het portret van de opdrachtgever aldan niet samen met zijn gezin. Deopdrachtgever zit vaak geknield metgevouwen handen. Meestal vereren deafgebeelde figuren Christus of Mariaen worden ze voorgedragen door heili-gen. Via een spreuk zoals ‘bid voor deziel’ worden kerkgangers en nabe-staanden opgeroepen om te biddenvoor de afgebeelde personen.

Een kerk vol beelden

e afbeeldingen in de kerkhebben drie functies: zedienen als ondersteuningvoor de gelovigen die niet

kunnen lezen, ze wekken de gelovigenop tot het navolgen van vrome voor-beelden en sporen aan tot bidden enmediteren. De onderwerpen van deafbeeldingen variëren van het levenvan Jezus en Maria tot de levens vanheiligen en verschillende symbolischevoorstellingen. Voor de middeleeuwerzijn dergelijke voorstellingen gemak-kelijk te herkennen: de verhalen wor-den tijdens de mis verteld en zijn bijiedereen bekend.

In een kerk zijn verschillende soortenkunstwerken te zien. Aan de pilaren,op de dwarsbalken en langs de zij-schepen staat een veelheid aan altaar-stukken, heiligenbeelden en devotie-stukken. Deze worden aan de kerkgeschonken door geestelijken, kloos-terlingen, gilden, religieuze broeder-schappen en rijke burgers. Deopdrachtgevers willen op die manierGod eren, maar zeker ook hun rijkdomtonen en hun aanzien verhogen.

Middeleeuwse meesterwerken

In de Middeleeuwen is de kerk of kathedraal het belangrijk-ste gebouw van de stad. De torens van de kerk vormen hethoogste punt en zijn van heinde en verre te zien. Niet alleenhet kerkgebouw zelf, ook het interieur maakt grote indruk opde middeleeuwse gelovigen. De kerk is gevuld met altaar-stukken, beelden en schilderijen. Deze kunstwerken wordendoor de rijkere inwoners van de stad besteld bij beeldsnijdersen schilders. De kunstenaars, hun werkwijze en hunopdrachten staan in dit infoblad centraal.

Drieluik met Maria en kind in

besloten tuin, Meester van

Delft, ca. 1500. Op de zijluiken

knielen de stichters - opdracht-

gevers - eerbiedig op een bid-

bank. Het echtpaar draagt sobe-

re, maar luxe gewaden. Achter

hen staan hun beschermheiligen

Martinus en Cunera.

DMarcia Varranis

bewerkt een hou-

ten beeld dat vast-

gezet is in een

draaibank en ze

beschildert een

paneel, Augsburg,

1479.

Als hulpmiddel bij het bidden enmediteren thuis bestellen zij bij kun-stenaars kleine beelden of tweeluiken.

Soms laat de opdrachtgever zichzelfafbeelden op het kunstwerk dat hijaan de kerk schenkt. Het betreft daneen memorietafel, een paneel bedoeldom een overleden persoon te herden-ken. Hierop staan het wapenschild en

MarianumMidden in de kerk hangt in de Middeleeuwen vaak een

marianum. Dit is een houtsnijwerk waarbij tweeMariabeelden ruggelings tegen elkaar zijngeplaatst, omgeven door stralen en een rozen-krans. De verering van Maria neemt in de loopvan de Middeleeuwen toe omdat de kerkgeleer-den steeds meer waarde gaan hechten aan haarrol als moeder van Jezus. De kruisdood van haar

zoon verloste de mensheid van zonde. Hier zie jehaar afgebeeld met het kindje Jezus, dat ze een drui-

ventrosje voorhoudt. Op de achterzijde speelt Jezus in haararmen met een duif, een symbool van de Heilige Geest.

Marianum,

Atelier Meester

van Elsloo,

eind 15e

eeuw;

Stralen-

krans

19e eeuw

1 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken

tergrond. Aan de zijkanten zijn metscharnieren beschilderde luikenbevestigd. Ze zijn gesloten op doorde-weekse dagen en worden geopend opzon- en feestdagen.

Er zijn nog maar weinig altaarstukkenhelemaal intact. Velen zijn uit elkaargehaald en als losse panelen en beel-den verkocht. De panelen zijn beschil-derd met uitgebreide voorstellingenuit het leven van Jezus, Maria of heili-gen. Deze afbeeldingen zijn te ‘lezen’als een stripboek: de scènes volgenelkaar op. Op deze manier kan eenmiddeleeuwse kunstenaar een bood-schap overbrengen.

