietsen en stappen in open lucht

• Een leuke beleving voor jongeren

Acties

• Experiment met elektrische fietsen :2 fietsen beschikbaar via Fietspunt Leuven.

• Bevraging van medewerkers rond hun fietsgedrag.

• Fietsactiviteit met de jongeren van ASAP: fietszoektocht begeleid door Ecolife

15

Elektrische fietsen konden worden getest en samen pakten we de fietsenstalling aan, met wateropvang en speelruimte

Aanplantingen

➢ fruitbomen (boomgaard), typische rassen voor Vlaams Brabant

➢ sleedoornhaag (noorden) en gemengde haag (oosten)

➢ klimplanten muurtje, hazelaar in kiezels

➢ bloemenweide

Constructies

➢ Palen takkenwal

➢ Palen vlechtwerk

16

2.3 Kritische succesfactoren

Het opbouwen van een draagvlak voor de maatregelen vraagt tijd en flexibiliteit. Het is de kunst om van

bij de start de nodige (mentale) ruimte te creëren bij de stafleden en medewerkers, hen blijvend te

betrekken en hen te wijzen op hun verantwoordelijkheid.

Het invoeren van (zelfs kleine) veranderingen brengt vaak (grote) logistieke aanpassingen met zich mee.

Een voorbeeld. De keuze voor kraantjeswater vraagt een planning die loopt over (meer dan) 1 jaar:

nieuwe afwasmachines moeten geïnstalleerd worden en op sommige afdelingen ontbreekt daarvoor de

nodige ruimte. Bij de nieuwbouwplannen wordt hiermee rekening gehouden.

De coronaperiode maakte de eindfase van het project en verdere opvolging niet evident. Tegelijkertijd

toonde dit de enorme waarde van een (groene) buitenruimte, waar het aangenaam buitenkomen is. Zo

bewees het toegankelijk park en de autoluwe groene zone direct zijn waarde.

Bij aanvang van het project formuleerden we 3 kritische succesfactoren:

➢ draagvlak: directie, bewoners en medewerkers zijn geëngageerd om verbeteropties te

onderzoeken en uit te voeren

➢ maatwerk: voldoende aansluiten op de leefwereld van de bewoners

➢ capaciteit: acties op maat van de organisatie en uitvoerbaar binnen de voorziene

(personeels)tijd/budget

Het project toonde aan dat deze 3 parameters inderdaad bepalend zijn voor een zinvol en

resultaatgericht proces.

de bomenverkiezing bracht draagvlak bij de bewoners, de winnende boom werd door hen versierd

17

Draagvlak

Het draagvlak bij staf en medewerkers van Sint Bernardus is na 1 jaar werken versterkt:

de duurzame reflex bij het maken van nieuwe keuzes of afwegingen is sterker aanwezig,

de sensibiliserende acties maakten, zij het kleine, positieve accenten zichtbaar. Dit

wordt ook vertaald in de nieuwbouwplannen en bijvoorbeeld het logo. Het draagvlak

voor de groene buitenruimte vereist ook een blijvend engagement naar onderhoud,

dan is dit emanciperend en activerend naar de bewoners toe.

Het draagvlak bij directie en team van Malpertuus bleek al tijdens het intakegesprek en

de brainstormsessies. Zowel directie als begeleiders vinden het belangrijk om ook

vanuit hun educatieve rol jongeren te betrekken bij duurzame initiatieven en hen te

laten reflecteren hierover. Het betrekken van de directie van MFC Combo bleek

moeilijker. Zij hadden het voorbije jaar te kampen met zorgen die rechtstreeks hun

kernwerking bedreigden. De sector van de bijzonder jeugdzorg heeft absoluut nood aan

meer (financiële) ondersteuning om de grote uitdaging om kwetsbare jongeren goed

te begeleiden en perspectief te bieden, te kunnen uitvoeren.

