'Industrious Revolution' Mariëtte Smilde

Het perspectief van een

„Industrious Revolution‟

Mariëtte Smilde

0936693

Master Scriptie Sociaal Economische Geschiedenis

Rijksuniversiteit Groningen

Faculteit der Letteren

Augustus 2011

Onder supervisie van:

Drs. G.A. Collenteur

„Industrious Revolution‟ Mariëtte Smilde

1

Illustratie op de voorpagina:

Het beeld van Geluk en Rijkdom Gravure van Crispijn de Passe de Oudere.

Bron: Rijksprentenkabinet Rijksmuseum Amsterdam.

Datering: rond 1600.

Vertaling tekst:

‘Je ziet hoe ik, gelukkige Voorspoed, hier zit, door Rijkdom ondersteund, gelukkig gemaakt op

elk gebied door Overvloed. Niet één van mijn leerlingen heeft tijd verspild op een luie of

oneerbare manier. Door mij excelleren zij in de wetenschap, zitten ze met koningen aan tafel

en reiken hun hoofden tot aan de sterren. Het doet me plezier dat alle gewone mensen

genieten van wat aan hem te danken is, op voorwaarde dat zij het gebruik van tijd in acht

nemen.’1

1 Vertaling van de auteur; Latijnse tekst onder de afbeelding, naar de Engelse vertaling in J.Ehmer, C., Lis

(eds), The idea of work in Europe from Antiquity to Modern Times (Farnham en Burlington 2009) 165.


2

Inhoudsopgave

Samenvatting 3

Inleiding 4

1 Westerse economie en cultuur

1.1 Economische ontwikkeling 8

1.2 Arbeidsethos 13

1.3 Economische groei 15

2 De materiële cultuur in de vroeg moderne tijd

2.1 Toegenomen vraag 18

2.2 Consumentisme en de toename van arbeidsinzet 21

2.3 Consumptie en voedselpatronen 23

3 Regionale studies van consumptiepatronen

3.1 Een „Industrious Revolution‟ in West-Duitsland 28

3.2 De kracht van beloning en het arbeidsethos in Noord-Amerika 30

4 Sociale patronen

4.1 Noord West Europa en Oost Azië 33

4.2 Sociaal economische ontwikkelingen 35

4.3 Familie- en huwelijkspatronen 38

5 Arbeidsorganisatie

5.1 Huisnijverheid, van koopsysteem naar „putting-out‟ systeem 41

5.2 De Brabantse textielindustrie 42

6 Aanvang economische groei

6.1 Lange termijn ontwikkeling van arbeidsinzet 46

6.2 Enkele conclusies over de take-off van economische ontwikkeling 49

Conclusie 51

Literatuur 54


3

Samenvatting

De ontwikkeling van het arbeidsethos vanaf de Middeleeuwen wordt onderzocht aan de hand

van de notie van historicus Jan de Vries. Hij zette zijn theorie ten aanzien van een „Industrious

Revolution‟ in 2008 uiteen waarmee hij een verhoogd Westers arbeidsvolume vanaf 1650

verklaart middels het toenemende consumentisme bij Noord West Europese en Noord

Amerikaanse huishoudens. De vraag is of de Westerse economische ontwikkeling wel zo

uniek is. Een invloedrijke wetenschapper als Max Weber heeft een verklaring voor de

Westerse welvaartsgroei gezocht bij een mogelijk Protestants arbeidsethos. De Vries‟ notie is

echter ook bruikbaar ter verklaring van economische ontwikkelingen in niet Westerse

gebiedsdelen omdat zijn visie niet beperkt wordt door louter culturele invloeden als religie.

Daarom is deze notie als uitgangspunt gekozen om de ontwikkeling van het arbeidsethos

vanaf de Middeleeuwen tot de fase van industrialisatie te analyseren. Dit gebeurt aan de hand

van bestaande regionale onderzoeken in Europese landen als Nederland, Engeland en

Duitsland, in Noord-Amerika en in Aziatische gebiedsdelen zoals China en in beperkte mate

in Japan.


4

Inleiding

Waarom werken we zo hard? En wat is hard werken, een hogere arbeidsinzet of een hogere

arbeidsproductiviteit? Recent onderzoek naar verklaringen voor economische groei door de

Amerikaanse hoogleraar geschiedenis en economie, Jan de Vries, richt zich op de

aannemelijkheid van een „Industrious2 Revolution‟. Dit is een revolutie waarbij invloeden van

consumentisme het arbeidsethos van huishoudens veranderd zou hebben vanaf 1650 in Noord

West Europa en Noord Amerika. Huishoud economieën zijn in deze optiek in de meeste

gevallen kerngezinnen3, die een kleine economische eenheid vormen waarin vraag en aanbod

een rol spelen als dit huishouden in toenemende mate een surplus produceert. Aanbod bestaat

uit door hen op de markt verkochte goederen en arbeid, vraag bestaat uit datgene wat het

huishouden als geheel kan kopen met het verdiende geld. De consumptie bestond steeds meer

uit luxe goederen4 en men zou bereid zijn meer te gaan werken om in deze behoefte te

voorzien. De Vries formuleerde de op de Japanse Akira Hayami geïnspireerde notie van een

„Industrious Revolution‟ in 2008.5 De notie vormt een mogelijke verklaring voor het

veranderde arbeidsethos en de daarmee samenhangende groeiende welvaart.

Om de centrale vraag van dit onderzoek te kunnen beantwoorden, namelijk of de

„Industrious Revolution‟ een bruikbare theorie is ter verklaring van economische

ontwikkeling, is het allereerst van belang begrippen te definiëren. De „Industrious

Revolution‟, wordt gezien als een revolutie gekenmerkt door een stijging van het aantal

arbeidsuren middels opoffering van vrije tijd en de inzet van meer arbeiders zoals vrouwen en

kinderen. Dus het gaat om meer gewerkte uren per arbeider en meer arbeidsuren. Het

verdiende geld van de marktgerichte extra productie (surplus) kon ingezet worden voor

consumptie van luxe producten die het (boeren)huishouden zelf niet kon verbouwen of

produceren. Een veranderd arbeidsethos zou moeten leiden tot meer

consumptiemogelijkheden.6 Consumentisme is volgens de Vries niet makkelijk te definiëren,

hij omschrijft consumptiegedrag als een nagenoeg autonoom cultureel fenomeen wat gebruikt

2 Nijver: ijverig, hardwerkend.

3 Kerngezin of „nuclear family‟ bestaat uit ouders met kinderen. Anderen beweren dat deze kerngezinnen ook

bedienden en arbeiders omvatten. Zie: S.Moore, „Bookreview Jan de Vries‟, Canadian Journal of History

45,1 (2010) 126. 4 Luxe producten worden gedefinieerd als basisbehoefte overstijgende producten.

5 Jan de Vries heeft het concept „Industrious Revolution‟ van de Japanse Akira Hayami overgenomen, die het

Japanse arbeidsintensieve proces naar industrialisatie beschrijft. Zie: Hayami, A., „A Great Transformation.

Social and Economic Change in Sixteenth and Seventeenth Century Japan‟ Bonner Zeitschrift für

Japanologie 8 (1986) 371-414. De term is in 1976 door Hayami geïntroduceerd. 6 J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the

Present (New York 2008) 73, 109, 121.


5

wordt om zich te onderscheiden van anderen. „The politics of class, based on production,

everywhere gives way to the politics of cultural identity, built around consumption‟.7

Consumentisme hangt dus zowel samen met sociale stratificatie als met markten waar

gehandeld wordt. Kortom, De Vries‟ revolutie duidt op een mentaliteitsverandering van

huishoudens op consumptief niveau waardoor de vraag toeneemt.

De „Industrious Revolution‟ ging vooraf aan het proces van industrialisering. De Vries

spreekt qua periode over een „lange achttiende eeuw‟: de periode 1650-1850 inclusief de

Engelse Industriële Revolutie en de Franse en Amerikaanse Revolutie. Het arbeidsethos

beïnvloed door consumentisme, bereidde de (boeren) huishouding voor op de taken van de

moderne economische groei, doordat de kwaliteit van arbeid verbeterde stelt de Vries. Er

ontstond namelijk een arbeidspotentieel dat bereid was meer uren te werken.8 Het verband

tussen een veranderd arbeidsethos en een productieverhoging is volgens critici echter

onvoldoende aangetoond.

De Industriële Revolutie wordt gekenmerkt door een duurzame stijging van de

arbeidsproductiviteit, dus een stijging van de productie per hoofd van de bevolking als gevolg

van mechanisatie. Dit betekent meer productie per uur, lagere prijzen per geproduceerde

eenheid wat uiteindelijk leidt tot massaproductie en het doorbreken van de Malthusiaanse

cirkel.9 De productie en het gegenereerde geld konden behalve voor consumptie ook

duurzaam ingezet worden voor investeringen, zodat de productiviteit verder zal stijgen. Er is

dan sprake van economische groei, want door reorganisatie, mechanisatie, verbeterde

technieken en specialisatie in de bedrijfsvoering kan de productie langdurig toenemen. De

„Industrious Revolution‟ ziet de Vries aldus als arbeidsintensief en de Industriële Revolutie

als kapitaalsintensief. De „Industrious Revolution‟ kan gezien worden als een vraagzijde

fenomeen, een toename van de vraag naar consumptiegoederen en de Industriële Revolutie

kan gezien worden als een aanbodzijdefenomeen, een toename van het aanbod van de

productie, stelt de Vries.10 De „Industrious Revolution‟ zou min of meer een voorwaarde

vormen voor de Industriële Revolutie.

Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden zal gekeken worden wanneer er

sprake was van verhoogde arbeidsinzet (passend bij de notie „Industrious Revolution‟) en

wanneer er sprake is van verhoogde arbeidsproductiviteit (passend bij de notie Industriële

7 J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy 6.

8 J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy 79.

9 Definitie van de auteur. Hier wordt gesproken over een beperkt aspect van de Industriële Revolutie die voor

dit onderzoek van belang is. 10

J. de Vries, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ The Journal of Economic History 54

(1994) 249.


6

Revolutie). Onderzocht wordt waar en in welke periode het arbeidsethos van huishoudens

verandert onder invloed van consumentisme om het verband tussen verhoogde arbeidsinzet en

welvaartsgroei te analyseren. Het onderzoek beperkt zich tot regionale ontwikkelingen in

Europese landen als Nederland, Engeland en Duitsland, Noord-Amerika (de voormalige

koloniën) en China.

De vraag naar de oorsprong van het (kapitalistische) arbeidsethos,11 is al lange tijd

inzet van discussie onder historici. De notie van Max Weber, welke hij aan het begin van de

twintigste eeuw formuleerde, legt een verband tussen een Protestantse (ascetische)

levensbeschouwing en de gunstige invloeden hiervan op de ontwikkeling van een moderne

kapitalistische samenleving. De debatten over de houdbaarheid van de Weber-these zijn nog

niet opgehouden. In 2007 werd de Weber-these vanuit het perspectief van de New Economic

History geanalyseerd.12 Het verband tussen economie en cultuur werd ook bestudeerd door in

dit onderzoek aangehaalde historici als Ilja Veldman en Sheilagh Ogilvie in respectievelijk

2009 en 2010.13 Weber droeg een plausibele verklaring aan voor het unieke, in West Europa

en Noord Amerika ontstane kapitalisme. In andere delen van de wereld vond de ontwikkeling

van economische groei als gevolg van culturele invloeden van religie volgens Weber niet

plaats. De Vries plaatst de verklaring voor economische groei in en breder kader door

consumentisme, mentaliteitsverandering en arbeidsdeling van huishoudens als uitgangspunt te

nemen. Het veranderde arbeidsethos kan dan wereldwijd bestudeerd worden vanuit meerdere

disciplines in de lijn van de Annales School.14

Men kan dus in zekere zin spreken van een paradigmashift ten aanzien van de noties

over het arbeidsethos ter verklaring van economische groei. Het vraagzijde perspectief van

economische ontwikkelingen, namelijk een verhoogde arbeidsinzet vanwege een toegenomen

behoefte aan luxe producten bij brede lagen van de bevolking, speelt bij de veranderde

inzichten een grotere rol.15 Door verschillende regio‟s te vergelijken, in zowel Europa als Azië

kan de notie van de Vries onderzocht worden zonder dat het onderzoek beperkt wordt door

louter religieuze verschillen in de regio‟s.

11

Het geheel van opvattingen en houding die men ten opzichte van zijn werk heeft. 12

T.V. Cavalcanti, S.L. Parente, R.Zhao, „Religion in macroeconomics: a quantitative analysis of Weber‟s

thesis‟ Economic Theory 32 (2007) 105-123. 13 I.M. Veldman, „Representation of Labour in the Sixteenth-Century Netherlandish prints: The Secularization

in the Work Ethic‟ C.Lis, J. Ehmer (editors), The Idea of Work in Europe from Antiquity to Modern Times

(Cornwell 2009). S. Ogilvie, „Consumption, Social Capital and the „Industrious Revolution‟ in Early

Modern Germany’ The Journal of Economic History, 70, 2 (2010). 14

Zie ook: G. Piterberg, T.F. Ruiz (editors), Braudel revisited. The Mediterraneam world 1600-1800 (Toronto

(2010) 36. 15

Jan de Vries zette zijn theorie uiteen in zijn werk: J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer

Behavior and the Household Economy, 1650 to the Present (New York 2008).


7

In het eerste hoofdstuk van dit onderzoek staat de wisselwerking tussen culturele,

wetenschappelijke en economische invloeden en het arbeidsethos in het Westen vanaf de late

Middeleeuwen centraal. Deze economische ontwikkeling wordt in de onderzochte literatuur

voornamelijk vanaf de 16e eeuw geanalyseerd.16 Veldmans onderzoek voert terug naar de 15

e

eeuw: de invloed van de Italiaanse Humanisten op bestaande economische waarden en de

impact daarvan op het arbeidsethos in de Republiek van de 16e eeuw. Gregory Clark

onderzocht de toename van arbeidsuren vanaf de 13e eeuw in Engeland. Andere onderzoeken

wijzen op een economische groei en grotere arbeidsinzet vanaf de 10e eeuw in China.17 Om

een beter beeld te krijgen van de ontwikkelingen wordt de lange termijn ontwikkeling

benadrukt in dit onderzoek.

Consumentisme en de bevindingen van John Komlos worden in het tweede hoofdstuk

in deze context geplaatst om het veranderde arbeidsethos verder te verklaren.18 Het verband

tussen arbeidsethos en consumentisme zal in het derde hoofdstuk voor West-Duitsland en

Noord-Amerika verder onderzocht worden. Daarnaast zullen Europese sociaal economische

factoren vergeleken worden met Aziatische sociaal economische factoren in deze. Een

Nederlandse casus met behulp van het onderzoek van Van der Gurp is toegevoegd in het

vijfde hoofdstuk ter verdieping. Van der Gurp heeft zich vooral gebaseerd op primaire

bronnen, waardoor zijn onderzoek waardevol is voor de studie van een vroeg moderne

regionale economische ontwikkeling zoals de Brabantse Meierij. Dit dient als illustratie van

arbeidsorganisatie in de vorm van huisnijverheid, waarbij steeds meer gezinsleden van het

huishouden gingen werken. De lange termijn ontwikkeling van arbeidsinzet aan de hand van

het onderzoek van Clark en van der Werf en conclusies ten aanzien van de take-off van

economische groei in Westerse en Aziatische regio‟s komen in het laatste hoofdstuk aan de

orde, waarna een eindconclusie volgt.

16

Zie o.a. F.Boldizzoni, P. Borsay, L.A. Graig. J.L. van Zanden. 17

Zie o.a. A. Maddison, S. Mennell en E.Jones. 18

Clark, G., Y. Van Der Werf, „Work in Progress? The Industrious Revolution‟ The Journal of Economic

History Vol. 58, 3 (1998) 830-843. Komlos, J. „Shrinking in a Growing Economy? The Mystery of Physical

Stature during the Industrial Revolution‟ The Journal of Economic History Vol.58, 3 (1998) 779-802.


8

1 Economie en cultuur

1.1 Economische ontwikkelingen en economische groei in het Westen

Economische ontwikkeling

De notie van „Industrious Revolution‟ wordt in dit hoofdstuk bestudeerd vanuit het

perspectief van de ontwikkeling van het arbeidsethos omdat dit onlosmakelijk met elkaar

verbonden is. De verbeelding van het arbeidsethos en de analyse daarvan door Professor

Veldman vormen een belangrijke bron voor de relatie tussen arbeidsethos en consumentisme.

Veldman signaleert een belangrijke omslag in het denken ten aanzien van nutsmaximalisatie

via het aangepaste arbeidsethos door cultuur en economie te bestuderen, in de lijn van Max

Weber. Maar ze benadrukt de secularisatie van het arbeidsethos. Net als de Vries spreekt ze in

feite over een omwenteling of revolutie: Veldman wijst op het nieuwe genieten van luxe19, en

identiteitsvorming20 en De Vries relateert de veranderingen ten aanzien van arbeidsinzet ook

aan smaak en levensstijl. Dus het veranderde arbeidsethos zou een gevolg van consumentisme

zijn.

De ontwikkeling van morele waarden ten aanzien van kapitaal zou zijn oorsprong rond

de 15e eeuw kunnen hebben stelt Veldman. Naast het katholicisme waren humanistische

ideeën in opkomst, zoals die van de Italiaanse humanisten als Poggio Bracciolini21 en Matteo

Palmieri.22 Bracciolini betoogde in zijn dialoog „De averita‟, dat het verlangen naar geld en de

natuurlijke drang naar hebzucht verdedigd kunnen worden. Zijn argument was dat deze

verlangens nodig zijn om de maatschappij goed te laten functioneren. Deze gedachte staat in

contrast met eerdere visies op hebzucht en het Middeleeuwse armoede-ideaal. In het Libro

della vita civile van Matteo Palmieri is geschreven dat rijkdom en comfort voor de upper- en

middenklasse de beste manier voor een deugdzaam leven garanderen. De lagere klassen

zouden voldoende hebben aan datgene wat nodig is voor het kopen van het dagelijkse brood.23

19

Luxe producten worden hier gedefinieerd als producten die het normale of gemiddelde behoeftepatroon

overstijgen. Dit kunnen genotsmiddelen zijn zoals, thee, koffie, alcohol en tabak, luxe voedsel als witbrood

of duurzame producten als huisraad en producten van edele metalen. De scheidslijn tussen basisbehoeften en

luxe producten in het geval van textiel als bedlinnen en kleding is niet eenduidig en tijdsgebonden. 20

I.M. Veldman, „Representation of Labour in Late Sixteenth-Century Netherlandish Prints: The Secularization

of the Work Ethic‟ In: Ehmer, J. C., Lis (eds.) The idea of work in Europe from Antiquity to Modern Times

(Farnham en Burlington 2009) 172. 21

1380-1459 22

M. Palmieri, N.Bettoni, Della vita civile : trattato (Milaan 1528). 23

I.M. Veldman, „Representation of Labour in Late Sixteenth-Century Netherlandish Prints‟ 164.