Middelrijns altaar

eze twee zijluiken van eenaltaarstuk zijn omstreeks1410 geschilderd. Samenmet een nu verdwenen

middenpaneel vormden de vleugelseen drieluik. Dit is het belangrijkstetype altaarstuk in de late Middeleeu-wen. Drie van de achttien kleine schil-derijen zijn verloren gegaan, net alsde oorspronkelijke lijst.

2 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken

Aanbidding der koningen en Doornenkroning,

Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?,

ca. 1410. De drie koningen brengen Christus

geschenken en knielen voor hem. Zij erkennen

het koningsschap van Christus, in tegenstel-

ling tot de soldaten, die hem slaan, een door-

nenkroon op zijn hoofd drukken en hem

bespotten.

Schematische

tekening

altaarstuk

Altaarstukken

en altaarstuk heeft in deMiddeleeuwen een belang-rijke functie tijdens de misdie in de kerk wordt gehou-

den. Het kunstwerk staat achter ophet altaar, waarvoor de priester de misopdraagt. Hij staat met zijn rug naarde gelovigen. Zowel de priester als degelovigen kijken zo richting het altaar-stuk. Dit bestaat meestal uit eenbeschilderd middenpaneel of eenaltaarbak gevuld met beeldhouwwerk.Het middenpaneel is rijk versierd enheeft vaak een feestelijke gouden ach-

ED

Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410.

Linksonder is de Geboorte van Jezus geschilderd. Bij de

Annunciatie, de aankondiging van de engel Gabriël dat Maria

zwanger zal worden, komt het kindje in een lichtbundel afkom-

stig van God naar Maria toe zweven. Helemaal rechts keert

Jezus met zijn Hemelvaart terug naar de hemel. Deze afbeel-

dingen krijgt de gelovige alleen op zon- en feestdagen te zien.

De verschillende scènes zijn op hou-ten panelen geschilderd. Waar de ver-flagen niet meer intact zijn, is deroodbruine ondergrond zichtbaar. Ditis bijvoorbeeld het geval bij de Kruis-draging. In de verflagen zijn scheur-tjes te zien. Dit wordt craquelégenoemd: op deze plaatsen is de verf-laag het meest kwetsbaar.

De schilder heeft tempera gebruikt,een mengsel van eigeel, water en pig-menten. Pigmenten zijn kleurpoedersveelal verkregen uit mineralen enorganische grondstoffen, zoals aarde,planten en dieren. De verfstof purperis bijvoorbeeld afkomstig van purper-slakken. Met deze poeders kunnenkunstenaars verschillende kleurenmengen. Ook met kleur brengen zeeen boodschap over. Zo staat de kleurrood voor liefde, lijden en offer. Hetbladgoud geeft de scènes een hemelsesfeer.

Op de buitenkant van de zijluiken, datdeel wat de gelovigen op doordeweek-se dagen zien, staat het lijden vanJezus centraal. Hij wordt verraden,veroordeeld, gemarteld en gekruisigd.Op de binnenkant zijn scènes uit hetleven van Maria geschilderd. Degebeurtenissen zijn nauwkeurig weer-gegeven en zitten vol prachtigedetails. Zo zijn bij de Visitatie, de ont-moeting tussen Elizabeth en haarnicht Maria, beide kinderen al in debuik van hun moeders te zien. Bij deGeboorte van Jezus heeft Jozef een vanzijn kousen uitgedaan om het kindtegen de kou te beschermen.

Beelden

e beelden in de Middeleeu-wen worden meestal vanhout gemaakt en gesnedenuit één stuk. Uitstekende

delen, zoals armen en handen, wor-den apart gemaakt en met pinnen ingaten vastgezet. Beelden worden vanachteren uitgehold om scheuren inhet hout door krimpen te voorkomen.Daarom is het bijna nooit de bedoe-ling dat beelden aan de achterzijdeworden bekeken. De beeldsnijdergebruikt beitels en gutsen, die hij meteen hamer in het hout slaat. Naarma-

te het beeld vordert, wordt het gereed-schap steeds fijner, zodat de beeld-snijder steeds gedetailleerder kanwerken.

