ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech...

39
ING Economisch Bureau Hightech meets business De economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen

Transcript of ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech...

Page 1: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau

Hightech meets businessDe economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen

Page 2: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 20152

Samenvatting en visie

8. Toch staan er ook veel werknemers en banen onder druk. Vooral oudere werknemers met een lagere opleiding lopen gevaar dat zij hun baan verliezen en daarna óf niet meer aan het werk komen, of laag­waardiger of minder betaald werk moeten gaan doen.

9. Voor Nederland is de vergrijzing een risico voor de concurrentiekracht: bedrijven strijden om de vernieuwende kracht van een relatief steeds kleinere groep jongere werknemers.

10. Werknemers én ondernemers moeten zich voorbereiden op de ‘midlife career change’: een drastische wending in hun loopbaan, ergens tussen veertig en vijftig jaar, die ervoor zorgt dat hun verdienpotentieel op peil blijft.

4. Binnen sectoren leidt technologie vaak tot disruptie, waarbij forse verschuivingen in markten kunnen optreden. De Automotive sector is daarvoor het meest gevoelig, gevolgd door Gezondheidszorg en Industrie.

5. Maar liefst 30 procent van de Nederlandse ondernemers in het MKB zegt dat hun verdienmodel de komende tien jaar kan verdwijnen door de veranderende wereld. Eigenaren van jonge bedrijven en van bedrijven met meer dan vijftig werknemers zijn optimistischer dan het gemiddelde.

6. Onder bedrijven zijn er meer winnaars en verliezers dan vroeger: de dynamiek neemt toe. De aanvallers bepalen het spel, zij bepalen wat er van bedrijven gevraagd wordt: ze moeten slim, creatief, marktgericht en wendbaar zijn. Winnaars weten deze vier kwaliteiten te bundelen.

7. Technologie creëert per saldo veel banen, vooral omdat technologie nieuwe economische activiteit aanjaagt. De nieuwe banen zijn vaker banen voor hoogopgeleiden, maar ook voor lager opgeleiden is technologie een bron van werkgelegenheid.

1. Het wereldwijde innovatiepotentieel is exponentieel gegroeid de afgelopen twintig jaar. Technologie verandert dus echt sneller. Nederland heeft een hoog innovatiepotentieel, vooral door het hoge opleidingsniveau en de goede ontsluiting van kennis. In de rest van de wereld groeit het innovatiepotentieel echter wel sneller dan in Nederland: de voorsprong neemt af.

2. Het Nederlandse bedrijfsleven benoemt zeven technologische gebieden waarvan de kans op doorbraken het grootst is: Computing power (chips en sensoren), Internet of Things en Big Data, Robotica, alternatieve energie, nieuwe materialen en 3d printen.

3. Technologie leidt tot nieuwe – efficiëntere ­ processen en nieuwe of betere producten. De totale economische koek wordt groter, maar er is wel een flinke herverdeling. De consument is vaak de ‘winnaar’: de prijzen dalen en nieuwe behoeften worden vervuld.

Hoe raakt technologie de economie? Wat zijn de belangrijkste technologieën die richting 2025 zorgen voor doorbraken die leiden tot verandering? Hoe raakt technologie sectoren, organisaties en mensen in economische zin? Die vragen staan in dit rapport centraal. Onze hoofdconclusie: We verwachten een steeds snellere technologische verandering, waar de Nederlandse economie per saldo bij wint. Er zijn dus veel winnaars, maar we verwachten ook meer verliezers. Onze tien belangrijkste inzichten:

Page 3: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 20153

Inhoud

4 1. Wereld in beweging5 1.1 Exponentiële groei van het technologisch

innovatiepotentieel6 1.2 Economische impact van technologische

innovatie – denkmodel I

7 2. Technologie in beweging8 2.1 Drivers of change ­ Big 79 1. Computing power – krachtig en intelligent10 2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data11 4. Leren en doen – robotica12 5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie13 6. Licht en sterk – nieuwe materialen14 7. Ontwerpen en maken – 3d printen15 2.2 Big 7: het draait om de combinaties

16 3. Sectoren in beweging17 3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw18 3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie19 3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke

dienstverlening20 3.4 Disruptiegevoeligheid

35 Samenvatting en onderzoeksverantwoording

36 Met dank aan37 Bronnenlijst38 Colofon

21 4. Organisaties in beweging22 4.1 De ondernemer aan het woord24 4.2 Dynamiek25 4.3 Wendbaar26 4.4 Delen en samenwerken bij innovatie27 4.5 Samenwerken in de regio’s28 4.6 Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel

voor bedrijven met ambitie29 4.7 Ondernemen wordt topsport

30 5. Mens in beweging31 5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische

innovatie – denkmodel II32 5.2 Vergrijzing en technologie33 5.3 Van verliezers naar winnaars

Page 4: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

1Wereld in beweging

1.1 Exponentiële groei van het technologisch

innovatiepotentieel

1.2 Economische impact van technologische

innovatie – denkmodel I

Page 5: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

1.1 Exponentiële groei van het technologisch innovatiepotentieel

Hoe snel kan technologie zich ontwikkelen in een wereld die volop in beweging is? Om hier een beeld bij te krijgen bekijken we het ‘wereldwijde innovatiepotentieel’. Dat benaderen we door drie maatstaven: ten eerste het aantal hogeropgeleiden. Hun aantal is wereldwijd in twintig jaar ruim verdubbeld. Ten tweede de hoeveelheid beschikbare kennis waarop kan worden voortgeborduurd. Als benadering daarvoor gebruiken we de aanwas van

patenten. Dat gaat steeds sneller, de jaarlijkse aanwas is nu bijna drie keer zo groot als twintig jaar geleden. Tot slot het aantal mensen dat via internet kennis kan opdoen en delen. Hun aantal is in twintig jaar bijna tachtig keer zo groot geworden. Per saldo is het innovatiepotentieel nu exponentieel toegenomen ten opzichte van twintig jaar geleden. Het Nederlands innovatiepotentieel staat op een hoog

niveau, en groeide de afgelopen twintig jaar ook razendsnel, door de aanwas van het aantal hoogopgeleiden en de toegang tot internet. Alleen op de aanwas van kennis groeit Nederland minder snel dan de rest van de wereld. Het innovatiepotentieel is in Nederland weliswaar zeer hoog en een veelvoud ten opzichte van 1995, maar de voorsprong wordt kleiner. De maatstaf onderbouwt ook een gevoel: de verandering gaat echt steeds sneller.

Wer

eld

Wer

eld

Wer

eld

Nede

rland

Nede

rland

Nede

rland

0

100

200

300

400

500

x 1 mln 2015*2010200520001995

Steeds meer potentiële innovators: meer mensen met afgeronde hogere opleiding

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

2015*2010200520001995

Steeds grotere kennispoel: de aanwas van patenten groeit ieder jaar

x 1 mln0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2015*2010200520001995

Steeds meer kennisdeling: Toegang tot internet inmiddels voor miljarden

x 1 mln

0%

5%

10%

15%

Nederland

20%

20152010200520001995

Groei potentiële innovators in Nederland: zelfde tempo als de rest van de wereld

Wereld

% 15+ met afgeronde hogere opleiding

0

50

100

150

200

250

20152010200520001995

Nederland

Groei van de kennispoel:Nederland blijft achter op groei rest van de wereld

Wereld

Patentaanvragen per miljoen inwoners

0%

20%

40%

60%

80%

100%

20132010200520001995

Nederland

Groei van de potentiële kennisdeling:groeitempo Nederland aanvankelijk hoger, nu lager

Wereld

% bevolking dat internet gebruikt

Page 6: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 20156

1.2 Economische impact van technologische innovatie – denkmodel IOm de economische impact van technologische innovatie te doordenken hanteren we in dit rapport een abstract denkmodel. We hanteren drie afzonderlijke kanalen tussen technologische innovatie en de economie: procesinnovatie, productinnovatie en het veranderen van de marktstructuur. In werkelijkheid lopen de kanalen overigens door elkaar heen: productinnovaties leiden bijvoorbeeld tot procesinnovaties. Het denkmodel laat zien: de totale economische koek groeit, maar de koek wordt anders verdeeld. De consument profiteert uiteindelijk in veel gevallen. Als werknemer zal de consument extra willen werken, hierdoor groeit de economie harder.

Via procesinnovatie• Door technologie ontstaan nieuwe productiemiddelen of

processen, waardoor bestaande producten efficiënter te maken zijn.

economische impact

• Productiviteitsverhogend, dus gunstig voor economische groei.

• Vooral herverdeling tussen producenten: producenten van goedkopere producten ‘winnen’ ten koste van andere producenten.

• ‘Winnende’ producenten maken tijdelijk meer rendement, maar consument profiteert uiteindelijk van lagere prijzen.

Gestileerde voorbeeld• Industriële productie met robotica in plaats van

door mensen.

Via productinnovatie*• Door technologie ontstaan nieuwe producten, die

nieuwe behoeften vervullen of een alternatief zijn voor bestaande behoeften.

economische impact

• Nutsverhogend: de consument krijgt toegang tot nieuwe producten die (beter) aan een behoefte voldoen.

• Producenten van nieuwe producten ‘winnen’, soms ten koste van andere producenten en maken meer rendement (‘creative destruction’).

• Consument zal als werknemer bereid zijn te werken om het nieuwe product te kunnen kopen; het arbeidsaanbod blijft op peil, daardoor gunstig voor economische groei.

Gestileerde voorbeeld • Introductie smartphone biedt consumenten nieuwe

mogelijkheden.

Via het veranderen van de marktstructuur• Door nieuwe processen of producten verandert de

macht in een markt, zoals door grotere of kleinere schaalvoordelen, hogere of lagere toetredingsdrempels en meer of minder transparantie.

economische impact

• Verschuiving van verhoudingen, werkt meestal herverdelend. Vaak herverdeling tussen producent en consument, dan meestal in het voordeel van de consument. Verschuiving kan ook plaatsvinden tussen producenten onderling of binnen de keten.

• Optimale omvang van bedrijven kan toe­ of afnemen, de markt kan competitiever worden, maar ook tot natuurlijk monopolie leiden.

• Door transparantie kunnen transactiekosten voor consument afnemen, zodat de vraag toe kan nemen.

Gestileerde voorbeeld• Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt

transparant.* we spreken steeds over productinnovatie, maar bedoelen daarmee

zowel nieuwe producten als nieuwe diensten.

Technologische innovatie

Page 7: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

Technologie in beweging

2.1 Drivers of change ­ Big 7

1. Computing power – krachtig en intelligent

2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data

4. Leren en doen – robotica

5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie

6. Licht en sterk – nieuwe materialen

7. Ontwerpen en maken – 3d printen

2.2 Big 7: het draait om de combinaties

2

Page 8: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 20158

Zoals vastgesteld heeft technologische innovatie op ver schil lende wijzen impact op onze economie. De versnelling in technologische innovatie, die we terugzien in exponentiële groei (blz 8) is een belangrijke driver voor veranderingen in onze economie. Daarom ook wordt in dit rapport technologie en de impact hiervan op sectoren, organisaties en mensen centraal gesteld. Op basis van research en gesprekken met ondernemers zijn 7 belangrijke technologieën geïdentificeerd die richting 2025 voor innovatie zorgen en het vermogen hebben de wereld (nog) sneller te veranderen. Deze ‘Big 7’ zijn:

2.1 Drivers of change ­ Big 7

Automotive Showcase

Voorbeeld Automotive sectorBij de bespreking van de Big 7 zal steeds de Automotive sector het voorbeeld zijn als het gaat om adaptatie van nieuwe technologie. Deze industrie veranderde de wereld in de vorige eeuw. De auto gaf mensen vrijheid, leverde deur­tot­deur transport, was de drijvende kracht achter massafabricage en zorgde voor economische groei. In de 21e eeuw zal technologie de auto verder binnen dringen en veranderen. Tegelijkertijd is de automotive industrie door haar omvang een belangrijke schakel achter de ontwikkeling van de Big 7. De auto wordt letterlijk en figuurlijk een vehikel van nieuwe technologie.

Big 7Belangrijke

technologieën richting 2025

Big Data

Robotica

Alternatieve energie

Nieuwe materialen

3d printing

Computing power (chips/

sensoren)

Internet of Things (IoT)

Page 9: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 20159

Automotive Showcase

Intelligentie onderwegGemiddeld beschikt een auto vandaag de dag over zo’n 30 (embedded) chips. Naarmate auto’s over meer infotainment beschikken, meer rijhulpsystemen krijgen en online gaan zal het aantal chips snel stijgen. Gesproken wordt over 1.000 chips per auto richting 2020. Het in Eindhoven gevestigde NXP is een belangrijke speler in de markt voor chips in auto’s. Door de recente overname van het Amerikaanse Freescale wordt het zelfs marktleider in dit segment. Met de groei van chips in auto’s wordt ook (embedded) software belangrijker. Een ander bedrijf uit Eindhoven, Sioux, specialiseert zich in deze markt. NXP en Sioux zijn samen betrokken bij projecten rondom zelfsturende auto’s.

1. Computing power – krachtig en intelligent

Kunstmatige intelligentieDe rekenkracht van chips neemt toe en stelt computers in staat de mens qua intelligentie te benaderen en voorbij te streven. Uitdaging daarbij is om computers ook intelligent te laten functioneren. Deep learning software moet computers patronen laten herkennen in bijvoorbeeld spraak, beelden of andere data. Ook belangrijk is dat die intelligentie breed beschikbaar wordt. Voortdurende kostenreductie in de chip industrie zorgt er voor dat steeds meer apparaten kunnen worden uitgerust met chips en sensoren (embedded chips). Apparaten kunnen hierdoor metingen uitvoeren over omgeving, gebruik of eigen functioneren, maar ook op basis van data en berekeningen zichzelf bijsturen. De markt voor halfgeleiders (chips) groeide in 2014 met 8% tot bijna 340 miljard USD. Naast PC’s, smartphones, tablets en consumentenelektronica worden Industrie, Automotive en Gezondheidszorg belangrijke afnemers van chips.

Productinnovatie• Intelligentere apparaten die kunnen meten en zelf

bijsturen. Betere werking en nieuwe functionaliteiten.

vb Smartphones, smartwatches, zelfrijdende auto’s

Procesinnovatie• Denk­ en meetprocessen worden overgenomen.

Apparaten kunnen monitoren, mensen assisteren, adviseren of taken uit handen nemen.

vb IBM’s Watson computer die artsen adviseert bij

diagnoses. Marktstructuur• Bereikbaarheid computing power voor ondernemers

wordt groter door continue kostenreductie chip industrie. Tegelijkertijd zorgt de ontwikkeling van geavanceerde multifunctionele apparaten er voor dat apparatuur complex wordt en kennisdrempels binnen sommige productsegmenten hoger worden.

economische impact

Page 10: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201510

Productinnovatie• Apparaten die op afstand te bedienen zijn, dienst­

verlening toegesneden op eerder gedrag en voorkeuren consument. Bedrijven die aanbod best kunnen toesnijden op de consument bouwen een voorsprong op.

vb Zorgdomotica, slimme thermostaten.

Procesinnovatie• Processen zijn op afstand te monitoren en regelen.

Vermindering van (administratieve) schakels in ketens.

vb Smart factories en supply chains, predictive maintenance.

Marktstructuur• Samenwerking in de keten neemt toe, verticaal

geïntegreerde partijen zijn in het voordeel. Meer transparantie door data die overal beschikbaar is.

Connectiviteit, data en analyticsDe verwachting is dat richting 2025 het Internet of Things (IoT) op grote schaal apparaten met elkaar zal verbinden. Connectiviteit wordt meer en meer een standaard functionaliteit, leidend tot een explosie van het IoT. De combinatie van connectiviteit met meer rekenkracht en sensortechnologie resulteert in apparaten die gigantische hoeveelheden data genereren. Deze ‘Big Data’ geeft informatie over de werking van apparaten, over gebruikers en/of over de omgeving waarin een apparaat verkeert. De grote uitdaging is om uit al die data zinvolle informatie te filteren die leidt tot kennis en resulteert in actie. Een belangrijke rol is weggelegd voor mensen die met behulp van computers grote hoeveelheden data kunnen analyseren om te zoeken naar verbanden met een voorspellende waarde. Dit wordt ‘predictive analytics’ genoemd.

2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data

Automotive showcase

Connected carsConnected cars kunnen veel processen in Automotive veranderen. Er komt meer infotainment in de auto beschikbaar. Tegelijkertijd speelt connectivity een rol in zelfrijdende systemen en de communicatie met andere auto’s of dienstverleners. Dit kan leiden tot verandering in bijvoorbeeld reparatie, onderhoud en schade, wanneer auto’s rechtstreeks kunnen communiceren over benodigd onderhoud en onderdelen.

Smart supply chains en predictive maintenanceTrumpf Nederland produceert machines en is in staat storingen op afstand te verhelpen. Zo stelt Trumpf dat nu al 70% van de storingen op afstand verholpen wordt. Ook predictive maintenance, het voorspellen wanneer onderhoud nodig is dankzij sensortechnologie en Big Data, speelt een steeds belangrijkere rol. Dit leidt tot efficiëntere productieplanning en inzet van arbeid en daarmee tot een verlaging van de kostprijs. De voordelen van machines die connected zijn gaan echter nog veel verder. Smart supply chains, waarin data vanuit de hele keten kan leiden tot betere beslissingen, moeten er voor zorgen dat machines veel flexibeler en efficiënter kunnen worden ingezet. Ook kan gedacht worden aan het koppelen van capaciteit van machines over meerdere fabrikanten (shared resources).

economische impact

Page 11: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201511

Productinnovatie• Nieuwe typen robots voor diverse taken, waardoor

inzetbaarheid verbreed wordt.

vb Knuffelrobot voor ouderen, maaierrobot.

Procesinnovatie• Robotisering van taken; van industrieel (fabrieksarbeid)

tot dienstensectoren (militair, zorg, agro, logistiek, huishoudelijk).

vb Drones (militair, offshore), melk­ en voederrobots, chirurgisch.

Marktstructuur• Robotica leidt vaak tot grotere schaalvoordelen, kan

daarom leiden tot consolidatie van aanbieders. Prijsdaling van robotica en eenvoud in de bediening kan deze echter weer verminderen. Verschuiving van concurrentiekracht van landen met lage opleiding en salarissen naar landen met hogere opleiding en salarissen.

Robot profiteertRobots zullen de komende jaren sterk profiteren van krachtigere chips, sensortechnologie, adaptieve software en IoT. Ze maken robots slimmer, flexibeler, makkelijker te bedienen en relatief goedkoper. De robotisering zet dus door. Dat geldt voor robotica in brede zin: voor industrieel gebruik, voor diensten en voor thuisgebruik.• In fabrieken groeit het aantal industriële robots

wereldwijd naar verwachting van 1,3 miljoen in 2014 naar 2 miljoen in 2017 (volgens IFR).

• Buiten fabrieken stijgt de verkoop van professionele service robots (21.000 in 2013). Belangrijke afnemers zijn defensie, agro, logistiek en de medische sector.

• In 2013 werden 4 miljoen robots voor thuisgebruik verkocht. Dit betreft o.a. robots voor grasmaaien, stofzuigen of entertainment / speelgoed.

4. Leren en doen – robotica

Automotive showcase

Grootste afnemer robotsDe autoindustrie is al jaren de belangrijkste afnemer van industriële robots. De robotiseringsgraad is hoog. Waar gemiddeld wereldwijd sprake is van zo’n 60 robots per 10.000 werknemers (NL: 93) loopt dit in de Japanse autoindustrie op tot 1.600 robots op 10.000 werknemers. Robots kunnen auto’s sneller, preciezer en meer kostenefficiënt fabriceren. Mede dankzij robots is de productie van (volledige) auto’s in Nederland weer tot leven gewekt. VDL, dat Nedcar overnam van Mitsubishi, heeft in haar fabriek een kleine 1.000 nieuwe robots geïnstalleerd. Deze werken samen met meer dan 2.000 werknemers aan de productie van Mini’s voor BMW. In deze fabriek is de robotdichtheid daarmee nog hoger dan (het gemiddelde) in de Japanse autoindustrie.

Wereldkampioen voetbal, marktleider in melkNederland werkt aan een inhaalrace op het gebied van robots. Zo besloot Philips vanaf 2012 de productie van scheerapparaten voor Europa te verplaatsen van China naar Drachten, door 128 hoogwaardige robots te installeren. Ook in de productie van robots speelt Nederland een rol. Zo is Lely wereldwijd marktleider in geautomatiseerde melksystemen.

Schuitemaker uit Rijssen introduceert in 2015 een volledig geautomatiseerd voedersysteem en de TU Eindhoven werkt aan service robots voor de zorg en werd in 2014 wereldkampioen robotvoetbal. Met name Twente en Brainport (Eindhoven) lijken een belangrijke rol te kunnen spelen in de robotindustrie door hun grote kennis van mechatronica en vision technologie.

economische impact

Page 12: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201512

Productinnovatie • Producten voor energie opwekking door consumenten

en producten op basis van alternatieve energie.

vb Zonnepannelen, elektrische voertuigen.

Procesinnovatie• Van centrale naar decentrale (duurzame) energie

opwekking.

vb Smart grids, terugwinnen restwarmte.

Marktstructuur• De drempel voor toetreding tot de energiemarkt wordt

steeds lager, de optimale schaal daardoor kleiner. Consumenten worden vaker zelf producenten, en nemen dus het productiemiddel af. Transparantie neemt toe omdat vraag en aanbod beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Macht verschuift van producent richting consument.

Decentraler en kleinschaliger opwekking en opslagNaast voertuigen speelt alternatieve energie ook een steeds grotere rol in lokale (decentrale) energie voorziening:• Steeds vaker gaan consumenten en organisaties over tot

eigen (duurzame) energie opwekking door middel van bijvoorbeeld zonne­energie, windenergie of restwarmte.

• Nadelen van centrale opwekking zoals verlies door overcapaciteit (continu hoog aanbod) en verlies door transport van energie worden hiermee vermeden. Lokaal kan efficiënter en vraaggericht worden geproduceerd.

• Ook het IoT kan hierin een rol spelen door slimme netwerken (smart grids) waarin vraag en aanbod communiceren.

• Autofabrikant Tesla is van plan accu’s te leveren aan huishoudens en bedrijven voor opslag van bijvoorbeeld zonne­energie. De kostendaling van batterijen kan hierdoor worden versterkt.

• Lagere kosten van zonne­energie maken decentrale opwekking steeds interessanter. De IEA publiceerde onlangs scenario’s waarbij zonne­energie in 2050 de belangrijkste energiebron in de wereld kan worden.

5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie

Automotive showcase

Showcase – EV’sDe prijsdaling van (lithium­ion) accu’s / batterijen is belangrijk voor de opkomst van elektrische auto’s. Deze reductie is spectaculair en overtreft eerdere verwachtingen. Tien jaar geleden lagen de kosten nog op zo’n 1000 USD/kWh. Inmiddels lijken volgens diverse rapporten de marktleiders tussen de 300 en 400 USD/kWh te zitten. Deze vooruitgang wordt geboekt door de energiedichtheid te verhogen en schaalgrootte in productie te benutten. Om prijsconcurrerend te zijn met brandstofmotoren zal de grens van 250 USD/kWh geslecht moeten worden. Als tarieven van 150­200 USD / kWh worden bereikt kunnen EV’s echt doorbreken.

Winst in kostenreductieHoe wenselijk ook, er lijkt geen wet van Moore te bestaan als het gaat om alternatieve, duurzame energie. Hoewel er vorderingen zijn in de prestaties van batterijen / accu’s, zonne­ en windenergie moet de winst vooral komen van dalende kosten en slimmer gebruik.

economische impact

Page 13: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201513

Productinnovatie• Verbeteren van eigenschappen producten (lichter,

sterker) of aanbrengen van nieuwe eigenschappen (zelfreinigend of zelf herstellend).

vb Lichte efficiëntere voertuigen en vliegtuigen. Nano coatings.

Procesinnovatie• Gebruik van andere materialen in ontwerp­ en

productieprocessen.

vb Ontwerpen met lichtere materialen.

Marktstructuur• Naarmate het gebruik van nieuwe materialen toeneemt

zullen schaalvoordelen toenemen en worden bepaalde materialen breder toepasbaar. Voor partijen die materialen toepassen wordt materiaalkunde steeds meer een voor waarde (en mogelijke drempel) om te kunnen concurreren.

ComposietenNiet alleen de wijze waarop energie wordt gegenereerd, maar ook efficiënter gebruik van energie, is van belang in de zoektocht naar een meer duurzame maatschappij. Hierbij wordt steeds vaker gebruik gemaakt van nieuwe materiaalsoorten. Vooral composiet materialen (samengestelde materialen) lijken terrein te winnen.• Composieten zijn 30%­50% lichter dan staal.• Moderne vliegtuigen worden steeds vaker (deels)

gebouwd met composieten (carbon fiber).• In Automotive beperkt het gebruik zich nog tot

exclusieve (sport)auto’s. Meer volume en dalende prijzen maken composieten zoals carbonfiber echter steeds goedkoper.

• Ook wordt vaker gewerkt met hybride structuren (o.a. combinaties composieten en staal).

6. Licht en sterk – nieuwe materialen

Automotive showcase

Carbonfiber Het gebruik van carbonfiber in auto’s was lang voorbehouden aan exclusieve sportwagens. Dit begint echter te veranderen. Autofabrikant BMW introduceerde een (deels) carbon chassis voor de kleine elektrische i3. BMW werkt met partners aan een drastische reducering van de materiaalkosten van carbon. De combi van elektrische aandrijving en het lichte carbon zou ev’s zeer concurrerend kunnen maken.

Zuiniger vliegen en rijdenHet frame van de nieuwe Boeing 787 Dreamliner bestaat voor de helft uit composieten. Hierdoor is sprake van een vliegtuig dat 20% lichter is dan vliegtuigen met een aluminium frame. Het Nederlandse TenCate levert composieten voor delen van de Boeing 787, evenals de nieuwe concurrent van Airbus (de A350) en de kleinere nieuwe en lichtere Airbus A320 neo. Naast luchtvaart hoopt TenCate in de toekomst ook een belangrijke rol in Automotive te kunnen spelen. Zo levert het koolstof­vezelcomposiet voor het chassis van de Alfa Romeo 4C. Fokker Aerostructures uit Hoogeveen werkt samen met TenCate en past composieten toe in de productie van delen van vliegtuigen zoals staartstukken en vleugeldelen.

NanoNaast composieten zijn er ook andere ontwikkelingen in materialen. Zo wordt met nano­technologie getracht materialen specifieke eigenschappen mee te geven, zoals het vermogen zichzelf te herstellen of reinigen. Ook worden anti­corrosie coatings gemaakt met nano­deeltjes.

economische impact

Page 14: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201514

Productinnovatie • Producten met gepersonaliseerde eigenschappen,

complexe vormen met minder onderdelen, verbeterde eigenschappen (lichter).

vb Implantaten (medisch). Spare parts on demand.

Procesinnovatie• Snellere productontwikkeling. Complexe vormen in

ontwerp en productie. Customization (op maat) en on­demand productie.

vb Onderdelen apparaten / machines (vliegtuigmotor). Prototypes printen.

Marktstructuur• Snellere prototyping helpt start­ups. Wanneer ook de

productie van goederen concurrerender wordt kunnen verschuivingen in markten plaatsvinden. Productie wordt dan locatie onafhankelijk. Verschuiving van concurrentie­kracht van landen met lage opleiding en salarissen naar landen met hogere opleiding en salarissen.

Potentiële revolutieDe meningen verschillen over de toekomstige rol van 3d printen. Toch leeft breed het besef dat 3d printen de potentie heeft om productie van goederen en toeleveringsketens op z’n kop te zetten. • Nieuwe vrijheden bij ontwerp en productie. Denk aan

complexe vormen (die bijv. niet gefreesd kunnen worden)

• Er kan met minder verspilling geproduceerd worden. Een product wordt rechtstreeks vanuit de grondstof(fen) opgebouwd, terwijl bij andere productiemethoden veelal bewerking nodig is.

• Logistieke kosten kunnen gereduceerd worden dankzij locatie­onafhankelijke productie.

• De combinatie met IoT en Big Data stimuleert flexibilisering van ketens en mass customization.

7. Ontwerpen en maken – 3d printen

3D Printing (onderzoek PwC)

0 20 40 60 80 100

is al bezig 3d in bepaalde vorm te adopteren

heeft plannen 3d printen toe te passen

zal 3d printen niet gaan toepassen

8,6%

24,7%

66,7%

Automotive showcase

Onderdelen printenNet als andere industrieën maakt Automotive veel gebruik van 3d printing in productontwikkeling. Voor productie doeleinden zal de technologie zich moeten ontwikkelen. Snelheid, kosten en betrouwbaarheid van machines zijn daarvoor belangrijk. Exclusieve fabrikanten die auto’s in kleine aantallen maken kunnen mogelijk al eerder gebruik gaan maken van 3d geprinte onderdelen. Zo heeft de Bugatti Veyron een 3d geprint dashboard. Ook in spare parts liggen kansen.

Additive IndustriesHet in Eindhoven gevestigde Additive Industries is een start­up die zich richt op de ontwikkeling van 3d printers voor metalen. Het bedrijf kan hierbij profiteren van de hightech infrastructuur in Eindhoven en met partners uit de regio een OEM in 3d printsystemen ontwikkelen.

Hype voorbijVolgens onderzoeksbureau Gartner zal de markt voor 3d printers de komende jaren ieder jaar verdubbelen. In 2018 worden zo’n 2,3 miljoen 3d printers verkocht. Experts zien vooral een toekomst in professioneel gebruik. In de industrie wordt daarbij gesproken over additive manufacturing, laagjes worden steeds toegevoegd en vormen zich tot een

product. Dit gebeurt nu vooral nog voor prototyping. GE Aviation past echter al 3d geprinte onderdelen toe in vliegtuigmotoren. Ook in de medische sector liggen kansen. Olie & gas, defensie en scheepvaart zijn geïnteresseerd door de mogelijkheid op locatie onderdelen te printen. De kosten, snelheid en kwaliteit verbeteren, zodat 3d printen concurrerend word voor grotere series.

economische impact

Page 15: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201515

2.2 Big 7: het draait om de combinaties

In hoofdstuk 2 zijn technologieën besproken, die een belangrijke impact kunnen hebben op onze samenleving. Technologie die in veel gevallen al jaren bestaat. De kracht zit hem echter met name in vooruitgang, timing en combinaties van technologieën. Onderstaand maar enkele voorbeelden van combinaties met impact. Er is nog veel meer mogelijk.

Smart vehicles

Smart factories

Robot care

Precision farming

Internet of Things (IoT)

Computing power (chips/

sensoren)

Big DataAlternatieve energie

Robotica

3d printing

Nieuwe materialen

Page 16: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

3Sectoren in beweging

3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw

3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie

3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke

dienstverlening

3.4 Disruptiegevoeligheid

Page 17: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201517

Automotive Clean, connected en smart

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Metamorfose auto: alternatieve aandrijving (EV),

andere materialen, connected vehicles, zelfrijdend.• Nieuwe diensten (op afstand) zoals predictive

maintenance.• Andere business modellen in verkoop (huren,

leasen, delen).Procesinnovatie• Verdere robotisering productie en opkomst 3d printen

van onderdelen.• Innovatie wordt meer software driven. Marktstructuur• Grote kans op nieuwe toetreders uit andere sectoren

(ICT / elektronica).

BouwSmart buildings

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Gebouwen met nieuwe functionaliteiten; intelligent,

connected, zelfvoorzienend. • Nieuwe diensten faciliteitsmanagement /

vastgoedbeheer dankzij Internet of Things: beheer op afstand.

Procesinnovatie• Anders ontwerpen (mede dankzij nieuwe materialen),

anders produceren (3d printing).Marktstructuur• IoT opent weg naar meer transparantie en nieuwe

toetreders in faciliteitsmanagement / beheer.• Onverwachte toetreders door 3d printing.• Hoger kennisniveau leidt tot specialisatie of grotere

spelers.

3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw

Agrarische sectorPrecision farming

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Plant/animal analytics o.b.v. Big Data en in combinatie

met gentechnologie. • Afstemming kweek/fok en verzorging. • Landbouw wordt zelfvoorzienend of zelfs producent

energie met windenergie, zonne­energie en biomassa.Procesinnovatie• Tijdperk ‘precision farming‘ is aangebroken.• Inzet technologie voor optimalisatie van opbrengsten

(prijs/kwaliteit/volume) uit beschikbare middelen (grond, voer etc.).

• Robotisering: zelfrijdende landbouwvoertuigen, drones, melk­ en voederrobots.

• Minder fysieke arbeid en meer denkwerk.Marktstructuur• Meer kapitaal­ en kennisintensief, dus meer

schaalgrootte vereist.

Hoe werkt de economische impact van de Big 7 op sectoren? Aan de hand van het denkmodel (blz 9) analyseren we welke nieuwe producten, processen en marktstructuur er ontstaan. We schatten de kracht van de economische impact in, en geven die weer in een zespuntsschaal. Uiteindelijk resulteert dit in een score betreffende de gevoeligheid van de sector voor disruptie (ontwrichting) op pagina 25.

Page 18: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201518

IndustrieSmart industry

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Producten met meer technologie (chips/sensoren) en

andere materialen.• Meer toegesneden producten: mass customization.Procesinnovatie• Verdere automatisering (robotisering) productie. • Productie dichter op markt.• Open innovatie.Marktstructuur• Meer kansen toetreders door open innovatie /

samenwerking. Tegelijkertijd schaalvergroting, hechtere ketens en hogere investeringsdrempels die toetreding bemoeilijken.

• Rechtstreekse koppeling vraag en aanbod dankzij Big Data en Internet of Things.

HandelSmart supply chains

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Retail: diensten gebaseerd op producten die connected

zijn (onderhoud, upgrades).• Groothandel: virtuele ketenregie.Procesinnovatie• Meer klantcontact tijdens gebruik van producten

dankzij nternet of Things• Smart supply chains ontstaan, waarbij Big Data en

predictive analytics keten (transparant) in beeld brengen en aanbod sturen.

Marktstructuur• Meer transparantie en optimalisatie van supply chains:

druk op rol handel.• Meer verticale integratie nodig om voordelen smart

supply chains uit te nutten. • Toenemende regionale productie en rechtstreekse

levering leiden verminderen het aantal schakels en beperken rol groothandel.

3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie

GezondheidszorgRobot care en Health analytics

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• E­health en M­health. Personal health analytics via

smartphone­ of watch. Meer diagnose mogelijkheden.• Thuismeetapparatuur, sensoralarmering en slimme

medicijnverstrekking thuis dankzij Internet of Things.• Personalized medicine door genetische informatie.• Hightech protheses en 3d geprinte protheses,

botimplantaten, weefsels, en organen. Procesinnovatie • Robotchirurgie.• Advies en diagnose via kunstmatige intelligentie.• Service­ of hulprobots die langer thuiswonen voor

ouderen en revalidatie aan huis vergemakkelijken.• Simulatie operaties dankzij 3d replica’s. Marktstructuur• Aanpassing traditionele bekostiging op basis van inzet

naar bekostiging op basis van resultaat.• Toename kapitaalintensiteit, anderzijds ook mogelijkhe­

den kleinschaligheid en decentralisatie door technologie.

Page 19: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201519

LeisurePersonalised leisure

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Nieuwe diensten zoals health analytics, sport analytics,

food analytics.• Meer toegesneden diensten, beter inspelen op

individuele klanteisen mogelijkProcesinnovatie• Analytics op basis van data om aanbod van sport,

ontspanning en voeding te sturen• Boekings­ en bemiddelingsproces op basis van internet,

data­analytics en Internet of Things.Marktstructuur• Hogere toetredingsdrempels door hogere

kennisintensiteit en netwerkeffecten voor ‘bemiddelaars’

Zakelijke dienstverleningKnowledge platforms

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Meer toegesneden dienstverlening door gebruik data

analytics.• Nieuwe diensten in faciliteren kennis en technologie,

zoals platformen voor uitwisseling data. • Nieuwe diensten voor virtueel verbinden (regisseren)

van ketens. Procesinnovatie• Data analytics en kunstmatige intelligentie

vervangen huidige inzet hoogopgeleide werknemers: van accountant of jurist tot ingenieur.

Marktstructuur• Toenemende transparantie in sectoren en ketens

vermindert de behoefte aan intermediairs.• Hogere kennisintensiteit, netwerkeffecten verhogen de

drempel voor toetreders. • Kansen voor (nieuwe) partijen die toegevoegde waarde

bieden uit het gebruik van technologie.

3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke dienstverlening

Transport en logistiekConnecting chains

economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur

Disruptiegevoeligheid

Productinnovatie• Verbetering dienstverlening (nog sneller, flexibeler,

nauwkeuriger) door automatisering / robotisering. Procesinnovatie• Smart supply chains waarin ketenpartners informatie

delen helpt logistieke bedrijven met planning en documentstromen.

• Predictive analytics en algoritmen om vervoersstromen in te richten.

• Automatisering / robotisering van warehouses, voer­tuigen (zelfrijdend) tot complete havens (smartports).

• Fijnmaziger vervoer, meer rechtstreeks aan klant via kleinere hubs, mede door toename regionale en gepersonaliseerde productie.

Marktstructuur• Aansturing door grote(re) logistieke regisseurs die

verschillende ketens verbinden.• Uitvoering vaker door kleine flexibele vervoerders,

vanwege vereiste fijnmazigheid en flexibiliteit.

Page 20: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201520

3.4 Disruptiegevoeligheid

  Producten / diensten

Processen Marktstructuur Disruptie­ gevoeligheid

Automotive

Gezondheidszorg

Industrie

Bouw

Handel

Agrarische sector

Transport en Logistiek

Zakelijke dienstverlening

Leisure

Uit de voorgaande pagina’s blijkt dat in feite alle sectoren sterk beïnvloed zullen worden door de in dit rapport besproken Big 7 technologieën. Producten en diensten worden verbeterd of vernieuwd. Processen in ontwerp, productie en het verlenen van diensten worden met behulp van technologie geautomatiseerd en geoptimaliseerd. Marktverhoudingen veranderen waarbij in sommige sectoren bestaande partijen sterker worden, terwijl in andere sectoren de deur naar toetreders open komt te staan. Per sector maken we een inschatting van de kracht van de economische impact op basis van deze aspecten. Van laag ( ) naar hoog ( ) mondt dit uit in een disruptiegevoeligheid, ofwel de mate waarin we verwachten dat sectoren zullen veranderen.

Page 21: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

4Organisaties in beweging

4.1 De ondernemer aan het woord

4.2 Dynamiek

4.3 Wendbaar

4.4 Delen en samenwerken bij innovatie

4.5 Samenwerken in de regio’s

4.6 Veel eisen aan de organisatie – een

denkmodel voor bedrijven met ambitie

4.7 Ondernemen wordt topsport

Page 22: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201522

Meer flexibiliteit

‘ We moeten leren omgaan met verandering om te overleven.’

‘ De uitdaging is tot flexibele productiemethoden te komen.’

‘ Modulair bouwen heeft de toekomst.’

‘ Ik geloof in meer flex, minder dedicated.’

‘ Heeft een ondernemer de capaciteit morgen wat anders te doen?’

‘ De machtigste schakel in de keten moet flexibiliteit van de gehele keten afdwingen. Ook al voelt dit soms als een te strak maatpak.’

‘ Het is verstandig technologie te ontwikkelen waarmee je meer klanten kunt bedienen.’

Kortere levenscycli

‘ De lifecycle van producten en diensten en de time to market wordt steeds korter.’

‘ De terugverdientijd wordt korter en daarmee de investeringshorizon.’

‘Het is geen markt van volgers.’

‘ We moeten accepteren dat we minder tijd hebben als onderneming en sneller iets anders moeten gaan doen.’

‘ We hebben innovatieprocessen voor de korte en lange termijn.’

‘ Nederland moet zich richten op hoog toegevoegde waarde producten. Als de prijserosie toeslaat is uitbesteding van het product noodzaak. Nederland moet bezig zijn met dag van morgen en niet dag van gisteren.’

Lastig vooruitkijken

‘ De Indicatoren om 5 jaar vooruit te kijken worden steeds minder betrouwbaar.’

‘ Innovaties zijn er al, het gaat er alleen om de juiste te vinden.’

‘ We weten voor de helft waarvoor onze technologie gebruikt wordt en voor de helft nog niet.’

‘ Technologische doorbraken laten zich zelden voorspellen.’

4.1 De ondernemer aan het woordVoor dit rapport werden meerdere gesprekken gevoerd met ondernemers uit de Nederlandse hightech industrie. Ook werden vier ronde tafels gehouden over nieuwe technologie en de gevolgen hiervan voor ondernemers. Onderstaand de uitdagingen die ondernemers noemen.

Page 23: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201523

Nieuwe generatie mensen

‘Je moet de jeugd aan boord halen.’

‘ Een nieuwe generatie gaat de mogelijkheden van nieuwe technologie beter benutten.’

‘ Ieder management team zou iemand van maximaal 25 jaar oud in het team moeten aanstellen om anders/omdenken te stimuleren.’

‘ Kennismigranten zijn hard nodig. We vergrijzen en gaan Japan achterna.’

‘Kennis is noodzaak voor Nederland.’

‘ Vroeger zochten we een frezer die kon programmeren, nu een programmeur die iets met frezen heeft.’

‘ Je hebt een juiste mix nodig van alfa’s en beta’s.’

Creatief vermarkten

‘ Nederland denkt snel in risico’s. In de VS is men opportunistischer.’

‘ Hoe kun je een virtueel vliegdekschip creëren door start-ups in een regio te verbinden.’

‘ Qua creativiteit is veel aanwezig, maar begeleiding ontbreekt. ’Niet ieder goed idee vindt een herberg.’

‘ We hebben nieuwe productproposities nodig in Nederland.’

‘ We hebben al een ASML en moeten op zoek naar een BSML, CSML en DSML.’

‘ Gebruiksgemak, service en dienst­verlening wordt veel belangrijker dan technische optimalisatie. Luister naar je klant en de klant van je klant.’

Samen innoveren

‘ Cocreatie is het antwoord op kortere levenscycli van producten.’

‘ Exclusiviteit is niet meer van deze tijd, we gaan naar open source samenwerking.’

‘ Je moet wel gericht samenwerken. Er moet focus zijn, want samenwerking kost ook tijd.’

‘ We gaan toe naar netwerken van bedrijven die samen innoveren.’

‘We moeten meer profiteren van elkaar.’

‘ De mindset van ingenieurs moet veel meer naar samenwerking.’

‘ Shared resources op het gebied van activa, personeel en IP is noodzaak. Leer elkaar te vertrouwen.’

Page 24: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201524

Liever groot of klein?Is innovatie makkelijker voor grote bedrijven, vanwege de schaalvoordelen? Of juist voor kleine bedrijven, vanwege hun wendbaarheid? Over de decennia lijken de voorkeuren te veranderen. Een jaar of twintig geleden was de grote onderneming een voorbeeld en leidend in de management literatuur. Nu zijn kleine bedrijven vaker het rolmodel, multinationals worden gezien als log en ‘moeten leren om te innoveren zoals een start­up’ of nemen kleine bedrijven over vanwege hun vernieuwende kracht.

Bedrijven zijn, gemeten naar hun aantal medewerkers, sinds 1995 flink kleiner geworden. Dat heeft vooral te maken met het aantal zelfstandigen zonder personeel. Maar ook als we hen niet meetellen neemt het aantal bedrijven van meer dan 100 medewerkers minder snel toe dan het aantal bedrijven met minder dan 100 personeelsleden. Klein is dus in opkomst.

Toch zijn er ook onderzoeken die aantonen dat grote bedrijven juist beter zijn in innovatie. En in Nederland doen vooral grotere bedrijven veel aan onderzoek en ontwikkeling. Voor het MKB staat dit juist laag op de prioriteitenlijst: slechts 4% wil hierin dit jaar investeren, blijkt uit onderzoek door ING.

Het MKB wil juist wel investeren in marketing en sales: een kwart wil dat dit jaar doen. Vermarkten is immers een belangrijke succesfactor. En juist grote bedrijven bieden de schaal die nodig is om een product naar de markt te brengen. Hét antwoord op de ‘groot of klein’ vraag luidt steeds vaker: ‘groot en klein samen’: grote spelers vormen netwerken met kleinere bedrijven.

4.2 Dynamiek

Dynamiek in bedrijvenlandschap neemt toeTechnologie raakt bedrijven. Zij moeten sneller hun processen en producten aanpassen. Hun verdienmodel kan onder druk komen te staan, als ze zich niet weten aan te passen. Er zijn meer winnaars, maar ook meer verliezers. Sommige bedrijven ‘kunnen’ hun klant beter bedienen door technologie, andere worden ertoe gedwongen. Dit zien we terug in de bedrijvendynamiek in Nederland. Ten eerste zijn er steeds meer bedrijven, nu bijna 1,5 miljoen, tegen 600.000 in 1995. Maar er worden ook in verhouding veel vaker bedrijven opgericht en beëindigd dan vroeger. Ook als percentage van het totaal aantal bedrijven neemt het aantal oprichtingen en opheffingen over de laatste twee decennia toe. Vooral het aantal opheffingen steeg flink: in 1995 werd één op de achttien bedrijven gestopt, in 2013 was dat één op twaalf.

‘Verliest mijn verdienmodel voor 2025 zijn bestaansrecht?’Drie op de tien Nederlandse DGA’s is het eens met de stelling dat hun huidige verdienmodel de komende tien jaar het bestaansrecht verliest door een veranderende wereld. Jonge bedrijven en grotere bedrijven zijn positiever dan gemiddeld:• DGA’s van jonge bedrijven (die minder dan tien jaar

bestaan) zijn het vaker oneens met deze stelling dan DGA’s van oudere bedrijven.

• DGA’s van bedrijven met meer dan vijftig medewerkers zijn het vaker oneens met deze stelling dan DGA’s van kleinere bedrijven.

15

20

19

18

17

16

20132010200520001995

Totaal aantal oprichtingen + ophe�ngen als percentage van het totaal aantal bedrijven

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

Page 25: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201525

Antwoord zoeken op onzekerheidEen moeilijk te voorspellen toekomst met maar één zekerheid: alles gaat sneller veranderen. Flexibiliteit wordt een belangrijke competentie voor organisaties. Veel ondernemingen zijn in crisistijd overgegaan naar een meer flexibele (arbeids)schil om te kunnen reageren op extreme marktschommelingen. Flexibiliteit gaat echter verder dan dat. Snel kunnen acteren vraagt om zelfsturende organisaties. Dat betekent minder hiërarchie, minder management en vaker werken met kleine (projectmatig) samengestelde teams. Zo worden organisaties ‘agile’ en kunnen zij sneller reageren.

Kwantitatief en kwalitatiefHoewel het vermogen om capaciteit snel aan te kunnen passen aan het volume in de markt zeker belangrijk is, gaat het er ook om dat organisaties kunnen inspelen op een kwalitatief veranderende vraag. Producten en diensten verouderen sneller en verliezen hierdoor hun toegevoegde waarde. Het monitoren van de vraag, de wensen van de markt, en hierop snel kunnen inspelen met verbeterde of nieuwe producten en diensten is daarom essentieel. Dat betekent data analyseren en daar ook snel acties aan koppelen met behulp van flexibele platforms.

Verbreden: noodzakelijk voor lange termijn Nederland is specialist in hightech precisie technologie en kan daarmee waardevolle niches bedienen. Dit kan in een snel veranderende, onzekere wereld echter ook omslaan in een zwakte. Om ook als sector en als land flexibel te blijven en op nieuwe ontwikkelingen in te kunnen spelen is het belangrijk dat nieuwe ondernemingen het speelveld verbreden. Doorbraken van start­ups zijn hiervoor essentieel. Het begeleiden van jonge ondernemingen helpt daarbij.

4.3 Wendbaar

Grootste uitdagingen voor het MKB*

18% noemt tempo van veranderingen in de economie

15% noemt technologische innovatie

* Voor het rapport MKB 2025 werden 1.600 ondernemers ondervraagd over de grootste uitdaging voor hun organisatie in de komende jaren.

AAE Flexibel platformHet in Helmond gevestigde AAE is een hightech machinefabrikant. Flexibiliteit in machines wordt steeds belangrijker. Klanten willen steeds vaker flexibel kunnen produceren. AAE werkt daarom aan flexibele productieplatformen, waarbij in korte tijd modules kunnen worden gewisseld. Hierdoor kunnen klanten sneller wisselen tussen verschillende producten.

Kwantitatieveverandering Flexibele schil

Kwalitatieve verandering Flexibel (productie)platform

‘Agile’ Organisatie

Page 26: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201526

4.4 Delen en samenwerken bij innovatie

Vertrouwen opbouwenVeel ondernemers zijn er van overtuigd dat samenwerking in de verticale keten, maar ook in de horizontale keten essentieel is om de concurrentiepositie van Nederland vast te houden en verder te verbeteren. De praktijk blijkt echter weerbarstig. Voor samenwerking is vertrouwen nodig en dat moet verdiend worden en kost derhalve tijd.

Open innovatieHet delen of samen opbouwen van kennis kan voor organisaties interessant zijn. Open innovatie leidt ertoe dat partijen van elkaars kennis gebruik maken om tot nieuwe innovaties te komen. In een tijd waarin de ontwikkeling van technologie versnelt en levenscycli van producten korter worden is open innovatie een essentiële tool. Bedrijven als Google en Tesla hebben open innovatie omarmd. Ook in Nederland zijn organisaties bezig het concept van open innovatie te stimuleren. Zo is in de hightech toeleverketens van Brainport, Twente, Delft en Drachten steeds vaker sprake van open innovatie modellen. Het eerder genoemde Sioux (blz. 13) uit Eindhoven ondersteunt bedrijven bij het ontwikkelen en maken van producten en stimuleert nieuwe financieringsmodellen en risk/reward modellen. Sioux stelt zich op als regisseur van innovatie. Het brengt de krachten van bedrijven samen om ontwikkelingskosten te verlagen en innovatie te versnellen.

Vanderlande

Integrator van technologieEen voorbeeld van een Nederlands bedrijf dat open innovatie benut is Vanderlande uit Veghel. Het bedrijf is specialist in geautomatiseerde material­handlingsystemen en bijbehorende diensten. Vanderlande is een integrator van technologie en maakt gebruik van een breed netwerk van leveranciers. Het volgt innovatie wereldwijd om relaties op te bouwen met de juiste bedrijven en zo netwerken van innovatieve bedrijven te creëren.

Page 27: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201527

2. Zuid HollandInnovationquarter, de regionale ontwikke­lingsmaatschappij van Zuid­Holland verenigt o.a. bedrijven die nu met deeloplossingen markten proberen te bewerken. De regio Delft kent veel hightech bedrijvigheid. De gehele Rijnmond heeft bijzonder veel expertise op het gebied van offshore en maritieme markt. De regio is onderscheidend door sterk in te zetten op samenwerking tussen start­ups en corporates. Start­ups helpen corporates om snel te innoveren en corporates begeleiden start­ups door eigen distributiekanalen beschikbaar te stellen en te adviseren over bedrijfskundige aspecten. Er wordt sterk ingezet om deze bijzonder kansrijke regio verder (inter)nationaal op de kaart te zetten door de krachten te bundelen en samen de handschoen op te pakken.

4. TwenteKennispark Twente is opgericht met als doel een ecosysteem te ontwikkelen voor innovatief ondernemen in heel

Twente. De regio is gespecialiseerd in Hightech Systemen en Materialen en nano

technologie. Ook in deze regio zitten bijzonder veel “hidden champions” zoals Demcon, en Schuitemaker

Veel hightech bedrijven zijn afhankelijk van internationaal succes. Niet alleen Nederland, maar de wereld als geheel is hun markt. Dat vraagt om krachtenbundeling. Er bestaan meerdere regionale initiatieven om samenwerking te stimuleren.

1. BrainportBrainport in Eindhoven is daarvan een goed voorbeeld. Het zet de regio Eindhoven als innovatieve regio op de kaart in binnen­ en buitenland. Verder wordt in coöperatie verband gewerkt binnen Brainport Industries. Een van de projecten is de opzet van een Campus waar innovatieve toeleverende hightech bedrijven worden samengebracht. Daar wordt onder meer gezamenlijke inkoop van energie gefaciliteerd. Overigens kunnen niet alleen faciliteiten daar gedeeld worden, ook hoopt men open innovatie te stimuleren. Brainport is een voorbeeld als het gaat om het verenigen van krachten en met gezamenlijke marketinginspanningen voet aan de grond krijgen in andere landen. Ook andere regio’s in Nederland met concentraties van innovatie hightech industrie zijn op zoek naar manieren zich te verenigen. Zo kent Nederland bijvoorbeeld ook Kennispark Twente, Zuid Holland (Innovationquarter) en Drachten (Innovatiecluster Drachten). Opvallend is dat de diverse regio’s allen het belang zien van een gezamenlijke Nederlandse propositie om de technologische industrie te vermarkten in het buitenland. Allen zijn in meer of mindere mate van mening dat het internationaal nog veel breder bekend moet zijn dat er in NL een zeer sterke techno­logische industrie gevestigd is. FME (ondernemers­organisatie voor de technologische industrie) en diverse andere brancheverenigingen en samen werkingsvormen zetten hier dan ook sterk op in.

4.5 Samenwerken in de regio’s

3. Noordelijke provinciesDe noordelijke provincies Drenthe, Friesland en Groningen hebben naast bedrijven als Philips Drachten, Ten Cate en Fokker Aerostructures veel “hidden champions” zoals Resato, Variass en Hytrans. Daarnaast is er een sterk olie en gas cluster rondom Emmen. De regio is hard aan het werk om het mooie potentieel dat er is te vermarkten aan

technisch personeel, binnen­ en buiten­landse afzetmarkten. Het innovatiecluster

Drachten en de Region of Smart Factories zijn uitstekende voorbeelden om het potentieel van de regio nog verder uit te nutten. De regio is o.a. sterk in sensortechnologie en

materiaaltechnologie

2

1

3

4

Page 28: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201528

4.6 Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel voor bedrijven met ambitieDe versnelling van het innovatiepotentieel stelt hoge eisen aan ondernemingen. De belangrijkste eisen komen samen in bovenstaand model. Ze zijn samen te vatten tot vier karakteristieken; slim, marktgericht, wendbaar en creatief. Organisaties die twee van deze karakteristieken bezitten zijn sterk, maar niet sterk genoeg. Ze zijn handelaar, doener, artiest of denker. De winnende organisaties weten alle vier de karakteristieken te combineren zijn als atleet in staat tot topsport en kunnen zo voldoen aan de eisen die een veranderende wereld hen stelt.

Marktgericht•Kennisbijdeklantbrengen•Kennisvandeklant,dichtopdeklant•Communicatief•Ondernemerschap

Creatief•Kenniscombinerenenverderbrengen•Bereidtotveranderen•Gerichtoppersoonlijkegroeien

ontwikkeling•Juistemixalfa’senbeta’s

Wendbaar•Kennisomzetteninactie•Pro-actief,zelfsturend•Flexibel,snelkunnenacteren•Samenwerkenendelen

Slim•Toegangtotkennis•Instaattotadapteren•Connectedentransparant•Dataomzetteninkennis

Atleet

Handelaar

Denker

Artiest

Doener

Page 29: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201529

De eisen aan organisaties veranderen. Het hoge tempo van verandering brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. De levenscycli van producten en diensten en daarmee business modellen nemen af. Dit vereist ook binnen organisaties en ketens een veel hogere mate van dynamiek. Organisaties moeten zich steeds sneller aan kunnen passen. Ondernemen is topsport.

4.7 Ondernemen wordt topsport

Automotive showcase

Technologie en topsportVan organisaties wordt gevraagd hightech technologie te adopteren, de snelheid van handelen te verhogen en tegelijkertijd uitermate wendbaar te zijn. Ondernemen wordt een beetje als racen met een formule 1 bolide.

• Voor ieder seizoen wordt een nieuwe auto ontworpen om binnen de regelmatig veranderende reglementen zo snel mogelijk te zijn.

• Rapid prototype machines zorgen er voor dat nieuwe onderdelen snel beschikbaar zijn. Auto’s worden voortdurend geupgrade.

• Al sinds de jaren ‘80 wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van carbonfiber materialen; licht en sterk.

• Ook sinds de jaren ‘80; telemetrie. 150 tot 200

sensoren sturen continu data van auto naar team. Dit wordt zowel in de pit als in de fabriek geanalyseerd met behulp van supercomputers.

• 1.6 V6 turbo motoren leveren zo’n 900pk. Om te voldoen aan restricties m.b.t. benzineverbruik wordt o.a. energie regeneratie toegepast.

• F1 teams strijden niet alleen om de beste coureurs, maar vooral ook om de beste technici. Teams zijn in de loop der jaren gegroeid. De topteams beschikken over 600 tot 700 werknemers.

• Een team in het midden van de grid met een budget van gemiddeld 160 miljoen GBP (topteams zo’n 400 miljoen GBP) spendeert een kwart aan R&D en een kwart aan productie.

• Het marketen van een team, het binnenhalen van sponsors, is van groot belang. Sommige teams exploiteren daarnaast hun technologische kennis aan het bedrijfsleven.

Page 30: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

5Mens in beweging

5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische

innovatie – denkmodel II

5.2 Vergrijzing en technologie

5.3 Van verliezers naar winnaars

Page 31: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201531

Via productinnovatie

Gestileerd voorbeeld• Smartphones bieden consumenten extra

mogelijkheden.

Werkgelegenheidsimpact Positief bij de producent van de productinnovatie.

Voor zover de productinnovatie ten koste gaat van producten die de consument niet meer koopt, verdwijnt daar wel werk.

Positief in de keten rond deze productinnovatie, zoals ontwikkelaars van onderliggende technologie (NXP), verkopers en distributeurs (retail of pakketbezorging) en onderhoud, zoals het maken van gebroken schermen

Positief bij ‘toepassers’ van de nieuwe producten, die op hun beurt weer nieuwe producten leveren gebaseerd op de innovatie, zoals app­makers, media bedrijven die content voor deze apps maken, zorgaanbieders die domotica oplossingen bieden, telecombedrijven of de makers van telefoonhoesjes.

Via veranderde marktstructuur

Gestileerd voorbeeld• Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt

transparant.

Werkgelegenheidsimpact• Neutraal: leidt alleen tot een verschuiving van

werkgelegenheid: van de ‘verliezende’ organisaties of sectoren naar de winnaars.

Via procesinnovatie

Gestileerd voorbeeld• Industriële productie met robotica in plaats van

door mensen.

Werkgelegenheidsimpact Negatief bij de producent die de robotica inzet.

Echter: vaak beperkt de dalende prijs het verlies aan banen. Producenten maken dan een groter volume, met evenveel medewerkers: vroeger was er één televisie per straat, nu één per kamer.

Positief bij Nederlandse bedrijven die dankzij robotica de concurrentie met lagelonenlanden aankunnen, zoals bij VDL Nedcar en Philips Drachten. In die lagelonenlanden is de impact dan juist negatief.

Positief bij ketens van toeleveranciers rond de procesinnovatie, zoals onderzoekers, ontwikkelaars, onderwijzers zoals TNO of universiteiten, producenten van robots, zoals agrarische robotmaker Lely of implementeren en installatie, zoals adviesbureaus.

Een belangrijke maatschappelijke vraag is of er door technologie minder werk nodig zal zijn in de toekomst. Ons denkmodel passen we toe op de werkgelegenheid. Het leidt tot drie conclusies: de totale hoeveelheid werk neemt toe (net als overigens het arbeidsaanbod, zoals we in denkmodel I zagen). Vaak vragen die banen om een hoger opleidingsniveau, maar niet altijd: ook de pakketbezorger die mobiele telefoons bezorgt, de verplegende of een receptioniste kunnen hun baan te danken hebben aan technologische innovaties. Tot slot neemt het aantal baanwisselingen toe door technologie, omdat er meer winnaars en verliezers zijn in het bedrijfsleven.

5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische innovatie – denkmodel II

Via alle drie de kanalen1. Herverdeling tussen producenten betekent ook

herverdeling tussen ‘hun’ werknemers. De baandynamiek neemt dus toe, mensen raken vaker hun baan kwijt. Ze vinden uiteindelijk ook vaker een baan, omdat de totale werkgelegenheid toeneemt, maar de onzekerheid is groter.

2. De nieuwe banen zullen relatief vaker om een hoger opleidingsniveau vragen, en in het algemeen zullen medewerkers vaker scholing nodig hebben.

Technologische innovatie

Page 32: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201532

Liever jong, maar vaker oudWerkgevers geven aan dat ze voor innovatie graag werken met jongere medewerkers. Dat zien ze als manier om nieuwe kennis en een nieuwe aanpak binnen te halen. Jongeren zijn dus populair, hoewel we niet weten of dit berust op vooroordelen of echte verschillen tussen jongeren en ouderen in het beschikken over of hanteren van technologische kennis. Wetenschappelijk onderzoek laat wel zien dat het jongere medewerkers vaak beter lukt om vanuit een verdwijnend beroep een betere baan te vinden, terwijl ouderen er juist vaker op achteruit gaan.

Voor ouderen is dit vanzelfsprekend pijnlijk: hun arbeids­marktpositie verslechtert met de jaren, door hun leeftijd. Daarnaast zijn ouderen in Nederland gemiddeld ook minder hoog opgeleid dan jongeren, terwijl technologische verandering juist vaak om een hoger kennisniveau vraagt.

5.2 Vergrijzing en technologie

Deze feiten wringen met de vergrijzende Nederlandse arbeidsmarkt. Er zijn steeds meer ouderen op de arbeidsmarkt door de grote generatie babyboomers, en zij werken ook nog eens langer door. In de jaren zeventig was veertig procent van de beroepsbevolking ouder dan veertig, nu is dat bijna zestig procent. Dat betekent dat werkgevers uit een relatief kleinere vijver van jongere werknemers moeten vissen. Om die reden heeft vergrijzing een negatieve invloed op de concurrentiepositie van Nederland. Een langere loopbaan, een kortere baanEen carrière tot de pensioenleeftijd zal uiteindelijk tot zo’n vijftig jaar duren: werknemers starten rond hun 20e met werken en gaan pas rond hun 70e met pensioen. Tegelijk zal hun kennis sneller verouderen, en kan hun beroep of bedrijf verdwijnen door nieuwe technologie. De gemiddelde baan duurt daardoor korter. Voor veel mensen is het wisselen van baan binnen hun vakgebied straks niet genoeg om vijftig jaar lang hun brood te kunnen verdienen: zij zullen iets heel anders moeten gaan doen.

Page 33: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201533

Verliezers en winnaars op de arbeidsmarktEen andere baan dus, maar wat voor baan dan? Het blijft voor mensen moeilijk om zich voor te stellen dat technologie echt banen kan creëren. Banen die verdwijnen lijken makkelijker aan te wijzen. En inderdaad, vergeleken met tien jaar geleden zijn er nu minder:

Bibliothecarissen: ­36%

Drukkerijmedewerkers: ­27%

Boekhouders: ­26%

Maar in veel beroepen is er juist door technologie werk bijgekomen. De groeipercentages van het aantal mensen dat werkt in die beroepen zijn vaak heel hoog. Denk bijvoorbeeld aan:

Vormgevers: +24%

Software ontwikkelaars: +37%

Callcentermedewerkers: +100%

Helpdeskmedewerkers: +200%

Ook in het onderwijs, met name in het hoger onderwijs, zijn overigens zeer veel banen ontstaan. De grote behoefte aan opleiding en ontwikkeling voor werknemers is natuurlijk ook voor veel organisaties een kans, en ook op die manier ontstaat veel werkgelegenheid.

5.3 Van verliezers naar winnaars

De ‘mid-life career change’De arbeidsmarkt wordt dus dynamischer, kennis veroudert sneller en beroepen verdwijnen. Vergrijzing vormt een extra complicatie: er zijn veel ouderen en zij moeten langer doorwerken.

We pleiten voor een concrete verandering op de arbeids­markt, die zowel werknemers als geboren ondernemers betreft. Zo rond 45 zouden mensen zich eigenlijk af moeten vragen: kan ik dit werk nog 25 jaar doen? Haal ik mijn pensioen met een goed inkomen uit mijn huidige baan of bedrijf ? Zo nee: hoe zorg ik dan dat ik iets anders kan doen? Moet ik investeren in mijn netwerk, mijn vaardigheden of mijn kennis? Hoe kan ik me oriënteren op een nieuwe loopbaan? Op welke plek kan ik opnieuw beginnen, bijvoorbeeld door leren en werken te combineren tegen een lager salaris.

Dit is een investering in het verdienpotentieel van mensen. Het vraagt echter om veel creativiteit: vaak hebben zij op die leeftijd kinderen, werkgevers zullen zich over de leeftijd van hun nieuwe personeel heen moeten zetten en ook de financiering van de tijdelijke inkomensterugval kan een hobbel vormen. Tegelijk biedt dit ook weer kansen voor opleiders en bemiddelaars voor personeel.

Technologie maakt leren en ontwikkelen noodzakelijk, maar ook mogelijkNieuwe technologie vraagt om meer ontwikkeling, maar biedt de lerende mens juist ook extra mogelijkheden. Kennis is immers beter te ontsluiten. Drie toepassingen van technologie die helpen bij leren en ontwikkelen:• Thuis achter de computer kunnen mensen ‘MOOCs’

(Massive Open Online Course) volgen: hoogstaande colleges via internet.

• Mobiele dataverbindingen maken online assistentie op locatie beschikbaar; de leermeester en gezelrelatie kan op afstand en dus efficiënter vorm krijgen.

• Digitale bemiddelaars op de arbeidsmarkt kunnen vraag en aanbod van kennis en ervaring beter op elkaar aan laten sluiten.

Page 34: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201534

Bijlage

Page 35: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201535

Door ondernemers aan het woord te laten kon ook de impact van snellere technologische innovatie op organisaties worden vastgesteld. Duidelijk is dat organisaties verschillende kwaliteiten moeten bundelen. Ze moeten slim, marktgericht, wendbaar en creatief zijn om tot de winnaars te horen.

Ondernemers beseffen dat innovatie stopt zonder input van mensen. Het opleiden, begeleiden en betrekken van talent is essentieel voor de toekomst van Nederland, zeker met een vergrijzende beroepsbevolking.

De verandering gaat steeds sneller. Vooruitkijken wordt steeds moeilijker. Eén strategie is in deze tijd dus onmisbaar en nooit de verkeerde keuze: het versterken van de veranderkracht van ons land, van onze bedrijven en van onze mensen verdient topprioriteit.

In dit rapport stonden twee vragen centraal:1. Welke technologieën zullen richting 2025 een belangrijke

doorbraak maken en leiden tot verandering?2. Wat is de impact van deze technologieën op de

economie, op sectoren, organisaties en werknemers?

Om hier een antwoord op te vinden hebben we literatuur onderzoek gedaan en interviews en rondetafel discussies gehouden met ondernemers uit de Nederlandse hightech (maak) industrie in vier regio’s (Brainport, Twente, Zuid­Holland en Drachten). Wij willen hen dan ook hartelijk danken voor hun bijdrage aan dit rapport.

Experts uit deze sector staan veelal aan het front staan als het gaat om de ontwikkeling van technologie. Mede dankzij hun input zijn we gekomen tot de Big 7 technologieën met een hoge impact op sectoren; computing power, Big Data, Internet of Things, robotica, alternatieve energie, nieuwe materialen en 3d printen.

Samenvatting en onderzoeksverantwoording

Page 36: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201536

Naam Organisatie FunctieDhr. Smid Variass Group CEODhr. Castien Resato Industries Managing DirectorDhr. Van der Meer Snakeware FellowDhr. Wolters Lode CEOMevr. Prof. Scherpen Rijksuniversiteit Groningen Professor WiskundeDhr. Prins Yp Your Partner General ManagerDhr. Osse Machinefabriek Boessenkool     CEODhr. Schipper Demcon CEODhr. Bleeker Locamation CEODhr. Veenstra Schuitemaker CEODhr. Van der Endt Trumpf Managing DirectorDhr. Duisterwinkel InnovationQuarter HTSM kwartiermakerDhr. Gofers Promolding CEODhr. Van Houwelingen SaniTronics CEODhr. Janssen Festo DirectieDhr. De Jager J.O.A. CEODhr. Van Meurs Koppert Cress Industrieel OntwerpDhr. Van der Schoot SeraSoft CEODhr. Went WRR Econoom

Naam Organisatie FunctieDhr. Duisters Sioux CEODhr. Van Ham Tu/e College van BestuurDhr. Pijnenburg AAE CEODhr. Van Andel Panalytical CEODhr. Van Hout ASML Raad van BestuurDhr. Kwaks Vanderlande Industries CTODhr. Voncken KMWE CEODhr. Tappel Frencken Europe CEODhr. Bambach  VDL ETG Managing DirectorDhr. Wintermans Agio / Additive Industries Managing DirectorDhr. Blankendaal Brainport Industries Managing DirectorDhr. Boekhorst Philips Research Senior Vice PresidentDhr. Goossens Fokker Aerostructures Vice PresidentDhr.  Steinbuch TU/e Professor Mechanical EngineeringDhr. Hendrikse NTS CEODhr. Karsmakers Philips Drachten Site ManagerDhr. Zonneveld Innovation Quarter Managing DirectorDhr. Duisters Sioux CEODhr. Hut Hytrans Systems Managing Director

Met dank aan

Page 37: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201537

• Regio Groningen­Assen• Singularity University• Smartindustry.nl• Topsectoren.nl• Technologyreview.com• Techradar.com• Techrepublic.com• The Economist• Thomson Reuters top 100 Global Innovators• Thomson Reuters – The world in 2025• TU Eindhoven• Unesco• UN• Wereldbank• Wikipedia• Wired.com• Worldrobotics.org

(IFR International Federation of Robotics)

• Gartner• Globalinnovationindex.com• Greencarreports.com• IBM Research• Intelligentcommunity.org• International Energy Agency• Lofar.org• McKinsey.com• McKinsey – Disruptive Technologies (2013)• Nature.com

(23 maart 2015, Rapidly falling costs of battery packs for electric vehicles)

• NRC Handelsblad (29 april 2014, Lichter en sterker dan staal)

• Nytimes.com (18 augustus 2012, Skilled work, without the worker)

• Raconteur.net (19 maart 2015, How much does an F1 car cost)

• Raconteur.net (9 september 2014, Need for speed in data analysis)

Gebruikte bronnen:• Boerderij

(3 februari 2015, Van riek naar robot; Gemengd voeren met bunkers, rails en voerrobot)

• CBS.nl• Compositesworld.com• Computerworld.com• EETimes.com (februari 2014, top 10 sensor trends to

watch)• Fd.nl

(30 oktober 2014, De mens ontwerpt, de robot zet in elkaar)

• Fd.nl (4 oktober 2014, Nederland is nog lang geen robotland)

• Fd.nl (6 mei 2014, Traditionele energiebedrijven dienen zich aan te passen om perfect storm te overleven)

• Fd.bl (9 mei 2015, Stoffig IBM stapt wereld van hippe start­ups in)

• Forbes

Bronnenlijst

Page 38: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers

ING Economisch Bureau Hightech meets business / Juni 201538

Colofon

AuteursMax Erich ING Economisch Bureau [email protected] Blom ING Economisch Bureau [email protected]

RedactieraadArnold Koning ING Sectormanagement [email protected] Willem Overwater ING Grootbedrijf Oost­Brabant [email protected] Witteveen ING Economisch Bureau [email protected] Woltheus ING Sectormanagement [email protected]

Page 39: ING Economisch Bureau Hightech meets business · 2019. 7. 12. · ING Economisch Bureau Hightech meets business2 / Juni 2015 Samenvatting en visie 8. Toch staan er ook veel werknemers