9

Een mogelijke verklaring voor een veranderd arbeidsethos, dat de mensen aanzette om

meer te gaan werken en meer arbeidsdagen te benutten om meer rijkdom te genieten, biedt

Veldman met behulp van beeldmateriaal. Zij bestudeerde prenten van gravures van Crispijn

de Passe de Oudere (1564-1637) met de thema‟s Tijd, IJver en Luiheid. Deze gravures zijn

gebaseerd op schilderijen van de op het Italiaanse humanisme geïnspireerde Marten de Vos

(1536-1603).24 Italiaanse kunstenaars gebruikten vaak tegengestelden als ijver en luiheid om

rijkdom en armoede verbeelden.25 De prenten die in grote oplagen van de gravures gemaakt

werden hadden een educatieve en moraliserende functie voor publiek van de 16e en 17e eeuw.

De mensen werd dus behalve door middel van Latijnse teksten, door beeld geleerd hoe

nieuwe inzichten moesten leiden tot een ander arbeidsethos. Namelijk de homo faber26 kon

door middel van hard werken en het efficiënter gebruik van tijd reeds in het huidige bestaan

genieten van rijkdom en geluk in plaats van in het hiernamaals. Dit was een visie die onder

invloed van het Italiaanse Humanisme deels haaks stond op de, door het Protestantisme

ingegeven gedachte, dat men door hard werken in de hemel zou komen. Het Middeleeuws

Christelijk arbeidsethos dat hard werken leidt tot hemelse Verlossing, lijkt hier deels te zijn

vervangen door Humanistische ideeën. Namelijk rijkdom was in het hier en nu voor iedereen

toegankelijk, mits men hard werkte. 27 Bovendien is het autonome, individuele van de mens

belangrijk, een aspect dat strookt met De Vries‟ idee over consumentisme.

Binnen het veranderde arbeidsethos bleef het Calvinistische element van

zelfopgelegde discipline bestaan evenals de waarschuwing van „Vadertje Tijd‟ dat de dood

altijd aanwezig blijft en dat Overvloed vergankelijk is. Men kon kennelijk genieten, maar met

mate, bovendien moest de mens zich bewust blijven van zijn sterfelijkheid. (Dit plaatste hem

hiërarchisch gezien onder de onsterfelijke God). Carpe Diem en Memento Mori lijken hand in

hand te gaan. De beloning voor het harde werken zou niet meer uitgesteld worden tot na de

dood, een ieder mocht in het hier en nu genieten van zijn vergaarde relatieve rijkdom.28

De gravures van De Passe leiden verder tot het inzicht dat men door de factor tijd beter

te benutten, meer kon werken en consumeren. Deze aspecten verwijzen naar een „Industrious

24

Zie een prent uit de serie op de omslag illustratie: Het beeld van Geluk en Rijkdom. 25

I.M. Veldman, „Representation of Labour in Late Sixteenth-Century Netherlandish Prints: The Secularization

of the Work Ethic‟ In: Ehmer, J. C., Lis (eds.) The idea of work in Europe from Antiquity to Modern Times

(Farnham en Burlington 2009) 164. 26

Pico della Mirandola; homo Faber is een soort „selfmade man‟. 27

W. Blockmans, P., Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van Middeleeuws Europa

(Amsterdam 2000). 28

Veldman, I.M., „ Representation of Labor in the Sixteenth-Century Netherlandish Prints:

The Secularization in the Work Ethic‟ Ehmer, J. C., Lis (eds.)The idea of work in Europe from Antiquity to

Modern Times Burlington 2009) 164-172.


10

Revolution‟, omdat er gepleit wordt voor een hogere arbeidsinzet.

Men had volgens de Humanisten, zelf controle over de gevolgen van luiheid en de

gevolgen van hard werken. Door gedisciplineerd gebruik te maken van tijd kon men genieten

van rijkdom en overvloed, zonder zich schuldig te voelen. Luiheid leidde daarentegen tot

armoede. Hierdoor kon de gewone man maatschappelijk gezien opklimmen en zijn status

verhogen. Men had dus meer aan werken voor zichzelf dan aan werken voor God. Kortom,

werd er in de Middeleeuwen nog nauwelijks verband gelegd tussen arbeid en status of eer,

aan het einde van de 16e eeuw is de prikkel om te arbeiden steeds meer ingegeven door

identiteitsvorming, als middel om zichzelf te onderscheiden.29 De basis voor deze veranderde

ideeën was door toedoen van de Italiaanse humanisten al aan het begin van de 15e eeuw

gelegd .

De catalysator van de „Industrious Revolution‟ ligt volgens de Vries in de fase van

Reformatie, op het moment dat meerdere heilige dagen werden afgeschaft. Religieuze vrije

dagen golden als belangrijk goed binnen de Katholieke Kerk, na de Reformatie werden er

echter een aantal Katholieke feestdagen afgeschaft zodat er in principe gedurende meer dagen

gewerkt kon worden. Was er in de 15e eeuw nog sprake van 250 tot 260 werkdagen per jaar

en meer dan honderd heilige feestdagen, na de Reformatie werden heel wat feestdagen bij wet

afgeschaft. In Engeland zouden er 49 Heilige dagen door toedoen van de koning en de Kerk

zijn afgeschaft. In Nederland bleven er na 1574 nog 6 Heilige dagen over naast vrije

zondagen, dus had men 307 werkdagen per jaar. 30 Er zou sprake zijn van 20% meer gewerkte

uren per jaar onder invloed van veranderde religieuze ideeën.31

Aannemelijk is dat veranderingsprocessen in theorie en praktijk verschillen en dat

wetten niet altijd meteen uitgevoerd worden. Peter Borsay beweerde dat het arbeidsethos van

een Engelse arbeider in de 16e

eeuw nog sterk verbonden was met de consumptie van vrije

tijd: „At noon he must have his sleeping time, then his bever in the afternoon, which spendeth

a great part of the day; and when his hour cometh at night, at first stroke of the clock he

casteth down his tools, leaveth his work, in what need or care soever the work standeth.‟32 Dit

betekent in feite een omslag van taaktijd naar kloktijd, dus de klok bepaalde wanneer men

klaar was met werken en niet de omvang van de taak. Het suggereert ook een mentaliteit

29

Veldman, I.M., „ Representation of Labor in the Sixteenth-Century Netherlandish Prints: The Secularization

in the Work Ethic‟ in: Ehmer, J. C., Lis (eds.), The idea of work in Europe from Antiquity to Modern Times

Burlington 2009) 172. 30

J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the

Present (New York 2008) 88. 31

S. Moore, „Bookreview Jan de Vries‟ Canadian Journal of History, 24,1 (2010) 126. 32

P. Borsay, A History of Leisure. The British Experience since 1500 (New York 2006) 196.


11

waarin men tevreden was met een werktempo en productie wat net voldoende was om in de

basisbehoeften te voorzien. Boldizzoni bevestigt dit met een citaat van Malthus.33 Malthus

beweerde dat het stimuleren van harder werken als gevolg van een gedragsverandering ten

aanzien van voorkeuren voor luxe artikelen, een zeer langdurig proces is. En dat het een

denkfout is om aan te nemen dat de mens alles doet wat in zijn vermogen ligt om te

produceren en consumeren in plaats van te luieren. De Vries citeert Gregory Clark in deze, die

beweert dat de arbeidsintensiteit in Engeland al toenam vanaf de 14e eeuw, maar bevestigt

daarbij dat het moeilijk te meten is. Waarschijnlijk is het wel zo dat stukloon binnen de

agrarische sector een prikkel vormde om harder te gaan werken.34 Dus Humanistische ideeën

ten aanzien van hebzucht en status, religieuze ideeën ten aanzien van discipline en vrije

(Heilige) dagen, alsmede consumptiegerichte factoren en financiële prikkels als stukloon

hadden invloed op het arbeidsethos in Nederland en Engeland.

De ontwikkelingen op het gebied van wetenschap spelen vanaf de 17e eeuw een rol en

worden hier in het kader van de wisselwerking met de economie kort genoemd. Het effect van

wetenschappelijke rationalisatie en het efficiënter inzetten van de factor tijd in verband met

arbeid is al besproken. Ten tweede kende de Westerse cultuur het idee dat expansie en macht

over de eigen omgeving heel belangrijk is. De VOC en de WIC werden opgericht in

Nederland en kolonisatie zorgde voor expanderende handelsmarkten. De 17e eeuw werd

verder gekenmerkt door een (rationeel) vooruitgangsgeloof, in de zin dat men geloofde dat

steeds meer maatschappelijke problemen opgelost konden worden door menselijke in plaats

van goddelijke kracht. Dus als ontwikkelingen op het gebied van techniek, wetenschap en

economie uitkomst konden bieden in het oplossen van problemen, dan was dat een prikkel om

deze vakgebieden verder te ontplooien.

Dat techniek vooruitgang betekende op het gebied van industrialisering is duidelijk,

maar het belang van ontwikkelingen op het gebied van scheepvaart voor de industrialisering

moeten ook niet onderschat worden. Doordat schepen over langere afstand konden varen,

konden er steeds meer overzeese markten worden geëxploiteerd en een nieuw type goedkope

vrachtschepen maakte vervoer goedkoper. Tot 1648 dankte bijvoorbeeld de Republiek zijn

welvaart aan handel en scheepvaart, daarna eisten Engeland en Frankrijk bescherming van

eigen handel en nijverheid ten koste van de Republiek.35 Nieuwe producten als papier,

boeken, zijde, katoen en tabak kwamen op de markt en stimuleerde de nijverheidssector. De

33

F. Boldizzoni, Means and Ends: the Idea of Capital in the West, 1500-1970 (Basingstoke 2008) 70. 34

J. de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the


J.C.H. Blom, E.Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden (Baarn 2003) 155.


12

Vries plaatst het begin van de „lange achttiende eeuw‟ (1650-1850) in 1650, op het moment

dat de handelsoorlogen tussen Nederland en Engeland aanvingen.36 De Engelse Akte van

Navigatie (1651) beperkte de handelsmogelijkheden voor Nederland, waarmee de Engelsen in

feite een economische oorlog verklaarden aan de Republiek. De Republiek verloor een

belangrijke buitenlandse afzetmarkt. Na de periode 1650-1675 was de fase van grote

economische groei voorbij, hoewel de lonen in de Republiek gerelateerd aan andere Europese

landen nominaal hoog bleven. Een feit is dat er in het begin van de 17e eeuw steeds meer

mensen een aandeel in de winst hadden van de groeiende handel in de Republiek, waardoor er

een groeiende vraag naar goederen ontstond die de minimale of gemiddelde behoefte

oversteeg.

Het bewijs hiervoor bestaat onder meer uit lijsten van boedelinventarissen. Zowel

Nederlandse burgers als boeren bezaten luxe duurzame producten zoals zilveren lepels,

gespen en sloten.37 Degenen die echter niets na te laten hadden, bezaten niet een dergelijke

lijst. Er is dan ook moeilijk in te schatten op basis van deze gegevens of er sprake was van een

ander bestedingspatroon bij arbeiders klassen.38 Als de helft van de totale beroepsbevolking

werkzaam was in de landbouw, bestaande uit boeren, landarbeiders en knechten dan bestond

minder dan de helft van de bevolking uit boeren. De groep kapitaalsintensieve boeren hadden

waarschijnlijk één of twee arbeiders in dienst.39 Dus de armere arbeiders waren in de

meerderheid. Als het gaat om een sociale omwenteling dan moet er sprake zijn van een proces

waarbij grote delen van de bevolking betrokken zijn, dus ook de lagere sociale klassen. Zou

consumentisme een doorslaggevende rol gespeeld kunnen hebben voor een veranderd

arbeidsethos?

Het aanbod stimuleert de vraag. Of nieuwe producten kunnen nieuwe wensen

stimuleren zoals stelt Paul Cheney in zijn boek recensie over Jan de Vries‟ werk. Producten

die tot luxe producten gerekend werden zoals genotsmiddelen werden steeds meer door arme

arbeiders gekocht. Ook schaften ze in plaats van duurzame goederen modegevoelige artikelen

aan, zoals glaswerk of porselein, waarvan de kans kleiner was dat ze nagelaten konden

worden.40 Feit is dat er meer aanbod van goederen was, (zeker genotsmiddelen) waardoor het

36

In 1652 was de eerste Engelse oorlog. 37

C.H. Blom, E. Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden (Baarn 2003) 138. 38

De burger en de boer met dergelijke bezittingen kan tot de middenklasse gerekend worden, zeker als het ging

om kooplieden of boerenbedrijven. 39

Het totale percentage van de beroepsbevolking wat werkzaam was in de landbouw in de Republiek van de

17e eeuw: ongeveer 50% van de bevolking. Zie: B.M.A. de Vries (red.), Van agrarische samenleving naar

verzorgingsstaat. Demografie, economie, maatschappij en cultuur in West-Europa, 1450-2000 (Groningen

2000) 121. In de 15e eeuw was dit percentage 60% in Engeland: zie: J. de Vries, Consumer Behavior 90.

40 P.Cheney, „Jan de Vries, The Industrious Revolution’ Business History Review 83, 3 (2009) 654-657.


13

aannemelijk is dat de vraag naar goederen ook gecreëerd werd in de Republiek vanaf de 17e

eeuw. Als de arbeiders voldoende werk hadden bij de boeren konden ze geld verdienen om

deze luxe producten aan te schaffen.

De huishouding, het kerngezin, zoals gedefinieerd door de Vries, is een productie-

eenheid, dat produceert, reproduceert, consumeert en een nalatenschap creëert voor latere

generaties.41 Dit geldt vooral voor plattelandsgezinnen die een surplus produceren. Als de

Vries op veranderd consumptief gedrag van zowel boerenfamilies als van stedelijke

kerngezinnen doelt dan lijkt de „Industrious Revolution‟ nog steeds vooral gelden voor hogere

klassen. Cheney‟s visie, namelijk dat het voorhanden zijn van nieuwe producten op de markt

aanzet tot kopen is ook plausibel. Want als een arme arbeider eenmaal een voorkeur heeft

ontwikkeld voor duurder wit brood of tabak bijvoorbeeld, dan zal hij sneller geneigd zijn

harder te werken om dit product weer te kunnen aanschaffen.42 Als hij zich wil meten met de

hogere klassen zal hij daarbij geneigd zijn producten te kopen die hem status verschaffen,

zoals bijvoorbeeld porselein. Blijkbaar is de keuze voor de aanschaf van luxe producten

irrationeel. Status en aanzien spelen steeds meer bij alle lagen van de bevolking een rol,

waardoor men soms geneigd is geld aan luxe producten te besteden ten koste van de primaire

behoefte als voedsel.

Als de kern van de omwenteling gezien wordt in toename van het aantal gewerkte

uren, dan is er ten opzichte van de 15e eeuw zeker sprake van een verschil. In de 15

e eeuw

werd consumeren vooral gerelateerd aan voedsel en vrije tijdsbesteding, vanaf de 17e eeuw is

consumeren meer gerelateerd aan luxe producten en minder vrije tijd stelt de Vries.43 Voedsel

kan ook steeds met luxe geassocieerd worden. Behalve het duurdere witbrood besteedde men

in toenemende mate aan gevarieerd voedsel. Veranderingen zijn processen waarbij oude

waarden vermengd worden met nieuwe waarden, er dus is sprake van een accentverschuiving

in consumptiegedrag en secularisatie van het arbeidsethos.

1.2 Arbeidsethos

De definitie van arbeidsethos wordt voor dit onderzoek, naast culturele invloeden, vooral

bepaald door de hoeveelheid tijd dat men wil besteden aan werk, afgezet tegen de hoeveelheid

tijd dat men wil benutten voor vrijetijdsbesteding.44 Arbeidsethos is dus deels cultureel

41

J. de Vries, The Industrious Revolution 10. 42

De Vries wijst hier ook op in zijn hoofdstuk over „Consumer Demand‟. 43


Leisure


14

bepaald. Meer werken kan uiteraard in bepaalde gevallen ook noodzakelijk zijn om te kunnen

overleven. Jan de Vries plaatst de „Industrious Revolution‟, welke vooraf ging aan de

Industrial Revolution, geografisch gezien in de West-Europese landen. Hij noemt Engeland,

Nederland, delen van Frankrijk en Duitsland en de Noord Amerikaanse koloniën waar het

aanbod van verhandelbare goederen en arbeid toenam, alsmede de vraag naar goederen in de

periode 1650-1850.45 Qua cultuur zijn deze gebieden, aan het einde van de 17e eeuw, te

beoordelen in de context van een Protestantse levensovertuiging. Gekoppeld aan de visie van

Max Weber over de Protestantse arbeidsethiek zou deze religieuze cultuur invloed gehad

kunnen hebben op de opkomst van het kapitalisme. Een Protestantse werkhouding hield

volgens Weber in: hard werken en routinematig werken zodat men in het hiernamaals tot de

„uitverkorenen‟ zal behoren. Weber zou ingezien hebben dat hebzucht van alle tijden was,

maar de veranderde houding van de Protestant ten opzichte van geld verdienen werd

kenmerkend voor de vroeg moderne tijd. Na de Reformatie waren Protestanten uit op een

mentaliteitsverandering, waarbij er geld verdiend moest worden om te sparen.46 De

traditionele (Katholieke) mentaliteit ten opzichte van handel was niet gericht op groei, in

plaats van hard te werken om de handel te verdubbelen gaf men de voorkeur aan vrije tijd. De

stedelijke handelscentra en de commerciële praktijken in de late Middeleeuwen in Italië47 zijn

echter exemplarisch voor een overgangsfase; niet bruikbare ideeën van het Katholicisme ten

aanzien van handel moesten steeds meer plaats maken voor Humanistische overtuigingen:

Hard werken leidde tot rijkdom en status.

Het ideaal van geld sparen in plaats van geld uitgeven en de terughoudendheid ten

aanzien van genieten in het heden passen niet in het kader van consumentisme. We

constateren juist veranderde consumptiepatronen en een secularisatie van het arbeidsethos,

waarbij genieten van luxe is toegestaan.48 De visies van Weber en De Vries zijn met elkaar in

tegenspraak, want sparen en consumeren gaan niet samen. De Vries stelt dat ten tijde van de

Industrious Revolution geld werd verdiend om min of meer direct uit te kunnen geven aan

luxe artikelen. Ten tweede zou er ook een „Industrious Revolution‟ in niet Protestants China

45

J. de Vries, The Industrious Revolution x. 46

Werk werd gezien als roeping (Beruf) volgens Webers‟ interpretatie van Luther. Zie R.W. Green,

Protestantism, Capitalism and Social Science. The Weber Thesis Controversy (Massachusetts en Toronto

1973) vii, xviii. 47

G. Piterberg, T.F. Ruiz, Braudel revisited. The Mediterraneam World 1600-1800 (Californië 2010) 40. 48

R. Sennett, The Corrosion of Character. The Personal Consequences of Work in the New Capitalism (New

York 1998) 104.


15

plaatsgevonden hebben. Dit verbredende aspect in de ontwikkeling van de economie

onderscheidt de Vries‟ notie ook van dat van Weber.49

1.3 Economische groei

Het feit dat het aantal arbeidsuren toenam wijst niet noodzakelijkerwijs op een grote toename

van productie. Productie groei hangt samen met niet-economische factoren zoals

godsdienstige opvattingen en het deels economisch en deels cultureel bepaalde

consumentisme. Economisch in de zin van marktgestuurde consumptie en cultureel in de zin

van identiteitsvorming via consumptie. Voorts hangt productiegroei samen met vraagfactoren

en aanbodfactoren. De invloeden van cultuur zijn reeds grotendeels besproken, paragraaf 3.1

bespreekt de invloed van Protestantisme in West Duitsland. Het tweede hoofdstuk gaat in op

de toegenomen vraag. Aanbodsfactoren hangen samen met investeringen, scholing en

technische ontwikkeling waardoor de productiviteit beïnvloed kon worden. Behalve

technische ontwikkeling vallen de andere factoren buiten dit onderzoek. Het toegenomen

aanbod van producten vanaf de 17e eeuw in de Republiek speelt wel een rol vanwege de

kwestie of een grotere vraag werd gecreëerd.