De meeste houten beelden wordengepolychromeerd. Dit betekent dat zekleurrijk worden beschilderd. Ditdraagt bij aan de levensechtheid vande beelden. Ze worden eerst behan-deld met een witte krijtlaag, vervol-gens beschilderd en daarna bewerktmet bladgoud. Soms worden attribu-ten toegevoegd; veel Mariabeeldendragen in de Middeleeuwen een echtekroon van goud of zilver. Het resultaatstraalt rijkdom uit.

Het toevoegen van echte attributengebeurt onder invloed van de myste-riespelen, die in de loop van de der-tiende eeuw ontstaan. Als aanvullingop de kerkdienst worden de verhalenuit de bijbel nagespeeld door acteurs.Hun kostuums en rekwisieten beïn-vloeden de beeldtaal in de kunst. Beel-den worden bijvoorbeeld kaal gesne-den en later voorzien van een pruikvan echt haar. Ook de kleding wordtaangepast aan wat de acteurs in demysteriespelen dragen.

D

3 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken

VVeerrsslleetteennDit beeld van Maria met kind is aan deachterkant uitgehold en heeft verschil-lende gaten. Deze zijn gemaakt om hetblok hout in de werkbank vast te zetten.Op deze manier kan de beeldsnijder hetaan de zijkanten goed bewerken. Ookhet ‘pengat’ is duidelijk te zien. Hier wasde onderarm van Maria aan het beeldbevestigd. De kroon die eens het hoofdvan Maria sierde, is verdwenen. De poly-chromie is versleten: bij de hals is zelfseen deel van het hout zichtbaar.

Maria met

kind,

Maasgebied,

ca. 1275

Wist je dat…

… de technische term

voor het beschilderen

van beelden afkomstig is

uit het Grieks? Poly chro-

ma betekent ‘veel kleu-

ren’.

Een kunstenaar beschildert een beeld, Londen,

ca. 1350.

4 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken

Wist je dat…

… dit beeld twee

meter hoog is? En dat

het daarmee een van

de grootste middel-

eeuwse beelden is die

nu nog bestaan in

Nederland?

Heiligenbeelden

e middeleeuwse kerk is eenafspiegeling van het hemel-se Jeruzalem en wordt daar-om ‘bevolkt’ door een grote

hoeveelheid heiligen. Voor de vroegeheiligen geldt vaak dat ze voor hungeloof gestorven zijn. Zeker de aposte-len, de leerlingen en eerste volgelin-gen van Jezus, worden door deRomeinse keizers vervolgd, omdat zehet geloof proberen te verspreiden.Later worden mensen heilig verklaardom andere redenen.

Heiligen zijn bemiddelaars tussen demens en God. Een gelovige kan tot eenheilige bidden voor een plaats in dehemel. Daarnaast geven ze een voor-beeld van hoe een goede christenmoet leven. Voor de verbeelding vande levens van apostelen en heiligenmaakt de middeleeuwse kunstenaargebruik van apocriefe boeken, verza-melingen van legendes en theologi-sche geschriften.

Een voorbeeld van een boek met heili-genlegendes is De Gouden Legende uitde dertiende eeuw. Hierin verzamelt

VVrroooommhheeiiddVanaf de dertiende eeuw ontstaat er een andere kijk op vroomheid: gelovigen willendieper en emotioneler geloven en de nabijheid van God ervaren. Afbeeldingen speleneen grote rol bij het oproepen van deze ervaring. Om medelijden op te wekken,wordt het lijden van Christus gedetailleerder afgebeeld dan voorheen. Zijn geseling-

wonden, doodsangst en vertwijfeling worden voor het eerst inbeeld gebracht. Door inleving in zijn lijden ervaart de gelovigede onbaatzuchtige liefde van Christus voor de mensen. De

Gethsemanegroep is een voorbeeld van een beeldengroepbedoeld als ondersteuning bij meditatie. Christus bidt ineen besloten tuin tot God. De angst staat te lezen op zijn

gezicht en vormt een sterk contrast met de vredi-ge gezichten van de

slapende apostelen.

Gethsemane-

groep, Middel-

rijn, 1435

en beschrijft Jacobus de Voragineongeveer 150 heiligenlevens. Middel-eeuwse kunstenaars maken dankbaargebruik van de informatie in de verha-len. Ze lezen De Gouden Legende echtervaak niet zelf, maar krijgen advies vankerkgeleerden.