Maatwerk

Een gezond en groen woonzorgcentrum biedt ook aan de bewoners bewegingsruimte.

De acties werden zoveel mogelijk afgestemd op de noden van de bewoners. De

duofietsen vormen hiervan een mooi gebaar. In de groenaanleg werd hier rekening

mee gehouden, maar een veelheid aan meningen maakt dat er compromissen gezocht

moeten worden.

Tijdens de brainstorm kregen verschillende ideeën op maat van de jongeren en

kinderen vorm, zoals een kookworkshop, een uitstap naar een lokale boer, een

fietszoektocht. Door de precaire situatie echter gingen verschillende van deze ideeën

niet door.

Capaciteit

Precies omdat flankerende beleidsmaatregelen rond duurzaamheid ontbreken is de

uitdaging voor individuele zorgcentra momenteel groot. Temeer omdat de capaciteit

(tijd en mentale ruimte) beperkt is.

De capaciteit om toekomstgericht te denken en duurzaamheid structureel te

integreren in de jeugdwerking is erg beperkt bij Malpertuus. De organisatie kampt met

uitdagingen op vlak van personeelsbezetting. het naleven van steeds nieuwe

administratieve regels waar het nut niet steeds duidelijk van is, strenge richtlijnen

omtrent voeding die niet aangepast zijn aan het familiale karakter van deze kleine

organisatie, enz. Flankerende beleidsmaatregelen van overheidswege omtrent het

implementeren van duurzaamheid en klimaatbeleid ontbreken volledig.

18

3. Lessons learned

• De uitvoering van het actieplan vraagt flexibiliteit bij uitvoerders en procesbegeleiders. De

dagelijkse realiteit vereist in sommige gevallen dat de voorgenomen acties of taakverdeling

herbekeken worden, of niet door kunnen gaan.

Acties met een meer structureel karakter vragen vaak een lange termijn aanpak, zodat ze

niet meteen zichtbaar zijn.

• Een goede communicatie vanuit de directie naar het team rond (structurele) acties op

langere termijn is belangrijk omdat dit precies het kader schept voor de maandelijkse acties.

Interne communicatie naar bewoners en hun naaste omgeving via de huiskrant vormt een

wezenlijk onderdeel in het project. Externe communicatie naar stakeholders vereist dan

weer een lange(re) termijn aanpak.

• Het vraagt tijd en energie om in te zetten op verbreding. Vrijwilligers van Okra,

buurtbewoners, het buurtschooltje naast het WZC, familieleden komen alle in aanmerking

om het draagvlak te verbreden. Op dit spoor kan WZC Sint Bernardus nog verder inzetten.

• Sterk leiderschap is nodig om de neuzen (bestuur, medewerkers, bewoners) in een

gemeenschappelijke richting te zetten. Het vraagt mentale veerkracht om ruimte te maken

voor strategische denkoefeningen in een omgeving waar de nood aan directe interventies

en het oplossen van onvoorziene problemen erg groot is. Het is niet evident om de rust en

de tijd te vinden voor lange termijn uitdagingen en oplossingsstrategieën.

• Zonder wettelijk kader ter ondersteuning van duurzaamheidsmaatregelen vraagt een

verduurzamingstraject een groot engagement en veel goodwill bij directie en medewerkers.

Er is absoluut nood aan een formeel, helder kader en concrete instrumenten om de

zorgsector te ondersteunen bij het verduurzamen van de werking. Hiervoor kunnen we de

mosterd zeker halen bij Green Deal Duurzame Zorg in Nederland.

• We stuiten op drempels en belemmeringen, van verschillende aard.

De strenge regelgeving rond voedselveiligheid (HACCP) is een belemmering voor het

gebruik van lokale producten van bij de boer en voedselverspilling. Eieren van eigen

kippen mogen niet gegeten worden, wat net een deel uitmaakt van de charme.