Het Westen van de Nederlandse Republiek kende in de 17e eeuw een economische

ontwikkeling die op zichzelf stond en geen algemene transformatie van de economie tot

gevolg had. Er was hier volgens de klassieke groei theorie sprake van regionale groei als

verdiensten van het landbouw surplus opnieuw geïnvesteerd werden zodat het zichzelf kon

reproduceren. Indien er sprake is van een landbouw surplus, dus als de middelen van bestaan

boven de basisbehoefte uitkomen en als herinvesteren van een deel van het surplus mogelijk

is dan is er volgens de klassieke economen economische groei. Echter er zijn meer

aanwijzingen dat de arbeidsinzet verhoogde, maar dat het verdiende geld besteed werd aan

luxe producten. Daarom wordt er voor de pre-industriële fase eerder gesproken over een

economische ontwikkeling en voor de industriële fase over een economische groei, toen er

wel geïnvesteerd werd in productiemiddelen. 50

De regionale Chinese economie, ten Zuiden van de Yangtse, lijkt een soortgelijke

economische ontwikkeling door te maken tussen de 8e de 13

e eeuw. Angus Maddison

concludeert dat het Chinese capita inkomen ongeveer met een derde steeg toen de Chinese

49

S. Moore, „Bookreview Jan de Vries‟, Canadian Journal of History 24,1 (2010) 129. 50

B.M.A. de Vries (red.), Van agrarische samenleving naar verzorgingsstaat. Demografie, economie,

maatschappij en cultuur in West-Europa, 1450-2000 (Groningen 2000) 220.


16

rijstverbouw voornamelijk ten Zuiden van de Yangtse geconcentreerd werd. Maar de

inkomensstijging ging gepaard met een hogere arbeidsintensiteit, dus de arbeidsproductiviteit

steeg niet zoveel als het inkomen per eenheid.51 Van de 13e tot de 18

e eeuw steeg het Chinese

capita inkomen waarschijnlijk nauwelijks.52 Er was wel een zekere welvaartsstijging. In

genoemde periode legde men zich behalve op rijstverbouw ook op het produceren van talloze

andere producten toe. Zeker tijdens de Song Dynastie was er al sprake van commercialisering

en handel in huisgemaakte luxe producten zoals kleding, tabak thee en wijn en likeur.53 Deze

factoren stemmen overeen met de notie van een „Industrious Revolution‟ van Jan de Vries,

wanneer er sprake van economische ontwikkeling is zonder dat er economische groei is. De

arbeidsinzet steeg, maar de arbeidsproductiviteit niet.

Productie kan in eerste instantie stijgen door toename van de hoeveelheid

ingeschakelde productiefactoren in het productieproces, bijvoorbeeld meer arbeidsuren per

man. Ten tweede kan de productie stijgen door toename van de productiviteit van deze

productiefactoren, dus meer productie per uur. Als men alleen uitgaat van de toename van de

productiefactor arbeid zonder technische vooruitgang, zoals Jan de Vries stelt in het kader van

de „Industrious Revolution‟, dan is het moeilijk de productie per hoofd van de bevolking te

laten stijgen. De arbeidsproductiviteit kan uiteindelijk dalen omdat er zich afnemende

meeropbrengsten kunnen voordoen als de ingeschakelde hoeveelheid arbeid toeneemt terwijl

de productietechniek constant blijft. De wet van de toe- en afnemende meeropbrengsten stelt

dat door toevoeging van steeds meer eenheden van een variabele productiefactor (in dit geval

arbeid) aan een constante productiefactor (in dit geval techniek) de meeropbrengst eerst zal

toenemen, vervolgens minder zal toenemen en zelfs negatief zal worden.54 Bij een absolute

stijging van het aantal arbeiders zal de marginale productie eerst meer toenemen, dan steeds

minder toenemen en uiteindelijk afnemen.55 Een voorwaarde voor hogere productie is daarom

tevens arbeidsdeling ofwel specialisatie.56 Wanneer dit niet uitgevoerd wordt leiden

organisatorische problemen ertoe dat arbeiders niet meer efficiënt kunnen werken, doordat ze

elkaar in de weg lopen.

Arbeidsdeling in de vorm van de inzet van man, vrouw en kinderen (en eventuele

meerdere verwanten) van een huishouding, zoals in regionaal voorkwam in het Westen en in

51

A. Maddison, Chinese Economic Performance in the long Run (Parijs 1998) 14. 52

Idem 19. 53

Idem 33. 54

Dit staat ook bekend als de Wet van verminderde meeropbrengst of Law of Diminishing Returns van David

Ricardo. 55

A.J. Marijs, W.Hulleman, Meso-economie en bedrijfsomgeving. Een bedrijfstakanalyse (Groningen 2000) 73. 56

I.H. Rima, „Increasing Returns, Economic Growth Theory, and the Classicals‟ Journal of Post Keynesian

Economics 27,1 (2004) 175.


17

Azië was in de vroeg moderne tijd dus aan de orde, maar productieverhoging als gevolg van

gebrek aan techniek en investeringen nog niet. Er kan in die zin nog niet gesproken worden

van economische groei, terwijl er wel sprake was van welvaartsgroei. Het arbeidsethos was

dusdanig veranderd dat men bereid was meer uren te werken, zodat men meer geld kon

besteden aan producten die de basisbehoeften overstegen.


18

2 De materiële cultuur in de vroeg moderne tijd

2.1 Toegenomen vraag en consumentisme

Volgens Jan de Vries is er sprake van een toegenomen vraag in West-Europa, die al startte in

de 17e eeuw gezien het bestaan van een materiële cultuur van basisproducten overstijgende

goederen. Dit is onder meer is af te leiden uit boedelinventarissen. Om een goed beeld te

krijgen van de verschillende klassen en hun bestedingspatroon in de late Middeleeuwen,

kunnen boeren verdeeld worden in drie groepen: een kleine groep boeren die regelmatig

overschotten voor de markt produceerden en landarbeiders in dienst hadden, middenklasse

boeren die precies over voldoende grond beschikten om in het eigen onderhoud te voorzien en

ten slotte een brede onderlaag van keuters en landlozen die geheel of gedeeltelijk afhankelijk

waren van onregelmatige of seizoensbepaalde looninkomsten.57

Vooral in West-Vlaanderen en het Engelse Wiltshire ontstonden vanaf de 15e eeuw

textielcentra, die voldoende arbeid boden aan de keuters en landlozen. Behalve deze

loonverdiensten was er ook voldoende mogelijkheid tot bijverdienste in Holland via

scheepsbouw, turf, zout of rietwinning of aanleg van dijken, sloten of sluizen Dus arbeiders

konden in principe het hele jaar door (bij)verdienen. Tegen 1500 zou de helft van de

plattelandsbevolking voor haar inkomen al afhankelijk zijn geweest van loonverdiensten.58

Maar waren deze verdiensten voldoende om luxe producten aan te schaffen?

Friese boeren zouden hun zelfgemaakte voorwerpen verkopen en

consumptiegoederen, zoals textiel (kleding, tafelkleden, handdoeken, bedlakens en

stoelkussens), zuivelgereedschap en meubilair kopen vanaf 1550 stelt Anton Schuurman. (Dit

idee van consumptie past binnen de notie59 van consumptiegoederen als middel om het

comfort en genot te verhogen, maar kleding en lakens kunnen ook beschouwd worden als

basisbehoeften om zich te beschermen tegen de koude bijvoorbeeld). Als deze boeren

arbeidsintensieve gespecialiseerde bedrijven bezaten en arbeiders in dienst hadden konden ze

gerekend worden tot de hoogste klasse van boeren. De kans was groot dat ze redelijk veel

verdienden en dat ze minder kwetsbaar waren voor financiële tegenslagen als bepaalde

57

W. Blockmans, P.Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa

(Amsterdam 2004) 368. 58

B.M.A. de Vries (red.), Van agrarische samenleving naar verzorgingsstaat. Demografie, economie,

maatschappij en cultuur in West-Europa, 1450-2000 (Groningen 2000) 367. 59

Idem 21.


19

producten dalende opbrengsten genereerden. Zij konden flexibel inspringen op

marktbehoeften en zich specialiseren in producten met een hoge marktwaarde.60 Bovendien

konden ze werk bieden aan landarbeiders, die daaraan ook weer geld aan verdienden.

Uit inventarissen bleek onder meer dat de lagere klassen tussen 1675 en 1770 in

toenemende mate beschikten over luxe producten zoals zakhorloges, waaruit een

consumptiedrang naar luxe artikelen bij deze klassen af te leiden zou zijn volgens de Vries.

Als bijverdiensten nog steeds voldoende opbrachten in de 17e eeuw, dan is dit aannemelijk. In

het licht van consumentisme is het ook waarschijnlijk dat de lagere klassen zich wilden meten

met de hogere klassen qua bezit. Het bezit van zakhorloges bij Engelsen in de 18e eeuw houdt

waarschijnlijk ook verband met het toenemende belang van de factor tijd met betrekking tot

arbeid. Peter Borsay noemt de klok en het zakhorloge de belangrijkste instrumenten om de

steeds groeiende arbeidsmarkt te trainen en disciplineren in tijden van mechanisatie. Voor de

mechanisering van productie was tijd taak georiënteerd, agrarische werkzaamheden hadden

een onregelmatig en grillig karakter en de hoeveelheid besteedde arbeidstijd was afhankelijk

van de taak.61 Daarna was tijd georiënteerd op de klok. Dus door middel van een zakhorloge

droeg men de tijd constant bij zich, wat geleid zou kunnen hebben tot het efficiënter benutten

van tijd.

Jong volwassen vrouwen maakten volgens De Vries al een deel uit van de

arbeidsmarkt voor hun huwelijk. Om hun financiële positie te verbeteren werkten zij vanaf

hun 15e jaar en begonnen daarna te sparen. Het geld zouden ze uiteindelijk besteden aan

materiële zaken, zoals huisraad.62 Zij waren dus al consument op jonge leeftijd.

Het aanbod van deze goederen bleef echter kleinschalig. Er is daarom eerder sprake

van een economische ontwikkeling, waar men tevreden mee was, zonder dat industrialisatie

nodig was constateert de Vries.63 De toenmalige innovatie was nog onvoldoende om te

voorkomen dat de productiegroei van voedsel steeds weer een bepaald plafond bereikte en het

aanbod een grillig verloop had. De boer ging wel steeds harder gaan werken om meer te

produceren, door de arbeidsinzet te verhogen via meer gewerkte uren, maar de productiviteit

nam nog niet toe wegens gebrek aan innovatie en techniek.64

Qua technologie stond de Westerse mens vanaf de 17e eeuw open voor vooruitgang.

60

Schuurman, A., J. de Vries (red.), Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot 1850

(Amsterdam 1997) 108-115. 61

P .Borsay, A History of Leisure. The British Experience since 1500 (New York 2006) 196. 62


A. Schuurman, J. de Vries (red.), Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot 1850

(Amsterdam 1997) 105. 64

E. Boserup, The conditions of agricultural growth: the economics of agrarian change under population

pressure (Londen 1965) 54.


20

Ten eerste was er sprake van nieuwe wetenschappelijke kennis, zeker op het gebied van

scheepvaart, en ten tweede nam expansiedrift en wereldhandel toe. (China daarentegen, had

zich vanaf de Ming Dynastie in de 15e eeuw, enigszins voor de wereldhandel afgesloten en

verwaarloosde haar vloot. Tussen de 16e en 18

e eeuw begon China haar economische

leiderspositie te verliezen aan Europa.) 65 In het Westen was sprake van steeds grotere vraag

naar producten. Deze vergrote vraag kan samenhangen met consumentisme.

Het arbeidsethos was veranderd. Dit uitte zich in het efficiënter benutten van

arbeidstijd, en rationalisatie. Het aantal ingezette arbeidsuren en het loon van huishoudens

kon toenemen als vrouwen en kinderen ook werkten en als men vrije tijd opofferde om te

gaan werken. De effectiviteit van techniek was nog sterk regionaal bepaald.66 De inzet van

nieuwe technieken en kennis was in Engeland eerder succesvol dan in de Republiek. Aan het

einde van de Middeleeuwen ontwikkelde men in Vlaanderen overigens wel de lichte ploeg,

waardoor er minder man- en paardenkracht nodig was en de zeis waarmee sneller en meer

geoogst kon worden, zodat het aanbod van voedsel verhoogde.67 Techniek maakte

productiegroei mogelijk en groeiend consumentisme was een factor wat het arbeidsethos

steeds meer zou gaan beïnvloeden.

De agrarische revolutie past in deze opeenvolging van factoren. Nieuwe

landbouwtechnieken, zoals „enclosures‟68 en „crop rotation‟69 leidden in Engeland tot

schaalvergroting en een enorme groei van agrarische producten tussen 1660 en 1740.70 Hier

was een ontwikkeling gaande waarbij de productiefactor techniek verbeterde. Als de

productiefactor arbeid qua arbeidsinzet ook toenam, dan had dit volgens de wet van toe- en

afnemende meeropbrengst productiegroei tot gevolg. De vraag naar voedsel nam toe, dus de

wisselwerking tussen enerzijds een grotere vraag door bevolkingstoename en anderzijds

efficiëntie in productie door verbeterde technieken en intensivering van arbeid betekende een

toename van vraag en aanbod.71 Als dit proces een lange termijn groei betrof zonder dat er een

plafond bereikt werd, dan zou dit demografische groei tot gevolg hebben. Maar de kwestie

65

A. Maddison, Chinese Economic Performance in the long Run (Parijs 1998) 18, 36. 66


W. Blockmans, P.Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa

(Amsterdam 2004) 368. 68

Gemeenschappelijke of woeste gronden werden omheind door de grondeigenaar en bewerkt. Hierdoor kon

het beschikbare landbouwareaal toenemen vanaf de 15e eeuw.

69 In plaats van braakliggende gronden gaat men over tot rotatie van gewassen. Dit verhoogt de vruchtbaarheid

van de bodem alsmede de opbrengst. 70

H.M. Beliën, M.Müller, Een geschiedenis van Europa 1500-1815. Historisch overzicht. (Den Haag 1986)

329. 71

L.A. Craig, D. Fisher, The European Macro-economy: growth, integration and cycles, 1500-1913

(Cheltenham 2009).


21

van de kip of het ei, productiegroei of bevolkingsgroei, is complex. Feit is dat gezien de

toename van de vraag naar voedsel en de afname van het aandeel van de bevolking die

werkzaam was in de landbouwsector, betere productietechnieken noodzakelijk waren zoals

uitbreiding van het landbouwareaal en afwisseling van gewassen. Hierdoor kon er meer

geproduceerd worden door minder mensen. Dus meer output met minder input. Als er meer

geproduceerd kon worden met minder arbeid, dan kwam er arbeid vrij voor nijverheid, dus

konden er meer andere markt gerichte producten behalve voedsel gemaakt worden. Er kon in

een toenemende vraag voorzien worden.

2.2 Consumentisme en de toename van arbeidsinzet

Trots, ijdelheid en jaloezie zijn drijfveren voor publieke zaken als toenemende nijverheid en

welvaart. De Nederlandse denker en arts Bernard Mandeville (1670-1733) vatte aldus de

toenemende werklust samen. Daarnaast kan arbeidsspecialisatie leiden tot hogere

arbeidsproductiviteit stelt hij in zijn boek The fable of the bees. 72 Een lid van een klasse kon

zich onderscheiden via consumptief gedrag, wat weer bepalend is voor de status van die

klasse. Veblen omschreef consumentisme als „conspicuous consumption‟: consumeren om

anderen afgunstig te maken, om je sociale status te handhaven of om een bepaalde status te

verkrijgen via het etaleren van rijkdom. 73 Hij formuleerde zijn standpunt naar aanleiding van

de klasse van „nouveau riche‟ in de 19e eeuw, maar consumentisme zou al veel eerder een

drijfveer voor toegenomen werklust gevormd kunnen hebben.

Jan de Vries citeert behalve Mandeville ook de romanschrijvers Daniel Defoe en

Arthur Young in zijn artikel The Industrial Revolution and the Industrious Revolution waarin

hij ook zijn notie over een mogelijke omvangrijke pre-industriële output onder invloed van

consumentisme toelichtte.74 Beschrijvingen van toegenomen arbeidsinzet in Nederland en

Engeland door deze tijdgenoten vormen een belangrijke aanwijzing voor een veranderd

arbeidsethos. De schrijver Defoe zag tijdens zijn reis door Europa plaatsen waar constant

gewerkt werd, iedereen was bezig met spinnen, wol dragen en verven.75 „‟You see the wheel

going almost at every door, the wool and the yarn hanging up at every window, the looms, the

combers, the carders, the dyers, the dressers, all busy; and the very children, as well as women

72

B. Mandeville, The fable of the bees (1705). 73

T. Veblen, The Theory of the Leisure Class (1899). 74

J. de Vries, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ The Journal of Economic History

54,2 (1994). 75

J. de Vries, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ 54, 2 (1994) 258.


22

constantly employed. As is the labour so is the living; for where the poor are full of work,

they are never empty of wages; they eat while the others starve, and have a tolerable

plenty.‟‟76 Een zelfde soort waarneming deden Westerlingen in Japan tijdens de Tokugawa

periode (1603-1868) in Japan Zij zagen een gedisciplineerd, hardwerkend volk.77 Dit is dus

een indicatie van het arbeidsethos in delen van Europa en in Japan in de 17e eeuw. Alam stelt

dat het efficiënt functioneren van een moderne economie, marktgericht of gebaseerd op

planning, afhankelijk is van het arbeidsethos. Arbeidsethos is aan verandering onderhevig, dit

is echter een zeer langzaam proces. Het is dus mogelijk dat het arbeidsethos al voor de 17e

eeuw evolueerde naar hogere arbeidsinzet.

De aanwezigheid van goederen en de mogelijkheid om ze te kunnen kopen leidde tot

een toename van arbeidsintensiviteit. Vooral aanschaf van de zogenaamde Z-commodities, dit

zijn de basisproducten voor huishoudens van kerngezinnen zoals gebruiksvoorwerpen, en een

verandering van smaak vormden een prikkel om harder te gaan werken. Voor deze

„Industrious Revolution‟ is tastbaar bewijs te vinden in de 17e eeuw volgens de Vries.78

Inventarissen van het Nederlandse boeren en dorpelingen wezen in de periode 1630-1670 al

op 47 verschillende soorten goederen en 241 afzonderlijke items. Vanaf 1700 stijgt de

verscheidenheid aan items, men bezit goederen ter decoratie van de huizen en een

eetkamertafel. Hetzelfde geldt voor Noord Frankrijk waar onderzoek gedaan werd naar

inventarissen. Hierbij is geen specificatie per sociaal economische klasse gemaakt. In

Engeland constateerde men dat in de periode 1670-1730, welke vaak gezien wordt als een

economisch inactieve periode, sprake was van materiële groei. Huishoudelijke voorwerpen als

pannen, klokken, schilderijen, gordijnen en thee en koffie- benodigdheden werden

aangetroffen in 3000 onderzochte inventarissen. Ook hierbij maakt De Vries niet duidelijk of

dit de goederen van boeren en dorpelingen betrof. De opsomming van materieel bezit van een

midden klasse in Londen draagt ook niet bij aan het bewijs van het bestaan van een

koopkrachtige plattelandsbevolking in West-Europa.79 Voor de lagere klassen is geen tastbaar

bewijs van het bezit van luxe artikelen, maar er zijn wel aanwijzingen dat hun

bestedingspatroon ook veranderde onder invloed van consumentisme.