GGrroooott eenn ssttrreekkIn De Gouden Legende staat het verhaalvan de heilige Christoffel. Omdat Chris-toffel sterk is èn vier meter lang, besluithij bij een gevaarlijke rivier reizigers tehelpen met oversteken. Op een dagdraagt hij een jongetje naar de overkant.Het kind is echter zo zwaar, dat Chris-toffel het maar net voor elkaar krijgt deoverkant te bereiken zonder dat beideverdronken. Het kind blijkt Christus tezijn en met hem heeft Christoffel dehele wereld op zijn schouders gedragen.De naam Christoffel betekent letterlijk‘drager van Christus’.

Wist je dat…

… de heilige Christoffel

een populaire bescherm-

heilige is van reizigers?

Afbeeldingen van Christoffel in

de Middeleeuwen daarom bij de

uitgang van kerken worden

geplaatst? Sommige gelovigen

een afbeelding van Christoffel

met een magneetje op het

dashboard van hun auto

plakken?

D

Wist je dat…

… apocriefe boeken

teksten zijn uit de tijd

van de evangelieschrij-

vers die niet door de kerk

zijn ‘goedgekeurd’ en

daarom niet in de bij-

bel zijn opgeno-

men?

Heilige

Christoffel,

Henrick

Douwerman,

ca. 1525

Het gilde en de werkplaats

en middeleeuwse kunste-naar is lid van een gilde.Een gilde is een perberoepsgroep georganiseer-

de instelling, die zowel de belangenbehartigt van de ambachtslieden alsdie van de opdrachtgevers. Het gildebewaakt de kwaliteit van de kunst-werken, houdt concurrentie binnen deperken en zorgt dat afspraken wordennagekomen. Ook de opleiding vannieuwe beroepsgenoten wordt binnenhet gilde verzorgd aan de hand vaneen leerling-meester systeem.

Jongens van een jaar of tien gaan inde leer bij een meester en zijn werk-plaats. Ze beginnen met eenvoudigeopdrachten: ze mogen de verf makenwaar hun meester mee werkt en lerentekenen door voorbeelden te kopiëren.Zo werken ze zich op tot gezel. Eengezel mag de kunstenaar helpen bijzijn opdrachten door bijvoorbeeld deminder moeilijke delen in te schilde-ren. Ervaring kan worden opgedaandoor rond te trekken langs verschil-lende andere werkplaatsen. Na eenexamen of meesterproef bepaalt hetgilde de toelating van de nieuwemeester tot het gilde.

Niet ieder beroep heeft in de Middel-eeuwen een eigen gilde. Bepaaldeberoepen worden bij elkaar ingedeeldop basis van de materialen waarmeewordt gewerkt. Paneel- en miniatuur-schilders behoren tot het Sint-Lucas-gilde, vernoemd naar de evangelistLucas. Hij is de patroonheilige vanschilders. Schilders die polychromieop beelden aanbrengen, zijn lid vanhet stoffeerdersgilde. Beeldsnijdersworden ondergebracht bij het houtbe-werkersgilde samen met de meubel-makers. Steenhouwers vallen onderde kathedraalbouwers.

E

5 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken

Treurende vrouw,

Antwerpen, ca.

1480. Deze dame is

gemaakt in

Antwerpen: op de

achterzijde is zij

gemerkt met een

handje, het sym-

bool van het

Antwerpse gilde.

Noodnamen

mdat kunstenaars wordenbeschouwd als ambachts-lieden, zoals meubelma-kers, is het niet gebruike-

lijk dat zij hun werk signeren. Ook ishet vaak zo dat niet één meester,maar iedereen in zijn atelier mee-

werkt aan een altaarstuk, beeld ofschilderij. In dit soort gevallen wordteen noodnaam bedacht. Deze kan eenverwijzing zijn naar de naam van eenvan zijn werken of naar de plaatswaar hij veel actief is. Soms signeerteen schilder zijn werk, of worden beel-den voorzien van een merkteken vande stad of een keurmerk van het gilde.Zeker wanneer kunstenaars steedsmeer voor de markt gaan produceren,wordt dit noodzakelijk.