De werkdruk in de zorgsector is enorm hoog. Het is niet eenvoudig om in deze

omstandigheden ruimte te maken voor nieuwe uitdagingen. Medewerkers en directie

stellen vast dat er steeds meer administratieve regels gelden in de sector die de

werkdruk extra verhogen en die kleine spontane initiatieven beperken.

Deze belemmeringen bemoeilijken het proces en de ambitie om verduurzaming en

vergroening te integreren in de werking.

1

Deel II

1. Zelf aan de slag

1.1 Stappenplan

Stap 1: Voorbereiding

Doel

• In kaart brengen van het beleid rond duurzaamheid en klimaat: is er een duurzaamheidsluik in

de missie of visie, in werkafspraken of beleidsdocumenten?

• Ambitie vastleggen en afstemmen op de kerntaken van de organisatie

• Concrete doelstellingen afbakenen

Aanpak

• Stel een kernteam samen met o.a. directielid, staflid, verantwoordelijke logistiek,

personeelsverantwoordelijke…

• Zorg voor overleg en participatie

• Bekrachtig formeel de steun en goedkeuring van je bestuursorgaan voor deze

duurzaamheidsaanpak.

• Spreek je engagement uit m.b.t. tijdsbesteding en taakverdeling.

2

Stap 2: Diagnose

Doel

• Overzicht creëren van wat reeds goed loopt. Wat zijn de huidige maatregelen of initiatieven op

vlak van energie, mobiliteit, voeding, aankoopbeleid en groenbeleving.

• Verbeterpotentieel in kaart brengen.

Aanpak

• Lijst op welke structurele en adhoc maatregelen jullie als woonzorgcentrum reeds uitvoeren (b.v.

aankoop groene stroom, maximale fietsvergoeding, het aanwezige groen …)

• Bundel de maatregelen en maak een helder overzicht in schemavorm.

• Laat je begeleiden als dit een steun is: Natuurpunt CVN heeft hier expertise rond opgebouwd en

Ecolife heeft een duurzaamheidscan die in beeld brengt wat reeds gebeurt én wat het

verbeterpotentieel is.

Stap 3 : In kaart brengen van verbeteropties

Doel

• Concrete acties afbakenen, voortbouwend op de bestaande maatregelen.

• Enthousiasme creëren bij je medewerkers of teamleden.

Aanpak

• Ga uit van de screening, bouw verder op de diagnose die je afnam. Lijst de positieve maatregelen

op.

• Organiseer een brainstorm met (een aantal) bewoners, personeelsleden, stafleden, directie,

logistiek verantwoordelijke. Betrek zo veel mogelijk alle actoren.

• Cluster alle (actie)voorstellen in één actieplan: zowel structurele maatregelen als

sensibiliserende maatregelen waar betrokkenheid van bewoners en medewerkers centraal staat.

Stap 4. Kick Off en Charter

Doel

• Formaliseren van het traject rond verduurzaming.

• Communicatie naar alle betrokkenen (medewerkers, bewoners, stakeholders, directie en

bestuur) vanuit motto ‘iedereen mee in de boot’.

• Sensibiliseer met affiches, sociale media…

3

Aanpak

• Onderteken een charter met visie, engagement en concrete maatregelen.

• Organiseer een wervend lanceringsmoment voor bewoners en medewerkers.

Stap 5: Draagvlak creëren (directieteam, personeel, bewoners)

Doel

• Neuzen van de directie (en bestuurders) in één richting.

• Medewerkers betrekken en engageren.

• Een gedragen plan door de bewoners

Aanpak

• Integreer dit traject in de agenda en werking van directie en bestuur.

• Organiseer workshop(s) voor personeel en activiteiten voor bewoners of cliënten.

• Inspireer, maar ga uit van hun ideeën, bevindingen en meningen

• Volg de acties op.

• Inspiratiefiches van Natuurpunt CVN en een traject op maat kunnen helpen

Stap 6: resultaten en evaluatie

Doel

• Uitrol van een positief en wervend traject.

• Leren uit de ervaringen.

• Bijsturen in de loop van het traject.

Aanpak

• Communiceer over je acties : in de huiskrant, de info voor familie en vrienden van de

bewoners…

• Vier successen: elke stap vooruit is een gewonnen stap. Toon dat je fier en trots bent op je

aanpak en de stappen die je zet als organisatie.

• Lessons learned: inventariseer wat je leert en ervaart.

4

1.2 Acties per thema

A. Energie

Energieverbruik in de zorgsector zit vooral in het verwarmen (en ventileren) van de gebouwen en de

units, verlichting, gebruik van elektrische toestellen (keuken, wasplaats, …), elektronica (computer, TV

enz). De gouden regel is eenvoudig:

✓ voorkom onnodig energiegebruik (bv verspilling, stand-by…)

✓ gebruik duurzame energiebronnen (hernieuwbare bronnen zoals zon en wind)

✓ verhoog de efficiëntie van het gebruik van fossiele energiebronnen (zuinige ketels)

Significante energiewinst bekom je met structurele maatregelen in gebouwschil, isolatie, zuinige en

efficiënte toestellen en apparatuur), maar een eerste stap is het bewust worden van de grote

energieverbruiken.

Begin met

• Monitor je energieverbruik. Hiervoor heb je een handig online platform, www.energieid.be.

• Voorkom verspilling o.a. door lichten op tijd te doven of te werken met lichtsensoren.

• Kies voor LED verlichting.

• Zoek naar de optimale temperatuur in de kamers en de gemeenschappelijke ruimtes en

onderzoek of de temperatuur een graadje lager kan.

• Voorkom stand-by verbruik. Er zijn handige aan/uit stekkerdozen.

• Kies voor zuinige elektrische toestellen.

Met het oog op de toekomst

Zet in op het doorvoeren van structurele maatregelen: de energiefactuur vermindert en het comfort

neemt toe. Onderzoek welke technische verbeteropties mogelijk zijn (relighting, hoog-

rendementsketels, (glas)isolatie, …)

• Vraag technische ondersteuning of een gratis energie-audit bij het Provinciaal Steunpunt

Duurzaam Bouwen.

• Vraag een gratis energiescan aan bij het VEB, het Vlaams EnergieBedrijf: zij gaan na welke

maatregelen en ingrepen zinvol zijn om energie te besparen in de zorgsector.

Groene stroom

Schakel over op een groene stroomleverancier die inzet op 100% duurzame energie. Wees kritisch t.a.v.

samenaankopen; zij kiezen niet per definitie voor één van de duurzaamste. Overweeg om zelf

zonnepanelen te plaatsen.

5

B. Mobiliteit

Duurzame verplaatsingen beginnen met het toepassen van het zogenaamde S.T.O.P. principe:

✓ Stappen

✓ Trappen

✓ Openbaar vervoer

✓ Privaat vervoer

Kiezen voor duurzame mobiliteit is soms een grote uitdaging. Zeker als de zorginstelling niet goed

ontsloten is met het openbaar vervoer, als je niet meer vlot ter been bent enz. Maar het loont de moeite

om uit te zoeken of (elektrische) fiets of openbaar vervoer misschien wel haalbaar is. Voor de

medewerkers, de bezoekers, externe stakeholders. Met de fiets naar het werk levert alvast een fris

hoofd en ‘zen’tijd op.

Begin met

• Communiceer van de toegankelijkheid van de zorginstelling met openbaar vervoer (buslijnen,

treinstation, combinatie trein/fiets met blue bike).

• Zet fietsende medewerkers in de kijker (bv. in de infokrant, in het personeelsblad, enz).

• Zorg voor een fietsenstalling dicht bij de ingang.

• Onderzoek op welke manier je het goede voorbeeld kan geven als leidinggevende.

Integraal en slim

Overweeg een mobiscan, begeleid door een extern bureau. Of neem gratis deel aan de Fietstest van de provincie Vlaams-Brabant. Op voorwaarde dat 15 medewerkers meedoen met het experiment, ontvang je een gratis Mobiscan en 15 elektrische testfietsen voor 3 weken. Of doe beroep op het pendelfonds waar je een project kan indienen en je subsidies kan bekomen bij goedkeuring.

Gezonde medewerkers

Stimuleer je personeel om (gedeeltelijk) voor de (elektrische) fiets te kiezen door een aantrekkelijk vergoedingssysteem, overdekte en veilige fietsenstalling en volgehouden communicatie.

Blije bewoners

Kies voor een aantal duofietsen zodat ook je bewoners kunnen genieten van het buiten zijn en bewegen. Start met 2 testfietsen; immers niet alle varianten zijn even robuust.

C. Voeding

Gezonde voeding is een vanzelfsprekend en belangrijk aandachtspunt in de zorg. Je bent wat je eet,

luidt het spreekwoord. De keuze voor gezonde voeding met aandacht voor een gezonde leefomgeving

én eerlijke prijs voor de (lokale) producent is het streefdoel.

6

Begin met

• Neem maatregelen die verspilling maximaal tegengaan. Sommige zorginstellingen werken met

keuzemenu’s of een buffetvorm, zodat bewoners zelf hun portie kunnen kiezen.

• Experimenteer af en toe met smaakvolle gerechten boordevol groenten en plantaardige

eiwitbronnen.

• Koop zoveel mogelijk in grootverpakking om individuele verpakkingen te vermijden.

Leven op het ritme van de seizoenen

Kies maximaal voor seizoenproducten (van lokale afkomst waar mogelijk). Verser kan niet. Overleg met de kok en keukenploeg en bekijk hoeveel marge er is om meer in te zetten op seizoensmaaltijden. Werk in try-outs of experimenten zodat je leerervaringen inbouwt en bijsturing mogelijk maakt.

Hip en trendy

Overleg met keukenpersoneel en medewerkers hoe het voedselverlies tot miniale hoeveelheden kan herleid worden. Teken de engagementsverklaring en laat je ondersteunen bij het uitvoeren van de nulmeting en het opmaken van de acties die verspilling tegengaan.

Lekker en voedzaam

Onderzoek met de kok(s) of gerants op welke manier vegetarische producten geïntegreerd kunnen worden in het menu. Op die manier vermindert de hoeveelheid vlees wat een positieve weerslag heeft op de CO2 uitstoot. Vraag ondersteuning bij organisaties zoals EVA vzw of Rikolto, ervaren met het integreren van duurezame en vegetarische maaltijden in grootkeukens.

D. Duurzaam aankopen

Bij de aankoopfase wordt vaak bepaald hoeveel afval er op het einde van het gebruik ontstaat.

Initiatieven die uitgaan van gesloten kringlopen en het verlengen van de levensduur verdienen onze

voorkeur. Meer en meer ontwikkelingen en bedrijven houden rekening met deze principes tijdens de

productiefase. Ook als zorginstelling kan je je kritisch opstellen en bij elke aankoop de overweging

maken: Hebben we het product/de materialen nodig? Bestaat het product in een duurzame(re)

(tweedehands) versie? Kunnen we het na gebruik nog inzetten voor hergebruik of recyclage? Een

handige website met labelinfo helpt je om door het bos de bomen te zien.

Begin met

• Informeer je over het concept duurzaam aankopen en hou rekening met klimaat en circulaire

criteria.

Draagvlak, een sleutel tot succes

Betrek personeelsverantwoordelijke(n) voor aankoopbeleid bij de ambitie om duurzaamheidscriteria een plaats te geven naast de gekende criteria zoals prijs, kwaliteit of levertijd.

Concrete actie

Bekijk de concrete suggesties per thema (Nederland) of laat je inspireren door de gids duurzame overheidsaankopen (Vlaanderen).

7

E. Groene buitenomgeving

Een groene en gezonde buitenomgeving is vooral een buitenomgeving die gebruikt wordt. Verder kies

je best planten en elementen voor de tuin die passen in de omgeving. Tuinen verbinden op die manier

lokale natuur en vormen stapstenen voor de biodiversiteit. Robuustheid en verscheidenheid vergroot

draagkracht van de natuur en van de ecosystemen.

Begin met

• Ga dus in de eerst plaats dus aan de slag met de verschillende gebruikers/actoren.

• Vergroot hun kennis en stem hun wensen af op de mogelijkheden.

Ecologie en biodiversiteit

• kies voor biodiversiteit: inheemse planten, bomen, gemengde hagen en struiken.

• hou rekening met fauna: bijenhotel, nestkastjes…

• creëer eigen mini-ecosysteem, gebonden aan de typische (stedelijke) omstandigheden

• waterhuishouding: infiltratie in de bodem (wadi’s), meer vegetatie en minder verharding,

groendaken (naast water vertraagd afvoeren tevens verkoelend effect, reductie schadelijke

stoffen (positief effect luchtkwaliteit en gezondheid van de bewoners) en energiebesparend

vermogen, …)

Functioneel en belevingsgericht

• groen als kader voor beleving en ervaring (ontspanning, stimuleert sociaal contact, …)

• Elementen toevoegen die aanleiding geven tot gesprek: bijvoorbeeld voederplan, vogelbadje,

boerderijdieren, moestuin …

• 4-seizoensbeleving: kruiden, fauna-vriendelijke inrichting (vogelzang, insecten, …),

herfstverkleuring, geur (aromatische bloemen), windgong, proeven (fruit), ruimte voor

ontmoeting,

▪ ruimte voor herinnering, herdenking, bezinning, zintuigen

Veiligheid en toegankelijkheid

• veiligheid, aangepast aan doelgroep: geen giftige planten

• overzichtelijkheid (dementie: verwarring, angsten, vluchtgedrag …)

• aangepaste paden: effen bestrating, voldoende breed, geschikt voor rolstoelpatiënten,

rollator, …

• verhoogde plantbakken, begeleidende handrails, …

• zo weinig mogelijk obstakels

• beschutting tegen weersomstandigheden: felle middagzon, regen en wind, …

▪ geluidsabsorptie: fysische processen maken dat vegetatie geluid dempt wat goed is voor de

nachtrust van de bewoners

8

2. Instrumentarium

Bijlage 1: voorblad duurzaamheidsscan

9

Bijlage 2: poster Malpertuus

10

11

Bijlage 3: inspiratiefiches

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

3. Colofon en contact

Natuurpunt CVN

Bij Natuurpunt CVN kan je terecht voor vorming en opleidingen over natuur, klimaat en milieu,

duurzame ontwikkeling en stilte over heel Vlaanderen. Met onze werking vergroten we het draagvlak

voor natuur en milieu in Vlaanderen en Brussel. Samen met de vrijwillige inzet van geëngageerde

burgers gaan we voor een duurzame en sociale samenleving.

Coxiestraat 11

2800 Mechelen

015 29 72 20

https://www.natuurpunt.be/cvn

contact

Interesse in een begeleiding op maat, vergroening en in de projectwerking van Natuurpunt

CVN? Neem contact op met Joke Flour: joke.flour@natuurpunt.be

Ecolife vzw

Ecolife is een kenniscentrum voor footprinting en ecologische gedragsverandering. Ecolife ondersteunt

overheden, organisaties en bedrijven om hun ecologische doelstellingen te realiseren.

Valkerijgang 26

3000 Leuven

016 22 21 03

www.ecolife.be

info@ecolife.be

Interesse in een begeleiding op maat bij het implementeren van duurzame maatregelen?

Neem contact op met Bruno Verbeeck: bruno.verbeeck@ecolife.be