Onderzoek lijkt uit te wijzen dat lagere klassen die relatief weinig te besteden hadden,

76

Daniel Defoe in de Vries; The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ The Journal of

Economic History 54,2 (1994) 258. 77

M. Shahid Alam, „Some European Perceptions of Japan‟s Work-ethos in the Tokugawa Era: a Limited

Survey of Observations from the West‟s first Encounters Offers Parallels to Today‟s‟ The American Journal

of Economics and Sociology 46, 2 (1987) 229. 78

J. de Vries, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ 257. 79

J. de Vries, The Industrious Revolution 124-126.


23

geld besteedden aan luxe producten ten koste van de besteding aan voedsel.80 Zij bezuinigen

op primaire levensbehoeften om luxe producten te kunnen aanschaffen. Specifiek onderzoek

naar het percentage van het inkomen dat werd besteed aan voedsel door Engelse arbeiders

tussen de 16e en 18

e eeuw wijst uit dat dit percentage tussen de 50 en 80% ligt. Het gangbare

uitgangspunt, zoals Komlos in 1988 nog bevestigde, is dat minstens 75% van het inkomen aan

voedsel werd besteed. Hij berekende het jaarsalaris van Engelse arbeiders aan de hand van het

aantal gewerkte dagen. Uitgaande van 38 feestdagen, naast vrije zondagen, kwam hij uit op

ongeveer 275 gewerkte dagen per jaar.81 Carole Shammas bestrijdt Komlos‟ conclusie ten

aanzien van het bestedingspatroon. Zij stelt dat daginkomsten niet doorgerekend kunnen

worden naar een jaarsalaris omdat de arbeiders (waaronder zij ook de opgeleide arbeiders

rekent zoals timmerlieden) veel bijverdiensten hadden, waarvan geen data beschikbaar zijn.

De inkomens lagen volgens haar dus hoger, dus komt het percentage van het loon wat aan

voedsel besteed werd volgens haar uit op 50 tot 60%. Dit betekent dat er 40 tot 50% van het

inkomen aan andere producten dan voedsel uitgegeven kon worden. De uitgaven voor voedsel

waren zeer flexibel stelt Shammas. Als men textiel of andere luxe of noodzakelijk uitgaven

moest doen, dan was men soms geneigd om te bezuinigen op voedsel.82 Zij bevestigt dat de

lagere klassen voldoende geld overgehouden moeten hebben om andere producten behalve

voedsel te kunnen kopen. De Vries heeft bovendien geconcludeerd dat lagere klassen luxe

voedselproducten kochten zoals witbrood.83

De relatie tussen de inname van calorierijk voedsel en gevarieerd voedsel en fysieke

lengte is duidelijk, maar dit is ook een aanwijzing voor het verband tussen bestedingspatroon

en klasse en bestedingspatroon en economische groei. De volgende paragraaf gaat hier dieper

op in.

2.3 Consumptie en voedselpatronen

Naast het analyseren van koopkracht en consumptiegedrag ter inschatting van historische

reële lonen, kan ook gekeken worden naar biologische levensstandaard waaronder gezondheid

en fysieke lengte. De cycli van fysieke lengte gekoppeld aan beschikbare middelen voor de

aanschaf van voldoende voedsel kan een alternatieve verklaring bieden voor de aanvang van

80


J. Komlos, „The Food Budget of English Workers. A Comment on Shammas‟ The Journal of Economic

History 48, 1 (1988) 149. 82

C. Shammas, „The Food Budget of English Workers: A Reply to Komlos‟ The Journal of Economic History

48, 3 (1988) 673-676. 83

J. de Vries, The Industrious Revolution 168.


24

economische groei. De lengte van de mens is een indicatie voor de hoeveelheid beschikbare

voedsel en koopkracht, ofwel de levensstandaard. Dit antropometrisch onderzoek is dus van

belang om te analyseren of er een parallel te ontdekken is tussen economische

levensstandaard afgemeten aan het BBP en biologische levensstandaard afgemeten aan lengte.

Dit bleek niet altijd het geval, volgens Amerikaans economisch historicus John Komlos. Hij

koppelt zijn antropometrisch onderzoek aan dat van De Vries om de aannemelijkheid van

toegenomen consumptie gerelateerd aan stijgende reële lonen te toetsen.

Het onderzoek naar de levensstandaard in Nederland in de 18e en 19

e eeuw stond tot

voor kort nog in de kinderschoenen. Anton Schuurman en De Vries hebben onderzoek gedaan

naar boedel inventarissen in de vroegmoderne tijd, vanaf de 17e eeuw. Schuurman merkt op

dat een breed spectrum van de bevolking nieuwe consumptiegoederen aanschafte zoals thee,

koffie, chocola, suiker en tabak alsmede voorwerpen als spiegels, klokken en horloges. Het

paradoxale is, constateert Schuurman, dat „iemand die thee dronk uit een theekopje, een lange

katoenen ochtendjas droeg en linnen lakens had, dezelfde persoon kon zijn als degene die te

weinig calorieën binnen kreeg om de hele dag te werken en die leefde in een huis dat slechts

uit één kamer bestond‟.84

Dus zouden luxe artikelen status symbolen kunnen zijn of een

uitdrukking van culturele identiteit. Calorierijk voedsel zou op het tweede plan gezet worden.

Zeker is dat deze gevoeligheid voor status duidt op een gedragsverandering ten aanzien van

consumptie stelt Schuurman voor de onderzochte klassen. Verschuivingen in consumptief

gedrag waren kenmerkend voor zowel middenklasse als arbeiders- huishoudens.85

Schuurman

biedt een mogelijke verklaring van toegenomen consumptie van luxe goederen, dat ten koste

ging van besteding aan calorierijk voedsel (waardoor de fysieke lengte van deze mensen

achterbleef). Hieruit is geen harde conclusie te trekken ten aanzien van gestegen reële lonen.

Het bestedingspatroon veranderde slechts.

Voor de 19e eeuw zijn er wel steeds meer gegevens bekend over reële lonen

op basis

van belasting- en productiegegevens en het percentage van het loon dat aan voedsel besteed

werd (hoe hoger het percentage des te lager het loon). Dat percentage was hoog in de 19e

eeuw stelt Knibbe, dus dan waren de reële lonen in Nederland nog laag.86

Komlos, heeft cycli in menselijke fysieke lengte sinds de Industriële Revolutie

84

A.Schuurman, J. De Vries (red.), Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot 1850

(Amsterdam 1997) 15. 85

J.Wittle, „Bookreview Jan de Vries‟ European History Quarterly 40 (2010) 723. 86

M.T. Knibbe, „De hoofdelijke beschikbaarheid van voedsel en levensstandaard in Nederland, 1807-1913‟

Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 4,4 (2007) 72.


25

onderzocht in Europa en Noord Amerika.87

Twee cycli, de periode 1760-1800 en 1830-1860,

zijn geanalyseerd welke samenvallen met het begin van de Industriële Revolutie en het einde

daarvan. Tussen 1760 en 1800 is er een daling van de reële inkomens en tussen 1830 en 1860

is er een stijging van de reële inkomens terwijl in deze laatste periode wel een daling van de

lichaamslengte te constateren is in Engeland. Deze daling van fysieke lengte verklaart Komlos

op diverse manieren. De verstedelijking zorgde tegelijkertijd voor een stedelijke

arbeidersklasse en een afname van het aantal agrariërs waardoor de voedselproductie geen

gelijke tred hield met de bevolkingsomvang, een Malthusiaans verschijnsel. De

voedselprijzen stegen en middelen voor transport stonden nog in de kinderschoenen. Ook kon

men voedsel nog niet lang bewaren, dit alles had tot gevolg dat minder proteïnerijke melk en

vlees de basis vormde voor het dieet van de kinderen van de stedelijke bevolking, waardoor

hun lichaamslengte achterbleef.

De dalende inkomens zijn van belang voor dit onderzoek om te analyseren of de

boeren wel of niet bestedingsruimte hadden voor consumptie van luxeproducten. De Vries

verklaart de toegenomen consumptie van boeren huishoudens door te stellen dat de

kerngezinnen, man, vrouw en kinderen, hun vrije tijd opofferden voor betaald werk. Dit gold

volgens hem vooral voor boeren huishoudens die toegang tot de markt hadden en tot

aanbieders uit aantrekkelijke gebiedsdelen. Geografisch gezien waren dit de kustgebieden van

Nederland in de 17e eeuw en vele gebieden van Engeland na 1650.

88 Dus was het

bestedingspatroon regionaal bepaald.

Er zijn meerdere onderzoeken waaruit blijkt dat de reële lonen vanaf de eerste fases

van de Industriële Revolutie nauwelijks stegen.89

Na 1730 zou het reële loon met ongeveer

een derde afnemen, de voedselconsumptie nam af door onder meer gestegen voedselprijzen.

In Engeland daalden de reële lonen tussen 1750 en 1800 met 20%. In de periode 1735-1805

verdienden agrariërs ongeveer de helft van wat ze eerder verdienden.90

De lange 18e eeuw,

zoals De Vries de periode tussen ruwweg 1650 en 1850 omschrijft, kende dus vooral in de

laatste periode lage inkomens. Bovendien steeg de prijs van voedsel ten opzichte van de prijs

van textiel met 66% tussen 1770 en 1795. Komlos beweert dat de arme bevolking en de

boeren dit probleem oplosten door minder uit te geven aan voedsel door beperkt proteïnerijk

87

J. Komlos, „Shrinking in a Growing Economy? The Mystery of Physical Stature during the Industrial

Revolution‟ The Journal of Economic History, 58, 3 (1998) 779-802. 88


(Amsterdam 1997) 21. 89

Zie ook Charles Feinstein en Leonard Schwarz 90


Revolution‟ The Journal of Economic History, 58, 3 (1998) 780.


26

voedsel te kopen in plaats van koolhydraatrijk voedsel.91

Dit bevestigt het idee van Shammas

dat men flexibel was in het bestedingspatroon ten aanzien van voedsel. Het percentage van het

inkomen dat besteed werd aan voedsel fluctueerde volgens haar, dus het percentage wat men

besteedde aan de consumptie van luxe producten ook. Het bestedingspatroon veranderde

terwijl de lonen nagenoeg hetzelfde bleven.

Dat de arbeidersklasse minder te besteden had dan de middenklasse in Noord West

Europa is empirisch te meten aan hand van de fysieke lengte stelt Komlos. Bijvoorbeeld de

lengte van de gentry boys lag 22 cm hoger dan de lengte van arme jongens van dezelfde

leeftijd in de 18e

eeuw.92

Een ander voorbeeld dat Komlos aandraagt is de lengte van Duitse

studenten, deze jongeren afkomstig uit de hogere klassen werden in de loop van de 18e eeuw

gemiddeld steeds langer.93

Voor de kinderen van boeren was het minder goed gesteld, want

boeren verkochten calorierijk voedsel op de markt in plaats van het aan hun kinderen te

geven. Voedsel werd dus verhandeld, zeker nadat de middelen van transport verbeterden. De

relatieve hoeveelheid voedsel daalde ook doordat de druk op de landbouwproductie toenam

terwijl de boerenpopulatie afnam vanwege de trek naar de stad. In deze fase van

industrialisatie werkten kinderen op basis van minder voedsel in arbeidsintensieve functies

binnen de fabrieken. Behalve door deze slechte arbeidsomstandigheden nam hun

productiviteit ook door toedoen van wetgeving af. In 1832 werd kinderarbeid en het aantal

door hun gewerkte uren beperkt. Uiteindelijk werd er dus paal en perk gesteld aan het aantal

gewerkte uren door kinderen. De lengte van de arme kinderen zegt echter niet zoveel over het

inkomen en bestedingspatroon van hun (boerenklasse) ouders. De boeren verdienden immers

met de handel in calorierijk voedsel. Het verdiende geld besteedden zij wellicht aan andere

zaken dan basisvoedsel, zoals luxe gevarieerder voedsel en luxe producten. Dit is de

verklaring voor de stijgende reële inkomens en de dalende fysieke lengte tussen 1830 en

1860.

Komlos concludeert dat de prikkels van lonen en prijzen meer invloed hebben gehad

op de economie dan een verhoogde consumptiedrang van huishoudingen waarbinnen mannen,

vrouwen en kinderen bereid waren harder te werken gedurende steeds meer dagen per jaar.94

Hij is het niet eens met de methode van de Vries om de context van de Industriële Revolutie

91


Revolution‟ The Journal of Economic History, 58, 3 (1998) 785. 92

Idem 784. 93

Idem 787. 94

Tussen de 15e eeuw en 1850 zou het aantal gewerkte dagen per jaar van ongeveer 253/263 dagen toenemen

tot 300 dagen in 1850. Zie: G. Clark, Y. van der Werf, „Work in Progress? Th Industrious Revolution‟ The

Journal of Economic History 58, 3 (1998) 830. Komlos stelt dat het aantal gewerkte dagen tussen de 16e en

18e eeuw ongeveer 275 dagen bedroeg.


27

te verklaren door te kijken naar de stijgende arbeidsproductiviteit als exogeen verschijnsel van

het economisch systeem. Dus arbeidsproductiviteit is volgens Komlos niet te beschouwen als

autonoom fenomeen want als de koopkracht steeds meer afneemt door prijsstijgingen is de

motivatie om harder te werken voor luxe goederen minder aanwezig. Men zou dan slechts toe

aan de aanschaf van basisgoederen als voedsel. Maar de consument kan irrationeel zijn in zijn

keuzes. Ook bij verminderde koopkracht koopt men nog wel luxe goederen.

Komlos‟ argumentatie pleit wel voor eventuele grotere beschikbaarheid van voedsel

voor de aanvang van de industrialisatie. Cycli in lengte daling hangen vooral samen met

bevolkingsgroei, verstedelijking, inkomensongelijkheid, werkloosheid, marktwerking

(voedsel werd verkocht in plaats van zelf geconsumeerd) stijgende voedselprijzen wel of niet

in samenhang met het klimaat.95

Een groter aantal van deze factoren speelde een belangrijke

rol tijdens de Industriële Revolutie en in mindere mate in de fase voorafgaand aan

industrialisering stelt Komlos. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de welvaart en het

welzijn voor de industrialisering op een hoger niveau stond dan tijdens de fase van

industrialisering. Ten tweede zou de drang tot consumeren volgens de Vries en Schuurman

dusdanig groot zijn dat men bereid was het weinige wat men te besteden had vooral te

gebruiken voor enige mate van luxe en comfort. (De definiëring van luxe moet daarbij in de

context van de 17e, 18

e eeuw gezien worden en gerelateerd aan de eeuwen ervoor).

De vraag was of een veranderd consumptiegedrag bij meerdere lagen van de bevolking

een verklaring vormt voor een nieuw arbeidsethos. Inderdaad konden ook landarbeiders,

keuters en landlozen voldoende geld verdienen met loonarbeid en bijverdiensten om luxe

producten aan te kunnen schaffen. Of ze pasten hun bestedingspatroon aan. Daarbij is een

toename in het aantal gewerkte dagen te constateren tussen de 15e en 19

e eeuw, van ongeveer

253 tot 263 naar 300 gewerkte dagen per jaar. De kwestie van mogelijke veranderingen in

consumptief gedrag van lagere klassen wordt in het volgende hoofdstuk nader bekeken aan de

hand van de West-Duitse plaats Württenberg en in Noord-Amerika, ten tijde van de

voormalige Engelse koloniën.

95


Revolution‟ The Journal of Economic History, 58, 3 (1998) 782.


28

3 Regionale studies van consumptiepatronen

3.1 Een ‘Industrious Revolution’ in West-Duitsland

Sheilagh Ogilvie, professor in de economische geschiedenis, heeft de ontwikkelingen van een

mogelijke „Industrious Revolution‟ getoetst voor Zuid West Duitsland, om te onderzoeken of

er een consumptie toename was bij de klassen die niet tot de elite gerekend kunnen worden.96

Zij stelt dat er in Centraal Europa in het algemeen een toenemende consumptiebehoefte en

marktproductie was in de vroeg moderne tijd maar elites verhinderden consumptie door

vrouwen, armen en migranten. In een gebied als Württenberg bijvoorbeeld, hadden de lokale

kerk en overheden veel invloed wat betreft regulering van normen tussen 1640 en 1890. Ook

andere instituties als gilden, dorpsgemeenschappen en grootgrondbezitters beperkten de

vrijheid van sociale groepen in deze regio veel meer dan in Engeland of Nederland stelt

Ogilvie. Ze legt een link tussen culturele invloeden als religie en economische ontwikkeling

en constateert dat religie voor bepaalde groepen beperkend heeft gewerkt.

De restricties hadden onder meer tot gevolg dat regels ten aanzien van kwaliteit,

kwantiteit en stijl van consumptie voor bepaalde sociale groepen zoals vrouwen en lagere

klassen bepaald werden door traditionele instituties. Vrouwen moesten zich sober kleden

volgens de kerk en mannen traden hierin ook regulerend op als het ging om kuise kleding. De

vrouw moest voorts voor haar echtgenoot of ouders werken en mocht niet buitenshuis werken.

Uit rechtbankverslagen blijkt dat het vrouwen verboden werd om onafhankelijk te werken op

straffe van uitsluiting uit de gemeenschap. Uit deze verslagen blijkt ook dat consumptief

gedrag aan banden werd gelegd wat betreft luxe kleding, voedsel en drank Gilden konden

toestemming weigeren voor het uitvoeren van bepaalde baantjes door vrouwen. Gemeente

ambtenaren konden lonen van bedienden en arbeiders limiteren, waardoor vrouwen het minste

verdienden. Al deze zaken wijzen niet op een uitgebreid bestedingspatroon van een

belangrijke op consumptie gerichte doelgroep in deze, de vrouw in deze regio. In Nederland

en Engeland was de vrouw veel zelfstandiger en vrij om te consumeren omdat de genoemde

restricties daar nauwelijks golden.

Ogilvie gaat in haar betoog niet in op marktgerichte activiteiten van vrouwen binnen

het kerngezin, dus het extra werk dat verricht werd in en nabij het huis. Zij rept over spinnen

door groepen vrouwen buitenshuis in de nachtelijke uren, wat lijkt op illegale praktijken, maar

96

S. Ogilvie, „Consumption, Social Capital and the „Industrious Revolution‟ in Early Modern Germany’ The

Journal of Economic History, 70,2 (2010) 287-326.


29

weinig weg heeft van arbeid binnen het huishouden. Haar vraag of vrouwen die zich

traditioneel bezig hielden met het huishouden en veel vrije tijd hadden bereid waren om

marktgerichte activiteiten te verrichten is daarmee gedeeltelijk opgelost. Als er een soort

spinateliers bestonden dan zegt dat wat over de bereidheid om hard te werken ten behoeve van

een bijverdienste, maar men weet niet wat de exacte motivatie was. Ook duidt dit type werk

qua organisatie meer op fabrieksarbeid dan huisnijverheid. Dus wijst dit op een vorm van

fabrieksmatige arbeid, omdat productiemiddelen op één plaats geconcentreerd waren.

Ogilvie‟s onderzoek wijst wel uit dat de vrouwen buitenshuis werkten om het gezinsinkomen

aan te vullen.

Uit onderzoek blijkt dat een vijfde deel van de werkende vrouwen in Duitsland in de

nijverheidssector werkte tussen 1646 en 1800.97. Dit gebeurde ondanks repressie maatregelen.

Zoals bijvoorbeeld in Ebhausen waar in 1703 buitenshuis werkende weduwen hard werden

gestraft. Ongetrouwde onafhankelijke vrouwen, Eigenbrötlerinen, werden gepest als ze te

hoge lonen vroegen of werk van mannelijke bedienden overnamen.98 Uit het feit dat vrouwen

toch gingen werken blijkt dat men geld moest verdienen om in leven te blijven.

Ogilvie bevestigt wel een mogelijke verandering in consumptief gedrag vanaf de 17e

eeuw. De mogelijkheden tot consumptie verschilden per regio: sociale disciplinering had

volgens haar meer invloed in Centraal of Zuid Europa dan in landen als Engeland en

Nederland. De Noord Atlantische gemeenschappen hadden minder te maken met restricties

die werden opgelegd door de kerk of de staat, maar wel met restricties die door elites

opgelegd werden. De Vries stelt dat de Noord Atlantische gebieden meer gemotiveerd zijn om

harder te werken, consumentisme zou succesvol zijn en economische groei zou meer

gestimuleerd worden.

De culturele verschillen vormen een verklaring voor het verschil in regionale sociaal

economische ontwikkeling. Ogilvie‟s visie bevestigt in feite de notie van Max Weber, omdat

haar onderzoek uitwijst dat de Protestantse kerk veel invloed op de economische ontwikkeling

heeft gehad in bepaalde delen van Europa. Er is in West-Duitsland ook sprake van

toenemende vraag naar luxe consumptiegoederen bij brede lagen van de bevolking gezien het

feit dat er regels opgesteld werden om spaarzaam te leven en bovenmatig consumptief gedrag

aan banden te leggen. Het onderzoek van Ogilvie toont aan dat het bestedingspatroon onder

invloed van Protestantisme beperkt kan worden. Er kon dus in bepaalde Europese regio‟s wel

97


Journal of Economic History, 70, 2 (2010). Dit betrof taken als spinnen, wolkaarden en molenwerk. 98


Journal of Economic History, 70, 2 (2010) 307.


30

sprake zijn van een veranderd arbeidsethos zonder dat dit rechtstreeks gevolgen had voor de

consumptieve bestedingen. In Engeland en Nederland was dit verband er wel. Uit het

volgende onderzoek van John Bezís-Selfa, blijkt dat dit verband voor Noord Amerika ook

gelegd kan worden.

3.2 De kracht van beloning en het arbeidsethos in Noord-Amerika

De sociaal economische ontwikkelingen verschillen per regio en de motivatie om harder te

gaan werken is deels cultureel bepaald, maar ook ingegeven door consumentisme. John Bezís-

Selfa, professor Geschiedenis, beaamt dit want hij beschouwt de „Industrious Revolution‟ in

Noord Amerika als een geleidelijke verandering in organisatie, uitvoering en waardering van

werk door de mensen.99 Hij ontleent de term „Industrious Revolution‟ aan De Vries en noemt

deze veranderde arbeidsethiek de basis van de Industriële Revolutie en de Amerikaanse

Revolutie. Hij benadrukt de volgens hem onderbelichte verklaring van de „Industrious

Revolution‟ en de Industriële Revoluties: de slavenarbeid als motor van economische

ontwikkeling in Noord Amerika. Zijn casus geeft een alternatief perspectief op de processen

rond industrialisering en verklaringen voor veranderingen op het gebied van arbeidsethos en

productiviteitsverhoging in gebieden waar slavenarbeid werd ingezet.100

De vroege ijzerertsindustrie, waarvoor een gedisciplineerde, betrouwbare arbeidsploeg

als slavenarbeiders een voorwaarde was, is de voorloper van een industrieel kapitalisme welke

miljoenen arbeiders werk zou verschaffen beweert Bezís-Selfa.101 De inzet van slaven in

zware industrieën was een avontuurlijke en succesvolle actie van de voormalige

slaveneigenaren die hun agrarische activiteiten verruilden voor industriële ontplooiing.

Uiteindelijk was grootschalige arbeid schaars en duur dus vormden slaven ook een

noodzakelijke productiefactor. Tegelijkertijd werd arbeid door slaven de enige manier om

controle te houden over de werkvloer, de „ironmaster‟ kon geen autonome werknemers of

werknemers met meer kennis dan hijzelf gebruiken. 102 Ook had hij het hele jaar door arbeiders

nodig, in de winter voor het houthakken en in de zomer voor het maken van houtskool, het

99

J. Bezís-Selfa, Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious Revolution (2004) 1. 100 Bovendien kan gesteld worden dat slavenarbeid elders ter wereld, in Nederlands Indië en Brazilië

bijvoorbeeld, de toenemende vraag en consumentisme gedeeltelijk mogelijk heeft gemaakt. Was er zonder

slavenarbeid wel een dusdanige omvangrijke aanvoer van (verslavende) genotsmiddelen als thee, koffie, tabak,

suiker en specerijen mogelijk geweest? 101

J. Bezís-Selfa, Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious Revolution (2004) 7. 102

Idem 39.


31

werk was dus zeer arbeidsintensief. Meer arbeidsinzet en een gedisciplineerd

arbeidspotentieel duidt op een Industrious Revolution.

De motor voor hard werken werd onder andere gevormd door status en het bewijzen

van mannelijkheid. Slaven, speciaal degenen die in Amerika geboren waren, creëerden een

beter leven voor zichzelf door te werken in de ijzererts industrie dan de plantage slaven.103 De

ondernemer moest echter meerdere positieve prikkels voor slaven creëren om ze blijvend te

motiveren. Aanzetten tot gedegen werk was geen kwestie van fysiek geweld toepassen, de

zweep verdween nagenoeg van het toneel, want de ijzersmederij vereiste oog voor detail en

coördinatie. Bovendien werd er gewerkt met dure materialen. De slavenarbeider kon dus

vooral gemotiveerd worden door beloning en niet door straf. Het uiteindelijke toegepaste

beloningssysteem uitte zich in een systeem van overwerk, waarbij al het extra werk buiten de

verplichtte werkzaamheden werd uitbetaald. Dit blijkt volgens de auteur uit verschillende

rekeningenboeken van industriëlen. „Iron masters‟ hielden nauwgezet bij hoeveel overuren en

extra vakantiedagen de arbeider werkte om de productiviteit van hen in kaart te kunnen

brengen en het maximale uit een arbeidskracht te kunnen halen. Echter de kasboeken dateren

uit de 18e eeuw, dus dit zegt niets over de pre-industriële fase van de 17

e eeuw. Hieruit bleek

wel dat men bereid was meer uren te werken.104

De slaven besteedden hun verdiende geld onder meer aan huisraad, rum en kleding.

„Slaves‟ desire to clothe themselves was one of the most powerful motors that propelled

colonial Anglo America‟s industrious revolution on plantations as well as in ironworks‟.105

Slaven kochten hoeden en schoenen en lieten kleding maken bij gerenommeerde kleermakers

om zich qua kledingstijl te kunnen meten met de blanken, die in hun ogen een hogere status

genoten. Dit is een vorm van consumentisme.

Andere redenen om meer uren te werken werden gevormd door het feit dat slaven het

risico om te worden verkocht konden voorkomen door goed hun best te doen. Voorts konden

zij een betere maatschappelijke positie verkrijgen in de ijzerertsindustrie ten opzichte van hun

slaven collega‟s op de plantages. Werk in de ijzerertsindustrie was voor slaven het hoogst

haalbare qua sociaal economische status destijds.106 Voor zowel zwarte als blanke arbeiders

103

J. Bezís-Selfa, Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious Revolution 70. 104

Idem 94. 105

Idem 94. 106

Idem 7.


32

gold dat het werk hen onafhankelijkheid verschafte en bovendien de mogelijkheid gaf om hun

gezin te onderhouden, ook dat gaf status. 107

Bezís-Selfa analyseert de inzet van arbeid aldus aan de hand van „upward mobility‟:

slaven konden hun positie via industrialisatie verhogen. Verder geeft hij een verklaring voor

de toename van arbeidsinzet en dus voor het bestaan van een „Industrious Revolution‟. De

arbeidsinzet nam onder andere toe doordat slaven belang hadden bij loon om te kunnen

consumeren en de ondernemer beloonde omdat productieve slaven meer opleverden. Dit past

in de notie van De Vries, want hij stelt dat huishoudens hun vrije tijd opofferden voor betaald

werk omdat zij via de markt aangeboden producten en diensten wilden kopen.108 Maar de

echte aanzet tot overwerk voor een slavenarbeider zou het terugkopen van de eigen vrijheid

moeten zijn, echter dit lag niet binnen de mogelijkheden van de industriële slaven.109

De belangrijkste constatering in deze is wellicht dat er sprake van consumentisme was

en dat een potentieel van betrouwbare en gedisciplineerde hardwerkende arbeiders gecreëerd

werd. Het kunnen kopen van kleding of genotsmiddelen als rum vormden een prikkel voor

slavenarbeiders om overuren te draaien. Dit past in het idee van de „Industrious Revolution‟,

namelijk dat arbeidsinzet vanaf de 17e eeuw al toenam in Noord West Europa en dat een basis

voor industrialisering reeds gelegd was in de zin van een vernieuwd arbeidsethos onder

invloed van consumentisme.

Behalve prikkels van beloning voor de arbeiders zijn andere factoren zoals sociale

patronen in een samenleving ook van belang voor een veranderde houding ten aanzien van

arbeid. Micro economieën in de vorm van huishoudens blijken zowel in delen van Europa als

in delen van Azië een rol gespeeld te hebben in de beslissingen ten aanzien van consumptieve

bestedingen en arbeidsverdeling. Alvorens te kijken naar hoe en waar de huishoudens zich

organiseerden zal in het volgende hoofdstuk eerst besproken worden wat het belang van grond

en grondbezit was in die regio‟s.

107

S.Rockman, „Bookreview Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious Revolution by

John Bezís-Selfa‟ The William and Mary Quarterly , 62,2 (2005) 354. 108


(Amsterdam 1997) 21. 109

J. Bezís-Selfa, Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious Revolution (2004) 95.


33

4 Sociale patronen

4.1 Noord West Europa en Oost Azië

Land werd in het Westen onder invloed van de toenemende rationalisatie in de vroeg moderne

tijd (voor de fase van industrialisatie) steeds meer gezien als productiefactor en als privé bezit

dat verkocht of verhuurd kon worden. Het percentage bruikbare grond dat geschikt was voor

de verbouw van gewassen was in Noord West Europa van oudsher groter dan in China,

vanwege het verschil in klimatologische en geografische omstandigheden. Het totale

oppervlak van gecultiveerd land in China is sinds de Song Dynastie (960-1280) slechts vier of

vijf maal zoveel toegenomen aan het einde van de twintigste eeuw. De bevolkingsdruk en de

ratio mens/land is in China dan ook extremer dan in Europa. In China is per man dus veel

minder land beschikbaar. Cruciaal was dan ook om zoveel mogelijk voedsel per hectare land

te produceren en het landbouwareaal uit te breiden, zodat de snel groeiende Chinese populatie

gevoed kon worden. Men organiseerde de arbeidsintensieve taken daarom met meer

efficiëntie. Arbeidsdeling en specialisatie waren noodzakelijk. Dit uitte zich in de kleinere

efficiëntere familie bedrijfjes, waarbij meerdere gezinsleden meewerkten. In China was land

echter veelal in bezit van de gentry. Tussen de Song Dynastie (960-1280) en de Ming

Dynastie (1368-1644) was de verkoop van land en producten in handen van grondbezitters en

pachters, zodat de allocatie van de schaarse bronnen via instituties (in een van oudsher zeer

bureaucratische staat) zo efficiënt mogelijk kon plaatsvinden.110 Bovendien werd de aanleg

van irrigatie systemen en de distributie van landbouwkennis via handboeken centraal

geregeld.111 In China bestond een meer centraal gestuurde economie en land bleef in handen

van de elite.

Jan de Vries heeft het ten aanzien van het Westen over maximale allocatie112 van tijd

en middelen door het Westerse kerngezin welke een autonome eenheid vormt in de pre-

industriële fase. De leden van voornamelijk agrarische huishoudens; man, vrouw en kinderen

gingen hun productiefactor tijd anders inzetten; men besteedde meer tijd aan

marktgeoriënteerde- en geld genererende activiteiten.113 Men kon een stuk land kopen of

huren, waarvan een steeds kleiner deel voor eigen voedselvoorziening werd ingezet.

110

A. Maddison, Chinese Economic Performance in the Long Run (Parijs 1998) 14. 111

Idem 13, 27. 112

De toewijzing van de productiefactoren over de productiemogelijkheden. 113

J. de Vries, The Industrious Revolution 10, J. de Vries, „The Industrial Revolution and the Industrious

Revolution‟ The Journal of Economic History 54, 2 (1994) 252.


34

Uiteindelijk werd markt georiënteerde nijverheid hoofdzaak en landbouwactiviteiten

bijzaak.114 In China verrichtten de huishoudens naast arbeidsintensieve agrarische taken als

oogsten, bemesten en irrigeren ook andere activiteiten die tijdens de Song Dynastie een steeds

grotere rol speelden. Voor de Song Dynastie periode hielden huishoudens, zich al bezig met

groentetuinen, composteren van grassen voor brandstof, weven en spinnen van textiel, kleding

maken, het maken van wijn en likeuren en de productie van andere genotsmiddelen als thee

en tabak. Het is waarschijnlijk dat deze goederen verhandeld werden op de plaatselijke

markten.115 Dus dergelijke marktgerichte commerciële activiteiten waren in China voor de

tiende eeuw al gemeengoed en huishoudens waren een soort kleine efficiënte bedrijfjes. Men

verrichtte zodoende zowel in Westerse als in Aziatische regio‟s naast de arbeidsintensieve

landbouwactiviteiten ook allerlei marktgerichte productie activiteiten.

Het kerngezin en het kenmerkende Europese huwelijkspatroon116, welke zorgde voor

economische groei in de Republiek en Engeland, zou uniek voor Europa zijn. Maar is het

aannemelijk dat het kerngezin ook de meest efficiënte productiefactor in China was? De

studie van Chinese familie geschiedenis is nog nauwelijks ontwikkeld stelt de Chinese

universitair docente Zheng Yangwen in haar boekbespreking van Frederic Wakeman jr.117 De

praktijk ten aanzien van sociale patronen als kerngezinnen in China is wellicht ook

onvoldoende onderzocht. Een beperkt huishouden in de vorm van het kerngezin was

economisch gezien praktischer. Een „nuclear family‟118 is namelijk klein en flexibel en kan

gemakkelijk op economische behoeften inspringen en beslissingen ten aanzien van

consumptie zijn eenvoudiger dan wanneer men een „extended family‟119 heeft beweert de

Vries. Maar de functie van huishoudens als kleine bedrijfjes is in dit geval vooral van belang,

omdat er op lokaal niveau onderling gehandeld kon worden. Hoe meer kleine bedrijfjes hoe

meer handel, dus als kinderen huwden en elders een huishouding begonnen was dat een

voordeel. In tegenstelling tot een gesloten economisch systeem zoals bij stamverbanden, is

een open systeem van onderlinge handel tussen huishoudens een voordeel voor de

ontwikkeling van de economie. Lokale handel leidt namelijk tot interregionale handel en

uiteindelijk tot internationale handel.

114

G. van der Gurp, Brabantse stoffen op de wereldmarkt. Proto -industrialisering in de Meierij van ’s-

Hertogenbosch 1620-1820 (Tilburg 2004) 16. 115

A. Maddison, Chinese Economic Performance in the Long Run (Parijs 1998) 33. 116

European Marriage Pattern (EMP). 117

Z. Yangwen, „Empire, Nation and Beyond: Chinese History in Late Imperial and Modern Times. A

Festschrift in Honor of Frederic Wakeman‟ China Review International 14, 2 (2007) 428. 118

Kerngezin 119

Kerngezin met inwonende familieleden en eventueel personeel.


35

De rationele planning van kinderen zoals dat bij Aziatische families voorkomt worden

door de Vries in het perspectief van toegenomen arbeidsinzet geplaatst. Bij de Japanse en

Chinese bevolkingsgroep werd het aantal geboortes en de interval tussen de geboortes

gepland. De kinderen konden op deze manier ingezet worden ter ondersteuning van het

agrarische werk, zoals de arbeidsintensieve rijstverbouw en de arbeidsintensieve irrigatie. In

1400 en in 1820 werd 30% van het gecultiveerde land geïrrigeerd.120 Noodzakelijkerwijs

breidde men de factor arbeid uit door middel van bevolkingsaanwas.121 De vraag is of extra

arbeid effectief was en uiteindelijk de productiviteit verhoogde. Zeker was dat de agrarische

productie arbeidsintensiever was dan in Europa, vanwege de noodzaak van irrigatie en

vanwege de verbouw van het arbeidsintensieve gewas rijst.122 De extra arbeidsinzet past wel

in de notie van een Industrious Revolution. De link tussen arbeidsethos en consumentisme is

hiermee nog niet gelegd. Om hier meer helderheid over te krijgen worden economische

factoren in het kader van een mogelijke „Industrious Revolution‟ bekeken in het Westen en ter

vergelijking in delen van Azië.

4.2 Sociaal economische ontwikkelingen

Socioloog Stephen Mennell betoogt dat het unieke van Europa, zoals cultuur en arbeidsethiek,

in de Eurocentrische visie van Max Weber teveel wordt benadrukt .123 Weber zag de aanjager

van het kapitalisme vooral in de cultuurverschillen zoals de tegengestelde normen van de

verschillende religies. Maar de ontwikkeling van intensieve economische groei bij de

Aziatische culturen is vergelijkbaar met die van Europa. Hoe wordt dit dan verklaard? In feite

was Weber zeer onduidelijk over de invloed van cultuurverschillen, zoals het feit dat het

Calvinisme een unieke stimulans heeft gevormd voor Europese economische groei.124

De hoeveelheid arbeidsinzet en arbeidsproductiviteit zijn meetbaar en staan in relatie

tot economische ontwikkelingen, echter de invloed van cultuur is lastiger te meten. Eric Jones

heeft een vergelijking gemaakt tussen sociaal economische aspecten van de Europese en de

Aziatische economie. De rijst cultivatie in het dynastieke China was al eeuwenlang, vanaf de

Song dynastie in de 10e eeuw, zeer arbeidsintensief en de arbeidsinzet was dus hoog. De

120

A. Maddison, Chinese Economic Performance in the Long Run (Parijs 1998) 29,30. 121


G. Clydesdale, „Economic Decline and the Failure of Chinese Entrepreneurs‟ The Quarterly Journal of

Australian Economics 10, 2 (2007) 165. 123

S. Mennell, „Asia and Europe: comparing Civilizing Processes‟, J.Goudsblom, E. Jones eds., The Course of

Human History. Economic Growth, Social Process, and Civilization (New York 1996) 117. 124

S. Mennell, „Asia and Europe: comparing Civilizing Processes‟ 132.


36

verbouw van rijst werd verplaatst naar het gebied ten Zuiden van de Yangtse rivier. Aan het

einde van de 13e eeuw woonde en werkte driekwart van de Chinese bevolking in deze regio.125

Er was dus sprake van regionale arbeidsdeling. Dit bevorderde de handel tussen de regio‟s,

dus was er sprake van economische bedrijvigheid. Er was sprake van een markteconomie en

een agrarische- en transport revolutie.126

In Manchu China gebruikte men al langer pre-industriële technieken. Dit gold zeker

voor landbouwtechnieken waardoor de output ook hoger was dan in Europa.127 Een

„Industrious Revolution‟, vertaald naar meer arbeidsinzet, kan wel plaatsgevonden hebben bij

de Chinese rijstverbouw. Het feit dat er sprake was van commerciële handel, wat ook blijkt uit

de aanwezigheid van papiergeld vanaf de 10e eeuw, wijst voorts op verhandelbare

consumptiegoederen en een hogere levensstandaard.128

De Tokugawa periode in Japan (1603-1868) en de Song dynastie in China (10e-13

e

eeuw) lijken overeen te komen met succesvolle economische ontwikkelingen van vroeg

modern Europa. Ook de maatschappelijke ontwikkelingen lopen in de pas met Europese

ontwikkelingen beweert Stephen Mennell, in Japan en China ontstond een middenklasse die

handels- en industriële centra opbouwden. De hogere klassen, het Hof en de academici die

handel als vulgair hadden beschouwd zagen de voordelen van handel door toedoen van de

middenklasse in. Een positieve wisselwerking tussen beide klassen leidde tot civilisatie en

opwaartse mobiliteit voor de middenklasse.129

Ook psychologische aspecten hebben een rol gespeeld bij de ontwikkeling van

economieën in Noord West Europa en Azië. Sociale stratificatie en consumentisme zijn

daarbij bepalend. Zoals de Schotse Verlichter McCulloch concludeerde is de mens erop

gericht om zich te verrijken, dus lagere klassen willen maatschappelijk en financieel gezien

opklimmen. Deze basisbehoefte van de mens geldt voor Europese en voor Aziatische

culturen. In feite is sociaal economische ongelijkheid de universele sleutel tot succes van

arbeid, wedijver zorgt voor inventiviteit en hard werken volgens socioloog Marius Meeus.130

125




E. Jones, „Recurrent Transitions tot Intensive Growth‟, J.Goudsblom, E. Jones eds., The Course of Human

History. Economic Growth, Social Process, and Civilization (New York 1996) 83. 128


S. Mennell, „Asia and Europe‟, J. Goudsblom, E. Jones eds., The Course of Human History. Economic

Growth, Social Process, and Civilization (New York 1996) 123. 130

M.T.H. Meeus, Wat betekent arbeid? Over het ontstaan van de Westerse arbeidsmoraal (Assen 1989)

101.


37

Dit wijst op een soort universeel consumentisme, waarbij zowel verschillende klassen

wedijveren als verschillende regio‟s en staten.

Daarnaast moeten politieke invloeden meegerekend worden. In China was al vanaf de

10e eeuw sprake van economische groei en een markteconomie. Het zou zich tot de 19

e eeuw

in economisch opzicht meten met Europa. Hierna verloor China haar economische

suprematie. Een verklaring hiervoor wordt gegeven door Clydesdale die stelt dat in China

gebrek was aan uitvindingen en innovatie door ondernemers, vanwege beperkende

maatregelen door de staat.131 Er werd kennelijk hard gewerkt, maar de staat stimuleerde eigen

initiatieven te weinig.132 Echter de bureaucratische instituties hadden wel de basis gelegd voor

intra regionale infrastructuur, irrigatiesystemen, de introductie van nieuwe gewassen,

verspreiding van kennis over landbouw en de verplaatsing van het economische centrum naar

het Zuiden. Keizers stimuleerden voorts de vrije interregionale handel.133 Dit alles wijst op een

gunstige invloed van deels centraal aangestuurde economische ontwikkeling en een micro

economie van huishoudens, ofwel een gemengde economie.

Het bestaan van kleine familiebedrijven in dichtbevolkte regio‟s van China zegt nog

niets over het sociale patroon. Het ligt bij de Aziatische culturen niet voor de hand dat

huishoudens slechts bestonden uit kerngezinnen, de „extended family‟ was bij bijvoorbeeld

Chinese culturen ideaal. Men onderhield op zijn minst contact of zorgde voor andere

aanverwanten zoals ouders, omdat de Confucianistische cultuur van onder meer respect voor

de ouders een grote rol speelde in Zuid Oost Aziatische culturen.134 Wakeman jr. wijst op het

feit dat de „extended family‟ nog het ideale familiepatroon was in China aan het begin van de

19e eeuw. Maar in de meeste gevallen moesten extra zonen huwen en elders gaan wonen, dit

was althans financieel gezien de meest haalbare situatie.135 We weten echter (nog) niet vanaf

wanneer dit patroon zich voordeed. Er zijn wellicht nog weinig, in de Westerse talen

geschreven, bronnen over de sociaal economische ontwikkelingen in China vanaf de 13e

eeuw.

Andere sociaal economische ontwikkelingen, zoals het ontstaan van een midden klasse

131



Particuliere bedrijven in China hebben in de huidige tijd een gemiddelde levensduur van 2,9 jaar, vanwege

onvoldoende know-how van de ondernemers. Zie: „Short life of Chinese enterprises‟ China Today 55, 2

(2006) 27. 133

W.T. Rowe, „The price of rise: market integration in eighteenth century China, by Sui-wei Cheung‟ The

Economic History Review 62,4 (2009) 1036-1037. 134

Zie: Shirley Hasiao-Li Sun, „Housework and Gender in Nuclear Versus Extended Family Households:

Experiences of Taiwanese Immigrants in Canada‟ Journal of Comparative Family Studies 39, 1 (2008) 1. 135

F. Wakeman jr., Strangers at the Gate. Social Disorder in South China 1839-1861 (Los Angeles 1966) 120.


38

komt zowel in delen van Azië als Noord West Europa voor. Ook is er in beide besproken

regio‟s een grote bevolkingsdichtheid, wat de handel bevorderde omdat de transportkosten

laag konden blijven. Er was geen sprake van Protestants Christelijke invloeden in Azië. Een

„Industrious Revolution‟ vormt een aannemelijke verklaring voor economische ontwikkeling

in China vanaf de 10e eeuw. Het arbeidsethos werd bepaald door de verbouw van

arbeidsintensieve gewassen, irrigatie en de thuisproductie van verhandelbare goederen. Het

arbeidspotentieel werd uitgebreid door middel van rationele geboorteplanning. Omdat

gebleken was dat het gezin op microniveau een verbetering van de kwaliteit van het werk

opleverde ging men in China de samenstelling bewust plannen. Men plande bijvoorbeeld de

intervallen tussen de geboortes om verzekerd te blijven van voldoende arbeidskracht. Dit past

in de Vries‟ idee van de inzet van meer (kinder)arbeid, namelijk door een groeiende bevolking

kunnen meer arbeidskrachten ingezet worden Over het bestaan van kerngezinnen is minder

bekend, wel is het zeker dat kleine familiebedrijfjes naast landbouw veel marktgerichte

activiteiten verrichtten. Dit wijst op commerciële handel waarvoor een afzetmarkt was. Dit

betekent ook dat er vraag naar producten was. Het arbeidsethos betekende dat het hele gezin

werkte om zichzelf te kunnen onderhouden en om huisgemaakte producten te kunnen

verhandelen. Dus was er invloed van consumentisme.

4.3 Familie- en huwelijkpatronen

De notie van De Vries inzake de „Industrious Revolution‟ in West-Europa en Noord Amerika

is dus ook aannemelijk voor China. Geldt dit ook voor Japan?. De Vries ontleent zijn

bevindingen ten aanzien van familiepatronen voor Japan aan de Japanse Akira Hayami. Deze

beweerde dat de „nuclear family‟ en „stem family‟ het beste in staat bleken om flexibel in te

springen op de economische realiteit in Japan. Als er bijvoorbeeld sprake is van urbanisatie

zullen eerder kerngezinnen, zijnde kleine praktische economische eenheden, gaan produceren

voor de markt.136 Culturele invloeden kunnen ook een rol spelen, maar een verband tussen

economische omstandigheid en sociaal patroon ligt theoretische gezien meer voor de hand

stelt Hayami.137 Hij beweert onder meer op basis daarvan dat er een arbeidsintensieve

„Industrious Revolution‟ in Japan plaatsgevonden heeft.

In China bestond de meerderheid van de huishoudens in de 18e eeuw uit

136

A. Hayami, „Regional Diversity in Demographic and Family Patterns in Pre-Industrial Japan‟, Journal of

Japanese Studies 27,2 (2001) 299. 137

A .Hayami, „Aspects démographiques d‟un village Japonnais 1671-1871. Annales Histoire Sciences Sociale,

24, 3 (1969) 620.


39

samengestelde families volgens Laslett.138 In pre industrieel Engeland (voor 1760) bestond

ongeveer 15% van alle huishoudens uit samengestelde families, waarvan 12% „extended

families‟.139 Dus het grootste deel bestond in dat geval uit kerngezinnen. Maar de omvang en

samenstelling van Engelse families varieerde nogal per regio. Het zou kunnen dat het aantal

kerngezinnen groter was in gebieden waar de urbanisatiegraad hoog was. In vergelijking met

Italië bevatten de huishoudens in Engeland minder familieleden. In Noord en Centraal Italië

groeide de omvang van de huishoudens alleen maar. Nog verder onderzocht moet worden of

het gezinspatroon van Italië en China verband hield met economische en/of demografische

omstandigheden. 140 De Vries beweert dat op het moment dat het nodig is, familiestructuren

zich zo efficiënt mogelijk zullen aanpassen, afhankelijk van urbanisatie, industrialisatie en

demografische ontwikkeling. Er zou een interactie tussen huishoudeconomie en de

markteconomie volgen, waarbij de samenstelling van het huishouden door de vraag van de

markt beïnvloed wordt.141 Een belangrijke conclusie is dat het kerngezin wel een product van

industrialisatie kan zijn, dus in dat geval is de economie bepalend voor de inrichting van de

samenleving.

Is er in de praktijk een verband tussen economische ontwikkeling en kerngezin als

dominant patroon? In Engeland kwamen kerngezinnen voor de industrialisatie veel voor

beweert Laslett. Vanaf 1660 was de landbouwproductie toegenomen en vanaf 1740 groeide de

bevolking. Deze economische en demografische ontwikkeling zal vanaf de 17e eeuw invloed

gehad kunnen hebben op de sociale patronen. Een kerngezin kon beter inspringen op

veranderingen was het uitgangspunt. In de moderne Westerse maatschappij tendeert het

kerngezin naar individualisering, dat wil zeggen dat ze meer gesloten zijn en dat

„vreemdelingen‟ zoals andere verwante leden en buren minder snel worden toegevoegd aan

deze families.142 Dat betekent dat ze kleinschaliger zouden zijn dan in de vroeg moderne

tijd143, dus dit bevestigt de stelling van de Vries dat er een verband is tussen economische

ontwikkeling en het veelvuldig voorkomen van kerngezinnen.

138

Families met inwonende kinderen met partner, die nog geen eigen bestaan konden opbouwen, en ouders die

bij hun kinderen introkken in het geval van een overleden partner. Zie P. Laslett, „Family, kinship and

collectivity as systems of support in pre-industrial Europe: a consideration of the “nuclear hardship”

hypothesis‟ Continuity and Change 3,2 (1988) 155. 139

Families met inwonende ooms, tantes, grootouders etc. 140

P. Laslett, „Family, kinship and collectivity as systems of support in pre-industrial Europe: a consideration of

the “nuclear hardship” hypothesis‟ Continuity and Change 3,2 (1988)155. 141


Kooij, G.A., „Urbanization and Nuclear Family Individualization; a Causal Connection? Current Sociology

12,13 (1963) 15. 143

Vroeg Moderne fase: Na de Middeleeuwen, tot aan de industrialisering (als de productiefactoren, arbeid en

productiemiddelen op één plaats geconcentreerd zijn)


40

Ander onderzoek is kritisch ten aanzien van de aanname dat het kerngezin een

dominant sociaal patroon vormde in Europese samenlevingen vanaf de 15e eeuw. Uitgebreide

familiebanden zouden juist blijvend van invloed zijn zodat zij zich konden beschermen tegen

externe invloeden als oorlogen, epidemieën en zelfs industrialisatie.144 In Noord-Amerika

domineerde de „extended family‟ in de 19e eeuw en waarschijnlijk ook in de 18

e eeuw. Pas in

de 20e eeuw werd het kerngezin een dominante structuur in de Noord Amerikaanse

maatschappij. Er wordt dus getwijfeld aan de aanname van historici en sociologen dat het

patroon van een kerngezin eeuwenlang domineerde, voor Noord-Amerika geldt dit niet

concludeert Ruggles.145 Dit gegeven spreekt de notie van de Vries ten aanzien van dominantie

van huishoudens in de vorm van kerngezinnen vanaf de 17e eeuw voor Noord-Amerika tegen.

De vraag is of het kerngezin uniek en dominant zijn geweest voor Europa vanaf de 15e eeuw.

En het verband tussen economische ontwikkeling en sociaal patroon lijkt nog onvoldoende

onderzocht.

Huwelijkspatronen in Japan zijn vergelijkbaar met Europese regio‟s. Een hoge

huwelijksleeftijd voor vrouwen tussen de 24 en 30 jaar, wordt gezien als een uniek Westers

huwelijkspatroon.146 Dit patroon is afhankelijk van economische omstandigheden. In zowel

Europa als Japan zijn demografische ontwikkelingen bepalend voor het huwelijkspatroon, dus

bij overbevolking steeg de huwelijksleeftijd. De demografische druk was in de 18e eeuw in

vele regio‟s van West Europa hoog.147 In een fase van overbevolking verhoogde de

huwelijksleeftijd waardoor de aanwas van de bevolking op een natuurlijke manier via verlate

huwelijken beperkt werd, tenzij er voldoende voedsel was.148 Zowel in Europa als Japan gold

dat meisjes hun huwelijk uitstelden wanneer ze onvoldoende economische middelen hadden.

Als jonge stellen bij ouders bleven wonen totdat ze voldoende middelen hadden om zich

elders te vestigen dan wijst deze gezinssamenstelling eerder op een „extended family‟ dan op

een kerngezin.. Een dergelijk huwelijkspatroon zou dan eerder het patroon van een „extended

family‟ bevestigen.

Het volgende hoofdstuk gaat in op de arbeidsorganisatie van huishoudens in Europese

regio‟s en accentverschuivingen richting marktgerichte productie zoals te zien is bij de

regionale ontwikkeling in Brabant.

144

J. Georgas e.a., „Functional relationships in the nuclear and extended family: a 16-culture study‟

International Journal of Psychology 36,5 (2001) 290. 145

S. Ruggles, „The transformation of American Family Structure‟ Chicago Journals 99,1 (1994) 104. 146

J. De Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the


J .Ruwet, „Bookreview‟ The Economic History Review Vol.12,1 (1959) 142. 148

A. Hayami, „Regional Diversity in Demographic and Family Patterns in Pre-Industrial Japan‟, Journal of

Japanese Studies 27,2 (2001) 298.


41

5 Arbeidsorganisatie

5.1 Huisnijverheid, van koopsysteem naar putting-out systeem

De Vries definieert de „industrialisatie voor de industrialisatie‟149 ook wel als geheel van alle

(ongeorganiseerde) pre-industriële activiteiten, zoals agrarische nevenactiviteiten,

seizoenswerk en arbeid verricht door vrouwen en kinderen. Dit gaat dus om productie wat

voor de fabrieksmatige massaproductie bestond.150 In delen van de Republiek hield meer dan

de helft van de beroepsbevolking zich bezig met huisnijverheid (het thuis produceren van

goederen voor de verkoop) en diensten rond 1700. En 20 tot 30% van de beroepsbevolking

was werkzaam in de agrarische sector. Ook in Engeland was men in de 17e eeuw al sterk

gericht op nijverheid en diensten.151

Huisnijverheid ontstond vooral in gebieden waar landbouwgrond schaars was.

Werkzaamheden werden uitbesteed aan arbeiders in gebieden waar arbeid goedkoop was. De

toenemende focus op nijverheid naast agrarische activiteiten, werd dus veroorzaakt doordat

arbeid op het platteland goedkoper was dan in de stad. Voorts golden er buiten de steden

minder restricties via gilden, dus werden werkzaamheden zoals textielverwerking verplaatst

van stad naar platteland. Via koopsystemen en putting-out systemen ontstond binnen de

textielsector, een soort thuiswerk.152 De nijverheidswerker was afhankelijk van de

handelaar/entrepreneur omdat deze hem grondstoffen verschafte om te bewerken tegen

stukloon; dit systeem wordt „putting out systeem‟153 genoemd. Het „putting out systeem‟

volgde op het koopsysteem waarbij de nijverheidswerker de grondstoffen zelf kocht tegen

geleend geld van de entrepreneur.154

In de fase voor de fabrieksmatige productie waren arbeid en productiemiddelen nog

gescheiden, later tijdens het industrieel kapitalistische systeem concentreerden deze

productiefactoren zich in de fabrieken. De producent ondernemer beschikte over vast kapitaal,

149

Industrious Revolution 150

Het geheel van pre-industriële activiteiten werd door Franklin Mendels gedefinieert als proto-industrialisatie,

Zie Vries, J. de, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ The Journal of Economic History

54,2 (1994) 252. 151

Vries, B.M.A. de (red.), Van agrarische samenleving naar verzorgingsstaat. Demografie, economie,

maatschappij en cultuur in West-Europa, 1450-2000 (Groningen 2000) 53. 152

G. van Gurp, Brabantse stoffen op de wereldmarkt. Proto-industrialisering in de Meierij van ’s-


Uitgiftesysteem. 154

J.L. van Zanden, Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse economie

1350-1850 (Bergen 1991) 16.


42

de entrepreneur beschikte over liquide middelen.155 De laatste bracht de productiemiddelen bij

de thuiswerkende nijverheidsarbeider die de grondstoffen bewerkte tegen stukloon. Via het

koopsysteem konden nijverheidswerkers investeren in meer grondstoffen, waardoor hun

productie kon toenemen. Het putting-out systeem had daarbij tot gevolg dat de

nijverheidswerker meer verdiende wanneer hij zijn productie verhoogde, hij kreeg betaald per

stuk. Dus als stukloon zou leiden tot een hogere arbeidsproductiviteit per gewerkt uur dan

wijst dit nog niet op industrialisering omdat de techniek hetzelfde bleef. Meer gewerkte uren

wijst op een „Industrious Revolution‟. Kortom, als het putting-out systeem dominant was in

bepaalde regio‟s rond 1700 en man, vrouw en kinderen gingen meer uren werken dan was

daar sprake van een hoger arbeidsvolume. Het huishouden was een klein bedrijfje waarbij alle

leden van het gezin meewerkten.

Hoe is huisnijverheid te relateren aan „thuisarbeid‟ door man, vrouw en kinderen?

Kenmerkend voor de „Industrious Revolution‟ is immers dat productie gebaseerd wordt op

(plattelandse) huishoud economieën (in gebieden als Noord Frankrijk, Vlaanderen, Oost

Nederland en Engeland). De productie was gericht op markten die buiten de lokale marken

lagen, dus externe en internationale markten.156 Deze vorm van arbeid werd volgens de Vries

vooral verricht door vrouwen en kinderen, die textiel hout en leer bewerkten, en zich bezig

hielden met keramiek. Dit werk was seizoensgebonden en werd verricht wanneer er geen

werk op het land was.157 Het is nog niet duidelijk of dit type arbeidsorganisatie ook leidde tot

grotere productie zoals wel het geval kon zijn bij de huisnijverheid. De beloning voor

„thuisarbeid‟ was indirect, als men de producten kon verkopen verdiende men wat.

Huisnijverheid was gebaseerd op stukloon dus de prikkel om harder te werken voor geld was

wellicht duidelijker aanwezig. Aan de andere kant werden leden van het gezin geprikkeld

door het aanbod op de markt wanneer zij hun producten daarheen brachten. Een

praktijkvoorbeeld zal wellicht meer inzicht geven.

5.2 De Brabantse textiel industrie

De wereldhandel betekende ten tijde van de Gouden Eeuw een groeispurt voor de Republiek

en zeker voor Holland. De groei van handel en nijverheid heeft de ontwikkeling van de

Republiek gunstig beïnvloed en de Hollandse stad Amsterdam speelde voor deze handel een

155

B.M.A. de Vries, Van agrarische samenleving naar Verzorgingsstaat 51. 156

G. van Gurp, Brabantse stoffen op de wereldmarkt (Tilburg 2004) 15. 157

Idem 96.


43

doorslaggevende rol. Vanwege de hoge lonen, door schaarste van arbeidskrachten, werd een

deel van de textielverwerking verplaatst van Noord Holland naar Twente en Noord Brabant.

Noord Brabant bleek gunstig voor de textielnijverheid omdat de lonen laag waren en omdat er

minder restricties door gilden werden opgelegd. Deze gilden hadden in de steden invloed op

de productie, waardoor de loonkosten stegen.

De textielhandel in de Meierij, een gebied in het Noorden van Hertogdom Brabant,

werd gedomineerd door autochtone, zelfstandige kooplieden. De Meierij vormde een

zelfstandige plattelandsnijverheid voor bovenregionale markten. Opdrachtgevers, kooplieden

verstrekten de grondstoffen en betaalden loon voor het weven aan de platteland arbeiders.

Eenvoudige taken zoals weven en spinnen besteedde men uit aan de boeren tegen arbeidsloon,

waarna verven en bleken in Holland werd uitgevoerd. Vervolgens werden wollen lakens of

linnen bij de klant afgeleverd.158 De wol werd vanuit Spanje aangevoerd aan de Tilburgse

wolwevers vanaf 1630 en uitgevoerd via Amsterdam. In de periode vanaf 1650 was er een

levendige handel tussen Amsterdamse en Tilburgse kooplieden; zeker 89 verschillende

ondernemers en kooplieden dreven handel.159 s‟Hertogenbosch handelde vanaf de 16e eeuw in

wollen lakens met onder andere Spanje en Portugal. Deze producten konden met goedkope

grondstoffen en lage lonen goedkoper gemaakt worden in de Meierij, dan in centra als

Engeland en Vlaanderen. In het algemeen werd lakenhandel ook begunstigd in Nederland en

Engeland door de goede infrastructuur vanwege de aanwezige waterwegen.160

Samenvattend kan gesteld worden dat lakens als basisbehoefte beschouwd kunnen

worden als ze zo goedkoop waren. Het valt dan niet in de categorie luxe produkt. Het is dan

ook niet logisch dat mensen meer uren gingen werken om meer te verdienen zodat ze dit soort

goederen konden aanschaffen.

Industrialisatie voor industrialisatie?

De textielnijverheid was een zeer belangrijke factor voor de economie van de 17e eeuw in de

Republiek. Wolnijverheid ontstond al rond de 15e eeuw in gebieden waar de grond

158

G. van Gurp, Brabantse stoffen op de wereldmarkt. Proto-industrialisering in de Meierij van s’-


C.G.W.P. van der Heijden, „Oorsprong en karakter van de proto-industrie in Noord Brabant. Een

baanbrekende studie van Gerard van Gurp‟, Textielhistorische bijdragen, 45 (2005) 88. 160


Hertogenbosch 1620-1820 (Tilburg 2004) 32.


44

onvruchtbaar was,161 dit gold zeker voor de Noord Brabantse meierij. De schrale zandgrond

maakte de bijverdienste in de nijverheid noodzakelijk, de werknemers hadden daarnaast nog

slechts een klein stukje grond aan huis, als moestuin en huurden grond voor de verbouw van

aardappels. 162 Dus de landbouw werd zelfvoorzienend in bepaalde streken. Op welke

activiteit, nijverheid of landbouw, de nadruk lag is nog niet helder.

Van Gurp vraagt zich af of er sprake was van wevende landbouwers of landbouwende

wevers. Zeker was dat de textielproductie in huis plaatsvond, er was nog geen concentratie

van productiemiddelen en arbeiders in een fabriek. Via boedelinventarissen is aangetoond dat

vanaf halverwege de 18e eeuw 79% tot 100% van de plattelandsbewoners een weefgetouw

hadden maar geen vee. Dit duidt op wevende landbouwers. Helmondse wevers zouden

bovendien „alleen tot de weverij zijn opgebragt, geen swaar werk gewoon‟, waaruit van Gurp

concludeert dat de wevers geen zware landbouw activiteiten verrichtten.163 Hij gaat er van uit

dat de symbiose tussen landbouw en nijverheid voor de meeste plaatsen in de Meierij niet

opging en dat deze textielindustrie pre-industrieel was.

Uit uitvoerig archiefonderzoek van Van Gurp blijkt dus dat in de 18e eeuw al sprake

was van gespecialiseerde wevers, die nauwelijks grond bezaten of gebruikten, noch vee

bezaten.164 (De textielindustrie van de Meierij speelde gedurende de 19e en 20

e eeuw ook nog

een belangrijke rol beweert van der Heijden.)165 Kortom: van Gurp stelt dat er mogelijk al

vanaf de 18e eeuw fulltime wevers waren. Van der Heijden beweert dat de textielnijverheid in

Noord-Brabant in de 19e eeuw pas een hoofdberoep werd, wat zelden naast agrarische

activiteiten werd verricht. Als van Gurp‟s observaties juist zijn dan was er vanaf 1750 sprake

van arbeidsspecialisatie, maar geen industrialisatie in Brabant. Als van der Heijden‟s

observaties juist zijn dan is er sprake van specialisatie vanaf de 19e eeuw. Een feit is dat de

productie op de markt gericht was en dat de arbeiders graan kochten (in plaats zelf

verbouwden) van het verdiende geld. Het is aannemelijk, maar speculatief, dat arbeiders

steeds meer uren gingen werken zodat ze meer verdienden, dit gegeven past in het idee van

een „Industrious Revolution‟. Maar de vraag blijft hoe productief ze waren, wat hun productie

161







Dit is een gevolg van overbevolking volgens B.H. Schlicher van Bath, geciteerd in C. Trompetter, J. Luiten

van Zanden, Over de geschiedenis van het platteland in Overijssel; elf studies (1500-1850 ) (Kampen

2001)9. 165

C.G.W.P. van der Heijden, „Oorsprong en karakter van de proto-industrie in Noord Brabant (2005) 90.


45

opbracht en hoeveel uren ze moesten werken om iets „extra‟s te kunnen aanschaffen. Het

inkomen van het huishouden was een optelsom van alle werkende gezinsleden. Dus in die zin

kwam er steeds meer geld binnen.

Van der Gurp‟s onderzoek wijst op een accentverschuiving van agrarische activiteiten

naar nijverheidsactiviteiten vanaf de 18e eeuw. Dit is een nieuwe fase binnen de economische

ontwikkelingen, dergelijke activiteiten vonden al eerder tegelijkertijd plaats. Er kwamen

uiteindelijk steeds meer marktgerichte wevers die meer geld te besteden hadden als ze extra

produceerden. Het huishouden als geheel bracht meer geld op waardoor het bestedingspatroon

ook in de richting van aanschaf van luxe goederen kon verschuiven. Het feit dat er vanaf de

17e eeuw steeds meer luxe producten op de markt kwamen maakt deze verschuiving

aannemelijk.


46

6 Aanvang economische groei

6.1 Lange termijn ontwikkeling van arbeidsinzet

Wat kunnen we verder zeggen over de arbeidsinzet gerelateerd aan inkomsten? Was men

gedwongen om harder te gaan werken om meer te kunnen verdienen, of was het een luxe

kwestie? Waarschijnlijk was het eerst kwestie van noodzaak en daarna kon men zich meer

luxe permitteren. In Holland startten veen ontginningswerken vanaf de 10e eeuw omdat er

meer gecultiveerd land nodig was voor de verbouw van graan. Dit werk vereiste een hoge

arbeidsinzet. Het veranderde arbeidsethos onder invloed van deze ontginningen in de regio

Holland was een feit. Als gevolg van inklinking van de bodem was de boer daarna

gedwongen om te investeren in veeteelt. Charles Cornelisse schat dat de geldeconomie en

commercialisering vanaf de 11e eeuw is ontstaan. De boer had geld nodig voor de aanschaf

van rundvee en voor het betalen van de pacht.166 Boerenhuishoudens werden vanaf dat

moment dus min of meer gedwongen om naast zelfvoorzienende productie, marktgericht te

produceren. Arbeidsdeling bij huishoudens vergrootte de efficiëntie van productie waardoor

lokale markten konden groeien evenals de interregionale en internationale markten. Een

veranderd arbeidsethos was, evenals handel en marktwerking, dus mogelijk een gevolg van de

ontginningen. Als de boer zijn geld nodig had voor rundvee dan kon hij nog geen luxe

producten kopen. Dus was het arbeidsethos wel veranderd, maar nog niet vanwege

consumentisme bij de plattelandsgezinnen.

Uit de casus van de Friese boeren en de Brabantse textielarbeiders kan geconcludeerd

worden dat regionale verschillen qua verdiensten groot waren. Bepaalde regio‟s en klassen

profiteerden steeds meer van verdiensten via handel. Tussen 1650 en 1700 bestonden er

talloze Amsterdamse ondernemers en lakenhandelaren die met lakenproducenten uit Tilburg

handel dreven, blijkens gegevens over de Brabantse Meierij. Kooplui etaleerden hun rijkdom

in de 17e eeuw via luxe producten als parels en met kant bewerkte kleding, zoals te zien is op

portretten van hun verwanten.167 Zij wilden zich steeds meer meten met de elite.

Consumentisme is bij deze middenklasse voor de 17e eeuw zeker van toepassing.

Het lijkt onwaarschijnlijk dat ook de plattelandsbevolking in de textielgebieden hun

magere verdiensten konden aanwenden voor de aanschaf van luxe producten vanaf de 17e

166

Cornelisse, C.L.E. „De invloed van ontginning op marktvorming in Holland tussen de tiende en dertiende

eeuw‟ in: W.P. Blockmans, M. Damen, Bourgondië voorbij: de Nederlanden 1250-1650: liber alumnorum

Wim Blockmans (2010) 251-261. 167

Waarneming van de auteur, Rijksmuseum, Amsterdam 11-09-2011.


47

eeuw. De Vries en Schuurman bieden een aannemelijke verklaring door te stellen dat een

veranderd consumptiepatroon leidde tot besteding aan consumptiegoederen en bezuiniging op

besteding aan calorierijk voedsel. Status en culturele identiteit zal bij dit soort consumentisme

een rol gespeeld hebben.168 De hoogte van de koopkracht speelde dus niet zo zeer een rol,

maar het veranderde bestedingspatroon wel. De vraag is dan wanneer dit bestedingspatroon

veranderde onder invloed van consumentisme. Vanaf de 11e eeuw was er waarschijnlijk al

handel in luxe goederen tussen de verschillende steden, maar de boeren besteedden hun geld

toen nog aan andere zaken. Vanaf de 17e eeuw kwamen er luxe genotsmiddelen zoals suiker,

thee, koffie, chocola, tabak en specerijen op de markt, dus werd er als het ware een vraag

gecreëerd. Als de leden van het gezin meer werkzaamheden gingen verrichten in de nijverheid

en als alle leden het verdiende geld in de huishoudpot stopten, dan kon men dit soort

producten kopen. Het is zeer waarschijnlijk dat wanneer men eenmaal bekend geworden was

met de smaak van genotsmiddelen, men geneigd was om meer te blijven werken om steeds

weer in deze behoefte te kunnen voorzien. Het ligt voor de hand dat de vraag van boeren

tussen de 11e en de 17

e eeuw geleidelijk meer richting consumptiegoederen is verschoven,

vanwege het aanbod van dergelijke goederen.

Gregory Clark en van der Werf onderzochten of een „Industrious Revolution‟ in

Engeland plaatsgevonden kon hebben. Hun methodiek beruste op een economische

benadering van de geschiedenis; New Economic History. De conclusies van Clark en Van der

Werf komen voort uit de meting van het arbeidsvolume tussen 1267 en 1850 via een methode

welke de werkoutput indirect meet in pre-industrieel Engeland. Het arbeidsvolume is het

aantal arbeidsuren per dag x arbeidsdagen per jaar x personen werkzaam in de huishouding.

Clark‟s methode is erop gericht om via economisch redeneren tot conclusies te komen

omtrent de effectieve arbeidsuren vanaf de 13e eeuw.

Wat weten we over het aantal arbeidsdagen per jaar? Aangenomen werd dat men in de

Middeleeuwen minder dan 312 dagen per jaar werkte (6 dagen per week) omdat er ongeveer

50 tot 60 religieuze vrije dagen per jaar gehanteerd werden. Dat betekent dat er 52 zondagen

plus 50 tot 60 religieuze dagen waren, dus kwam men uit op een soort 5-daagse werk week en

ongeveer 253 tot 263 gewerkte dagen per jaar. Uit archieven van de hofhouding in Londen

bleek dat er in 1800 meer uren gewerkt werden dan in 1760. De Vries stelt dat de piek in

arbeidsinzet in de 18e eeuw bereikt was. Clark en Van der Werf denken dat de arbeidsinzet

aan het einde van de Industriële Revolutie, rond 1850, nog hoger was; gedurende 300 dagen

168

A. Schuurman, J. De Vries (red.), Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot 1850

(Amsterdam 1997) 26.


48

per jaar werkte men tien uren per dag. Hun conclusie is dat Engelse arbeiders in de 14e eeuw

waarschijnlijk evenveel werkten als aan het einde van de Industriële Revolutie, afgemeten aan

de productie van dorsen en houtzagerijen en de voedselconsumptie.169 „Indeed on balance

evidence seems to suggest that even in the Middle Ages labor input per person in England

was at high levels‟.170

De belangrijkste dagelijkse agrarische activiteiten, zoals dorsen en zaaien veranderden

niet vanaf de 13e eeuw en technieken die de arbeidsproductiviteit verhoogden bleven uit tot

1800. Tussen 1300 en 1600 nam het tempo van dorsen eerder af dan toe. Het tempo van zagen

is wel toegenomen tussen 1300 en 1800, maar dat had eerder te maken met verbeterde

zaagtechnieken dan met een „Industrious Revolution‟. In ieder geval was er geen verandering

in zaagtempo tussen 1500 en 1750 stellen Clark en van der Werf. Er werden nauwelijks meer

uren gewerkt per dag tussen 1267 en 1850 gezien de data van dorsen en houtproductie.171

Arbeiders werkten tegen stukloon harder dan tegen tijdgerelateerde beloning, maar veel

productie activiteiten werden zowel per stuk als per dag beloond. Als de productie steeg en de

techniek bleef hetzelfde dan moet de arbeidsinzet wel verhoogd zijn concludeerde de Vries

volgens Clark en van der Werf. Dit is strijdig met de wet van af- en toenemende

meeropbrengst, want deze economische wetmatigheid gaat ervan uit dat verhoogde

arbeidsinzet en techniekverbeteringen leiden tot hogere productie. Was er dus wel sprake van

een duurzame productie stijging door minimale techniekverbetering, dan was er sprake van

productiviteit verhoging wat duidt op verschijnselen die passen bij een Industriële Revolutie.

Het onderzoek van Clark en van der Werf meet het aantal uren dat gewerkt werd in de

agrarische sector. De andere marktgerichte activiteiten die binnen de huishoudens werden

verricht zijn niet meegenomen in het onderzoek Ook betwijfelen zij of arbeid ook door

vrouwen en kinderen werd verricht. Bovendien berekenden zij het jaarsalaris op basis van

daglonen. Dit kan een vertekend beeld geven omdat opbrengsten van nevenactiviteiten naast

agrarische activiteiten niet altijd gedocumenteerd zijn. Dit betekent dat de lonen wellicht

hoger waren.

Clark en van der Werf stellen dat het aantal gewerkte uren in de Middeleeuwen al

hoog lag en dat er vanaf 1650 niet zoveel veranderde wat dit betreft. In de Middeleeuwen

moest men minstens 201 dagen werken om zich te kunnen voeden, als men dan ook nog geld

over wilde houden voor hun kinderen en voor huisvesting, moest men meer dagen werken per

169

Clark, G., Y. Van Der Werf, „Work in Progress? The Industrious Revolution‟ The Journal of Economic

History Vol. 58, 3 (1998) 830-843. 170

Idem 841. 171

Idem 835, 836.


49

jaar (ongeveer 300 dagen) stellen Clark en van der Werf. (Het aantal van 201 dagen is

gebaseerd op een besteding van 55% van het inkomen aan voedsel. In de huidige tijd besteedt

men in Nederland 15% aan voedsel, dit betekent 55 dagen per jaar werken voor voedsel). Om

daarnaast luxe producten te kunnen aanschaffen zou de boer nog meer moeten werken, tenzij

alle gezinsleden ook werkten en verhandelbare marktgerichte producten maakten en

verkochten. Het aantal arbeidsuren per huishouden kan in Engeland dus op basis van deze

ondervindingen vanaf de 14e eeuw toegenomen zijn. Als de neveninkomsten daarentegen

dusdanig hoog waren zou het totaal aantal gewerkte dagen lager liggen dan 300, zoals rond

1850, om in deze behoeften te voorzien.

6.2 Enkele conclusies ten aanzien van economische take-off

Vanaf de 10e eeuw werd de arbeidsinzet in Holland verhoogd onder invloed van

ontginningen, daarna speelde consumentisme een rol bij een veranderd arbeidsethos. Tussen

de 10e en 13

e eeuw kwam de internationale handel tussen de Italiaanse stadstaten op gang en

de Hanze jaarmarkten bevorderden de handel in luxe artikelen. Deze handel was

voortgekomen uit lokale handel. In deze periode zijn boeren in de Nederlanden waarschijnlijk

overgegaan op marktgerichte productie omdat ze geld nodig hadden voor investeringen in

veeteelt, nieuwe gewassen en omdat ze de pacht moesten betalen. Verder moesten ze graan

kopen.172 Er was sprake van handel en sociale stratificatie dus kan consumentisme vanaf dat

moment al een rol gespeeld hebben in de ontwikkeling van de economie. In de 15e eeuw

veranderde het arbeidsethos onder invloed van een nieuwe moraal ten aanzien van handel en

door minder vrije dagen onder invloed van religieuze ideeën. Er waren toen ook al voldoende

mogelijkheden voor bijverdiensten. De eeuw erna werkte men gedurende 307 dagen per jaar.

Rijkdom was behalve voor de elite ook voor de gewone man bereikbaar volgens de

Humanisten. Dus een veranderd arbeidsethos onder invloed van consumentisme geldt voor

Nederland zeker vanaf de 15e eeuw en waarschijnlijk al eerder vanaf het moment dat de boer

geld over hield voor luxe artikelen. Als arbeidsdeling binnen huishoudens plaatsvond dan was

de kans groter dat er meer geld aan luxe besteed kon worden.

In Engeland is de arbeidsinzet vanaf de 14e eeuw toegenomen. In de 15

e eeuw konden

landlozen en keuters geld verdienen in de textielindustrie van Wiltshire. En in dezelfde eeuw

172

Cornelisse, C.L.E. „De invloed van ontginning op marktvorming in Holland tussen de tiende en dertiende

eeuw‟ in: W.P. Blockmans, M. Damen, Bourgondië voorbij: de Nederlanden 1250-1650: liber alumnorum

Wim Blockmans (2010) 251.


50

kon de adel overgaan tot schaalvergroting via omheiningen van woeste gronden, waardoor de

landbouwproductie kon toenemen. Voedsel werd hierdoor minder duur, waardoor arbeid

behalve voor de basisbehoeften ook voor andere activiteiten ingezet kon worden. Dit wijst op

groter aanbod van verhandelbare goederen en een ontwikkeling van de economie. Het bestaan

van verschillende klassen evenals handel kan ook hier consumentisme in de hand gewerkt

hebben alsmede een veranderd arbeidsethos. De bevolkingsdruk had bovendien het proces

van meer arbeidsinzet in gang gezet.

Voor China is vastgesteld dat er naast de elite een middenklasse ontstaan was vanaf de

10e eeuw. In dezelfde eeuw is er sprake van een geldeconomie, gezien het feit dat er toen al

papiergeld in omloop was. De boeren handelden onderling via lokale markten. Daarbij was er

sprake van interregionale handel op het moment dat de infrastructuur verbeterde. Op basis

hiervan kunnen we vaststellen dat een „Industrious Revolution‟ voor China vanaf de 10e eeuw

aannemelijk is. Dit vond in ieder geval plaats vanaf het moment dat de kern van de

economische activiteit naar het Zuiden was verplaatst tussen de 8e en 13

e eeuw. Men breidde

het areaal beschikbare landbouwgrond uit na de 8e eeuw (vanwege een steeds grotere

bevolkingsdruk). Men liet geen grond braak liggen, bossen werden gekapt en moerassen

gecultiveerd. Madisson stelt dat het proces van braak liggen al acht eeuwen eerder was

verlaten dan in Europa.173 Cultivering en ontginning was zeer arbeidsintensief waardoor men

gedwongen was meer tijd in arbeid te steken. Deze ontwikkeling lijkt op die van Holland

vanaf de 10e eeuw.

In Japan constateerden Westerse waarnemers in de 16e eeuw dat Japan zeer harde

werkers waren. De Japanse boeren werkten hard en plantten zeker 5 verschillende soorten rijst

per jaar om te experimenteren met de juiste soort voor de juiste grond. De overheid

stimuleerde de handel en commercie door de aanleg van goede wegen en bruggen. Dit zijn

(schaarse) aanwijzingen voor een ijverig gedisciplineerd Japans volk vanaf de 16e eeuw.

Tevens zijn er volgens deze waarnemers nog geen sporen van een buitensporig uitgave

patroon, zeker voor wat betreft voedsel was de consumptie gematigd.174 Gezien de

geografische omstandigheden in Japan is het aannemelijk dat het arbeidsethos in dit gebied

ook mede gevormd is door het harde werken ten behoeve van cultivering voor geschikte

landbouwgrond.

173

A. Madisson, Chinese Economic Performance in the long Run (Parijs 1998) 27. 174

M. Shahid Alam, „ Some European Perceptions of Japan‟s Work-Ethos in the Tokugawa Era: A Limited

Survey of Observations from the West‟s First Encounters Offers Parallels to Today‟s‟ American Journal of

Economics and Sociology 46, 2 (1987) 242.


51

Conclusie

Er kunnen voor dit onderzoek slechts conclusies getrokken worden op basis van beperkte

bronnen. Dit is deels toe te schrijven aan een gebrek aan bronnen over de Aziatische

gebiedsdelen in een Westerse taal. Uitgebreide comparatieve studies over het Westen en de

Aziatische wereld zouden het beeld verder complementeren. Het overzicht ten aanzien van

sociaal economische ontwikkelingen in beide werelddelen is dan ook niet volledig. Toch zijn

er op basis van dit onderzoek voldoende aanwijzingen om enkele conclusies te trekken ten

aanzien van een mogelijke „Industrious Revolution‟, arbeidsethos gerelateerd aan

consumentisme en de take-off van economische ontwikkelingen in de verschillende regio‟s.

De centrale vraag van dit onderzoek is waar en in welke periode het arbeidsethos van

huishoudens veranderde onder invloed van consumentisme. Deze vraag is geïnspireerd op het

onderzoek van Jan de Vries ten aanzien van een mogelijke „Industrious Revolution‟. Er is

inderdaad een verband tussen hogere arbeidsinzet en welvaartsgroei bij boeren huishoudens

onder invloed van toegenomen consumentisme in de Nederlanden, Engeland en China. Voor

de overige gebiedsdelen zijn op basis van mijn onderzoek geen harde conclusie te trekken. De

theorie die de Vries in zijn boek The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the

Household Economy, 1650 to the Present in 2008 uiteenzette is op basis van het onderzoek

aannemelijk gemaakt voor deze regio‟s.

Voor mijn onderzoek is de volgende methode gehanteerd: in navolging van de

Annales School is een lange termijn ontwikkeling ten aanzien van arbeidsethos en

economische ontwikkeling bekeken. Regionale studies, mentaliteitsgeschiedenis,

familiegeschiedenis en studie van de materiële cultuur van de verschillende klassen vormden

hiervoor de basis. Er is met name gelet op de lagere klassen, zoals de landarbeiders en keuters

en de middenklassen vanaf het moment dat daar sprake van kon zijn. Sociale stratificatie en

handel vormen namelijk belangrijke ingrediënten voor consumentisme, want zonder

verschillende klassen is er geen onderlinge wedloop om producten te kopen en zonder handel

is er geen aanbod van luxe producten.

In de Nederlanden bleken de verschillende sociale lagen opgebouwd uit landarbeiders,

keuters, een middenklasse van boeren en handelaren en de hogere klassen. Het is aannemelijk

dat classificatie manifest werd op het moment dat boeren die geld konden verdienen voor de

investering in veeteelt en andere nieuwe gewassen zich gingen onderscheiden qua

bestedingspatroon van de landlozen die als knecht in dienst kwamen bij deze boeren. Dit


52

sociaal economische proces, ging tezamen met toenemende handel steeds meer een basis

vormen voor consumentisme. Tussen de 10e en 13

e eeuw produceerde de boer voor een

externe markt omdat hij geld nodig had voor investeringen en andere noodzakelijke

bestedingen. Hij werd daarna steeds marktgerichter waardoor zijn bestedingspatroon kon

veranderen richting consumptie. De genoemde onderzoeken van de Vries, Schuurman,

Komlos en de conclusie van Cheney wijzen op een mentaliteitsverandering ten aanzien van

consumptieve bestedingen. Zowel de middenklasse als de arbeidersklasse gingen

basisbehoefte overstijgende producten kopen en maakten in feite irrationele keuzes door

eerder luxe producten te kopen dan bijvoorbeeld calorierijk voedsel.

In Engeland zijn de klasse verschillen van oudsher groter. Keuters en landlozen

werkten vanaf de 15e eeuw in de wolhandel. De kleine boeren verloren steeds meer grond

door toedoen van de adel en vormden steeds meer een onderklasse. Wolhandelaren waren

tezamen met kleine ondernemers en boeren een nieuwe (midden) klasse. De adel liet

gemeenschappelijke gronden omheinen175 en breidde via landbezit hun macht en verdiensten

uit. Door de enclosures kwam er arbeid vrij voor nijverheid. Dit veranderde het arbeidsethos

zeker vanaf de 15e eeuw; ook de onderklasse kon door middel van extra arbeidsinzet in de

nijverheid meer verdienen. Zij konden het geld bijvoorbeeld gebruiken om luxe producten als

statusgevoelige producten als zakhorloges aan te kunnen schaffen, wat een indicatie is voor

consumentisme.

China kende van oudsher een klasse van grondbezitters, de gentry, en een

middenklasse van handelaren ontstond tijdens de Song Dynastie, tussen de 10e en 13

e eeuw.

De lagere klassen werden gevormd door de boeren die een soort familiebedrijfjes hadden

waar marktgerichte productie en handel plaatsvond, naast agrarische activiteiten. Er werd dus

al hard gewerkt. In delen van China was tussen de 10e en 13

e eeuw een middenklasse ontstaan

die steeds meer te besteden had, wat leidde tot welvaartsgroei.

Voorts is de samenstelling van de huishoudens geanalyseerd om te concluderen of en

wanneer de open micro-economie de handel kon bevorderen. Dit was het geval in de

onderzochte Europese gebieden en in China waar huishoudens familiebedrijfjes vormden,

waarin alle leden van het gezin en waarschijnlijk aanverwanten en personeel meewerkten, en

lokale handel werd bevorderd. In de Republiek en Engeland leidde deze lokale handel in de

17e eeuw tot grootschalige internationale handel. China hield zich afzijdig van internationale

handel. In die regio was er al eerder sprake van uitgebreide interregionale handelsnetwerken,

175

Enclosures


53

zeker vanaf de Song periode.

Geografische omstandigheden van de regio‟s; met name de kustgebieden van de

Nederlanden en het gebied ten Zuiden van de Yangtse rivier in China, zijn onderzocht

vanwege de impact van cultivatie op het arbeidsethos. In deze gebieden was cultivatie van

grote delen van het grondgebied als gevolg van een toenemende bevolking noodzakelijk, dit

leidde tot een proces van een veranderd arbeidsethos van hard werken en een grote

arbeidsinzet. Een veranderd arbeidsethos is noodzakelijkerwijs ontstaan als gevolg van

ontginningswerkzaamheden ter vergroting van het landbouwareaal in de Nederlanden en in

China tussen de 10e en 13

e eeuw. In Engeland veranderde het arbeidsethos ook in eerste

instantie onder invloed van bevolkingsdruk. Men ging het aantal werkdagen uitbreiden om in

de voedselvoorziening van de steeds maar groeiende bevolking te kunnen voorzien. Toen

handel en sociale stratificatie een grotere rol gingen spelen werd consumentisme

doorslaggevend voor arbeidsdeling binnen de huishoudens. Een „Industrious Revolution‟

heeft dus zeker een rol gespeeld in een veranderd arbeidsethos en de economische

ontwikkelingen en economische groei.

In plaats van een revolutie was er echter eerder sprake van een geleidelijk proces,

welke in de onderzochte regio‟s al ruim voor 1650 was gestart. Ook de Industriële Revolutie

in Engeland is in feite geen revolutie maar een langdurig proces wat gefaseerd verliep. Een

fase van hoofdzakelijk zelfvoorzienende boeren ging vooraf aan de fase waarbij boeren

zelfvoorzienend waren en daarnaast voor de markt produceerden. Geleidelijk verschoof het

accent naar boerenarbeiders die steeds meer in de nijverheidssector gingen werken. Daarna en

tegelijkertijd volgde een fase van schaalvergroting en techniekverbeteringen en verhoogde

arbeidsinzet in de landbouw waardoor de arbeidsproductiviteit vanaf de 17e eeuw kon

toenemen. Dus op het moment dat de arbeidsinzet hoog was en er tegelijkertijd technische

innovatie ontstond kon de arbeidsproductiviteit toenemen. Dit is het begin van industrialisatie

welke in samenhang met mechanisatie een fase van Industriële Revolutie genoemd kan

worden en duurzame economische groei veroorzaakte.

De vraag waarom er zo hard gewerkt werd en wordt, is in hoofdlijnen opgelost. Het

was eerst noodzakelijk om harder te werken om te kunnen overleven, daarna begon

consumentisme het arbeidsethos steeds meer te beheersen.


54

Literatuur

Allen, R.C., „Tracking the agricultural revolution in England‟ Economic History Review

Vol.52, 2 (1999).

Beliën, H.M., M. Müller, Een geschiedenis van Europa 1500-1815 (Haarlem 1989).

Bezís-Selfa, J., Forging America: ironworkers, adventures, and the Industrious Revolution

(New York 2004).

Blockmans, W., P. Hoppenbrouwers, Eeuwen des onderscheids. Een geschiedenis van

Middeleeuws Europa (Amsterdam 2004).

Blom, J.H.C., E. Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden (Baarn 2003).

Boldizzoni, F., Means and Ends: the Idea of Capital in the West, 1500-1970 (Basingstoke

2008).

Borsay, P., A History of Leisure. The British Experience since 1500 (New York 2006).

Boserup, E, The conditions of agricultural growth: the economics of agrarian change under

population pressure (Londen 1965).

Cheney, P. „Jan de Vries, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household

Economy, 1650 to the Present (New York 2008)‟ Business history review 83,3 (2009)

654-657.

Clark, G., Y. Van Der Werf, „Work in Progress? The Industrious Revolution‟ The Journal of

Economic History Vol. 58, 3 (1998) 830-843.

Clydesdale, G., „Economic Decline and the Failure of Chinese Entrepreneurs‟ The Quarterly

Journal of Australian Economics 10, 2 (2007).

Cornelisse, C.L.E. „De invloed van ontginning op marktvorming in Holland tussen de tiende

en dertiende eeuw‟ in: W.P. Blockmans, M. Damen, Bourgondië voorbij: de Nederlanden

1250-1650: liber alumnorum Wim Blockmans (2010) 251-261.

Fussell, G.E., „Bookreview, no title‟ , The Agricultural History Review Vol. 7,1 (1959) 59.

Goudsblom, J., The course of Human History. Economic Growth, Social Progress and

Civilization (New York en Londen 1996).

Graig, L.A., D. Fisher, The European Macro-economy: growth, integration and cycles, 1500-

1913 (Cheltenham 2009).

Gurp, G. van, Brabantse stoffen op de wereldmarkt. Proto-industrialisering in de Meierij van

’s-Hertogenbosch 1620-1820 (Tilburg 2004).

Hayami, A., „A Great Transformation. Social and Economic Change in Sixteenth and

Seventeenth Century Japan‟ Bonner Zeitschrift für Japanologie 8 (1986) 371-414.


55

Hayami, A., „Aspects démographiques d‟un village Japonnais 1671-1871 Annales Histoire

Sciences Sociale, 24, 3 (1969).

Heyden, C.G.W.P. van der, „Oorsprong en karakter van de proto-industrie in Noord-Brabant:

een baanbrekende studie van Gerard van Gurp‟ Textielhistorische Bijdragen 45 (2005)

83- 93.

Jones, E., The European miracle: environments, economies and geopolitics in the history of

Europe and Asia (Cambridge 2003).

Knibbe, M.T., „De hoofdelijke beschikbaarheid van voedsel en levensstandaard in Nederland,

1807-1913‟ Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 4,4 (2007) 71-107.

Komlos, J., „The Food Budget of English Workers, A Comment on Shammas‟ The Journal of

Economic History 48, 1 (1988) 149.

Komlos, J. „Shrinking in a Growing Economy? The Mystery of Physical Stature during the

Industrial Revolution‟ The Journal of Economic History Vol.58, 3 (1998) 779-802.

Kooij, G.A.,„Urbanization and Nuclear Family Individualization; a Causal Connection?

Current Sociology 12,13 (1963) 13-24.

Kooij, P., „Agrarische geschiedenis in de actualiteit‟ De actualiteit van de agrarische

geschiedenis 29 (Wageningen en Groningen 2000).

Landes, D.S., Arm en Rijk: Waarom werd het Westen rijk en bleven andere landen arm?

(Utrecht 2004).

Laslett, P., „Family, kinship and collectivity as systems of support in pre-industrial Europe: a

consideration of the “nuclear hardship” hypothesis‟ Continuity and Change 3,2 (1988)

153-175.

Maddison, A., Chinese Economic Performance in the long Run (Parijs 1998).

Marijs, A.J., W. Hulleman, Meso-economie en bedrijfsomgeving. Een bedrijfstakanalyse

(Groningen 2000).

Mendels, F.F., Proto-industrialization: theory and reality, general report (Boedapest 1982).

Moore, S. „Bookreview Jan de Vries‟, Canadian Journal of History 24,1 (2010).

Ogilvie, S., „Consumption, Social Capital and the „Industrious Revolution‟ in Early Modern

Germany’ The Journal of Economic History, 70, 2 (2010).

Rima, I.H., „Increasing Returns, Economic Growth Theory, and the Classicals‟ Journal of

Post Keynesian Economics 27,1 (2004) 175-183.

Rockman, S. „Bookreview Forging America, Iron workers, Adventurers and the Industrious

Revolution by John Bezís-Selfa‟ The William and Mary Quarterly , 62,2 (2005).


56

Rowe, W.T. „The price of rise: market integration in eighteenth century China, by Sui-Wei

Cheung‟ The Economic History Review 62,4 (2009) 1036-1037.

Ruggles, A., „The Transformation of American Family Structure‟ Chicago Journals 99, 1

(1994) 103-128.

Ruwet, J. „Bookreview‟ The Economic History Review 12, 1 (1959).

Schuurman, A., J. de Vries (red.), Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen van 1550 tot

1850 (Amsterdam 1997).

Schuurman, A., Private domain, Public inquiry: families and life-style in the Netherlands and

Europe, 1550 to the present (Hilversum 1996).

Sennett, R., The Corrosion of Character. The Personal Consequences of Work in the New

Capitalism (New York en Londen 1998).

Shammas, C., „The Food Budget of English Workers: A reply to Komlos‟ The Journal of

Economic History 48, 3 (1988) 673-676.

Trompetter, C., J. Luiten van Zanden, Over de geschiedenis van het platteland in Overijssel;

elf studies (1500-1850 ) (Kampen 2001).

Veldman, I.M., „Representation of Labour in the Sixteenth-Century Netherlandish prints: The

Secularization in the Work Ethic‟ C.Lis, J. Ehmer (editors), The Idea of Work in Europe

from Antiquity to Modern Times (Cornwell 2009).

Vries, B.M.A. de (red.), Van agrarische samenleving naar verzorgingsstaat. Demografie,

economie, maatschappij en cultuur in West-Europa, 1450-2000 (Groningen 2000).

Vries, J. de, The Industrious Revolution, Consumer Behavior and the Household Economy,

1650 to the Present (New York 2008).

Vries, J. de, „The Industrial Revolution and the Industrious Revolution‟ The Journal of

Economic History 54, 2 (1994) 249-270.

Weber, M.,„Die Protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus‟ Archiv für

Sozialwissenschaft und Sozialpolitik (1904).

Wittle, J., „Bookreview Jan de Vries‟ European History Quarterly 40 (2010).

Wrigley, E.A., D.Souden, The Works of Thomas Robert Malthus. Essays on Population.

Volume Four (Londen 1986).

Zanden, J.L., Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse

economie 1350-1850 (Bergen 1991).

Zanden, J.L., „Is het handelskapitalisme een aparte theorie waard? Tijdschrift voor Sociale

Geschiedenis 22, 1 (1996) 62-67.

'Industrious Revolution' Mariëtte Smilde

Documents

Transcript of 'Industrious Revolution' Mariëtte Smilde