Kritiek op beelden en schilderijen in de kerk

e grote rijkdom van de ker-ken en de manier waaropMaria, Christus en heiligenworden afgebeeld, gaat op

den duur bepaalde gelovigen tegen deborst stoten. De gewone mensenweten niet altijd onderscheid temaken tussen aanbidding en verering.Dit vormt voor de hervormingsgezin-den een aanleiding om zich tegen hetgebruik van beelden te keren. De theo-logen van de reformatie (zie infobladHumanisme en Hervorming) zijn feltegen het gebruik van afbeeldingen.Zij stellen vooral de heiligenvereringaan de kaak. Zij geloven niet in devele wonderen van heiligen zoals diebijvoorbeeld in De Gouden Legendestaan. De ideeën van de reformatieleiden uiteindelijk tot de beelden-storm die in 1566 de Nederlandenbereikt. Honderden beelden en schil-derijen worden vernield. Vooral deZuidelijke Nederlanden worden zwaargetroffen. Veel beeldhouwkunst gaatdan verloren.

O

D

Wanneer de Noordelijke Nederlandenin 1581 overgaan tot het gereformeer-de geloof wordt het verboden om hetrooms-katholieke geloof in het open-baar te belijden. De protestantenmaken de kerkgebouwen geschiktvoor de protestantse eredienst. Veelbeelden en schilderijen worden ver-nietigd of, in geval van metalen voor-werpen, omgesmolten. Ook hierdoorgaan vooral veel beelden en gesnedenaltaarstukken verloren.

Boekenlijst

• J. Dijkstra, P.P.W.M. Dirkse enA.E.A.M. Smits, De schilderijen vanMuseum Catharijneconvent, Zwolle2002

• V.W. Egbert, The Medieval Artist atWork, Princeton 1967

• L.F. Jacobs, Early Netherlandish CarvedAltarpieces, 1380-1550, Medieval Tastesand Mass Marketing, Cambridge 1998

• J.J.M. Timmers, Christelijke symbolieken iconografie, Bussum 1974

• J.J.M. Timmers en G. Peeters, Schoon-heid der Nederlanden, een cultuurhisto-rische atlas, Amsterdam/Brussel 1980

• M. van Vlierden, Hout- en steensculp-tuur van Museum Catharijneconvent,Zwolle 2004

• Christendom in Nederland, topstukkenuit Museum Catharijneconvent, Zwolle2006

• J. de Voragine, The Golden Legend: Readings on the Saints. Vertaald doorWilliam Granger Ryan, 1993

Heilige Ursula

en reisgenoten,

Noord-Neder-

land, ca. 1530.

UUiittggeeddoossttDe reformatoren interpreteren de tekstvan het Oude Testament letterlijk, inclu-sief het verbod op beelden. Zij vinden deweelde van de kerken niet passen bij dearmoede van Christus en geloven nietdat werelds uitgedoste beelden kunnenoproepen tot een vroom leven. Dit is eenbeeld van de heilige Ursula. Ze is hierweergegeven als koningsdochter ineigentijdse kleding. Hieraan nemen detheologen van de reformatie uiteindelijkaanstoot.

Tijdslijn

Begin 11e tot eind 13e eeuwRomaanse kunst: streng gestileerde figuren, zonder uit-drukking van emotie. In schilderijen wordt weinig aan-dacht besteed aan ruimtelijke achtergrond.

• Maria met kind, Maasgebied, ca. 1275

Einde 13e tot eind 15e eeuw Gotische kunst: meer sierlijkheid, beweging en emotie.In de Noordelijke Nederlanden is de kunst realistischer,ingetogen en vroom, waar de kunst in het zuiden veel verwijzingen heeft naar de volkscultuur.

• Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410• Veronica, Brussel, ca. 1475• Treurende vrouw, Antwerpen, ca. 1480• Marianum, Atelier Meester van Elsloo, eind 15e eeuw;

Stralenkrans 19e eeuw

Eerste helft 16e eeuw Late Gotiek, vroege Renaissance: realistischer, meervloeiende lijnen en meer aandacht voor details.

• Heilige Christoffel, Henrick Douwerman, ca. 1525• Heilige Ursula en reisgenoten Noord-Nederland, ca. 1530

Colofon

© Museum Catharijneconvent, 2007

Afdeling Onderzoek & Educatie

Tekst: Anne van Egmond

Fotografie: The British Museum, Londen;

Ruben de Heer, Utrecht

Vormgeving: Manifesta, Rotterdam

6 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken