Copyrighted material

Industrielc vormgcving

-rh't. One

Gopyngnted matenal

VOOR INGRID EN PETER

C )oYflght8d ma flal

ohn Heskett Industriele vormgeving

SUN

C )OYflght8d ma flal

,

Oorspronkdijke titel: Indu$l1ial Design . Londen (Thames and Hudson) 1980, 1987 Vwa1ing: Jeske Nelissen, met medewerking van Leo van de Munkhof cn Marijke Munnichs OlJl!iagontwerp en boekver7orging: Leo de Bmin, Ooij o Thames and Hudson Ltd . Londen 1980 o Nederbndse vemiing: Uitgeverij SUN, Nijm~en/ Amsterdam 1989

I S BN 90 6168307 6 NUR 656.654

Eerstc dmk: september 1989 Tweede druk: seprember 1994 Derde druk : mei 1997 Vierdc druk: m •• n 2003

www.uitgeverijsull.n1

C )oynght8d ma rial

Inhoud

Inleiding 7

HOOFD TUK I

Va.n uaditioneel handwerk naar industTiCle kunst II

HOOFDSTUK 2

IndustriaIisatie en bet rocken "aar barmonie 28

HOOfDSTUK 3 Het 'Amerikaansc

HOOFD TUK 4

, en massaproduktie 53

en rationalisering 73

ROOPDST K 5 Kunst cn industrie in bet begin van de twintigste eeuw 91

HOOPDSTUK 6 Het ont taan van de profcs5ionele indusuicle vormgeving 113

HOOFDSTUK 7 De opkomst van de 'streamlining' 130

HOOfDSTUK 8 Bedrijf vormgeving en produktidentiteit 139

HOOFDSTUK 9 Tcchnologiscbe vemieuwing en vOlIllgeving v~~r bet bui.bo uden 161

ROOfDSTUK 10

pelen, lereo, werkeo en vrije tijd [74

HOOFDSTUK I [

Massaproduktie en individuele kcuze [95

HOOFDSTUK 12

VO[lIlgeving en po)jtick 202

Be luit 222

Een keuze uit de litentuur 231 Herkom t van de iUu tr:uies 236 Register 237

•

Copyr ~ted rT' r al

Copyrighted material

Inleiding

[11 de afgelopell twee eeuwen is de mens er steeds beteT in gcslaagd om de omgeving waarin wij wonen te beheerscn en VOIll. te geven, zozccr zelfs dat het cen gemeenplaat~ is gewordcn te spreken van cen door de men gemaakte wereld. Het instrument van deze omvorming wa. de gemech.ni,sccrde indus­trie. Een aanzwcllendc Stroom kunstvoor­werpen ell werktuigen vloeide nit haar werkplaatscn en fabrieken om te voonien in de behocftcn en wcnSCll van cen grocicnd ded van de wercldbevolking. Dc vcrande­ring was nict alleen kwantitatief van aard, maar wijzigde ook radicaal de kwalitcit van het leven dat wij Iciden, of wuden willen lciden.

In de gcschicdcni5 van de industriCle vormgeving keren de twee onJosmakelijk met clkaar verbollden thema's continu'itcit ell vcrandering voortdurcnd in andere gcdaan­ten tcrug, en oms raaktcn zij hevig met e1-ka.1r in conflict als gevolg van de regerutrijdi­ge cisen die zij stelden. Dc spanningen russen bcide werden nog vcrhevigd door de wijzc waarop de industriCle vorrngevillg historisch tot ontwikkeling kwam. Ofiehoon zij wor­tclt in de traditie van het ambacht, maahe zij geen cenvoudig lineaire ontwikkeling door van ambacht nur mcchanische produktic, maar volgde zij veeleer ht:t patroon vall voorrdurendc diversifiering, tijdem welke zij steeds weer nit:uwe facroren en invlocden in zich opnam. Een duidclijke lijn die men eeh­ter in deze ontwikkcling kan waamcmen is dat vormgc:ving, het ontwerp van de visucle vorm, gclcidclijk aan los is komen te Sta3n van de daad van het vervaardigen.

7

Gopyngnted matenal

In de ambachtelijke produktie gaan ont­werp en uitvoering samen. Hun onderlinge afstemming vcrloopt via ccn samcnspel van oog, hand en material en . Doordat het gehele proces door cen persoon kan worden uitge­vocrd lijkt bet minder complex, gaat het cen mensclijkc schaal niet te buiten en krijgt het cen ogenscbijnlijke eenvoud waardoor bet rowel door ambachtsman au buitenstaander au cen duidclijke eenheid wordt ervaren. In de op malSaproduktie gerichre industrie valt dczc samt."I1hang uitcen cn komt de com­plexiteit van ontwerp en vervaardiging dui­delijk aan bet licht door de splitsing ervan in cen reeks gespcciaJiseerdc werkzaamheden. Deze deelprocessen zijn onderling weliswaar verbonden, maar zo dat de relaties ert\lS$cn vaak a1s afstandclijk en onpL'J"soonlijk wor­den ervaren . Ondanks de gewijz.igde om­standigheden van de indu.,tricle produktie, gaan veel srudies over varmgeving crvan uit dat de cenhcid, cigcn aan de ambachtclijke produkrie, nog steeds bestaat, en wordt vormgeving afgeschilderd als een autonoom, gecsrclijk proces, dat zich af'pcclt binnen cen

verhouding tusscn vormgevcr Men legt de nadruk op de indi­

prcstatie en in de analyse van pro­duktcn rockt men vooral naar de unicke kcn­merken van de uiterlijke varm. Deze bena­dcriog wordt soms ondersteund door de ma­nier waarop tcntooruteUin.gen en museum­coUecries voorwerpco als zuivcre vormcn ex­poseren, waarbij men nalaat crop re wijzen dat de vormgeving bClnvlocd is door het produktieproccs en de manier waarop de voorwerpen werden gcbruikt.

Dezc op de vorm gerichte memodologie is niet aileen toegepast in de analyse van ont­werpen uit bet vcrledcn. Ook - en daarbij kan men meer vraagtekcns zetten - rracbt men er maar al te vaak hedcndaagse opvat­tingen ovt.'J" 'goede' vormgeving, gewoonlijk omschrevcn in termen van specifiekc vorm­principes, historisch mee te onderbouwen. Een dergcLijke benadering is er in bet alge­meen sterk op gericht het publiek die waar­den en normco bij te brengen, die in bepaal-

de meorieCn of instellingen worden gekoes­terd. Door de rechtrnatighcid van enke! die produktco die met deze normco in overeen­stemming zijn te bcnadrukken, is bet mogc­lijk het primaat of de onontkoombaarhcid van bcpaalde tradities te bepleiten en zo een beeld van cen formcle of tbeoretische een­heid te presenteren da.t weinig Ie makco beeft met de feitclijkc diver itcit van de vormge­ving, lowel in heden als verleden.

Als reactie op de bcperkingen van dcze formalistiscbe visie op alledaagse voorwer­pen hem men de ingrijpende veranderingen die door de industria lisa tie zijn teweegge­bracht onderzoeht door de vormgeving op te vatten als een maat"$chappelijk verschijnsel. Hoewcl deze benadering een waardevoUe aanvulling biedt, is de zwakte ervan dat zij te veeJ de nadruk legt op de maatschappelijke context, en daardoor voorbijgaat aan de peT­soonlijke eigenaardigheden en de vrijbeid van de individueJc ontwcrpcr. Zijn rol wordt teruggcbracht tot die van ceo willoos werk­tIIig ten dienste van maatschappelijke, econo­mischc: of politieke nc1sels en waarden.

Dezc studic lcunt op beidc benaderingco t."11 bebandch zowcl het aandecl van indivi­duele antwerpers als de maatschappclijke be­pt.'J"kingcn die hun werk mede bebben vorm­gegevcn . Zij verwerpt de opvatting dat VOl mgeving kan worden beoordeeld vanuit cen enkel standpunt of op grond van een en­kcl waardensysteem. De diversitcit die men in de vormgeving aantreft, maakt bet nu eenmaal noodzakclijk de wissclende rollen en funetiC! die zij vcrvult in de beschouwing te beuekken . Om baar bctckenis vast te kunnen stellen moet men zich afvragen waarvoor zij werd ontworpen en waarvoor rij feitclijk wordt gebruikt. Dat betekent dat er een on­derscheid moet worden gemaakt tussco de

• mamer waarop Cen ontwerper naar VOfUl-

geving kijkt en de manier waarop wij de vormgeving ervaren, als wij voorwerpen in het gebruik bclcven.

Voor een verkhring van de wijze waarop de industriCle vormgeving rich histori ch heeft ontwikkeJd. dienen we ook in re gaan

8

Gopyngnted matenal

op de organi,atorische cn maatschappcJijke context dic de aanzet gaf tot het bcdenken van de ontwerpen. en de materiele cn institu­tionele kadcrs zonder welke de ontwerpcn niet hadden kunnen worden uitgevocrd. Dit wiJ echter niet zeggen dat het werk van ont­werpers cnkel en alJeen ZQU zijn af te Iciden uit dit soorr factoren: de conceptie van een ontwerp is niet louter een weergave in visuc­Ie vorm van revoren va.,tstaande waarden. maar een creatief, katalyusch proce waarin sprake is van een wissel werking tussen exter­ne factoren en overtuigingen, begaafdhedcn en vaardigheden van individuele of groepen ontwerpers. De invlocd van ext erne factoren is gewoOillijk het grootst bij het vaSt5teUen van de e1ementen die van belang zijn voor de gebruiksfunctie van een ontwerp - dat wil

de criteria op grond waarvan het gc-. zal worden bevonden voor een be­

oogd praktisch doel. Individuele creativitcit spcclt gewoonJijk de bclangrijkste raj bij het bepalcn van de mate waarin de uitcinddijke vorm cen esthetischc gewaarwording biedt, en een psycbologische of symbolische flmctie heeft. Een van de markanute naoorlogsc Britse vorOlgevers. Misha Black. bevestigdc de cigen opvatting die omwcrper van hun rol bebbcn: ' Oat creativircit de: grondslag vormt van hun wcrk. is de overtuiging die alJe omwerpers moti vccrt ... Om allce,n aI als ontwerper te kunnen be taan is het geloof dat men tcnminste over cen beetje crcatief talt.'11t bt.'Schikt even als voor een metselaar bet vertrouwen dat hij cen rechte laag bakstt.'11CD kan leggen.'

Wanneer het is uitgevoerd. gaat een Ont-

9

werp cchter als tastbaar artefact dec! uitma­ken van de eigentijdsc fysieke wl' rkclijkheid en wordt het gcbruikt voor specifieke doel­einden in cen maatschappij die bcpaaJt hoc men de vorm crYan waarnccmt cn waar­deen. Deze waardering kan gebaset.-rd zijn op andere voorandcrstcllingen dan die vaLl dc ontwerper cn de producent. en ik hoop bier duidclijk te maken da.t de waardcn die aan ontwerpen in hun socia Ie functie wordt.'11 toegekend, niet absoluut vastliggcn. maar verandcrlijk zijn en rclatief.

Het zaJ duidclijk zijn dat men in H:n bock onmogclijk zein maar een rcprcscntaticve 5e­Icetie kan bieden uit de brcdc scala van ont­werpen die in een periode van vclc ticntallen jaren zijn vervaardigd. Ik probet.-r daarom hier cen ovcrzicht te geven van de hoofd­lijnen uit de gcschiedt-nis van de indusmclc vormgcving en duidelijk te maken dat uit­eenlopende krachtcn en invloeden de vor­rnt.'11 en de maatschappelijke rol ervan hcb­ben bcpaald. De spccifieke voorbcelden die worden bcsproken werden vedal gesclcc­teerd omdat ze typisch zijn voor dele the­rna's en invJocden. en nie! ZOZeer omdat ze aJs enige hiervoor rcprescntaticf zouden zijn. AI zuUen mijn cigcn voorkeuren en voorin­getlomenheid duiddijk blijkcn. loch wil ik met dit bock niet cen bepaaJd gczichtspuDl propag~-rcD . Dc bedocling ~-rvan is tot begrip aan te zenen. hoe en waarom de voorwerpcn om ons heen zijn zoals zc zijn en ccn ladcr aan Ie reiken waarin de Iczcrs hun eigco crV3-ring van de voorw(.-rpcn uit hun dagclijk.~ Ie­yen een plaau kunnen geven.

Gopyngnted matenal

Copyrighted material

HQQFDSTUK I

Van traditioneel handwerk

naar industriele kunst

In toenernende mate en in ecn stced groter decl van de wereld wordt onze directe mue­Ic omgcving bchccr t door prod uk ten die volgens industriele methoden zijn vervaar­digd. Thui en op het werk. in scholen. fa­brieken. kantoren en winkel,. in open bare gcbouwen. langs de open bare weg en in ver­keer en vervoer. vormen zij het zichtbare cultureJe landschap van het dagelijks leven, en te zamen genomen scheppen zij ecn com­plex patroon van functie en betckenu. waar­in bet bccld dat wij van de wercld hebbcn. de houding die wij er tegenovcr aannemen en de zin die wij aan onze relarie met de wercld

• • gcven. n3UW z1Jn verweven. Aangezien machines een herhaalbare prc­

cisie hebben die door de meruelijke hand niet kan worden geevcnaard. geven vorm en constructie van industrieJe produkten zelden cen indicatie van het aandcel en de persoon­lijkhcid van de makers. Daarom. en omdat ze in grote aantallen worden geproduceerd. overa] worden aangetroffen en er niet zelden complex uitzien, lijken ze som$ een vrcemd en zclfs ovcrweldigcnd cigen leven te leidcl1. Toch zijn ze aile onmiskenhaar cen tastbare. materieIe vertaling van cell procC5 van mel1-sclijke vormgeving. van ontwerp. beoord~ ... ling cn spccifia. ... ing.

Dit proces van vormgeving is oneindig gevaricerd en de preciezc aard crvan is daar­om moeilijk in ecn c:nke1e formule of defini­tic samen te vatten. Het ontwerp kan het werk zijn van een persoon of van een samen­werkend team; het kan de vTucbt zijn van een uitbarsring van crcatieve inruItie of de uitkomst van cell zorgvuldige calculatie op

I I

C )oYflght8d ma flal

basi van techniscbc gcgcvcns of van grondig markconderzock, maar bet bn ook - zoab sommige ontwcrpers beweren - aflungen van de muak van de vrouw van de directeur. Factoren die cen beperkende of juist stimule.­rcnde rol in het ontwerpproccs kunnen spe­len. zijn bijvoorbceld besli singen v:m zake­lijke of potiticke aard, de wijze waarop de omgeving is georganiscerd waarin een ont­werper werkt, de staat van ontwikkcling waarin zich het materiaal en de produkricfa­cititeiten bevindcn waarover hij kan bcschik­ken, of de hccrscnde maatschappetijke en cs­thetische denkbcclden - de reeks van OlOgC­tijkc combinatics is cindcloos.

Welke echter ook de bijzondcre omstan­digheden mogen zijn, indunrielc vormgc­ving is een cTt.-aoef proces waarin iets wordt bcdacht en vcr vol gens nader uitgewerkt, los van de middclcn waarmec het wordt gepro­ducccrd. In dit proces gaat het om cen uit­cindclijkc synthc.\e van clkaar ver. terkende en vaak onder ling strijdige factoren, die uit­mondt in een driedimcnsionaal ontwerp. en om de materiCle werkelijkheid daarvan, die met mechanische middclen in veelvoud kan worden gereproduceerd. He! is dus nauw vcrbonden met de industrialisarie en rnecha­nisarie die rond 1770 met de IndustriClc Rc­volutie hun intredc deden in Groot-Brittan­nie, al kan het niet simpelwt-g worden bc­schreveri als cen deterministisch gevolg van deze gebeunenissen. Het doorslaggevendc kenmcrk ervan. de scheiding van ontwerp en fabricageproces, manifesteen zich in fcite al voor de lndustriele Revolutie. vanaf de laIC middeleeuwen, tOCtl zich op basis van am­bachtelijke produkticmethoden een vroegka­pitalistische industriCle organisatie begon te ontwikkelen.

Dc groei van de handel in de middcleeu­wen was cen beslissende fase in deze ontwik­keling naar specialisering. In de ontluikende neden van WeSt-Europa, zoals Florence, Ve­netic, Ncurenberg en Brugge, onmonden grote ateliers die opgezet waren om tc voor­zien in de verfijnde smaak van hoven, kerken en rijkc kooplieden. Hoewcl traditionele

vaardigheden en technicken nog de over­hand hadden, gingen dezc ateliers zich meer spccialiSctcn. Er wcrd een groot aantal voor­werpen van hetzclfde type vervaardigd, al bestond het produkrieproces in wezen uit het met behulp van ambachtelijke methoden herhaald kopieren van bestaande modellen. Vcel werk dat door deze ambachts­lieden werd gemaakt, was technisch en anis­rick gezien van hoog niveau, en DlS'en kun­stenaars en handwcrkslieden bestond geen strikte scheiding. Als er een onderscheid was dan hing dat eerder af van het bereikte ni­veau dat bcrustte op ccn gemecnschappelijke ocfcning en bedrevenhcid. dan van vcrschil­len in aard en type van werkzaambeid.

De ononderbroken uitbreiding van de handel en de handel mogelijkhcden en de grocicnde omvang van de produktie-cenhe­den schiepen echter cen concurrentiedruk die op zijn heurt een behoefte aan vernieowing wakker riep alsook cen vraag naar een karak­teristieke trek of technisch snufje waardoor een produkt zich kon onderscheiden en de aandacht van afncmers op zich kon vestigen. Begin zestiende eeuw begonnen in Italie en Duitsland de eerste. opkomende ontwerpers met modelboeken aan deze behoefte tegc­moet te komen. Deze boeken bestonden uit verzamelingen gravures die met nieuwe, me­chanische drukproccdcs in grote aantallen werden vervaardigd, waarin decoratieve vorlllcn. patronen en motieven waren afge­beeld. Gewoonlijk waren zc bestemd voor takken van de textielnijverbcid als de band­wevcrij of voor de meubcImakerij. Dc mo­delboekcn bevatten ontwerpen die needs op­nieuw voor verschillende doclcinden kondcn worden gebruikt, en hun betekenis voor de geschicdenis van de industriele vormgeving was dat cal ontwerper, door zijn werk in dezc vorm opcnbaar te maken, niet langer betrokkcn was bij de wijle waarop de mo­dellen werden tocgepast en gcbruikt.

Naarlllate in de zevenriende ecuw het cen­trum van de handel in Europa zich verplaat­ste van bet Middellandse-Zeegebied naar de Atlantische kust. kwam het brandpunt van

12

Gopyngnted matenal

de macht te liggen bij lIationalc staten met eell gecentraliseerde, monarchale rcgering, waarvall het Prankrijk van Lodewijk XlV de bdicbaming was. Tijdcn dc rcgering van de 'Zonnekoning' zorgden de omvang en gran­deur van het leven aan het hof voor een over­vloedige klandizie voor kunstenaars en ge­schoolde vaklieden, hetgeen uiteindelijk leid­de tot de opriehting van nunufacturen die door de Kroon werd(.-n gcfinancierd en be­heerd. De beroemdste hiervan, gesticht in 1667, bevond rich in Gobelins, en al is deze het bekcndst geworden door haar tapisse­ricen, zij verschafte ook faciliteiten aan scbrijnwerkers en e.delsmedcn. Het was een groots opgezette onde.loeming waarvan het aantal ambacht Iieden in dc honderden licp, met een sehool voor zestig leerlingen. Char­les Le Brun, de eerste kunstenaar aan bet hof van Lodewijk XIV en directeur van de manu­factuur in Gobelins, en een staf van kumtL'­naars, decorateurs en graveurs Icverden Ont­wcrpcn voor een reeks artikclcn als rijtuigell, tapisscrieCn en meubcls, die vaak zo weclde­rig werden gedeeoreerd dat men zc moeilijk nog gebruiksvoorwerpen kan nacmen.

Andere vonten van zowd grote als kleine staten prob(."C:rden het model van de absolu­tistiscbe regering en de voomame stijl van het Franse hoAcven na te volgen. Op de con­cenrratie van de macbt in het centrum volgde de verbreiding van mcrcantilistische eeono­mische beginselen die telden dat hulpbron­nen, vaardighedcn CII produktcn dicnden te worden aangewend en bebecrd ten bcboeve van de staat, gepersonifiecrd in de heerscr . Als gevolg daarvan gingen mecenaat en ko­ninklijke investeringen hand in hand, bet duidelijkst in de grote porscleinmanufactu­Ten die in de acbtticnde ccuw avera! in Euro­pa werden gevestigd.

Het tijne pondein dat in de zeventiende eeuw uit China wcrd gelmporteerd, was vecl beter van samemteUing dan welk keramisch produkt in Europa oak en oefende zo'o aan­trekking kraeht uit op kringen van het hof dat bet cen golf van onderzoek naar de gehei­men van de produktie losslacg. Dc voor-

13

naamne doorbraak op dit gcbied went in 1709 bereikt in de manufactuur in Meissen die door de groomt.'Ttog van Saksen was ge­stieht. Typiseh voor de wijzc waarop in Mcissen de vonllgeving werd benaderd was dat men putte lIit ceo groat aantaJ bronnen. Aanvankclijk wt..,.d bet toch 31 beschikbare vakmanschap van kllmtenaars en hand­werkslieden aan het hof, zoals de goudsmid Johann Jakob Irminger, tevens aangcwend voor het ontwt"'pen van vaatwerk, tigurcn en decoratieve motieven; en tegen het midden van de jaren twintig van de zeven­tiende ecuw nam men ook a.cadcmisch op­gcleide bceldhouwers in diemt am bet model tC vervaardigcn voor de bccldjes waarmec Mei en beroemd werd. Daarnaast waren vecl ontwt-rpen afkomstig van anoniemc ambachtslieden die in de manufactuur werk­tcn. Et-n andere belangrijke bran voor ont­werpen waren de modclboeken, die nag steeds in aanzienlijkc aantallen werden uit­gegcven. In de jaren !wintig van de zevcn­tiende eeuw maaktc Meissen cen serie bccld­jes die bekend werd als 'Callot-figuurtjes' cn die was gebascerd op cen bock met gravures dat in 1716 door Jacques Callot in Amster­dam was gepublicct'Td. Men maaktc van dcr­gelijke boeken dankbaar gcbruik al bron voor figuurmodellcn, deeoraticvc motievcn en details, en bun invlocd was soms opmcr­kelijk wijdverbreid.

De produktie van porselein maakte in het begin deel uit van het leven aan bet hof; van­daar dat bij de vormgeving niet gelet wcrd op de kostcn, maar het accent lag op artistic­ke kwaliteit en uitrnuntend vakman chap. Dc enormc sub idies die nodig waren am de manufacturen in stand tC bouden, vormdcn cchteT cell zwarc financiCle last, en rond het midden van de achttiende ceuw werden nieuwe afzetlllark ten aangeboord om dt' bc­drijfskosten enigszins te neutraliscren . De grociende middcnklasse Iccrde de smaak van thee, koffie en cacao waardcren, hetgeen leid­de tot cen toename in het gebruik van porse­lein, en in de vormgeving verschoof het ac­cent van artistieke exdusiviteit naar aan-

Gopyngnted matenal

vaardbaarheid voor een grote markt. Som­mige manufacturen gingen zich ook sterk op exporunarkten richten; Meissen ging bij­voorbcdd de Turkse handel in koffiekopjcs zonder oor bch.ccr$Cf1. De groei van de be­drijven werd in het algemeen mogeLijk go­maakt door uitbrciding van de handwcrks­methoden en de artistieke kwaliteit van het werk ging onder de druk van grootschalige produktie onvermijdelijk achteruit.

Hocwcl de vormgeving op het vasteland van Europa hoofdzakelijk bep~-rkt blecf tot de produkten van koninklijke manufilcturen, tegt:n de twecde hclft van de achuiende ceuw had zij zich in Frankrijk ook ccn plaats ver­worven als een specialinische, vaalt zcer goed bcraaJde werkzaamheid voor handel onder­nemingen die kwalitatief gocde ontwerpen nodig haddcn voor dcssins op een plat vlak, zoals textiel- en behangmanufacturen. En mct de inct."I1storting van het absolutistische regcringsstelscl onder invloed van de Frame Revolmie, maesten de vrocgere koninkLijke manufacturen die hadden weten te overle­yen, gaan eoncurrcrcn op de markt en wer­den hun ontwerpers in plaats van hoffunctio­narissen onafhankelijke employes.

[n vccl opzichten wckcn de faetoren dic van invloed waren op dc vormgeviug ill het Groot-Brittanuie vall de achuiende ceuw nauwelijks af van die in de rest van Europa. Her was cen blociendc periode voor modc\­boeken en vecl vooraansraandc kunstenaars leverden ontwerpen voor een grote varicteit van objccten. Een bclangrijk verschil was eehtcr dar dc op het vasteJand gangbare vorm van absolutistische monarchic in Groot-Briuannic niet had weten door te zct­ten. De economische waarden van handcls­vrijheid en private winst werden bevorderd en stand vastig verdcdigd door het parlement, waarin, zoals Eric Hobsbawm zo treffcnd uitdrukt, 'het geld niet aileen spralt, maar ook rcgecrdc'. Dit verklaan waarom zoveel van de bcroemde namen die nauw verbon­den zijn met de ontwerpcn en produkten uit deze periodc, gecn kunstenaars en ontwer­pers waren, maar zaltclijke ondememers en

vClllicuwcrs zoals Chippendale, Wcdgwood en Boulton.

Kenmerkend warcn de oDtwikkc\ingen die plaatsvondcn in de produktie van wat ' toys' gcnocliid werdcn - de hoofdmoot aan produktcn van de metaalnijverheid in Bir­mingham, wals knopen, gespen, s1uithaken en omlijstingen. In het midden van de acht­riende eeuw was de fabricage hiervan nog gcbascerd op eraditionele methoden en cen netwerk van k1eine werkplaatsen, aJ bestond er in de verschillende fa$Cf1 van de produktie een hoge mate van specialis2tie. Matthew Boulton, die in 1759 het bedrijf van zijn va­der erfde, nam zich voor het hoofd te bieden aan de hevigc concurrenrie in deze bedrijfs.-13k, en goedkoper te produceren dan zijn concurrenten door een schaalvergroting in te voeren op grond van gemechaniscerdc fabri­cagemethoden. Danom kocht bij in 1761 in Soho ccn fabrieksterrcin aan dat geschikt was voor de bouw van grote ateliers, met sero­mend water in de nabijheid voor machines die werd,""11 aangedrcven door waterkracbt. De produktic wcrd uitgebrcid, en toco de gicterij in Soho in 1766 was VOllooid, werk­ten er meer dan zcshonderd mensen.

Hoofdzakclijk werden nog steeds concur­rerold geprijsde mode-artikelen geprodu­cecrd, bcstemd voor wat in die tijd ceo mas­samarkt was, maar Boulton begon al spocdig de produktie uit te breiden naar nieuwe ter­rcinco, zoals het Sheffield pleetwerk, cco goedkope manier om zilver aan te brengen op een ondcrgrond van koper. Oit leidde la­ter tot de produktie van zwaar verzilverd plcct en ormulu, cen legering van goudpoe­dcr en kwik waarmcc kopcrcn afgietseLs wer­den verguld. Talrijke andere ideecn en on­derncmingen werden beproefd, waarvan sommige succes hadden en andere bijna tot een financielc catastrofe leidden. Boulton wekte inderdaad vaak de indruk dat hij zalte­lijke rampspoed over zich afriep door zo'n omvangrijke stroom produkten uit Soho de wereld in te ruren, sommige en masse gc­producecrd voor een grillige markt, andere vervaardigd uit kostbare materialen en mer

14

z

I

Gopyngnted matenal

een uiteme aan vakmanschap, en kennelijk bestemd voor een kritischer klantenkring Er zat cchtcr cen logica achter deze diversiteit, en vormgeving was daarbij een centrale fac-tor.

Boultons benadering van vormgeving was eclccti ch, cen weer piegeling van de in zijn tijd heersende opvattingen. 'Mode heefr in deze zaken veel te betekenen', schreef hij, 'en die van her huidige tijdperk onder cheidt

COPy Iqh :cd 11' 1

rich door het ovememen van de meest Ele­gante omamenten zonder dat men het aan­durft nicuwe tc bcdcnken.' Eclccticisme was daarom, evenals cen lage prijs, een economi­sche noodzaak, want de modieuzc markt vroeg om cen grote kcus. En aangezien de artikelcn van Boulton ook in het buitenland werden verkocht, werd erg vee! aandacht be­steed 33n dc afwijkcnde bchocften en de ver­scheidenhcid in smaak van de specifieke markten. De modelboeken die in Soho wer­den samengestcld bevatten vormen, ontleend aan tal van bronnen. aangezicn Boulton vaak werkstukken leende van vrienden en kennis­sen om er gietvormen en tckeningen van te kunnen maken. Ook ccn nctwcrk van tus­scnpcr onen in binnen- en buitcnland zorgde

15

Copyr red

1-2. De vercn rococo-decoratie van cen tel kanncn van Derby hire fluoriet ell ormulu (links) en de ingelogen neocla55ici ruche verfijning van cen kanddaber van helfield plcet latcn d grole verscheidenheid in m.teri •• 1 en tijl zien die de ontwerpcn van

Matthew Boult n p elk nive.u van de produktie kcnmcrktc.

Copyr h ed 11' r .11

I

voor de aanvoer van taHoze voorwerpen, gietvormen, bocken en schetsen, en boven­dien werden er modellen en tekeningcn aan­gekocht van vooraanstaande kunstena<lrs als John Flaxman enJames Wyatt. Hocwel wei­nig bekcnd is over de tekcnaars en vaklicden in Soho, Iijkt het merendcel van Boultons onrwerpen door hen te zijn bedacht, meer op basis van vormen en modellen die van elders waren bijeengebracht, dan via opdrachten aan derden.

Het beste werk dat door Boulton w~"Td z gefabricccrd was VOl mgegeven in neoclassi­

ci tische stijl, ge'inspireerd door bet werk van Robert en James Adam. Dcze stijl raaktc aan bet eind van de achttiende eeuw bij aristo­cratic en middenklasscn in zwang. Of de ge­brocders Adam werkclijk voor Boulton Ont­

""ierpen en in welke mate, is niet te achterha­len, nuar ze Ludden indirect ongetwijfeld cen grote invloed op zijn produkten, en dat de neoclassicistische mode samenviel met cen gunstig bandclsklimaat paktc wei bijzonder forruinlijk uit. Dc geometrische eenvoud en het berhaald gebruik van kla siekc motieven, kenmc.'Tkc.nd voor dcze stijl, maakten hem bij uitstek geschikt voor vcelvoudige reproduk­tic, en het feit dat Boulton dit zo goed wist uit te buiten vormdc in Soho de verbindende sclukel tussen massaproduktic en ambachtt~ lijk werk.

Zijn bclcid was crop gt"Ticht gclcidelijk ccn staf op tc bouwen van hooggcschooldc ambacht lieden die de kwalitcitsnOlUIen in de sector van de massaproduktie konden bandhaven en tevens bun talcotcJl konden aanwenden voor de meer eisende maar min­der regelmatige produktie van kwaliteitsgot~ deren. Basisomwerpen en -onderdelen kon­den over de hele Iinie worden gebruikt, om­dat mallen en matrijzen konden worden aan­gepast aan verschillendc metalen. Maar hoe­wei hier wcrd gewerkt volgClts indusrriele methoden, was individueel vakmanschap nog altijd csscntiecl, en doordat de fijnere ar­tikelen in hoge mate met de hand werden afgewerkt en er veel vaknunschap aan te pas kwam, vormden zij een klasse apart. Derge-

lijke luxeartikelen waren niet bijzondcr winstgevend, maar bezorgden Boulton de reputatie dat ruj kwalitcit leverde en een groot aantal relatles in vooraanstaandc anis­tieke en maatschappelijke kringen. En de ideeen en ontwerpen die hij via deze contac­ten onafgebroken kreeg aangeleverd kwa­mCll weer ten goede aan de lucratieve sector van de massaproduktie.

Een zelfde verhouding tussen verschillen­de categorieen produkten bestond in de op­zet van bet aardewerkbedrijf dat werd op­gebouwd door cen tijdgenoot en gocde ken­nis van Boulton, Josiah Wedgwood, hocwel hier in de organisatie cen meer uitgesproken onderschcid werd aan.gcbracbt ttlssen zoge­noemde 'gebruiks-' en 'decoratievc' artikc­len. Evcnals de door Boulton geproducecrde lux~-anikclcn wcrdl.TI Wcdgwoods mooiste decoratieve artikelen vcrvaardigd naar de heer ende ncodassicistische tijl, en van fijnc matcrialen, vooral van basalt en jaspis. Be­kende kuostenaars als John Flaxman, George Stubbs ell Joseph Wright ontvingen op­drachn.TI voar ontwcrpcn die, hocwc:l er gc­bruik werd gemaakt van mechanische rniddelen als draaischij ven, bij de uitvocring en afwerking cen hoge mate van vakman­schap vercistcn . Het artistieke succes van Wcdgwoods d~'Corarieve artikelen was enorm en bezorgde hem internationaal cen voortrdfelijke reputatic op het gcbied van de keramische produktie van zijn tijd.

Die rt'"plltatie was ongetwijfeld terecht, maar moct worden geplaat t binnen bet gc­heel van Wedgwoods prestaties. E venals bij Boulton verscbaften de in grote hocveelhe­den gcproduceerdc gcbruiksvoorwerpcn hem de mankracbt ~TI de tcchniscbe en finan­dele middelen, ronder wdke de meer on­regelmatige en veeleisende prod uk tie van de­coraticve voorwerpen niet mogelijk zou zijn gcweest. Dc gebruiksvoorwerpen verdiencn echter zelf ook de aandacht.

De aardewcrkindll tric in N oord-Staf­fordshire was in het midden van de achttien­de ceuw nog klein cbalig, maar twee de­menten van vemieuwing tilden haar uit bo-

Gopyngnted matenal

3

vcn hct nivcau van ccn pl3ucl:md nijverhcid. Het cne bestond ujt cen reck pogingen om door hct meermaals was n en hct verbetercn van de samcnstellingcn van dc klci de wit­heid van porselcin na te boot n, het andere was dc ontwikkcling van mernoden am vloeibarc klei herhaald in vormen te kunn n gieten, zodat brokken klei niet meer a(zon­der)jjk gedraaid en mCI de hand op een schij( gemodeUcerd hocfden te worden. Het werk

Copyr crIed Im L 00

van Wedgwood kan worden gezien de voortzetting en combinatie van dcze twee onrwikkclingen . Zijn experimenten ter ver­betering van materialen haddcn echtcr niet de nabOOI ins van porsclcin ten docl , maar de verfijning van de bijzonderc eigen chap­pen van tradjtionele materialen . Een van de eerste vtuchten van dcze aanpak, in de loop van ver cheidene jaren on twikkeld in cen reeks nallwgeZCtle en diepgaande onderzoe­ken , wa het cremekleurigc aardewerk dat la­ter bekcnd werd als 'Qll en 's Ware' , en dat voor het eerst geprodllcecrd werd in 1763. Wedgwood be chrecf bet als 'typiscb aarde-

17

3. Wedgwoods idea.1 van 'c1eg.nrie en "ellvolld' wordl bdicha.md door de icrlijke proportic van "en lafclscrvic in Queen ' W.re, ca. 1790, gedecorcerd met he! de in 'Creen Water Lear .

c.,opyngnled mL nal

werk v~~r dc tafel. gehcel nieuw van uiter­Iijk ... gemakkelijk en snel te vervaardigen en derhalve goedkoop·. Hiermee druktc hij zich een tikkeltje te zwak en te bcschcidcn uit. Queen's Ware was volkomen nieuw. en de k walitcit ervan en her fcit dat het kon wor­den gegoten luiddcn het tijdperk in van de modcmc kcramischc produktie. Wcdgwood was niet aileen een uitmuntend experimen­teel wctenschapsbeoefenaar. maar ook een scherpzinnig ondememcr die bcscfte dat er potentieel cen grote markt bestond voor goed en gocdkoop scrviesgoed. De fabriek die hij in Etruria bouwde was ontworpen met het oog op de inzet van mechanisehe middclen. arbeidsdeling en een. naar de nor­men van die tijd. massale produkrie die gron­dig marktonderzock nodig maakte. Vanaf 1773 Iiet hij catalogi drukken om reclame te maken voor zijn artikelen. en van de catalo­gus Gebrui/estJrtikelen werden zcs edities ge­drukt. waaronder een Fran e. een Duitse en een Nederlandse.

Dcze mnovaties hadden drasrische gevol­gen voor het proces van vormgeving. Dc precisie die het he.rhaald gebruik van een gietvorm bezit. ontnam aan de arbeider die her uitvoerend wcrk doom de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de vorm. waar­door de volledige v<:rantwoordelijkheid voor de kwaliteit bij het ontwerp van het prototype kwam te Iiggen. Gcschoolde mo­delleurs en ontwerpers waren zeer gezocht. en tegen 177 5 had W ed!,'Wood cr zevcn in voUedige dienst. die aan het hele assortiment van produkten werkten. De massaproduktic van gcbruiksartikelen vereiste ook cen meUe­re methode van decoreren dan het schilderen met de hand. of schoon deze laaute methode nog steeds werd toegepast bij speciale op­drachten voor !afelserviczen. Door de firma Sad1er & Green uit Liverpool waren in 1752 technieken ontwikkeld voor het decalqucren van keramische decoraties. en zij werd door Wedgwood ingcschakeld om dessins tc ma­ken volgens zijn specifiearie. Bovendien wer­den er modelboeken samenges!eld met ont­werpen voor randen en decoratieve morie-

yen en vormboeken me! tekeningen van vormen en cen specificatie van de afmetin­gen . •

Terugblikkend op de toestand waarin de industrie zich beyond in de tijd dat hij met zijn werk begon. schreef Wcdgwood eens: 'De EJegantie van de vorm was een ondcT­werp waaraan erg weinig aandacht werd be­steed.' Later be ehrcef hij zijn cigen ideaal vaak als 'c1egantic en cenvoud·. Sommigc gebruiksvoorwerpen uit zijn begintijd. IO omsueeks 1760. bcantwoordden nauwclijks aan dit ideaal. gemodelleerd a1s Ie waren in de meest uiteenlopende fruit- en groentcvor­men. in de rocoeostijl die toen in twang was. Het enthousiasme waarmee Wedgwood de ncoc1assicistische mode omhc1sde. leek oehter evc.nzcer te maken te hebben met zijn per­soonlijke voorkeur als met zijn handclsin­stine!. Dc geiukkige eombinatie van traditio­nele. funetionele vormen voor huishoudelijk gebruik. in Noord-Stafford hirc ontwikkcld. met de 'e1egantie en eenvoud' van de nco­c1assieistische siervoorwerpen, zou de be­langrijlme verdienste worden van Wedg­woods gebruiksvoorwerpen .

In meer dan cen opzicht Iiepen de firma ' van Boulton en Wedgwood vooruit op toe­komnigc ontwikkclingcn. Vergclijkt men de twee. dan treedt een essen tied verschil aan het lich! lUSsen beidcr type massaproduktie. Boulton maakte deeora.tieve produkten voor cen modieuzc markt die mel van smaak veT­anderdc. Wedgwood produceerde huishou­delijke voorwcrpcn waarbij de esthetische vorm in ovcreenstemming moest worden gebracht met eisen van bruik baarheid en duurzaamheid. Deze twee globale consump­tiecategorieen. elk met eigen implicatie5 voor de vormgeving. tekenden zich steeds duide­lijker af naarmate de industrialisa.tie voort­schreed. De beide firma's hadden nog twee andere bclangrijke kenmerken gemeen. Ten eerste. ook aI waren estheti.-;che waarden be­Iangrijk. zij waren ondergcschikt aan de vraag of iets commercieel uitvoerbaar was. rodat het belang.rijkste criterium waaraan hun produkten moestro voldocn de vraag

18

4

C )OYflght8d ma flal

was of zij verkoopbaar waren. Ten tweede betrokken beide hun ontwerpen in hoofd­zaak van buiten het bedrijf, van kunstcnaars, architecten en publikat.ies, die hun vormen, des ins en motievcn levcrden die buiten het produktieproce waren ontwikkeld. nt­werpcn werden in dat proces gcbruikt en cr, in de meestc gevallcn, nict van afgeleid. Dc kloof kon worden overbrugd doordat de twee firma's een beschciden omvang haddcn en elk in wezen een eenhcid vormde, maar het leverde meer problemen op naarmate de produktie-cenhcden groter en complexer werden en de spccialiscring toenam .

Tocn de Industriele Revolutie in het nc­genriende-eeuw c EngeJand aan kracht won, trad de kloof russen vormgeving en produk­tie bijzonder scherp aan het licht. We mocten er hier op wijzen dat het ces nict altijd fundamentele veranderingen in de produktietcchnologic mct rich mcc­brengt. Waar in sommige bedrij~ takken, 1.0-

als de texticlindustrie, mccbaniscring het ge­volg wa en werkcJijk dramatischc verande­ringen teweegbracbt, werden er in andere wcliswaar grotere produktie-eenheden ge­vormd maar bleef de techniek gebascerd op handwerk. In de meubclindustrie bijvoor­beeld ont ton den talrijke grote firma' , maar de produktic werd er tot in de twimig te eeuw niet op grote schaal gcmcchanisccrd. In ommige bcdrijfi takkcn bleef de rraditie van

klcine ambachtelijkc bcdrijven overheerscn. Deze bcdrijven werden teed$ gespecialisecr­der en diver er, zoals de onafhankdijke am­bachtslieden in de bestek- en metaalwarenin­dustrie in helfield, die bekcnd tonden als de 'Little Mesters'. Dar gold ook voor de wa­pen meden en juweliers in Birmingham, die in een deel van de tad waren geve tigd wa.r het wemclde van de klcinc gespccialiseerde ateliers. Wat al dcze verschillende organi a­tievormen gcmeen hadden was nict de me­chaniscring van de produktie, maar commer­cialiscring cryan.

Het debat over vormgeving werd in het ncgentiende-eeuwsc Engeland bcheerst door de panning die was omstaan russen een aan-

19

IT

• . Em Wedgwood koffiekan uit ca. 1760 mel em bloemkoold in w.s lyperend voor de fruil- en grocnle­vormell in keramiek die in hel midden v.n de .chtti nde

• cc:uw tn zwang waren.

Copy r ~ 00 IT' r I

houdende en zich uitbreidende VTaag nau 3T­

tikclen met cen traditie van ambachtclijke produktie, zoals meubelen, kt-ramiek en me­taalwaren, en de ontwikkeling van een op de handel geriehte produktie waarin de vorlllen en waarden uit het verleden werden .lange­past en gewijzigd zodat ze bereikbaar werden voor CCII groter dec! van de bevolking.

Van oudsher waren ornament ell deeoratie uitdrukking van het en de vir­tuo itcit die ambaehtslieden aan de dag leg­den in het bewerken van ko tbare CD fijne materialen, een zk htbare indicatie van ceo­nomisehe en esthetische waarde. Met de in­voering van cen eommerciClc produktie op grote schaal kondoo voorwcrpen en kunst­prod uk ten eehter gemakkcJijk worden vcr­vaardigd in nieuwe materialen zoals gietijzer, papier-mache en guttapercha, met gebruik­making van nieuwe technickoo zoals persen, modcU~'fcn, vcrgulden en vcrnissen, waar­mee de indruk kon worden gewekt dat er zowd waa.rdcvoUe materialen aIs geschoold vakmanschap aan te pas waren gekomen . £On kostbarc textuur en cen illgewikkeld ontwerp, vroeger ecn teken van kwaliteit en exclusiviteit, werden aldus voor grote groe­pen bereik baar tegen cen bcscheiden prijs. Dergclijke produkten vonden eoo gretig ont­haal bij de nieuwc middenklassen, die in de openbarc cn huiscLijke feer een ambiance wensten die hun smaak en status duidclijk zou laten uitkomen. Hun pas vcrworvcn rijkdom en maatschappelijke positie sprcid­den zij vaak ten toon door cen opcen.stapc­ling van decoratieve effecten, hetge-en resul­tt:erde in ~'Cn overdadige en opzichtige vul­guitcit. Evenzccr werden op winst bc!ustc fabrikanten in de verLeiding gebracht om met behulp van decoratie ecnvoudige artikc­len ingewikkelder en daardoor duurder te dOCD lijken dan noodzakelijk was. Terwijl academisch ondcrzoek en intellecrueel debar ceo antwoord zochten op de vraag welke his­torische VOilil zich het bc\te leende om a1s eigentijdse nationale stijl te worden overgc­nomen, plunderden fabrikanten de stilistische canons van voorbije culturen op zock naar

CCII nieuwighcidje. Het gevolg daarvan wa dar het lukraak aanbrengcn van ornameoten maar .11 te vaak Iciddc tot cen kloof tusseo stijl en funetie, een die nog werd vt.'f­CTgerd door het gebrck aan geschoolde Ont­werpcrs. In namaakadvertenties op de titel­pagina van ContrlUts van A.N .W .Pugin, dat in 1836 verscheen, word hlermee de draak ge token, zoals in 'Leren ootwcrpen in zes lessen, gotiek, zuiver Grieks en mengstijlcn', cn 'Loopjongcn gcvraagd voor kantoor die zo nu co dan ook kan ontwerpco' . [n een later bock, The true Principles of Pointed or ChristiaPl Architecture, kantte Pugin zich fel le­gen 'het foute dcnkbceld dat gebruiksartikc­len mocten wordco vcrmomd in plaats van verfraaid' . Zijn remedic legen de hecrscnde kwaal was echtcr grondig gckJeurd door hct fcit dat hlj een vurig aanhangcr was van het katholicisme: de ~'11ige manier waarop schooohcid en gcschiktheid in architectuur en vormgeving koodt.'11 worden bereikt was cen terugkecr naar het geloof van de middel­ecuwen .

De kritiek die de mcest diepgaandc in­vloed uitoef~'11de kwam van John Ruskin, William Morris en hun aanhangcrs, die de bewondering van Pugin voor de middel­ecuw5C samenleving en kunst dcelden, maar zijn gelijkstelling van esmetische co cthische waardcn uitbrciddcn tot ceo radicale vcroor­deliog van de industrie en baar produkten, waarbij ze wezcn op de menselijke kosten en offers die dat met zich meebracht in een maatschappclijk stelsel dar dergclijkc goede­ren nodig had en produceerde. Zij spandeo zich in om het geweteo van het Victoriaame Engeland wakker tc schudden en hadden cen grote invloed in het buitenIand. Hun dcnk­bt.'eldt'11 over de industrie haddcn echler een bepcrkte reikwijdte omdat ze in wezen eer­der waren gcgrond op een nostalgie naar de ambachtclijke cultuur van het vcrlcden dan op een poging om de besraande situatic te begrijpen en tc verbctcren.

De overtuiging dar verbetering kon wor­den bereikt met esmetische middelen leidde tot verschilLcnde praktische voorstellen. Het

20

C )oYflght8d ma flal

geloof in de opvoedende waarde van de kunst, dat uitging van het hicrarchische denkbcdd dat als de hogen .. of schone kun­sten blociden, de lagerc of toegepastc kun ten wei zouden volgen, mondde uit in een golf van voorstellen om het kunstonderwijs te vt.-rbetercn t.-n musea en kunstcollecries op te zetten die vrij toegankelijk wa.ren voor het publick. Sommigc trachtten echtcr meer rechtstreeks met de industrie lOt een vergelijk Ie komen. Dc belangrijkste onder hen, in het midden van de negentiende ecuw, was Henry Cole, een ambtenaar die e~-n van de drijvcnde krachtcn was achter bel realise­ren van de plannen voor de Great Exhibition van ,8 S I. In ,849 richne hij hel jOlln/al of Desigll op, onder rcdacrie van Richard Rcd­grave, dat drie jaar lang dienst deed als plat­form om zijn dcnkbccldcn uit Ie dragcn en uil tc werken. Cole en zijn coil ega 's waren het met de critki van hun dagen in vecl op­zichten cens over de morele waarde van de kunst en de berekenis van het ornament, maar gcloofden in tegenstelling tot hen dat praktische hervormingcn verwczenlijkt kon­den worden door arristiekc waarden te vcr­zoenen met praktisch nut en marktgcrichte produktie. In een van de cerstc nummers van hel jOllmal werd in het redactioncel gestcld: 'Vormgeving ht.-eft bctrekking op twee za­ken, in de cente plaats kijkt :OJ strikt naar de bruikbaarbcid van bet voorwcrp dat wordt ontworpen, en daarna pas naar het verfraaien of vt.-rsiercn van die bruikbaarbeid. Het woord vormgeving wordt ecbter door het ge­wone volk steeds meer in zijn afgelcide in plaats van in :ojn vollt.-dige betekenis opgevat - als ornament, als iets wat niets van doen heeft met bruikbaarhcid en er vaak zelfs mee in strijd is. Door op deze wijze hctgcen op zichzdf slechts een tocvoeging is te verwar­ren ml."t datgene wat wezenlijk is, zijn veel van die. grme s/ij/fouten ontstaan die men kan waarnemen in bet werk van modeme VOI"III-

, gevers.

Terecbt legde de rcdacrie de oorzaak van het probleem bij de scheiding van vormge­ving en produkrieproccs. In een later artikel

2.,

ging uj' nader op dit punt in: 'Dc hoogste schoonbcid in de vormgeving kan slechl$ worden baeikt, w:mncer het geheel van or­namenratie wordt uitgevocrd in strikte OVCT­

eenstemming met de wetenschappeIijkc theoric van de produktic - wannccr, in fcite, de natuurlijke toestand van de grondstoffen en de economische f.abricagemetbodcn de grcnzen bepalen en voorschrijvcn waarbin­nt.-n de vcrbeclding van de ontwcrpcr zicb uit mag Ievcn.'

In de zes jaargangcn van het jOlm/al Iiet men een grote verschcidcnheid aan wcrk zien dat een dcmonstratie was van Colc's denk­bt."Clden. Soms warcn het eenvoudige voor­werpen, zoals Cl.'t1 roodkopcren kok'nbak van Tylers in Londen, waarvall de gebogcn vorm werd aanbevolt.-n omdat hij gemakkclijk was in het gebruik en van de functic was afgcleid, waarbij werd aangetekend: 'Hier kan men zien dat elk voorwerp aan kwaliteit wint, zcJfs in de schoonheid van de lijnvocring, als het in de cerste plaats gemaakt is voor het docl dat het heeft .' De nadruk die hier wordt geJegd op de esthetische waardc van cen nut­rige VOIIII was echtcr wat ongewoon. De meeste voorbecIden waren meer dccoraticf van aard en de discussic betrof vooral de vraag of het ornament op :ojn plaats was, zo­als bij twce ontwerpen voor kandclaars van Sturges in Birmingham. In de commcnt3Tcn bij deze voorwerpen werd het feit dat Ie gocdkoop waren geacceptecrd als cen voor­dec! en werd er vooral op gclet of de decora­tic 'op de juiste manier in toom werd gehou­den '. Het ornament werd niet cenvoudig bc­schouwd als een tocvoeging, maar bent een noodzaak in zichzelf. In cen leung van Wil­liam Dyce die in bet jOlmlal werd gepubli­cecrd, wcrd dit helder onder woorden gc­bracht: 'Ornamentelc kunst is ter vervolma­king van de resultaten van mechanischc vaar­digbeid ccn noodzakclijk bcstanddecl. £k zeg noodzakelijlt, omdat wij allen vinden dat dit zo is. De Hefde voor het ornament zit ons in het bloed. We zijn ons er aUemaal van be­wust - we Itunnen niet anders - dat ma.china­Ie produkten als een geraamte zonder huid,

6

Gopyngnted matenal

s. Een roodkopcren kolenbak van Tyl"n in Londen, afgcbecld in hel jOllmal oj DtsigtJ. ,849.

6. Twee ontw(".rpcn voor kandel •• n van Sturges in Birmingham uit het joumal oj Dtsign , ,8so.

als een vogel zonder veren zijn - kortom, srukken orga,~isatie, wnder het bestanddecl dat van naruurlijke prod uk ten voorwerpen maakt die cen lust zijn voor de zintuigcn.' AI werd voortdurend de nadruk ge.legd op de bruikbaarheid, dat het ornament een eigen functie had werd evenzeer erkend. Het pro­bleem was om deze twee met e.lkaar in even­wicht te brengen.

Om deze denkbeelden te realiseren en de vormgeving te verbeteren dienden met al­Icen fabrikanten en ontwerpers zich in te spannen; het JOllrnal legde er de nadruk op dat ook het publiek hie.rvoor verantwoorde­lijk was .• Als het publiek niet in staat i voor­treffelijkheid te waarderen, dan kunnen we zeker van de fabrikant niet verlangen dat hij deze met verlies produceert.' Oit realisti ch inzicht in de positie van de fabrikant was in de kritiek van die tijd hoog t uitzonderlijk, evenals het besluit van het JOllrnal om elke maand • 20rgvllidig gekoull voorbulden vall ge­slaagde decoralieve Jabrikaten te bespreken, die zullen worden beoordeeld op I"m gebmik door de conSllmen/'. Oat niet verheven artistieke normen maar het gebruik door de con u­ment het uitgangspunt diende tc zijn was ecn bclangrijke vernieuwing.

Er waren ook kunstenaars die de proble­men van het ontwerpen voor de industrie probeerdcn aan te pakken. Alfred tevens, een becldhouwer, werkte in opdracht van verscheidene firma's in Sheffield, toen bij daar russen ,849 en 1852 woonde, in het bij­zonder van Hoole en Co., gespecialiscerd in gietijzcren ovens en haarden. Zijn on twerp voor de opcn haard 'Proscrpine' was een 7 voortreffelijk voorbeeld van zijn aanpak, met ingehouden en ftin gedetailleerde omamen-ten en gebruikmaking van technische inno­vaties om het rendement te verhogen en warmteverlies tegen te gaan. De hete.lucht- 8 kachel die was ontworpen als het pronksruk van de door Hoole op de Great Exhibition gecxposeerde collectie verried een zelfdc zorg om ornament en bruikbaarheid met el­kaar in overeenstemm.ing te brengen: de ge­perforcerde bladpatronen waren een demon-

22

stratie van de hoge kwaliteit van het giet­werk waar de [trma om bekend stond en flln­geerden als ventilatiegaten voor de afgifte van warmte. Een goede samenwerking tll~ sen kllnstenaars en indllstrie kwam echter niet gemakkelijk tot stand. 70als vee! anek­dotes over Steven' ervaringen duidelijk ma­ken. Hij was er heitig van overtuigd dat de vakkundigheid en bekwaamheid van de ar­beider een creatieve bijdrage zOllden kunnen

leveren aan hogere maatstaven en beg on op een keer de arbeiders in de gierwerkplaat van Hoole een nieuwe techniek uit te leggen die hij e eotied achtte voor het uirvoeren van een van zijn ontwcrpen. Toen dit Henry Hoole tcr ore kwam. sruurde hij hem van het bedrijfsterrein weg met de sarca rischc op­merking dat hij niet was aangcnomen om her penoncel te ondcrrichten.

Andere werkgevers daarentegen, minder onverzettclijk dan Hoole, zagen onderwijs en choling van het penoned als een middel om

de maatstaven van hun vormgeving te ver­beteren. Elkingtons in Birlllingham gaf meer dan vijftig bedienden vrijaf om onrwerples­sen te volgen aan het Midland lnstitute in die stad. rerwijl Henry Doulton. nadat hij in zijn

23

7. De open haard ' Proserpine' van Alfred Stevens vocr Hoole in heffield. I 50.

c.,opyngnted rnL nal

8. Itali •• n$(! helcl uchtkachd van gic:tbrons met pandcn van ;aardcwcrk van Minton . Ontworpcn door Alfred

Copyr gr eo mage

levens voor Hoole in Sheffield en gecxposeerd op de Gre.1 Exhibition van 18Sl.

C oyrl h rn nal

aardcwerkfubriek op cxpcrimentele ba i cni­ge leerlingcn in dienst had gchad, de Lam­beth Studio oprichtte die op den duur meer dan tweehonderd leerlingen te we.rk stelde en model stond voor VOl U1gevingstudio's van andere ondcmemingen _

9 Ecn uit tekende illusrratie van de moge-10 Iijkhedcn om commercicle en esthetische

waarden mct elkaar tc verzoencn leverde Christopher Dre ser, dic na een studic aan de School of Design in Londen zijn loopbaan begon als leraar plantkunde. Tijdens zijn stu­die werd hij diepgaand beinvloed door hct onderwijs van Owen Jones, een n3a tc colle­ga van Henry Cole, dic voor de vormgeving regels trachtte tc formuJercn, waarmcc zij uitdrukking kon geven aan de behoeften en gevoelens van de cijd. De denkbeelden van Jones, uitgcgcvcn onder dc titel Grammar of OmalllClIl, waren gebaseerd op studies van de opbouw van natuurlijke vormen en stijlen uit het verleden, ook aJ werden cigcnJijk meer de principes benadrukt die eraan ten grondslag lagen dan de produkten ervan _ Hij ging uit van hct b lang van de functie en pleitte ervoor deze met 'fantasie en intelli­gcntie edectisch' te integreren door vormen Wt het verleden aan hedendaag e behoeften aan te passen . Dresser zou verder gun dan zijn leermeester; zijn analyse van de geomc­trie en de constructieprincipes van de natuur­lijke vormen bracht hem ertoe iedcTc reprc­sentacic cn ,ci.listische oplossingen tC verwcr­pen.

Rond 1860, nadat hij door verschillende fabrikantcn was bcnadetd met opdrachtcn, liet Dresser de plantkunde varen om zich te

• • • conccntreren op vormgevmg en tOt zlJn dood in 1.904 Icgde hij zich gcheel toe op zowcl twcc- als dricd;mcnsionaal werle Een van zijn bclangrijkste presta ties was cen seric ontwcrpcn voor mctalcn voorwcrpen voor

10 drie firma's: James Dixon in Sheffield, en Hukin & Hcath en Elkingtons in .Birming­ham . Dressers e1egante geometrische vormell bouwdcn n3uwclijks voort op historische voorbceldcn, en kenmcrkten zich door ccn cenvoud dic was gebasccrd op een zeer zorg-

25

Copyngrtcd Imago

9-10. Her verfrisscnde en origineJc van de vormcn van Chri ropher Dresser wordt duidelijk in [wee cOllcrasterenrle marcri.len , cen glazen wijllkarar uir 1882 voor Hukin & Heath .ifl Biro1.ingham (hoven) en ccn zilveren thecsre\ uit 1880 voor James Dixon in (p. z6).

Copyrighted material

10. Zilveren theeste\ van hri topher Dresser uit 1880

voor James Dixon in Sheffield.

vuldige analyse van dc functie. waarbij vecl aandacht werd be teed aao bet gcmak waar­mec ze gefabricccrd en gebruikt kondcn worden. Zijn omwerpcn ontlcenden hun es­theti che kwaliteit eerdcr aan cen verbctering van de gebruikte materialen dan aan tijlcita­ten, en zijn oor pronkclijkheid kwam tot ui­ting in cen onafgebroken ver cheidenheid en cen invcmiviteit die nooit in herhaling ver­viel. Dat hij zich er terdege van bewust was

Copyr grtc 1m gc

dat hij in een commercieel kader wcrktc. blcek uit de nadruk die hij legde op een zui­nig gebruik van materia.len om de kostcn te drukkcn, opdat de produkten, zoals hij ver­klaarde, niet 'buiteJl het bercik van degeJlen zoudcn vallen die er anders van zouden kun-. , nen gemeten .

Het werk en de gcschriften van Dresser en rijn inzicht in de vakkundigheid en vakbe­kwaamheid van de metaalbewerker in de bedrijven waarvoor hij ontwierp, waren een voorbceld van de mogclijkheden tOt ver­nieuwing van de traditioncle waarden en technieken. Hij zag in dat de indu triali atic de om tandigheden had veranderd en nieuwe mogelijkhcden had gcopend, cen inricht dat werd gcvocd door rijn grote bcwondering

26

C' lPY'llll1 j m< n II

v~~r de cijd waarin hij leefde en zijn geloof in de mogelijkhcden crYan. D~-ze bevane in de kiem cen positief uitgangspunt voor dc ont­wikkding in de toekomst. Ook aI werden mccr pogingen tOt vemieuwing ondemo­men middcls aanpas ing aan de verandcrde voorwaarden van produktic en gebruik. loch beheerste de macht van de lr2ditie. beli­chaamd in de anci-induslriele leemellingen van Ru kin, Morris en de Arts-and-Cnft -beweging. in Groot-Brinannie de houding tegenover de vormgeving. ook al was hun rcactic op de tijd waarin zij lecfden in wczcn negatief. Het ontbrak de industrii:le vorm­geving aan een voorvccbtcr van bet formaat van Ruskin, die zijn denk~-cld~'fl in lezingen en gcschriftcn mel kracht, profecische ovcr­tuiging en verbcven retoriek erin hamerdc. In cen utikel getiteld 'The Cestus of Aglaia' dar in 1865 in The ArtjouNla/ verscheen. stc:l­de hij de vraag: ' ... in hocverrc ... is ber wen­selijk dat de chone Kun ten hoven de me­chanische kunsten staan en dezc behcersen?' De bewoordingen waarin hij de vraag for­muleerde, lieten wcinig twijfcl bestaan over zijn antwoord. Ook al crkcnde hij 'het ver­baasd ontzag en de verplcttcrcnde nederig­heid ... waarmee ik oms cen locomotief op een spoorwegstation zie puffcn'. en aJ bad hij bewondering voor de precisie en de mecha­nische verfijning, tach was er voor de voort-

27

brengselen van de 'mechanische kunst' dui­delijk geen plaats in zijn cstheti che fi losofie. 'Want per slot van rekcning', zo luidde zijn negacieve conclusie, 'kan dir gillendc ding, van welke fijne makclij her ook moge zijn, allcen maar op een onbezonncn manier trek­ken of duwen, en ber werk van cell 0 doen.'

In zijn algehcle afwijzing van de mogdijk­heid dat industriae produkten cen csthetlsche waarde zouden hebben, belichaamde Ru kin de krachtige maat.schappclijkc en intellcctue­Ie stroming in Groot-Brittannie die rigou­reus de ingrijpende gcvolgen van de wonde­ren die het had voortgcbracht afwces. Mer grate heJderheid en hartstocht werden de problemell van de tijd vcrwoord, maar het aangebaren conservatisme oefende ccn ovcr­hecrscndc invloed \lit op het artistickc \even en de esthetiscbe opvattingcn in het land. Her verhinderdc dat mcn de vcrworvcnhcdcn en potentiae mogc1ijkheden van de industrie in hun werkcHjke proporties zag en kidde in plaats daarvan tor ecn zich terugtrckkcn in een nostalgisch beeld van het verledcn . On­dertussen ver2llderden de visucle omgcving en het lev(..'fl van de inwoners van het land in aile opzichten ingrijpcnd door de produktcn van fabrich'n en werkplaatscn. Laatdunkcnd docn over dcze ontwikkeling macht dan misschien tijdelijk bicden, men kon er niet blijvcnd aan voorbijgaan.

Capyr t>ted IT' r al

HOOFDSTUK 2

Industrialisatie en het zoeken naar harmonie

De Industricle Revolutie verand(..,.de niet aI­leen het traditioncle ambacht, zij leidde ook - naarmate de technische vernieuwing sneller voortschreed - tot de vestigiDg van veel nieuwe industriciin waarm gemechanisecrde proeedes werden aangewend voor de pro­duktie van een groot aaDul nieuwe vormen. Waar deze industrieprodukten, gemeten aan de maatsuven van traditionccl gcoriiinteerde kunstfilosofieen, in esthetisch opzieht niet $C­

rieus genomen werden, daar verwierpen techniei en ontwerpers in de meuwe indus­

even onverbiddelijk esthctische invloe­den en ontzegden daaraan cruge rol in bun werk. Een typisch voorbceld van deze wijzc van denken was Zarah Colburn, een civiel­ingenieur die in 187 J voor een pu­bliek een verhandeling schreef onder de titel Locomo/ive Enginetring and the Mechanism of Railways. Col burns standpunt was ondub­belzinnig utilitaristisch: 'Commcrcielc resol­uten zijn thans het voomaamste oogmcrk van de ingenieurskunst, en de auteur kan geen enkele welwillendhcid opbrengen voor die aansteUerij die dere resuhaten niet in haar overwegingen zou wensen te betrekken.' Over esthetiek liet hij zich minachtend uit; hij verkondigde dat 'iedereen die ingenicur wil worden zijn verbc:e!ding zou mQCtco verbieden te spe\en met de vormen of pro­porties van wat lout(..,. techniek is, maar ... zich slechts dient te richten op de vraag met welke mechanischc middelen eeo mecha­nisch doel dat men voor ogen heeft het heste !tan worden bereikt'.

Tegeoover deze onverzocnbare uiterst('"11 van esmetisch en utilitaristiseh particolaris-

28

C )OYflght8d ma flal

me, ontvouwde de Duiue architect Gottfried Semper in zijn geschriften een esthetiscbe theorie die de onvermijdelijkheid van de in­dustrialisatie aanvaardde en de problemati­sche verhouding tussen kunst en industrie ondcr ogen wilde zien.

Na het mislukken van de revolutie van 1848 in Pruiscn woonde Semper van 1851 tot 1854 als vluchteling in Londen. Omdat hij in deze periode als architcct niet aan de slag k warn, richtte hij zich op de toegepaste kun­sten, waarin hij aI sedert lange tijd gei"ntercs­seerd was. Hij gafles aan de School of Design en kwam in contact met Henry Cole en zijn kring. In 1852 publicccrde hij onder de tite! Wisstllschafi, Indus/Tit und Kunst ceo parnflet, dat was gcbaseerd op de indrukken die hij had opgedaan op de Great Exhibition van het jaar daarvoor. Zoals zovcle andere waarnc­mcn stond hij kritisch tcgcnover de tentoon­gestelde voorwerpen, maar hij kwam tot de bevinding dat het probleem crin bestond zich op het niveau van de wetenschappelijke en technischc vooruitgang te plaatsen. Hij er­kendc dat er cen scheiding wa., ontstaan tu.,­sen kunst en industrie, maar bctoogde dat de erfcnis van het verleden, en meer in het bij­zondcr de arnbachtelijke traditie, moest wor­den opgeruimd alvorens het mogelijk zou zijn cen nieuwe kumt te scheppen die uitging van een aanvaardmg en bchcer ing van de mechanisering. 'Ik bctreur de algemene si­tuatie niet', schreef hij, 'ik ben ervan over­tuigd dat cr vrocg of laat een verandering zal optreden die in aile opzichten voordclig en eervol zal zijn voor de samenleving.'

Zijn theorie,-'n waren gebaseerd op een grondige studie van de geschiedenis, vooral van de toegepaste kunsten en de technieken die daarin werden gebruikt. Oeze stuctie bracht hem, in tegenstelling tot de academi­sche wetenschappers van zijn tijd, tot de con­c1usie dat stijl niet een amalgaam was van vormen die ka.rakteristiek waren voor cen periodc, maar 'de verhcffing tot artistickc be­tekeni., van de inhoud van de grondidec' in het onlwerpen van een kunstvoorwcrp. Oit begrip grondvorm, zo betoogde hij, werd in

19

de cerste plaats gemodifict.'Crd door de matt.~ rialen en procedcs die crop werden toegepast en ook door 'vclerlei invloeden buiten het werk zelf. die als belangrijke factoren bijdra­gen tot de vorrngeving ervan', waaronder plaats, klimaat, tijd, gewoontcn, en de maat­schappelijke positie van degenc vaor wie het werk bestemd is. Daarom was decoratie, als uitdrukking van deze invloeden, een inte­graal clement.

Zijn geschriften getuigden van een grote eruditie en zouden een diepgaande, zij het late, invloed hcbben in het begin van de

• • • twmtlgste ceuw, toen een reactle op gang kwam tegcn de herleving van ornamentatie en stijlcn uit het verlcden . Op zock naar es­thetische vormen en principes waarin het lechnologisch karaktcr van de modeme wc­reid adequaat lOt uitdrukking kon worden gebracht, namen vee! ontwcrpcn de machi­nes, werktuigen en produkten van de indus­trie tot uitgangspunt van hun theorieen. Te­gen de jarcn twinrig van dcze ecuw had zich cen 'macbinc-esthctick' ontwikkcld, waarin het accent I2g op abstracte geometrische vor­men, gekoppeld aan een functionalistische fi­losofie.

Bij het zoeken naar voorbccldcn uit het verledcn die deze functionalistische dcnk­bcclden konden rcchtvaardigen, gingen de werken van Semper een belangrijke rol spe­len, met name zijn beginsel van de grond­vorm. Oit werd aangcpast tot cen historische interprctatie van cen inhcemse traditie waar­in, anders dan bij de decoratievc kunst, ma­chines werden aanvaard en gebruikt om tijd­loze, functioncle vormcn van een gcometri­sche eenvoud voort te brcngen. In wezen was dit een teleologischc benadering van de ge­schiedenis van de vormgeving. Men koos ge­schikte voorbceldcn uit het verleden, cigcndc zich die toe en narn ze op in cell tnditic die de eigcntijdse 'machine-csthetiek ' moen be­vestigen en ondentcunen.

Tot op zekere hoogte was deze functiona­listischc intcrpretatie niet ongegrond. Som­mige machines en produkten die in de nc­gentiende eeuw werden gcfabriceerd, misten

l.opyngnted matenal

inderdaad iedere versiering en waren gcome­trisch; hun vorm was afgclcid uit hun coo­strucrie en mechanische funcne. De indus­triele technologic kon allcen maar vooruit­komen door mcchanische afwijkingen steeds kleiner [e maken en de nauwkeurigheid op te voeren. Wiskunde was daarbij ccn onont­bcerlijk instrument en de geometric leverde de dricdimcnsionalc vorm waarbinncn de vereiste precisie kon worden verkregen. Ook

Copyr rtcd 1m cc

1 I . De stati5che strakke lijncn van de neodassici5tische clementen die werden gcbruikt voor de construerie van de bal.n5m.chine Amos uic 1867 waren ecrder een symbool van de wClcllsch.ppclijkc ration.liteit en de orde van de in de machine belichaamde principes dan van haar dynamica rijdens gebruik.

al lcgden mechanischc funcne en bruikbaar­hcid ecn keurslijf op. toeh blcven cr nog al­tijd mogelijkhcden om vormen te ordenen en tc rangschikken. cn daarmce ruimtc voor esthensche afwegingen. zclfs voor decoratie. De veelvuldige toepa sing van klassieke giet­ijzcrcn kolommen bijvoorbeeld, om het ge­ste! van de eerste stoommachines te dragcn . kan men mocilijk opvattcn als cen noodzake­lijke uitdrukking van de mechanischc func­tie. Eerder had dit te makcn met de over­tuiging dat die specifieke tijlvorm, met zijn

30

/I

Copv nted 'l1 nal

nadruk op het geomettiscbe, cen geschikt de­coratief middd was.

Daarom is het iromsch dat, tocn Sempcrs denkbeelden ingang vonden, ze werden ge­bruikt voor het zocken naar IIniversele vor­men, waarin voorbij werd gegaan aan het meest wczcnlijke en relevante kenmerk van zijn historische opvatting: het inzicht dat ontwerpen beantwoordden aan de specifieke behocften waaruit zij ontstonden, en in het bijzonder aan de tijd, plaats en maauchap­pelijke omstandigheden waarin ze werden voongebracbt .

Wanneer men de gehele negentiende­eeuwsc vormgeving bcschouwt in het Iicht van dit cruciale aspect van Sempers denk­beelden, wordt bet duidelijk dOlt in veel in­dustriecn zeer vee! week tot stand is gebracht waarin de scherpe tegcnstelling tussen esthe­tische en urilitaristische waarden werd vcr­worpen. Er werd juist geprobecrd dcze waarden met elkaar te verzoenen en te ver-

• emgen. Dc mamer waarop de vormgeving zich

ten opzichte van de nieuwe technologic Ont­wikkelde, kan men beel goed iUustreren aan de hand van de ontwik.keliog van de spoor­wegen. De verbreiding van spoorwegen over alle landen en continenten was, meer dan iets anders, verantwoorde!ijk voor de drasriscbc verandering die arbeid en leven in de negentiendc eeuw ondergingeo. Reusach­tige meuwe industrieen werden opgczet om de enorme hocveelheid en verscheidenhcid aan locomoticven, rijdend materieel en appa­ratuur te vervaardigen zonder welke deze spoorwegen niet konden functioneren . In veel gevaUen was men bij het ontwerpen van deze zaken noodgedwongen oorspronke!ijk, omdat er eenvoudjgweg gcen precedencen voorhanden waren. Maar niet op aUe tt:rrei­nen van de produkrie was men louter inno­verend bezig. Soms leunde men nog sterk op tradirionele technieken, wat een tegenstdling opleverdc die bet best kan worden vcrduide­lijkt wannecr men de ontwerpen voor loco­motieven en die voor wagons met elkaar vergelijkt.

31

De eerste locomotieven waren enigszins prirnitieve experimenteD. omdat het er nog vooral om ging het mechaniek zover te ont­wikkden dat het kon funetioneren. Con­srrucrie en technologie van dcze locomotie­ven lagen nog binnen het kunnen van dorps­timmerlieden en -smeden; ze zagen cruit zo­als ze in c1kaar zaten. Dc Wylam Dilly, die in 1813 door Christopher Blackett werd gc­bouwd voor William Hedley en bestcmd was voor de mijn Wylam bij Newcastle, ver­bergt niet wat hij is: Ct."1l rijdcnde balansma­chine in het klein. waarvan de voml de me­chanische functie direct wecrspiegclt. Tegen 1829 bleek hoc sterk het zelfvertrouwcn was toegenomen. Op de Rainhill Trials, cen wedstrijd met he·t oog op de sclectie van 10-comotieven die lOuden worden ingczet op 's werclds eente geregcldc stoomtreinvcrbill­ding voor passagiers - russen Liverpool en Mancbester - , bleek dc winllende locomo­tief, de Rockel van George Stephenson, er zo­wei qua etficientie als qua uiterlijk heel wat op vooruit te zijn gegaan. In feite bevatte dele locomotief aile techoische kcnmerken die later in de vormgeving van locomorieven zouden worden uitgewcrkt en verder ont­wikkcld. Maar hoezcer hij zich ook door zijn fraaie uiterlijk ondencheiddc van zijn mede­dingers en voorgangers, 'csthetisch ' verzorgd kon men hem niet nocmen. Anders lag het met de Jenny Lind, die in 1847 door David Joy werd ontworpen voor de London, Brigbton and South Coast Railway. Uit de afmetingen en de constructie van dew loco­motief kon men de snelle ontwikkcling af­Iczen die de spoorwegen in de twec tusscn­liggende decennia hadden doorgemaakt. Dc dagen van klussende dorpshandwerkslieden en homen skeletten waren voorbij; de ma­chinebouw begon duidelijk op te komen als een zclfst.andig tc.chnologisch vak, en de aan­dacht die aan het uiterlijk werd besteed was een vee!betekencndc stolp vooruit . Het meta­len onderstel vormde ceo duidelijke cenheid doordat de borizontalc Iijn crvan was ver­lengd. die terugkeerde in de Iijnvoering van de stoornketel. Dc kIas ieke zuil- en kocpe!-

12

I)

'4

Gopyngnted matenal

I~ . De Wyla ... Dilly. in 1813 door Christopher Blacken gebouwd voor g~bruik in de mijn Wylam in het graafschap Durham . is cen typisch voorbedd van een nj~t verfraaide vorm van eeo loeomotieJ toen deze voor het eer teen funetionde werkclijkheid werd.

• •

..

vormen van de uitlaatklcp en de stoomdom waren puur uit cstheti che overwegingen ge­kozen. en het spatscherm van het drijfwiel met zijn met nijwcrk versicrdc wand en bet paneelwerk op de stuurcabine waren tot in de puntje verzorgd. De plaatsing van de ci­linder en het aandrijfmechani me binnenin het onder tel was. behalve om techni cbe re­denen, ook verantwoord doordar hierdoor een fraaie. srrakke lijnvoering ontsrond .

Dc consrructiemeiliode droeg overigen her hare bij aan het aantrekkelijke wrerlijk van dcze locomorieven . Van eeo bcpaalde 10-comorief konden dan wei vccl exemplaren wordcn gebouwd, elk werd afzonderlijk ver­vaardigd, cn cr wcrdeD zoveel &aaie details met de hand afgewerkt dat men kan spreken van een nieuw OOrt indusrriele am baehts­man.

Door de hcvige concurrentie russen de ri­valisercnde spoorwegmaarschappijen in het negenticndc-ecuw5C Groor-Brirtannie kwam het accent nog meer op her uiterlijk te Iiggen. Elke maatsehappij oDtwikkclde een eigen stijl met de bedoeJing een voUedig afwijkende vi­sucle omgeving te ercereD. Dit onderseheid bleef nier beperkt tot de vorm van de loco-

32

,

13 . De Rock" uit 18z9. g~bou wd door vader George en zoon Robert Stephenson, 5:lmen mer Henry Boom. Robert rephenson was de hoofdverantwoordelijke voor

Copyngnted rr age

, " , i t : ~! r

14· DC}fIIIlY Ulld uit 1847, door David Joy o nrworpell voor de London. Brighton and

outh oast R ailway. Zowel uit de onderJinge

Copyngnted rr age

'-- '- '- '-- -- -- -- -- -33

cen onrwerp dar in mech anisch opzicht cen aanzicnJijke Stap vooruit betekende, al werd er weinig aandacht gcschonkcn .an de formcle compo irk.

verhoudingen al uir de deta il blijkt dat er cen begin werd gcmaakt met cen bewuste euhetische verzorging van locomouevcn.

Copv'lgnted 'TIL nal

IS. Nummer 1666 uit categorie Ij6z van de 4-4-0 sncltrcin­locomotieven die Samuel Johnson in 1893 ontwicrp voor de Midbnd Railway. Dc kalme symmetrie en helderc gcbogclI lijllen zijn kenmcrkcnd voor de BritS(! vormgeving van locomoricven a~ het c~d van de ncgmticndc ccuw.

motief en de rijtuigen, maar strekte zich uit tot de aankleding en klcurenscbema' 5, de uniformen van het personec!, publikatics en a1lerlci onderdelen van de inrichting en het mcubibir. Hier werd in feite vooruitgelopen op de modeme programma's voor buisstij­len.

Tcgen het einde van de negentiendc eeuw bad de vormgeving van locomotieven niet aUeen in technisch en functioneel opzicht een

nieuw hoogtepunt bercikt, maar streefde zij ook een csthetischc perfectic na die ecn rij­dende reclame zou zijn voor de maatschappij die de locomotieven liet lopen. Et:n typisch voorbeeld was bet omwcrp van de 4-4-0 156z sneltreinlocomoticf dat Samuel Johnson in 1893 maaktc voor dc Midland Railway. In zijn jeugd was Johnson in de leer geweest bij de Leeds Engine Foundry van de firma E.B. Wilson, waar de Jenny Lind gebouwd was, en had hij David Joy geassiSlcerd bij her vcr­vaardige.n van de tekerungen. Ook in zijn omwerp uit 1893 zaten de cilinders aan de binnenkant, waardoor de aandacbr werd gC"­richt op een strakke omtreklijn aan de bui­tenbnt. Het resultaat was een lecr fraai gc­proportiolleerd omwerp, warnn elk onder­dccl barmoniscb in een samcnhangend gcbeel paste. Hoewcl de mantels van de schoorstecn, de dom en de veilighcidskJep naaT vornl Cn formaat verschilden, waren ze op een even­wicbtige wijze symmctrisch tcn opzicbte van e1bar g~'Plaatst. Een denkbeeldige Iijn. afnc-

34

15

Gopyngnted matenal

mend in hoogte, verbond de bov~'11kant van aile dric de ondcrdclen met het dak van de stuurcabine. Dc rondingen ondcraan de drie onderdelen, en van dc kctel, de kraehtig vlociendc lijnen van de spatsehermen boven de drijfwiclcn en de boog van de stuurcabine. maakten aJle delen van de locomotief tot een geheel . In zijn donker-katOlozijnrode jas met glanzende kopcrcn onderdelen was hij een van de meest e1egante locomotieven van zijn tijd. met gToot vakmansehap gebouwd en in staat enorme prcnaties te leveren.

De stoommachinc: vcrandcrde aJdus in het negentiende-ceuwse Groot-Brittannie van een log mechanisme tOt ecn vcrfijnde en effi­cientc vorm van voortbcweging. waarin technische doelmatighcid en esthetische uit­drukking kracht met elkaar werden gecom­bineerd. In sommigc opziehtcn is het ver­wonderlijk dar de vormgeving van zovcel locomocieven zo goed was. Het ontwerppro­ces was niet aileen fysick van de produkcie gcscheidcn, maar ook sociaaJ: de werknemers in de tckenkamcr werden g~-zien als hoogge­school de arbeidskrachten, dc wcrknemers in de giete:rijen en de: montagewerkplaats war~'11 daarcmegen ambachtslicden. Bovendien vergde het ontwerpen van locomotieven nogal wat samenwerking, binnen cen groot team van technisch specialisten, tckenaars en administratief personcel - de dagcn dat ie­mand de volledige verantwoordelijkhcid voor cen ontwerp op zieh kon nemen waren albng verJedcn tijd . Twee belangrijke fa.cto­ren droegt'11 evenwcl bij aan de elfcctiviteit van deze organisatiestructuur. In de eerstc plaats doorliepen technici en tekenaars over het algemeen cen leertijd in de werkplaats, waar, te oordelen naar de herinneringen van cen techniclI aan zijn jcugdervaringcn in de jaren negentig van de vorige ceuw bij de Lancashire and Yorkshire Railway. de geest van de traditionele ambachten bewaard was gebleven: 'Niemand kreeg meer dan een paar minuten achtcr elkaar uideg van eell voor­werker of helper. Draaien aan de draaibank. en later beitclen en vijlen aao de montage­werkbank, mocstje Jeren door te kijken. met

35

vallen en opstaao. en door je gezond verstand te gebruiken. aIs je dar had. Maar wat je op deze primitieve manicr leerde onthicld je ook. en je deed onderwijl cen hoop mensco­kennis op.' De Britse spoorwegindu trie was een gesloten wereld waarin iemand gewoon­lijk zijn bele leven bleef werkcn, zodat de praktijksehoJing van ontwerpers en Icchnici ook werd bcnut. Tegelijk werd zo gewaar­borgd dal de mogelijkheden voor esthetische expressie - welke dan ook - niet van buitenaf werden opgelegd, maar in overeenstemming moesten worden gebraeht met ciscn van functionalitcit. In de twcede plaat was het organisatiemodel van de maatsehappijen ont­Iccnd aan militaire organisatievormell. Bij her ontwerpproces waren dan wei v~'C1 men­sen bctrokken, er bestond echrer cen strikre hierarchie wamn ieders rol en wcrk duidclijk waren omschreven . Hot hoofd van de ont­werpafdeling kon niet elk detail persoonlijk ontwerpcn. maar hij bcpaalde de grole lij­nen, had het Jaatste woord, en droeg de cind­verantwoordelijkheid.

Voor de vormgeving van locomotievcn bcstonden gcen procedenten. en de vormen ervan waren een uniek produkt van hun tijd . Dit lag andcrs bij de vormgeving van wa­gons, die. wat haar oorsprong en funcnes be­treft, geheel andere kenmerken veTtoonde. De eerste poorwegrijtuigen in Groot-Brit­tannic waren simpclweg po tkoetsen die op een draaistcl waren gezel. De snclheid waar­mec: de trein de diligence verdrong, bcspoe­digde waarschijnlijk de vlucht van de koet­senmakers naar de constnlctiewcrkplaatscD van de spoorwegen. naarmatc zij in hun tra­ditionele brood winning werden bl,dreigd. Misschicl1 hadden de passagicrs die dezc vrccI11dc wijzc van vcrvol." aandurfdcn ook wei behoefle aan de vdJighcid van ver­trouwde vormen. Wat de redenen ook ge­weese mogen zijn. de vormen en Icehniekcn die werden gcbruikt in de vormgeving van Brilse spoorwagons bleven tot de twintigste eeuw vast in handen van koet cnmakers. Dc cerstc aanpassing hestond erin dat rijtuigkas­ten met de wteinden tegen e1kaar op een ver-

16

Copyr ~ted rT' r al

16. In het rijtuig Travtlltr van de Liverpool and Manchester R.ai lway uit bet begin van de jarcn dertig van de vorige ccuw. is nog duidclijk de vormgcving van de po tkoets Ie herkennen . De open dcrde­kl.swagen, links, w.s geb.sccrd op traditionele karvormen. I'.s agicrs tonden niet .lIeen blo ( •• n de elemcll((,Il. n133r ook aan rook en roe( van de 10co01o[ief.

len gd onderstel werden gcplaa [St, zodat ze afzonderlijke coupes vormden met zijdeuren. Rijtuigcn voor cerstcklaspassagiers waren goed ge toffcerd. vormgeving en inrichting waren cen afspiegeling van de Engelsc smaak van die tijd. Zc waren tamclijk geriefiijk. on­danks het gebrek 3an verlichting, verwar­ming cn sanitaire voorzieningcn. In de twee­dekJasrijtuigcn werd het ongemak verergcrd door de harde houten zitbanken. Maar deze

waren r. - o ._ .. ___ . _. "Jeken met de rijrui-gen die het lot waren van de derdekla reizi­gers: door de lage zijwanden waren ze bloot­ge teld aan de clementcn. Op het va teland van Europa was het patroon aanvankclijk hetzelfde. Pa in de tweede helft van de eeuw wcrden verbeteringen ingevoerd, en de me tC vemiellwingen kwamen uit de Ver­enigde Staten.

Het Amerikaanse spoorwegrijtuig, zoals we dat kennen lIit taHoze western, ontwik­kelde zicb volgen een volJedig ander pa­troon dan her Europese. Een typisch voor­beeld is het ontwerp voor de Baltimore and Ohio Railroad wt 1 65. Het mecst opmerke- ' 7 lijke was dat het niet was onderverdceld in ,8 coupe. Men bettad het rijtuig via demen aan beide uiteinden, en over de belc lengtc was een doorlopend midden pad met aan elke kant een rij dubbcle zitplaatsen. De stoelen hadden omkeerbare rllgleuningen om een variabcle groepering of, alnaar gelang de rij-

c.,opyrrgn ed m rral

rich ring, een andere o p telling m oge1ijk te m aken . Een kachcl aan het cne u iteinde zorg­de voor de verwarmin g, en e r w a een k lein toiletcomparriment. Een hoog dak m ct klci­ne raampjes aan w eer zij den ga f extra lieht cn stah oogte, en hier bevondcn zich de o lie­lampen die's naches voor verlichting zorg­den . Aan elk uiteinde van hct rij tuig w a cen o pen balkon dat he t d pa agicTs m ogclijk m aakte in en uit te stappen , en de verbind ing

17- 18. Dc wagon zonder tusscnwanden van de Baltimore and O hio I"tailroad uit het midden van de jaren :testig van de negcntiende eeuw (rcehts) is een goed voorbecld van de vonngcving van A merikaansc

• • • •

passaglersnJtulgen. tandaardi atie van de

con truetic i duidclijk te zien aan d zieh herb. lende onderdclen van cen wagon van de hieago and North We tern I"tai lway (onder).

Copyngnted ,.. age

Copyr grt( 1m gc

vormde ru sen de rijruigen. H et v ierwieligc, voor verschillcndc klas-

'9 en be temde rijruig van de Midland R.ail­way uit 1874 nU tc, daarbij vcrgelckcn, de faciliteiten van he t Amerik aan se t ype en w a nog gebo uwd in dc tn d itie van bc t koctscn­m aken . D e bo uw ervan , met cen o nderver­deling in coupes w aarin vecl deuren en ra­men van ver chiUendc afmetingen zaten , stond een snelle assemblage in d e w eg. Het

37

Copv'lgnted '11 nal

rijtuig van de Baltimore and Ohio Railroad had een veel regelmariger aanzien. De ramen waren, net al de zitplaat5en, van ceo zelfde model, wat de constructie eenvoudig maak­te, evenals het feit dat tussenwanden ontbra­ken en er maar op twee plaatsen in- en uit­gestapt kon worden. Alles was, vergelcken met de handwerksmethoden van de Briese werkplaatsen, duidelijk ontworpen met bet oog op industriele constructie. waarbij grote

'9. Het vicrwielige. 'Ill verschillende klassen hestemde rijtuig van de Midland R ailway uit , 74 hecckcndc

• geen grote voorUltgang, hehalve wat de omvang hetreft en bet comfort van de derde klas.

~o. Een cypiscbe A merikaanse 4-4-0 locomorief uit 1874 van de m •• uchappij Ba Id win. Esthetisch lag de nadruk veeleer op de .angebrachte decoraties dan op de formtle com po ine van de trucrureJe clementen, maar door de uicgesproken vonn en schircerende grandeur van dit SOOrt ontwerpen werden zij een rom3nti ch symbool van de onu lwting van de Vcrcnigdc taten.

(" lPY'llll1 j m< n II

hocvcclheden van een bcperkt aama] gcstan­daardiseerde onderdelen werden amenge­voegd.

Bijkomende redenen voor de meer open inrichting van Amerikaanse rijtuigen. en het aanbrcngcl] van clcmcntairc voorzieningen. waren de langere duur van Amerikaanse treinrcizcn en de grote klimaatvcr chillen tussen de regio's en seizoenen. waardoor meCT aandacht voor het comfort van de pas­sagiers noodzakelijk was. Bovendien was de invloed van traditioncle con tructicmetho­den in Amerika minder groot dan in Engc­land. omdat het koetsenmaken er mct dc komst van de spoorwegen nict gcheel werd vcrdrongen. Het land was 20 groot dat post­koetscn in gebruik blcven voor verbindingen over grOte a waarbij zc vaak aan­voerlijn voor de spoorwegcn optraden.

Even onthullend is cen vergelijking tu en de ontwerppraktijk in de Verenigdc taten

20 en Groot-Brittannie. Dc 4-4-0 locomotief die vanaf J 874 door de maatschappij Bald­win werd gebouwd was qua type en vorm repre entatief voor de locomotieven die aan

Copyn

39

...

15

het eind van de negentiende ceuw in Ameri­ka in grote aantallen werden gemaakt, en kan worden vergcleken met de 4-4~ van John­son voor de Midland Railway. Dc fWlctie van de twee locomotieven is dezclfde, maar ze zijn heel verschiUend van vorm. Het ont­werp van de locomotief van Baldwin wordt geh-nmerkt door openbeid, waardoor men voor het onderhoud overal gemakkclijk bij kon, wat van bet grootste belang was wan­neer er op grote afstand van mige onder­houdswcrkplaats lopende reparatics moesten worden verricbt. Dc Amerikaanse bCllaming voor de man op de staanplaats gaf aan dat bij, indien nodig, de locomotief moeS! kunnen reparcrcn: hij werd bekend als machinist (en­gineer). In Groot-Brittannie blcef hij een­voudigweg voerman (driver), aangezien de meeste trajecten die bij aAegde nooit verder dan een paar kilometer van gespecialiseerde reparatievoorzieningen waren verwijderd. De grote, gesloten Amerikaame stuurcabinc was noodzakclijk voor het werk over lange afstanden onder zware klimatologische om­standigbedcn, hoewcl er wat de VOml aan­gaat duide1ijk sprake was van cen esmetischc keuzc. Dc meeste Amcrikaame stuurcabincs uit die tijd vertoonden een voorkeur voor renaissancevormen, ofscboon er bij cen type locomotief werd geexperimentecrd met neo­gmick en spitsboogramen. Een ander typisch kenmcrk was de zogebeten 'koevanger' aan de voorkant van de Amerikaame locomotie­yen. Hij voldeed nauweHjks om grote voor­werpen van de baan te scbuiven, maar kon wei als buffer dienst doen en voorkomen dat er obstakels onder de wick'll raakten die de [rein konden docn ontsporcn. Dc lantaarn voor de ketel brandde gcwoonlijk op olie en was onpraktiscb, omdat hij slechts een licht­bundel van zo'n honderd meter vooruit straaldc, vee! te weinig gezien de afstand die de trein nodig had voor cen noodstop. Even­als de verplichte bel was hij echter ccn nuttig middel om aan mem en dicr te kennen te geven dat er cen trein naderde. En dat was noodzakclijk, omdat de Amerikaanse spoor­lijnen door open terre in liepen, terwijl de

Britse waren omheind en bcschermd door natuurlijke barrieres en verbodsbepalingen. De kegdvorm van de Ameri­kaanse scboorsteen vcrschilde ook opmerke­Iijk van de Britse cilindervorm. Amerikaanse locomotieven, vooral die aan de westkust, gebruikten gewoonlijk hout aIs brandstof, omdat kolen van vcr mocsten komen. Hout produccert bij verbranding meer vonken dan steenkool, in droge landstreken cen aanzien­lijk brandgevaar. Een vonkenvanger die op de schoorsteen was gemonteerd, verlcende hem deze karakteristieke vonn .

Wat uit deze vergelijking duidclijk wordt is, dat men in dit gcval ontworpen vorm en mechanische functie niet in algemenc zin ge­lijk mag steUcn . In de twee onderha vige voorbeelden is er ongetwijfcld ceo verband, maar dit moet nader worden aangegeven door een analyse van de functie in de specifie­ke fysiscbe, cconomische en culturele con­text. Ook mag men dit verband niet star de~ terministisch opvatten; er blijft altijd cen aan­zienlij ke marge voor varia tie en esmeti.~che keuze.

Ook de scheepvaart ondcrging in de ne­gentiende eeuw ceo grote vcrandering: van boutcn zeilboten groeiden de schcpt.'ll uit tOt enOUlle constructies van ijzer en staal, aange­dreven door stoommachines eo -turbines. Hocwcl schecpsarchitectuur strikt genomen niet tot de industriele vormgeving bebooTt, werden schepen zo vaak aangchaald als voor­bedden voor de ontwikkeling van bet func­tionalisme dat ze hier aandacht verdiencn.

In het begin van de ceuw werden zcilscbc­pen dikwijls gezien als symbool van de harmonic tu5scn mens en natuur. Horatio Greenough, eeo Amcrikaans beeldhouwer, schreef in .8S1 in ceo essay, Form and Fur,,­lion : 'Ln de kunst zal, evenals in de natunr, de zid, dat wat een werk beoogt, in dat werk altijd tOt uitdrukking komen wannccr de de­len ondergeschikt gemaakt zijn aan het ge­beel, cn het gcheel aan de functie.' Schoon­heid in schepen ' is tOt stand gebracht, ten cer­ste door strikte aanpassing van de vorm aan de functie, ten twcede door het geleidclijk

Gopyngnted matenal

ZI

uitbannen van alles wat irrelevant en niet ter zake is' . Schrijvend over klippers verklaarde hij in een ander essay: 'Welke Academic voor Vormgeving, welk onderzoek door kunst­kenners. welke Ilabootsing van de Gricken bracht dit wonder van constructie voort? H ier is het onderzoek van de mens op grote diepre aangdand. waar de Naruur de wetten van het bouwen dicteerde ... en hij dwong zichzelf te luisteren en te gehoorzamcn.'

Schoonhcid werd gelijkgesteld aan func­tionalismc dat door een in een Romanti che. pancbe'istische zin opgcvatte Natuur werd omschreven. De klippers behoorden tellig tot de mooisre scheppingen van hun tijd, maar Greenough was geneigd te vergetcn hoevcel wetenschappelijke berekeningen no­dig waren ter bepaling van hun vorm cn voor wclk peciaal dod zc werden ontwor­pen. Deze schepcn werden gebouwd voor de opiumhandcl met Cnina. waarbij sncJheid noodzakdijk was om zowcl aan parrouille­botcn van de overheid als aan piraten te ont­komen . Later werden zc gebruikt om thee uit China en wol uit Australie te verscbepen. takkcn van handel waarin de goederen die hun afzetgebied het eent bereikten de hoog­stc prijs maakten. Snelheid bepaaJde aldus dc vorm van de romp, aan optimale voorwaar­den voor de werksituatie en de binnen in hct chip werd pas in de tweede plaats gedacht, en hier moest de functie zieh sehikkcn naar de vorm.

Later werden door zulke uiteenlopende fi­guren als Henry van de Velde en Lc Corbu­sier Noord-adantische lijruchepen aange­haald als voorbeelden van functionalismc. De batste nam foco's van lijnboten op in zijn boek Vtrs 'lIIt architecture uit 1923. met en­thousiaste ondcrschriften als 'Ecn zuivere, fraaie, helderc, schone en gczonde archirec­tuur' . De hoogtijdagen van de Iijnboot be­gonnen in de jaren negentig. Voor veel ar­chitecten en ontwerpers waren deze schepcn cen toonbccld van modemitcit: glad. func­tioncel en mooi. De Imperator van de Ham­burg-Amerikalijn uit 1913 vormde het hoogtepunt van een reeks Duitse chepen,

41

gcbouwd om de oppermachtige Britse u­nardlijn naar de kroon te steken. Deze COO1-

merciele en nation ale rivaljteit bracht echter vecl clemencen tot ontwikkeLing die niet lou­ter met nut van docn hadden. Dc imposante bovenbouw in het midden vall het schip, de hoogte en het aantal van de schoontcncn wa­ren doe1bewuSl ontworpeo om cen machtige indruk van grandeur ujt te stTalcn .

Een zelfde verschil zien we binnen in de lijnboten. Bij het ontwerp moen nice aileen rekening worden gehouden met esscnticIc punten als zccwaardighcid l.'t1 prcstaticver­mogcn, maar ook met het feit dat het vcr­voer van de passagiers plaau dicnde te villden in cen gcrieAijkc en geru!tstdlcnde omge­ving. In feite beantwoorddc allcen de accoOl­modatie van de derde klas en van de beman­ning aan het criterium van functioncle ecn­voud. De aanklcding wa in her algcmeclI van cen luxucuze en zelfi exotische weclde; zij ricp in wczen cen droomwercld op met, 31 naac gelang de vlag waaronder hct sehip voer, elementen als rook alons in de vak­werkstijl van Bciersc jachthuizcn of statige 22

Tudorhuizen . Toch zat er in dit alit'S een lo­giC!: al dir comfort hiclp niet tegen zeeziekte en vermjndcrdc ook de gevaren van het rei-zen over zee njec, maar het tclde wei geruS( en leiddc de aandacht af. Ook dar was cen belangrijke funetie.

Hij trcinen en schcpen bcstaat er cen com­plexe verhouding tu en de vorm al mecha­nj me of constructic cn de vorm als decoratie en symbool. Op een aant:ll niveaus gaan zij een wissclwerking met clkaar aan en kunnen ze op grond van ujteenlopcode waardcn worden begrepen. Het algemcen gangbare vcrvocrmiddcl aan het eind van de negen­tiende ccuw. de fiets, was ecbeer simpcler, zowel qua constructie als qua funClic. Dezc eenvoud was hct rcsultaat van cen korte pc­riode van intensieve cxperimenten in ver­schillende Ianden. Aanvankelijk werd. onder verschillende benamingell. vcel werk ge­maakt van velocipedes, die drie of meer wie­len hadden die door middel van uiteenlopcn­de en vaak buar uitziende ondcrdclen wer-

CoPY' qhted mater al

21-22. De lijnbool IlIIperdlor uil 1913 van de Ham burg­Amerikalijn W'5 mel jZ.ooo Ion in die djd hel grootslc schip ter wercld . De indrukwekkende constructie van de builenkam bestond uit een reeks gcomcc.risc;:hc massa's, in tegent tdling lOt de oprichtige decoratie van de passagiersverblijven in het

schip, wa.rmee men de indruk wi.lde wekken dal hel hier ging om een groot, varend hOld (p. 43).

den aangedrcven. Twcewielige, met pedalen aangedreven rijwiclen deden voor het cerst hun intrcde in Frankrijk, en in de jaren zestig van de negentiende ceuw was de 'gewone' velocipede, in de Engelsc volksmond 'peony­farthing' genoemd, in grote kring populair. De onderlinge verhoudingen - een groot wie! voor en cen klein lecpwiel - waren voorgeschreven doordat de pedaalaandrij­ving recht treeks verbonden was met de

42

c.,opyngnted mo nal

voomaaf; het grote voorwiel was noodzake­Iijk om de druk op de pedalen om te zetten in een snelheid die hoog genoeg was om de wielrijder in cvenwicht te houdcn. Onge­rwijfeld stond de vorm in verband met de mcchanischc fllnetie, maar deze was nict erg doclmatig. Om die [eden en vanwege het ge­vaarlijk hoge zadel werd dc velocipede maar weinig gebruikt.

Na een niCllwe golf van cxperimenten in

de jarcn zeventig van de negentiende eeuw 2] maakte John Kemp Starlcy uit Coventry de

eerste modeme liers, het 'veiligheidsrijwiel'. Hierin was met succes cen reeks op zichzelf staande vcrnieuwingen samengevoegd tOt een coherent gelled. De belangrijkste ken­merken waren een ruitvormig frame dat de liet stevig en onbuigzaam maakte, ketting­aandrijving op het achterwiel, en directe besturing door middcl van ccn naar voren gebogen voonvielvork. Hij raaktc snel inge­burgerd bij het publiek, en latere vemiell­wingen zoals knijprcmmen, ver nelling en luchtbanden braehten nog meer verbetering en maakten de liets tot het eerste individuele massa-vervoerrniddel.

Wilde het 'veiligheidsrijwiel' een Sllcces worden, dan moest cen optimale combinatie

43

c.,opyngnted mL nal

lJ . Het R.over 'veilighciduijwiel' van John Kemp taricy uit .888 legde cen b.sisvorm voor het on twerp van ee.n rijwiel v. t. die nog steeds over de hde werdd wordt toegepast.

-

gcvondcn worden van mechani che doelma­tigheid, lichtheid en duurzaamheid, en moest ruj bovendicn gemakkelijk te fabriceren zijn. Dc introductie van massaal geproduceerde naadloze talen buizen in de jaren tachtig van de vorige eeuw droeg in belangrijke mate bij tot de produktie van een sterk lichtgewicht­frame. Maar de eenvoud van de vorm was bovenal te danken aan het feit dat, anders dan bij de andere voorbeelden die in dit hoofd-

Copyr grt( 1m gc

stuk besproken werden , de fiefS was ontwor­pen met het oog op cen en kelc functie . Door dit monofunctionccl karakter werd hij cen van de treffendstc voorbcelden van cen Ont­

werp waarin vorm en functie samenvallen, want cen doelmatigc vcrvulling van zijn functie bood erg weinig mogelijkheden tot decoratie.

De technologi che ve.mieuwing manifes­tcerdc zich ook op grote schaal in voorwer­pen die werden geproduceerd voor huishou­delijk gebruik, en jui t op dit terrein wordt de functionalistische interpretatie van de vorm twijfelachtiger. De stelling dat mecha­nisch gefabriceerde produkten er eenvoudig

44

("opyngnted mL nal

en functioneel dienden uit te rien, vond in de negentiende eeuw zeker niee algemeen in­gang. Sommige nieuwe industriele procedes maakten niet aileen meer decoratie mogelijk, ze vercistcn in feite decoratieve vormen om problemen bij de vervaardiging of bij de ge­brwkte materiaJen op te lossen.

De vormgeving van meubels laat iets van deze problematiek zien. Massaproduktie bracht in het begin met zich mee dat traditio-

nele vormen en technieken werden aangepast en dat men rich concentreerde op de produk­tie van een beperktc collectic binncn cen ver­grote marktgerichte organisatie. De in Groot-Brircannic en de Verenigde Staten tra­ditionele vorm van de 'Windsorstocl' bij­voorbecld, werd op grote schaal geschik t ge­maakt voor massaJe produktic. Hij wcrd a­mcngesteld wt losse elementen. waarvan de mecstc gcmakkclijk aan cen simpele houten draaibank konden worden vcrvaardigd, en jui t doordat de voml wt ccnvoudige ele­men ten bestond, sloot hij wonderwel aan bij de beschikbare materialen en technologic. Moeiljjk werd het pas op het moment dar de

45

'Ill

24-25 . De consrructieve eenvoud van stoel nL 14 uit 1 59 van M ichae1 Thonet, en de sicrlijkhcid en fraaic proporti van dczc sroel, Olaakrcn hem tOt cen van de popubirste ontwerpen die ooit gcmaakt zijn (links) . Gebogen hout kon eehter ook worden gebruikt voor decoratievc etrececn, zoals bij de golvcndc lijn vocring van stoel nr. 22 van Thoncr uir hce begin van de jarcn zcventig van de vorige eeuw (reeht ).

Copv nted 'll nal

24 Zj

stoel in clkaar moest worden gezct, wanneer er gaten gcboord moesten worden en de. de~ len in elkaar gcpast. Oat vcreistc een hoge matc van vakbckwaamheid. Lamben Hitch­cock uit Bcrkhamstcad in Connecticut ont­wikkclde een hoog produktietempo door de onderdelen in te kopen bij toelcveringsbc­drijven en zich mct rijn bcdrijf te concentre­rcn op de montage. In Hitchcocks atelier werden, zelfs a1 in het begin, mcer dan vijftig toelen per dag geproducccrd, tegcn een

kostprijs van 1,50 pcr nuk, cn men schat dat er tijdens zijn Icvt:n meer dan een miljoen stoclen werd vervaardigd.

Een van de bcroemdste voorbe.elden van de ncgenticnde-eeuwse vorlllgeving, het meubilair van gebogen hout dat werd ge­maakt in de ateliers van Michael Thonet. was daarentcgen juist het resultaat van de invoe­ring van een oieu we technologic. Thonet, gcboren in bet Ouitse Rijn1and, begon rond 1830 te experimenteren met ht't buigen van hout. Enkelc van zijn eerstc stoelen werden in 1841 op een tt-ntoonstclling in Koblenz ge­rien door de Oostenrijkse yom Clemt-ns Metterruch. Als gevolg daarvan werd Tho­net uitgenodigd naar Wenen te komen, waar hij octrooi verkreeg op zijn werkwijzcn, en in 1853 opende hij er rijn t-igen bedrij( De tt'Chniek van Thonet kon met recht revolu­tionair genoemd worden: machinaal ge­vormde stukkcn hout, gewoonlijk beuke­hout, werden gebogen en gespanncn onder druk van stoom en in c1kaar geschrocfd, waardoor houtvcrbindingcn voUedig over­bodig werden. Dc eenvoud, zowel van her procede als van de vormcn die ermee werden vcrvaardigd, maakte hct mogelijk stoelen in enormc hoevt'Clhcdcn en tegen ccn lage prijs te produceren, en Thonet veroverde al snel de wereldmarkt. Zijn modellen werden op grote schaal nagcmaakt en velc cryan wor­den tot op de dag van vandaag volgens de­zclfdc methoden vervaardigd. Dc Ontwl'Tpen van Thonet rijn elegant en hebbcn kwaliteit, daarover valt nict te twisten, maar rij waren zeker met zo 'vanzelfsprekend' als vaak wordt voorgesteld, want vecl modellen zijn

uitermatc decoratief. Ook kwam in rijn pr~ dukten de modcme technologie met voUedig tot uitdrukking. In 1900 had de firma vi~'T­duizend mcdcwcrkers in dicnst die per dag :w'n ~esdui~end artikelen produceerdell, een verhouding die wecrgeeft dat cr nog vee1 handwerk kwam kijken bij het in dkaar zet­ten van het gcraamtc van de stoclen en het vlechtcll van de rieten zittingcn en ruggen van vecl van de klassieke modellcn.

Rond 1900 maakten meer dan vijftig fir­ma's in Oostcnrijk meubels van gebogen hout . Minder bekcnd dan Thonet was een van zijn bc1angrijkstc concurrentcn, het in 1867 gestichte Moraviscbe bedrijf van Jakob en Josef Kahn. Oit was ge5pccialisecrd in meubels van gebogcn hout die met behulp van frccs-, gr.lVCCT- en snijwerk werden ge~ decoreerd, en in advertenties werden aange­prezen a1s 'onovcrtTotfcn mcubc1s in vcr­schillende stijIen'. Zo kon zelfs simpel geb~ gl-n hout worden aangepast aan de cigentijd­ie decoratieve smaak.

A anpas.\ing van nieuwe procedes aan de heersende smaak kan men ook waamemcn in het meubilair dat in de jaren vijftig van de ncgcntiendc ceuw werd vl'Tvaardigd door John Henry Belter, eveneens een Ouits emi­grant, die rich in New York vcstigde en het patent verwierf op methoden om papicr-ma­che cn multiplex met behulp van stoompcr­sen in complexe vormen te modelleren. In deze artikelen werden vcrvolgens met hand­snijwerk ingewikkclde, opengewerkte blocmpatronen aangebraeht in de neo-roeo­costijl die toen in de mode was. Het gaatjes­antwerp dat zo ontstond was aUeen mogelijk dankrij hct fcit dat de industrieel vervaardig­de materialen en vorm zo'n stevige construe­tie hadden, maar het was geenszins cen recht­streckse uitdrukking daarvan,

In andere bedrijfstakken maaktcn nieuwe procedes en techniekcn de vervaardiging van een enorme verschcidenheid aan ontwerpen mogclijk, en de produktcn van sommige be­drijven varieerden qua vorm van strak utili­tair tot zeer lIitbundig vernerd. In de aarde­werkindunrie werden bijvoorbccld de m~

25

C )oYflght8d ma flal

dclleertechniekerl die in de achtciende eeuw in Noord-Staffordshire waren ontstaan, ver­der onrwikkeld en tOegepast op cen grore verscheidenheid aan nieuwe vormell . De Lambeth Studio van Henry Doulton is al aan de orde geweest, maar de firma leverde haar grootste arciscieke presta ties in feite pas nadat zij cen snelle groei had doorgemaakt en haar reputacie met de produktie van voorwerpen met cen meer utiJitair karakter was geves­tigd. Ziektcn en onhygienische toestanden in de sncl groe.iende steden had den dringend in­grijpen noodzakclijk gemaakt en in I 45 werd Doulton enoe overgehaaJd te beginncn met de groot.~cheepsc produkcie van stenen buizen voor riolen eo waterle.idingen. Het was cen zeer succesvolle onderneming, die werd gevolgd door de fabrieage van een gro­te verscheidenheid aan sanitaire arcikclen voor het hllishouden, en op deze twee terrei­nen vecigde Doulton zijn naam als een van de voornaamste fabrikanten. Voor deze arti­kelen werd cen enorme boeveelheid vcrschil­lende onrwerpen gemaakt, zowel bestemd voor grote instellingen als kazernes en gevan­genisscn als voor huishoudcn van clke rang en stand. Gootsteenbakken, badkuipen en toiletponen werdcn gcfabriccerd in cen reeks modellen, sommige overdadig versierd, an­dere gewoon prakrisch, aJ konden deze laat­ste, zoals cen cataloguspagina van Doulton

27 uit 1898 laat zien, geglazuurd worden in klcur of vcrsierd met bcdrukte ca lqucer­plaatjes, waarmee tegen wcinig extra ko tcn tcgcmoet werd gckomen aan uitccnlopcnde smakcn.

In de glasnijverheid, die in deze periode steeds meer in omvang en produktic toenam , ging men op een oortgclijke manier eclec­tisch 0111 met .CzCt en' ontwerp. Technische innovatie had hier een minder uitgesproken invlocd totdat de bedrijf: tak in de laat te de­cennia van de negenciende eeuw radieaal van karakter veranderde. Voor het traditionele blazen, snijden en graveren was nog cen hoge mate van vakbekwaamheid vereist. Er deden rich echtcr twce vernieuwingen voor waar­door de produktie en de verscheidcnhcid aan

47

Copyr crIed Imo cc

26. Ecn Sloel in nco-rococostijl van John Hcnry Beltcr uit New York. Vit machin.al gepeTSt gelamineerd hout werden lteer sterke vormen vcrvaardigd, golvend in verschiUende richungen, die vcrvolgcns door middd van handsnijwerk werden afgcwerkt.

C' lPY'llll1 j '11< n II

27. Een blad~ijdc uit de catalogus van Doulton uit I 98. waarop de serie loiletponen . implicitu' staat

.fgcbecld. Elk model werd gen, .. kt met dezelfde gietvorm. v~riatie werd a.ngebracht door mjddel van

vcrschillcndc soorten gl.zuur en decot:ltie.

c.,opyngnted mL n:ll

18

vonnen coenamen. Een ervan was de tech­niek van bet blazen in vormen waardoor fles­sen en potten hcrhaald konden worden gefa­briceerd tegen lage kosten en de produktie gelijke trcd kon houden met de toenernende industrialisci ing van bet bicrbTouwen, de vocdsel- en genccsmiddelenbcrciding, de gToei in de wijnverkoop en het inmaken thuis. Dc twcedc was de techniek van het perscn van glas. Gcsmolten glas werd in Clen vcrhittc kopercn of ijzeren vorm gcdaan en gevormd door er cen pcrsstempel in te druk­ken. Deze methode was voor het cent in bet midden van de jaren twintig van de negen­tiende ecuw ontwikkcld in de Vercnigde Sta­ten en breidde zich nel over heel Europ2 uit. Dc tcchnick kon allccn maar worden ge­bruikt voor open vormen, zoals glazen, kommen en scbalen, en aanvankelijk stond men voor het niet gcringe problcem dat er een onelfen en ondoorzichtig oppervlak ont­stond. Om dit te neutTaliscrcn werd in Amc­rika em decoratietechniek ontwikkcJd waar­in gebruik werd gemaakt van bobbcltje en stippeltjcs. Deze groeide uit tot ccn stijl die bckend wcrd als 'kantglas'. De produkrie van geperst glas leidde tot cen snelle uitbreiding van de industrie in Amerika: in 1820 waren er twintig glasfabrieken, tegen 1837 dit aantal opgelopcn COt meeT d3n honderd. In het algemeen was een massale tocname van gocdkoop glaswerk voor dagelijks gebruik het gevolg. De ontwerpen voor de dessins die men aanneft op 'kantglas' waren niet zonder meer, zoals wei bcweerd is. een uiting van de negentiende-eeuwse horror vQClli, maar vormden em adequate en vaak fraaie uit­drukking van matcrialen en produktieproces. Naarmate bet zclfvertrouwen groeidc door­dat de techniek beter werd uitgebuit en eT bogere normen aan bet vakmanschap wer­den gesteld, werden de vormen en ontweT­pen steeds geva.rieerder. In een in 1869 uit­gegeven catalogus van de New England Glass Company uit Boston, Massachu.o;etts, stonden bijna vecrtienhonderd artikelen af­gebecld. en een pagina met de 'Union'-serie laat de varicteit aan vormen zien die deze on-

49

dememing in cen enkcle collcctie produceer­de.

Somrnige glasbedrijvcn fabricccrden zo­wei ambachtelijke produkten als geperst glas, maar diversifiering i een kenmerk dat m".., overal aantreft. Mcn spccldc lieveT in op een breed scala van behoeften en smakcn, d3n dat men zich toelcgdc op een beperkte reeks vor­men. Het Engebe bcdrijf van Thomas Webb uit Stourbridge nam russen 1837 en I C)OO in zijn voornaamste serie meeT dan vijfcntwin­tigduizend uitecnlopende arrikclen op. Op de Wercldtentoomtelling van 1873 in We­nen toonde de internarionaal vermaarde Oostenrijkse fuma J. & L Lobmeyr vijftig eTies drinkglazen, n"Tschilk..,de dcssertscr­

viezen en talrijke andere artikclen in zeeT veel srijlen, variCTend van uiterst eenvoudige tot hoogst ingcwikkclde dcssins, en vervaardigd met verschillendc tcchnicken. Dc mccste werden ontworpen door Ludwig Lobmeyr, hoofd van de fLrma, al vcrstrckte hij ook op­drachten aan vooraansraande kunstenaars, zoals Theophil Hansen. Later zou het werk van dit bcdrijf her hele scala gaan bestrijkcn van masual geproduceerde simpele alledug­se voorwerpen tot complete glazcn inrichtin­gen, kristallen kroonluchtcrs, wandverlich­ting ell kandelabers voor twee van de ka te­Icn van de 'waanzinnige koning' Ludwig n, Linderbof en HCTTcnchicmsee in Beieren.

Bovenal waren het vernieuwingen in de metaaltechnologie die ertoe bijdroegen dat er aanzielllijk meer vormen rnogelijk werden en dat deze ook werden toegepast . Giet- en smccdijzer, en later staal, waren de basisma­terialen waarmee werd gewcrkt, maar door de ontdekking en toepassing van cell grocicnde reeks metalen en legcringcn breid­de het repertoire van cigcnschappcn cn con­nructieve kcnmerkcn zich almaar uit. Door de bewcrkburheid van gietijzer of de plooi­baarhcid van plaatstaal, tin of kOpC:T werd welhaast iedere VOl III mogelijk en uit de ma­nier waarop meraal werd gemodeLlccrd blijkt overduidelijk dat de IIcgentiende-ecuwse op­vattingen over vormgeving niet in de eerste plaats werden bepaald door de uitdrukkings-

Gopyngnted matenal

•

2 • Plaat m. I ,cen van de vijfentwintig, uit de catalogus van de New England Gla Company uit Boston , 186\>. Het dessin dat voor de rie 'Union' werd gebruikt taat bekend als 'osseoog en ruj(vormjge punt't en wordt in vee! varianten aangetroffen op geperst glas.

mogdijkheden van de materialen - of door produktietechniekcn - maar in hoofdzaak stoelden op ideecn over cen gedilferentieerde maatschappelijke functie. Men kan dit goed zien wanncer men voorwerpen met elkaar vergelijkt die in wezen hetzelfde zijn maar voor verschillende contexten werden ver­vaardigd. Een olielamp bijvoorbccld. ge­bruikt als veiligheidslamp voor mijnwerkers, of vastgeklemd op cen locomotief om aan te

geven wat voor SOOTt trein dcze trok, was altijd in ovcreenstemming met haar functio­nele karakter en dus van cen verbluffende ccnvoud. Maar een olielamp van Colza. in 1850 vervaardigd voor huishoudelijk gc­bruik, wa.s op zo 'n decoratieve manicr vorm­gegeven dat het ingenieuze mechaniekje dat de olie outomatisch naar de kous pompte compleet onzichtbaar was. De catalogi van negcntiende-ecuwse bcstekfabrikantcn be-

50

vanen eenvoudige, onopge mukte keuken­messen, maar ook in aUerlci des­ins. Een zelfde vcr chi! is te zien tu sen giet­

ijzeren kacbels voor de keuken en de huis­kamer - de lijst van voorbeelden i eindeloo. Afgczien van de onvermijdclijke uitzonde­ringen, hield men zich in de dagelijksc werk­omgeving in het algemeen aan het criterium van de praktische doclmatigheid, maar wat andere aspecten van het leven .angaat, in

vrije tijd, tijdens ontspanning en socia Ie om­gang, was een kunstzinnige en verfijnde om­geving het ideaal. Deze indeling heeft men later wei eens gelijkgestcld met de klassendc­ling, ervan uitgaandc dat ccnvoud voort­vlocit uit de noden die tOt de sfeer van de arbeid behoren. niet differentieert, voor ie­dereen beschikbaar is en daarom democra­tisch; decoratie is pretentieu • wordt in ver­band gebracht met burgerlijk venoorl en Icidt tot maatschappelijke tegensteUingen. V •• k varieerden de produkten in vorm in­derdaad van ecnvoudig tot decor.tief en liep

51

Copy IQ ted IT' 9

2!r30. De rnaatschappdijke • context waarm voorwcrpc:n

worden gcbruikl i niec zelden doorslaggcvender voor de vorm dan de mechanisehe functie. De ccnvoudige oliehmp die aan hec eind van de negco tiende ceu w werd gebruikc op cderbndsc locornotieven (link.) vcrschilc aanmerkclijk van de gcdeGoreerde lamp die werd gebruikl om hel inccricur v.n A rnerikaan .. pa ugiersrijruigen Ie verlichcen (rechts).

Copy r ~ 00 IT' r I

29 30

de prijs evenredig op wurmce zc voor steeds mindt.'T mcnsen waren wcggdcgd; maar zclfs in de huizcn van de Britse arbeidersklasse werd de salon, een kamer die slechts op zon­en feestdagen en bij plcchtigc gebeuncnissen werd gebruikt, gemeubileerd en ingericht volgens de ge!dende dccoraticvc smaak. In 1840 vcrklaarde een auteur in cen tijdscbrift voor ambachtslieden en technici: 'In wcerwil van de Utilitaristen en hun mooic theorieen en vernuftigc redencringcn, vindcn wij bet een genot om te schilderen of aanverwante kunuen tc bcocfcnen. De mens werd niet ge­schapen om zijn hcle bcstaan door tC brengen met zware arbeid.' Een simpele, functione!e vorm stond in het algemeen voor de vaak harde noodzaak van de arbeid en werd als zodanig op die plaats gcduld, maar kunst vertegenwoordigde, in de vorm van decora­tic cn ornament, voor veeJ men sen een diep verlangen naar cen beter Jeven. Hct hecrsen­de esthetische ideaal van de ncgentiendc eeu w was in feite niets anders dan oen droombeeJd van harmonic tussen nut en schoonheid, zoals dat uitvoerig werd ver­woord door Matthew Digby Wyatt in zijn boek Metalwork uit [852. Daarin valt bij even

scherp uit tegen wat hij twee categorieen dwepers noemt, de utilitaristen, die nuttige lelijkheid tot stand brengen, en de idealisten, die 'comfort en gemak opofferen aan orna­ment en effect'. Meningen als deze werden op een meer populairc manier ook verwoord door John Holland, een diehter uit Sheffield aan wie wij het laatstc woord over dit onder­werp laten. Nadat hij in ISS [ het Crystal Pa­lace had bezocht schreef hij een verslag van (winrig pagina's ondt.'T de titcl The Creal Ex­hibition: A Poetical Rhapsody. Zijn dichtkunst was cen verschrikking, maar in Cen passage over de produkten van zijn gcboortestad ver­woordde hij op hoogdravende toon dit alge­mene harmonie-ideaal:

En daar in dcze utilitaristische dagen Men het hoogst waardoert wat men het

nuttigst acht Verdiencn deze scberpc voorwerpen

evenveeJ lof Van de slimme bandeJsman als van de

plaatselijke mUle: Nut! hi.er waart gij voortdurend Hand in hand met schoonheid Iangs

menige opgepoetste kaehel.

C )oYflght8d ma flal

HOOFDSTUK 3

Het 'Amerikaanse systeem' en massaproduktie

Zoals we hebbt:n gezien hechlte Europa in zijn antwoord op de industrialisa.tie sterk aan de continu'iteit van maatschappcJijke en eco­nomischc sttucturcn en opvattingen, op grote schaal werdt:n ambachtclijke tcchnic­ken en procedes aangepast en verder ontwik­kcld voor de produktie van grote hoeveel­heden goederen die, in vorm en Ontwlc'rP, uitdrukking waren van een bewust, zij het nict altijd even consequent, cerbetoon aan ttadities uit het verleden. Wat fundamcnteel vcrandcrdc waren vooral de schaal van de produktie en de bedrijfsorganisatie, meer dan de fabricagemethoden waarmee de goederen werden vervaard~d.

Tcgt:n het midden van de ncgentiende eeuw echter, grotcndecls als gevolg van de Great Exhibition van 18SI, maaktc de rest van de wcrcld kennis met nieuwe fabricage­methoden in de Verenigde Staten, die de grondslag zouden Icggcn voor het pattoon en de procedes van de moderne industriele massaproduktie. Kenmerkend was de groot­schaligc fabricage van gestandaardiseerdc produktcn, met vcrwisselbare onderdclen, door toepas ing van mechaniscb aangedrc­ven werktu~en in ccn opcenvolging van vereenvoudigde machinalc bcwerkingen , Dezc aanpak. die in bredc kring bekend werd aIs het • Amerikaanse systeem' van fabricage, had niet aileen gevolgcn voor de produktie­mcthoden, maar bci'nvloeddc de hele organi­satie en coordinatie van de produktic, bet ka­rakter van bet arbeidsproces. de metboden waarmee goederen werden afgezct en. niet het minst, het soort en de vorm van de gc­produceerde goederen,

53

Gopyngnted matenal

Zoals bij zovcel ontwikkclingcn in de Vercnigde St.aten, was er sprake van Europe­se voorgangers en invlocden. Omnreeks 1729 had Christopher Pohlcm in Zweden in cen atelier in Stjarnsund wat.erkracht toege­past bij eenvoudige machinale bewerkingen en precisiemetingcn om een vervangbaar ra­dcrwerk voar k10kken te produceren. Later in de achtticnde eeuw paste et--n Franse wa­pensmid, van wie we niets meer weten dan dat hij Le Blanc ht-'Ctte, vergclijkbare memo­den toe bij de produktie van Dluskenen. Na een bezoek aan de ateliers van Le Blanc in 1782 merkte Thomas Jefferson, de tijds gc­zant in Frankrijk, in een brief op: 'Hier wordt de constructie van musketten verbe­terd ... Dezc verbetcrillg bestaat eruit dat men elk onderdeel zo volkomen aan elkaar gelijk maakt, dat hetgeen bij het enc hoort voor om ht,t even welk ander mu.~ket in het wapenmagazijn kan worden gebruikt ... De voordclcn hiervan wanncer wapens moeten worden gerepareerd zijn duidelijk.' Le Blanc ondervond cchrer aanzienLijke tegenwerking van de ambte\ijke bureaucratic die het behe.er voerde over de rcgeringsarscnalcn , en van handwerkslieden die zich in hun broodwin­ning bedreigd zagen .

Franse ideeen werden aan Engelse ontwik­kclingen gekoppcld door een zckere Marc Brunei, cen royali\t die voor de Franse Re­volutie was gevlucht. Hij ontwierp machines voor de massafabricage van katrolblokken voor de Britse marine, voor Sir Samuel Ben­tham , de toenmalige Lnspecteur-Gencraal van de marinewerkplaats en zclf een baan­brekend uitvinder van velerlei soortcn ma­chines voor de houtbcwcrking. Toen na de Napoleontische oorlogen de vraag echter kclderde, raaktc het systeem in vergetclheid.

Dc uitgangspunten werden rond 1800 weer opgepakt in de Vercnigde Staten en op zo'n grote schaal verder ontwikkcld dat het met recht het 'Amerikaanse systeem' kan worden genocmd. Eli Whitney wordt vaak aangchaald a1s de grondlegger ervan, hoofd­zakelijk vanwege zijn voorstel in 1798 aan de Amerikaansc rcgering om binnen twee jaar

tit--nduizend musketten te fabriceren (hoewel het contract in feite pas elfja2r later zou wor­den nagekomen). Uit onderzoek van de musketten die bewaard zijn gebleven blijkt dat het aanta l verwissclbare onderdelen bt~ perkt was en de precisie varieerde, en daar­mee de mate waarin ze onderling verwisscl­baar waren. Andere wapensmedcn in de Ver­eoigdc St2tcn, lOah Simeon North en John Hancock Hall, hadden minstens even gea­vancccrde opvattingen en waren waarschijn­lijk geavanceerder in hun produktiememo­den. Dc waarheid lijkt te zijn dat niet zozeer een enkelc persoon aanspraak kao maken op de uitvinding van het systcem, maar dat het ging om een in die tijd aJgemeen levend idee dat steeds weer opdook in een onafgebroken reeks verbeteringen die elk gretig werden opgepakt door concurrentt--n.

Met name Halllegde de nadruk op de ont­wikkeling van jUi5t datgene wat de onder­linge verwissclbaarheid mogeLijk maakte, na­melijk precisiemeting en nauwkeurigheid in de produktie. Zijn werk bereikre zijn hoog­tepum in cen vereenvoudigd achterladend vuursteengewecr dat in 1824 op de markt werd gebracht en twin rig jaar lang werd ge­producecrd. Zelf verkJaarde hij dat het zijn bcdocling was om 'elk gelijksoortig onder­decl van elk geweer zozeer gelijk tc maken dat het in ieder geweer past, zodat, wanneer mt-'Tl duizt-nd gcwercn uit clkaar zou halcn en de verbindings tukken willekeurig bij elbar op een stapel zou gooien, delC, wanncer men ze wiUekeurig van de stapel zou nemen, op de jui5te plaau terecht lOuden komen.' Om dit te bereikcn moest Hall elk ondcrdecl 20

veel mogelijk vereenvoudigen, en zijn pro­duktcn steken dan ook scherp utilitair af te­gen de elegante, ornamentale produkten van meesterwapensmedeo. Zijn methoden wer­den later verfijnd door firma's die cen intcr­nationale reputatic zouden verwerven op het gcbied van de wapenproduktie, zoals Sharp, Henry, Winchester en Remington.

De ontwikkcLing van het Amcrikaanse systeem bcreikte tegen het midden van de negentiende eeuw een hoogtepunt op eeo an-

54

31

C )oYflght8d ma flal

der terrein van de wapcnproduktie - revol­vers - met de vestiging van de wapensmede­rij van Samuel Colt in Hartford in Connecti­cut. Colt was cen typiscb voorbeeld van dcze generatie Amerikaanse vernieuwers, omdat hij principcs en uitvindingen die algemcen werden toegepast combineerde met cen aparte en uiter t doeltreffende vorm. Andere wapcnsmedcn uit zijn tijd vervaardigden lIit-

Copyngrtc 1m gc

COPY'lgnted r" age

stekende wapens, maar Colt had zo'n lIcces doordat hij zijn bcdrijf volledig op massa­produktie inrichtte en een buitengewoon fti­ne neus had voor verkooptechnieken en pro­motie. Zijn atelier [e1de mccr dan vecrtien­honderd machinewcrkruigen en werkte on­der leiding van K. Root, een techlli ch genie, als cen magnect op iedereen die was ge'interesseerd in de meest geavanceerdc fa­bricagcmethodcn. De A merikaan e minister van Oorlog kcnde z.ijn wcrkplaats 'de starus' toe 'van cen nationaal bedrijf. De Navy .36

32 revolver van Colt uit 18s 1 is een typisch voorbceld. Net als bet vuursteengewcer van Hall werd het wapen teruggcbracht tot zijn mcest e1ementaire cen voud en de precisie van zijn verwi selbare Ollderdelen zou jareillang als standaard gelden voor de vorm van hand­wapens.

55

31. Vuursteengeweer van John Hancock Holt. 1824. Een voorbode van O1assaproduktie.

3l . . 36 avy-revolver van olt uit 18 S I. Of schoon deze revolver als ge chcnkexempl'3r met de hand is gcgnvccrd. blijfl de eleOlenuire ecnvoud duidelijk te zien.

Copv'lgnted '" nal

C loyngh I 19

33. KJok mel kersehouten h t

van Chauncey Jerome die sJechts eenm •• J in de 'Wt dagen hocfde te worden opgewonden. eind jar,,"" vecrtig van de negendende eeuw.

Het feit dat het Amcrikaan e ysteem in de produktie van vuurwapens ontstond, wekt, achteraf bezien, nauwelijks verbazing. Het aanbod van grote hocveelhedcn berrouwbare en goedkope wapens hield reehtstreeks ver­band met de algemene uitbreiding van het leger en de voortdurende reeks oorlogen met buurstaten en autochtone bewoners van het westen waarin de Verenigde taten waren verwikkcld. Dc enige noemcnswaardige toc­passing van het Amerikaanse systcem builcn de Verenigde Staten yond eveneens in de wa­pcnindu trie plaats. In 1853 tiehtte de Brit e regering met Amerikaanse maehinewcrktui­gen een fabriek in Enfield en ook werden Amerikaanse uitrustingen geleverd aan Prui­sen en Frankrijk. Om de installaties en appa­raruur te kunnen beta len die nodig waren om het nieuwe systeem op te zetten, waren regc­ringscontractcn noodzakcJijk.

Aileen in de Verenigde taten werd het systeem ook in andere takkcn van industric toegepast die met door de overheid werden gesleund. Voor een decJ had dit tC makcD met het gebrek aan vakliedcn en de afwezig­heid van cen diepgeworrelde ambachtclijke traditie. Samuel Colt verklaarde in gcsprek-ken met Brilse technici dat aT-bcidskraehten het best wareD voor de nieuwe methoden van rna aproduktie, omdat zij zo weinig hoefden af te leren. In de jonge Republick vormdc innovatic geen be.­dreiging voor gevestigde instellingen en gc­woomen, en in cen open, zich expandcrende amenleving was de kans op rijkdom en sta­

tus cen sterke stimulans. Een Brit com mis­ie die in 1853 het ystcem on­

dcrzocht, wees op 'de ontevredenheid die in Amerika va.ak wordt geuit ten aanzien van de bestaande verworvenhedcn van de indus­tric en de toepassing van arbeidsbesparende machines, en de gretighejd waarmee elk nicuw idee wordt overgenomen en vcrbe­terd .. .'

Omstreeks 1850 had het Amerikaanse sys­teem :deh over andere bedrijfstakken in New England, hct ccnrrum van de wapcnproduk­tie, verbrcid en later werd het overgenomcn

Copv nted 'l1 nal

JJ

in andere delen van het land. In de jaren der­tig van de negentiende eeu w werd het bij de fabricage van klokken illgevoerd door Eli TCITY, die een uurwerk maakte uit houten onderdclen. In het daaropvolgL"tlde decen­nium ging Chauncey Jerome ceo stap verder door metalen raderco, ge tampt uit dunne, gcwalste koperen plaat, te gebruiken in plaau van koperen gietstukken. Het resultaal was een minder log uurwerk, en de klokken waarin zij bevestigd werden waren heel plat, geschikt om aan de muur te hangen zonder aI te veel vooruit te steken. Ook de eenvoudige houten kast was een massaprodukt.

Rond 1838 was een cerste poging onder­nomen om horlogcs massaal te produceren, zij het met weinig succes, want het ftine me­chanick leverdc tame1ijk vee1 problem en op. Pas in 1850 had men de techniek in de vin­gers, hel eerst bij de American Horologe Company uit Roxbury in Massachusetts. Aaron L. Denniwn, een van de oprichters van dit bedrijf, had een bezoek gebracht aan de wapensmederij van Springfield en was tot de conclusie gekomen dat behalve geweren ook horloges konden worden gemaakt met de procedes van de massaproduktie. Zijn zakhorloges, met uurwerkplaten die door met stoom aangedreven machines uit plet­koper wcrd~"tl gestanst, hadden cen ronde metalen kast die voor duurdere modeUen met de hand kon worden gegraveerd, t'n be­drukte metalen wijzcrplatcn met cijfers in verschillende typografL\Che stijlen. Tegen het einde van de ceuw wa.~ de fabricage van hor­loges uitgegroeid tot cen bclangrijkc indus­trie. Het bedrijf Waterbury produceerde een half miljot'n horloges per jaar en de firma Ingersoll bracht cen horloge op de markt dat slcchtS cen dollar kostlC. Ze waren betaalbaar voor iedcreen .

Tot de meest indrukwckkende voorbeel­den van het Amcrikaanse systeem behoorde de massaproduktie van landbouwmachint.'S, et."tl bt.-drijfstak die de A merikanen voortdu­rend verbeterden en verfijnden. In 1819 Vt'T­wierfJethro Wood uit Scipio in de staat New York het patent op cen gietijzcren ploeg die

57

was samcngesteld uit demontabele, gestan­daardiseerdc en verwisselbarc onderdden. Het Oleest spccuculair waren echter de ont­wikkelingen die de graanprodukric radicaal wijzigden. In de jaren 1833 en 1834 vervaar­digden zowel Obed Hussey ill CYTUS Mc­Cormick praktische maaimachint'S. TCgL"tl de jaren vijftig van de negcntiende ccuw wer­den dele machines massaal geproduccerd en zo snel verkocht dat de produktic het nauwc­lijks kon bijbcnen. De machine van Mc­Cormick had het mecste succes en cr werden zo'n vierduizend cxcmplaren per jaar van vcrkocht, cen hoog aanta] voor een betrck­kelijk ingewikkelde machine.

Amerikaanse produkten werden doorEu­ropcse waamemers vaak gekritisccrd omdat ze slecht afgewerkt en weinig solide waren, omdat er vcrvangingsmaterialen in verwerkt werden en omdat lC zo gocdkoop waren. De Great Exhibition van 1851 in Londen bracht in deze houding echter een kcntering teweeg. Dc tcntoonstellingssrukken voor de Amcri­kaanse stand werden inderha.ast en pas laat in elkaar gezct en konden de grote ruimte die was gerescrveerd niet behoorlijk vul1cn, tot grote hilariteit van de Londense pcrs. Door­dat men in de gclegenhcid was de geexpo­scerdc produkten gedurcnde ceo lange perio­de Ie bestuderen kon men ze echteT seriellzer bckijken, ~'n tegen het eind van de tentoon­Slelling dwongen sommige produkten zeer ved respect af, met name de rubbcrcn artikc­len van Goodyear, de revolvers van Colt en de ma.aimachine van McCormick. Dc rest van de wereld was wakker geschud en de Bntse commissie die aansluitend een bezoek bracht aan de V crenigde Staten ZOll de waar­schllwing laten horen: 'Dc Amerikanen leg­gen cen hocveelhcid vernllft aan de dag, sa­men mct cen onverschrokkcn encrgic, waar­aan wij a1s natie cen voorbecld louden moe­ten nemen, willen wij onze huidigc positic op de groce wcreldmarkt bchollden.'

Het veTSchil tuSscn Europa en Amerika zat hem echter niet alleen in de produktiesystc­men, maar bield in vecl bredere zin verband met a1gemene clllturcle en nuatschappclijke

J4

Gopyngnted matenal

waarden. Hierover werd in de officicle cata­logu van de Great Ex.hibition opgemerkt: 'Het spenderen van maanden of jaren arbeid aan cen enkel voorwerp, nict om de inrrinsie­ke waarde ervan te verhogen, maar louter om de prij of de kUlIsl,vaarde ervan tC ver­hogen, is in de Verenigde Staten niet gebrui­kelijk. Integendeel, de arbcid van mens en ma hine tcn dien te van het venneerdercn van de hocvcelheid ofhet aan­tal arrikelcn die voldocn aan de behoeften van een heel volk, en i crop gcricht om het genot te bevorderen van die bescheiden taak die ze hebbcn.' Dc Europesc houding, geba­seerd op cen ambachtelijkc tradicie waarin de wa.arde van een produkr. zowel economisch als csthcti ch. werd bepaald door de hoevcel­heid ge choolde arbeid die het bclichaamde, werd vergcleken met de Amerikaan e bena­dering. die gebascerd was op industriCle me­thoden. waarin de nadruk lag op de kwanti­teit en bruikbaarheid voor grote groepen van de bevolking. Maar kon men met recht tel­len. ZO:I.I in de Clt2.1ogus gebcurde, dat dit ver chil 'de produkten van de Amerikaansc indu tric anders dan die van andere landen' maakte? Volgen George Walli • lid van de Britse c mmi ic van, 5]. en directeuT van de Birmingham School of Art and De ign, moeSl mcn een scherp onder cheid maken

dc produkticwijze, een terrein waarop hij de unieke Amerikaanse pre taties erkcndc, en de geprodllceerdc goed ren, die naaT zijn mening cen weer piegeling wa.ren van de hccrsende uropese maak. c oorten pro­dukten die bij hierbij vooral in gedachten had behooTdcn allc tot de rraditioncle gebie­den van de ElITOP e decoratieve kunst -mClIbels, metaalwaTcn, keramiek, glaswerk en juwclcn - waarop Amerikaanse produ­centen moe ten coneurrcren met dc invoer uit Europa . In deze bcdrijfstakkcn leiddc technischc en cot11mcrciCle vemieuwing nict auromaeisch tOt nieuwe vormen . WaJlis' oor­deel over de industrieen die binnen zijn blik­veld viden wa nallwkcllrig en cherprinnig.

p hct moment dat hij zijn rapport uitbracht begonnen de resultatcn van de Amerikaanse

vindingrijkhcid cchter naar buiten te komcn in totaaJ nieuwc produkrcn die niet zo com­forrabel pa ten in de Europese opvatting van decoratieve kun t, en deze prodllkten zouden rich verbreiden in cen matc dic aile aandacht op zich vestigde. Het voorbecld was de naai­machine.

Het na.aicn met de hand vraagt om cen voortdurcndc en subtiele wissel werking tus­sen Stor. hand cn oog. Vaak was geprobeerd

dcze handvaardigheid met mechanische middelen na te bo t n, maar een mcchani­ehe naaim3chinc werd pas haalbaar in J 44,

toen Elias Howe. een bekwaam tcchniclls uit Bo ton, cen naald ontwikkelde met het oog in dc punt. die amen met cen ewe de naald cen in e1kaar grijpende steek maakte aan de tegenzijde van de . Met vallen en opstaan slaagde Howe er ten lange leste in om zijn machine met aanmerkelijk succes in produk­tic tC brengcn . Het idee werd ook opgepakt door Isaac Merrit inger, die het omweTp van Howe vcrbeterdc en met de plaauing van het naaimcchani me op cen verticale as de ma hine haar definitieve vorm gaf. Even­al Samuel Colt paarde Singer mechanisch vernuft aan commcrcicle handighcid. Omdat hij be efte welke grote mogclijkbcdcn de

35

(' lPY"lll1 j '11< rill

naaimachine bood, nam hij met onvermoei­bare energie de afzet ter lund, waarbij hij introduceerde wat tegenwoordig onvermij­dclijk bij het modeme levcn Lijkt te horen : kopen op afbetaling. De mas ale prod uk tie en verkoopcijfers die door inger werden ge­haald leiddcn ook tot vormverandcringen van zijn produkten. Zijn eer te machine uit 18S1 wa een l.ecr ecnvoudig, functionecl mechanick, maar omdat hij inzag dat ook het

uiterlijk mectelde werd het mechanismc vcr­borgen in ccn geperste kaSt van gelakt mctaal die wa versicrd met gesjablonecrdc bloem­motieven. Het onder tel en de pedaalaandrij­ving, vervaarrugd als extra onderdelen die niet bij de waren inbegrepcn, waren ook vcrsicrd met en rasterwerk, zodat ze in cen hui houdelijke omgeving niet zouden misstaan. De grondvorm van de Singer-naai­machine werd bepaald door de mcchani che [unctie, maar de presentaoe aan het publiek conformeerde zich aan opvattingen over wat csthetisch paste binnen de socia Ie omgeving waarin de machines werdcn gebruikt.

Een interessante tegenstclling leven ook cen anderc machine wt die cijd op die de ar­beid patronen drasci ch wijzigde: de schrijf­machine. de naaimachine wa zij het

59

]4 . Ecn deel van de stand van de Verenigde uten op de Gre.t Exhibition van 1 5 I ,

waarop de zeer uccesvolle exposities van Goodyear en

olt te zien zijn.

Copv'lgnted 'Il [lal

35-36. Dc cerslc naaimachinc van I.M . inger uit I 5 I had nog cen rowe vorm, maa_r was doclmnig. Singer 'New Family ' uit ca . 1870 wa da.remegen omgcvormd tot cen vcrkoopbaar produkt.

resultaat van een langdurig proces van inven­tie en verftining. In 1873 werd cen door Sho­les en Glidden gebouwde machine. waarin vee I hardnekkige problemen waren opgelo t, gedemonstrecrd aan Philo Remington, eige­n3ar van een famijiebedrijf met een de reputa tie op bet tenein van de van wapcns, naai- en landbouwmachines. Vanwege de inzinking in de wapenproduktie na de Amerikaanse Burgeroorlog was Re-

Copyngnted rr age

mington op zoek naar nieuwe produktcn en hij tekende een contract om de schrijfmachi­ne in produktie te nemen . Twee van zijn bes­te technici, William K. Jenne en Jefferson M. Clough, kregen de opdracht een nieuw ont­werp voor de machine te maken, rodat hij geschikt zou zijn voor massaproduktie. Zij hadden ook aan naaimachincs gewerkr, het­geen duidelijk te zien is aan de vorm en deco­ratie van de kast. het onderstel en de hef­boom waarmee de wagen werd gccranspor­teerd. Dc schrijfmachine was niet :w'n on­middeIJijk succes al de naaimachine, maar uiteindelijk werd ze op grote schaal gebruikt in de kantoren, een geheel andere visuele omgeving. Al gevolg daarvan kreeg zij gaandeweg cen strakkere, onversierde vonn, zoals de Remington nr. 10 uit 1907, waarin werd teruggcgrcpen op een meer uitgespro­ken functioned uiterlijk .

60

Copv'lgnted '" nal

I 70 had het A merikaan e ys­teem va te voe! gekregen in meer dan (win­tig bedrijfstakken, wauonder behalve de voorbeelden die al aan de orde zijn geweest,

• • • precme-appararuur en -lIlstrumenten; m3-chinewerkmigen, vooral machines voor houtbcwerking; spoorwagons van he! type zoals be proken in het vorige hoofd tuk; be­tek, waarvan de: vorm in een connnu proces

door midde1 van wal n werd geper t in

pla31 van ge tampl; muziekin trumelllCll zoals piano' en harmoniums, en huishoud­gereedschap. Het zou zi h nog verder ver­breiden naarmate de indu triele olllwikke­ling in A mcrika razendsncl om zich heen greep. De uitbreiding van het zakenleven sti­mulecrde de massaproduktie van eenvoudi­ge, doclmatigc kantoormcubclcn: chrijfta­fels, bureau, archielkaslen, draaistoelen en verstelbarc voor'de typiSlc . Nieuwc uilvindingcn werden grctig overgcnomcn. Sommige, zoal fiet en, werden vervaardigd door firma's die al be: chikten over de nodige ervaring en appararuur; andere, zoal Icle­foons cn fonogra[cn, zouden de ba i gaan vormen van nieuwe bedrijfstakken.

De r, tografie bijvoorb c1d werd voor het eer t in bredere kring populair door de Iicht­gewicbt Kodak camera van Georgc an

61

37- J . 0 eeor tC hrijfmachinc van R emington (link5), afgclcid uil o nrwerpcn va"

.L. ho k'S en . liddell, verschecn in 1874. 0 coratieve clcmcmCl1 waren weggclatcn in de R Cl11illgt n nr. 10 uit 1907 (rechts) .

c.,opyngnted 1110 nal

39. Kodak Folding Pocket camero, 1895.

40. Kodak Brownie camera, 1900·

uit 18 waarin cen gebruiksklarc fi lm zat. Oeze eigenschap had echter het nadeel dat de camera voor het ontwikke.len terug moest naar de fabrick. Door een nicuwe methode van laden, waarbij gebruik werd gemaakt van een rol61m, werd het in 1895 mogclijk een camera op massale schaal te gaan produ­ceren, de Kodak Folding Pocket camera. In 39 1900 volgde de Brownie, die vol gens zijn 40 onrwcrpcr. Frank Brownell. door cen kind

bediend moest kW1I1cn worden. De simpelc zwartc doos gaf exact weer wat het apparaat was; uitcrst ccnvoudig en goedkoop, waar­mee de fotografic wcrd onrdaan van haar au­rcool en bereikbaar werd voor amateurs.

Nict alle massa-artikc1en waren cchter zo puur op het gebmik afgestemd. Vele kwa­men cveneens tegemoct aan de modicuze voorkeur voor ornamenratie en decorarie, cen verschijnsel dat vaak is afgcdaan 31s cen vcrlocdering van de smaak. ook al wordt biermee nauwelijks een anrwoord gegeven op de vraag waarom het zich in Amerika voordeed.

Ten dde had dit re Olaken met het feit dar de Verenigdc Staten warcn uitgegrocid tot cen complexe en heterogene samenleving, zich bewust van haar positie in de wercld en op zoek naar een cigen culturele identiteit.

62

•

III

c.,opyngnted OlL nal

Een estherisch eclecticisme maakte het moge­lijk deze vcrscheidcnheid en aspiraties te weerspiegelen, en dat er Europese voorbcel­den werden nagevolgd, kon dan ook nauwe­Ujks verbazing wekken. Geringschattcnde opmerkingen van Europese bezoekers over de culturcle tekortkomingcn en het ver­mcende materialisme van Amerikanen droe­gcn in bclangrijke mate bij aan het ontstaan van ccn minderwaardigheidsbesef, cen ge­voel dat 'cultuur' iets was dat van buiten kwam, cen begeerlijk goed. Dcclname aan internationale tentoonstellingen met de on­vermijdeUjke vergclijkingen waartoe deze aanleiding gaven, invoer van goederen, pu­b1ikaties en modeUcnbocken, en de grote aantaUen Europese immigranten, waren allc­maal factoren die hierbij van invloed waren. Het Europese wantrouwen tegenover machi­naal gemaakte proclukten werd de Amerika­nen oak ingeprem door de gcschriften van John Ruskin en William Morris. Eenvoudi­ge, praktisch bruikbare produktcn werden gezien als bcwijs voor het 'pure materialisme' waarvan de Amerikanen vaak werden be­richt. Maar evenals in Europa dcden cstheti­sche symbolen en toespeHngen niet noodza­kelijkerwijs afbrcuk aan de doelmatigheid. In zijn Historical Regis/er of the Centennial Expo­silion of ,876 ter gelegenheid van de Wercld­tentoonsteUing in Philadelphia, was Frank Leslie vol lof over de 'verwerking van arris­rieke denkbccIden ' in gastoesteUen en -proce­des in de $land van de MitcheU Vance Com­pany. Veel decoratie bleef ook aUeen hiertae beperkt cn deed geen afbreuk aan de ge­bruiksfunerie van produkten, noeh aan het A merikaanse enthousiasme voor, en het stre-

• •

ven naar, vermeuwmg. Her vermogen om doelmatigheid te paren

aan verfraa iing werd duidcUjk gedemon­streerd in de meubelontwerpen van bedrij­ven die alle waren gcvcstigd rond de stad Grand Rapids in Michigan, aan het eind van de negentiende eeuw het centrum van de Amerikaanse meubelindustrie. De fabricage was er in hoge mate gemechaniseerd en het produktieproces Uet ecn grote vindingrijk-

, •

heid zien op tcchnisch en organisatorisch ge­bied. In een studie over de ontwikkc,Ung van deze meubeLindostric heeft Kenneth L. Ames gewezen op twee bijzondere eisen waaraan de vormgeving van het meubiJair uit Grand Rapids moest voldoen, die overigens ook voor vecl andere produkten opgingen: het moest vertrouwd aandoen, maar ook iets aparts hebbcn, en het moest er degeUjk uit­zien zonder dat het kostbaar was om tc ma­ken. Mechanisatie, betoogdc hij, was het middd bij uitstek om aan deze ciscn te kun­nen voldoen. 'Als een fijn afgewcrkr meubcl­stuk voor het grootstc decl machinaal kon worden veTvaardigd, met cen minimum aan handwerk, dan kon het tegen een bescheiden prijs aan het pobliek worden aangeboden.' In de hevige concurrcntiestrijd op de massa­markr voor meubclen die door de bedrijven in Grand Rapids werd gecreecrd, w;u het noodzakclijk de smaak van het publiek scherp in het oog te houden en dientengevol­ge werd sterk de nadruk gelegd op de vorm­geving. Ames citeert hierover cen auteur uit 1887: 'Elke onderneming heeft haar eigen staf van ontwerpers en zij zijn het hele jaar in touw om meobelstukken te ontwerpen die 20 comfortabcl, uniek en mooi zijn als de menseUjke kunst maar kan bewerkste1Ugen.· Typisch voor het eclectL~ch gebruik van re­naissancevormcn, in dejaJen zevenrig van de negentiende eeuw nogal in de mode, was een notehouren slaapkamcrameublement van de Phoenix Furniture Company. Dc meubels waren stevig en massief, en het hoge hoofd­einde en de houder van de spiegel wekten een statige indruk. Ecn dccoraricf effect werd bL'­rcikr door gefiguurzaagde contourlijnen, en aan de draaibank vervaardigdc medaillons en u irgancden panelen die op de b""isconstruc­tie werden gcHjmd. Varicrend op deze srijl werden ootelbare ontwcrpcn v~~r allerlc:i soorten mcubels gemaakt en zij werden bui­tengewoon populair.

Er bestond daarom nict w iets als cen uni­forme estherica voor de massaproduktic; in feite werkte het Amerikaanse fabrieks.~ys­tcem, doordat het de aanstoot gaf tot nieuwe

Gopyngnted matenal

41 . SlaapkamcramcublcmclH van de Phoenix Furniture Company uit Grand R.apids. I 78. Ecnvoudige. rechthock ige vormcn vcrraden de herkoIllst crvan uit massaproduktietcchnieken.

vormen van commerciele organisacie en nieuwe verkooptechnieken. diversiteit cn eclccticisme in de hand. produkrie vroeg om massale consumptie en spoedig vestigden zich dan ook warenhuizen in de steden en later postorderbedrijven zoals Montgomery Ward, opgericht in 1872, en Sear. R oebuck & Co., opgericht in I 86. Beide waren gevestigd in Chicago, het Imooppunt van de spoorwegen, bestreken

COPY'Ignted r" age

een groot gebied cn beschikten over een rui­me sortering produkten die inspeelden op aI­le wac ccn gczin nodig had.

Met zulke scherp concurrerende verkoop­methoden werd het esthetisch aanzicn van een produkt cen uiter t belangrijk middel om de aandacht te trekkcD. Men moest tcgemoct komen aaD alle smaken, en steeds ingewik­kc\dcr en gedetailleerder effecten werden tcchnisch mogelijk . In de ca talogus va.n

(" lPY'Illl1 j '11< n II

(' >OY'lght ld r 190

42 . Omslag van de najaarscatalogu van car . R.ocbuck & Co. ujt I 97. De hoorn des ovcrvlocds was cen

bccld vOO r de uitgcbreidc sortcring arcikelcn djc dir bedrijf 101 in afgclcgcn screkcn •• nbood.

CopV'lghted 'TIL nal

Copyrighted image

Copyrighted material

43 Montgomcry Ward wt 1895 werden zesen­vijftig verschillcnde klokken aangcboden, vele van vooraanstaande fabrikantcn als Seth Thomas en de flIma Waterbury, varierend van eenvoudige welken tot overdadig vcr­sicrde wandllokken en pendules. De kastcn waren onder meer afgewerkt met cikehout, notchout, gclalt ijzcr cn vcrguldscl. In vcr­schillende modellen zat vaak hetzelfde uur­werk, zoals bij de 'Dakota' en de 'Caw'. Scars, Roebuck & Co. volgde ceo zclfde lijn. Het hoofdstuk over naaimachines in de cata­logus uit 1906 bevatte over aile machines en naaimachinemcubeIs cen stukjc onder de lop 'Vormgeving'. Over de 'Minnesota 8' werd opgemcrkt dat de vorm 'bwtengewoon fraai en aangcnaam van uiterlijk' was, omdat 'het algemene ontwerp was uitgewerkt in ruscige gebogcn lijncn en afgeronde hoeken om elk spoor van grofheid en hoekigheid te vermij­den'. Het meubcl werd beschreven als een 'toonbceld van scboonbeid en kunstzinnige

. , vormgevmg .

Am het einde van de eeuw was bet besef dat mechanisering en het Amerikaanse sys­teem de dageJijkse omgeving dicpgaand had­den veranderd volledig doorgedrongen en stelde men pogingt.'I1 in het werk om te ko­men tot een machine-esthetiek. Bij het for­muleren en vcrspreideo van dezc estheciek speeldc de architect Frank Lloyd Wright een bclangrijke roJ. Hij had gewerkt onder Louis Sullivan, wiens befaamdc uitspraak 'vorm voigt Cunctie' een van de grote polcmische slogans zou worden van de moderne archi­tectuur en vormgeving. Hoewcl vaak tcn onrechte. opgevat aJs ceo Wting van cen cnigszins primitief constructief en estherisch detcrminisme, vormde de ujtspraak van Sul­livan. in de context van zijn bctOog, een po­ging om een organisch cenheidsbcgrip in de arehitcClUur tc formulercn, waarin functie, constructie en passende dccoratie zoudcn kunnen worden samengesmolten om een ar­tistiek adequate wtdrukking te vcrlenen aan de modeme tijd. Wright 113m dit organi~che begrip over en werkte het verder uit, en tot de eerste werkstukken dje hjj als onafhanke-

lijk architect maaktc bchoordcn ook ontwer­pen voor meubcls en binnenhuisinriehtingen die in zijn ogen integraal decl uitmaakten van de huizt.'I1 die hij ontwicrp. Evenals zijn ge­bouwen waren ze gebaseerd op het samen­voegen van cenvoudigc e1emcntl'TI . Dc Stoel die hij omstrccks 1895 door cell meubelma­ker uit Milwaukee liet maken voor zijn ate­lier. verried Wrights toenmalige bclangstcl­ling voor de Arts-and-Crafts-beweging en voor handwerk. Hij realisecrde zich cchter dat de gladde, strakkc Iijncn van zijn meubcIs beter konden worden gerealiscerd met bl'­hulp van de precisie van machines dan met de hand. In cen bcToemde Iczing die hij in 1901 in Chicago gar. TIle Art cmd Craft oj tllf Ma­,IIiru, maakte Wright duidclijk dat hij posi­ticf stond tegenover mcchaniscring en de mogclijkbeden die deze bood voor estheti­sche expressie. en kecrde hij z.ich fel tegen het misbruik dat men van machines maakte om 'verrninkte vormen ' lIit voorbije culturen te vervaardigen. Dc machine. zo betoogde Wright, was 'de schepping, niet de schcpper van deze ongerechtigheid'. Zij was (.'t.>Jl huJp­middel dat cen bijdrage zou kunnen leveren aan de bevrijding van de modeme geest. Door haar neiging tot vereenvoudiging, kon de machine de ware aard en schoonhcid van mateTialen aan het lieht brengen. Neemt men hout als voorbecld, dan 'hcbbcn machines zonder twijfcl cen techniek binnen het bereik van de ontwerper gebracht die hem in staat stelt in zijn ontwerpen bet ware karakter van hout te laten uitkomen in harmonje met's mensen gevoel voor schoonheid, en die op zo'n efficiente manier in de materiClc behocf­ten van dc mens voorzict dat deze sehoon­heid van houten gebruiksvoorwerpcn binnen iedcrs bercik komt te liggl-n ' .

Voor Wright bestand l'T geen tcgenstcl­ling tuSScn individuclc waarden Cn massapro­duktie. Hij was van mening dat cen beter levcn voor iedereen en een vermindcring van geestdodcnde mcnsclijke arbcid esst.'I1tiCie voorwaarden waren voor de opbloci van cen democratische cultuur. 'Waar durven wij ons de grenzen voor te stellen van cen K unsr die

44

Gopyngnted matenal

de organische vrucht i5 van een adequaat le­ven voor hct individu?' Maar wilde men de­ze mogelijkheden ook daadwerkelijk benut­ten, dan mocstcn kunstcnaars het vermogcn van de machine op ecn crearieve wijze aan­grijpcn en uitbuitcn. Ln rij n romanrische visie op de rol van de kunstenaar hield Wright echtcr weinig rekening met de realiteit van de industTiele context waarin mechanisering werd toegepast; en het succes waarmee hij

(' lOY'lght 3d 1lJ

« . Leunstocl onrworpen door Frank Lloyd Wright, ca. 1895. Hoewel deze stoel ambachtelijk is vcrvaardigd, is in de eenvoudige eJegan tic Wrights machine-esthetiek aJ te bespeurcn.

een prakt.ijk opbouwde die voor cen groot dcc! dreef op parriculiere opdrachtcn, ver­h inderde dat hij ooit in de ge1egenheid kwam om zijn idcalen in het kader van de indus­trieJc produkt.ie in praktijk te brcngen.

Nicttcmin deden zijn denkbceJden, met name die over mechani ering, in de Vercnig­de Staten en Europa in brede kring opgang, en liepen zij vooruit op vecl van de centrale principcs van de Modeme Beweging in de jaren twinrig van deze eeuw. Wrights steJ­lingen bevatten echter, evenals die van de

68

(' lPY'llJl1 j rn< n II

Moderne Beweging, verschiLlende tegensttij­digheden. De bewering dat aileen eenvoudi­ge, geometrische vormen geschikt waren voor machinale prod uk tie hield weinig reke­ning me·t de uitgebreide mogelijkheden van de modeme mech~nische technologie. W rights nogal starre toepassing van zijn es­thetische principes in sornmige van zijn latere ontwerpen leverde enkclc buitcngewoon on­gemakkelijke geometrische meubels op. Maar wezenlijker was dat hij, hoewel hij po­siticf stond tegenover de voortbrcngsclen van de moderne industrie. omdat deze poten­tiecl bijdroegen tOt betl'TC levensom tandig­heden, geen oog had voor de mensc!ijke kos­ten die de nieuwe produktiemethoden met zich meebrachten. In 1812 had Eli Whitney het doc! van het Amerikaanse fabriekssys­teem helder onder woorden gebracht als 'de vervanging van die vaardigheid van de k un­stcnaar die slechts na langdurigc oefening en ervaring wordt verkregen door feilloze en doeltretfende machinale bewerkingen'. In dezclfde periode dat Wright zijn stellingen formuleerde, was het Amerikaanse systeem hard op weg dit dod te bereiken.

Gedurende het groome deel van de ne­gentiende ccuw had in de ontwikkcling van het Amerikaansc systeem het accent gelegen op de analyse van voorwerpen en technic­ken, met de bedoeling dezc in onderling ver­wissclbare onderdc!en wtcen te leggen en zo­danig vorm te geven dat ze rijp waren voor gemechaniseerde massaproduktie. TII"en 1880 en 1900 begon et .... ingenieur, Frederick W. Taylor, een reeks onderzocken naar ar­beidsprocessen met het doc! 'de ene optimale manier' te vinden om taken uit te vocrcn, met andere woordcn: arbeidsmethoden te standaardiscrcn om de produktic tC maxima­Iiscren. Door de arbeidstijd van de produk­tiC£~te arbeiders met cen stopwatch op te nc­men en overbodige bewegingen zoved mo­gelijk te c1imineren, ttachtte hij in feite men­sclijke vaardigheden te integreren in de op­eenvolgende machinale bcwerkingen. Dit bctekende een complete breuk met het am­bachtelijke arbeidsbegrip, dOlt berust op de

valtbekwa.amheid, het beoordelingsvcrmo­gen en het verantwoordclijkheidsgevocl van individuen. De methoden van Taylor wer­den in de ccrstejaren van dezc ecuw in brcdc kring bekend onder de naam 'wetenschap­pclijke bedrijfsvoering' en werden op grote schaal nagevolgd. Dc weerstand echter die ze onder arbeiders vaak opriepen zou Icidcn tot cen belangrijkc wijziging, die in het volgcnd hoofdstuk zal worden behandcld. Hiermt'C probecrde men verlics aan etfcctivitcit tegen te gaan vcroorzaakt door vcrmocidheid ten gevolge van zowcl fysiekc ;Us psychologische factoren.

Coordinatie van het totale arbeidsproccs met het oog op vcrhoging van doclmatig­heid en produktie wcrd het cerst volledig toegcpast in de autoproduktic. De Vercnigde Staten bettaden pas bat het tcrrcin van dc automobiclindusttie, waarop de eerste ont­wikkelingcn zich grot~'TIdeeis in Europa had­den afgespeeld. Maar het was in de V crenig­de Statt .. 1 dat de gocdkope, in massaproduk­tic vervaardigde auto verrassend snel ten to­nde vcrscheen. Dc eerste wagens werden nog stuk v~~r stuk met de hand vcrvaardigd in beperktc aantallen. In 1901 begon Ran­some E. Olds echter cen kleine lichtgcwicht­auto in massa prod uk tic te vcrvaardigen, een zeer eenvoudigc machine bedocld voor af­Demers die weinig vcrstand hadden van tech­Dick. De auto had een gebogen spat chcrm en een opvouwbare kap, duidelijk ontlcend aan het model van cen paarderijtuig, en mocst bcstuurd worden door middcl van cen stuurstok. In 1901 werden zeshonderd van deze auto's verkocht en het aantalliep op tot 6500 in 1905, voor die tijd cen vcrba­zjngwekkende prcstatie. Autorijden werd voor ceo breed publick toegankclijk.

Olds' presta tie zou echter in het niet zin­ken bij die van Henry Pord. De 'Oldsmobile' was aileen maar te gcbruiken in de stad en op goede wegcn; Ford was cr speciaal op uit een auto tc bouwen voor een massamarkt, die ook Ondl'T dc zwaarste omstandigheden mOC5t blijven rijden. Het resultaat was de 'T­

Ford' uit 1908. Van meet af aan was hij

45

Gopyngnted matenal

Copyrighted ,.. age

45. De 'Oldsmobile' van Ransome E. Olds. zoal er in 1902 mec werd :advertccrd.

Copyngrtc Ime gc

46. Henry Fords T-modcl. 1!)O8.

(' 1DY 'Illn! '11 n II

enorm populair en Ford en zijn medewerkers stcJdcn a lies in her werk om hem zo goed­koop mogcHjk rc produeercn. Hicrtoe brach­ren ze in 1914 de ver ehiUcnde c1cmcmen van her modeme van massaproduktie bijccn : massalc produkcic van cen st3ndaard­ontwerp mct vefwi elbarc onderdelcn. aan

47 cen lopende montageband, waarbij de arbei­defs gedwongen werdcn zieh aan te pa.sscn .an de snclheid en aard van deze band.

Copyrighted 1rT' g

De fonnule had ccn de invloed op de vergroting van de om vang van de pro­duktie en de verlaging van dc ko tprij p·r eenheid: in 1910 werden bijna rwintigdui­zend T-Fords geproduceerd regen een ko r­prijs van · 50 per stuk; in 1916 bijna zeshon­derdduizcnd tegcn 360 per stuk. Voordat de produktie van de T-Ford in 1927 werd top­gezet waren cr bijna 15 miljoen exemplarcn van de lopende band gerold.

War de vOllllgeving betTcrt vCTkeerdc het

71

47. &n de 1 v,n de lopendc band bij Ford wa ... an bcsturingsccnhcdcn worden geassemblcerd, 191] .

Copy r ~too rT' r 31

I

T-modcl nog in cen ovcrgangsperiode: de VOl mgeving stond nog steeds onder invloe.d van het rijtuig, wat men bijvoorbce1d kon zien aan de gespaaktc widen en het koels­wcrk mel zijn opvouwbare kap; de carrossc­ric was hoog op hel chassis geplaaiSl zodal cr voldocnde spcling was op slechtc plattcLlnds­wegcn, de mOlorkap was klcin cn de ver­bindingsplaat mel de carrosscrie zag cr nogal rommclig WI. Dc T-Ford mochl dan niel de mooislc aUlo zijn van zijn tijd, hij was wei hel krachlig ie symbool; de voorbode van (:cn verandering in de industrieIe arbeid en industricle produkten die 31 het voorafgaan­de in dc schaduw zou stellen .

72

C )OYflght8d ma flal

HOOFDSTUK 4

Standaardisering en rationalisering

Dc ontwikkeling van her Amerikaanse sys­tcem maakre duideLijk dar een produkt. wil­de her op massale schaal worden vervaar­digd, moest worden gesrandaardiSL'erd, dar wil zeggcn ontworpt.'t1 volgens nauwkeuri­ge, vasre afmetingen. Met de schaalvergro­ting van handel en industrie in de rwintigste ccuw kreeg het begrip srandaardisering ccn nieuwe, ruimere berekenis.

In de beginfase van de industrialisatie stel­de elk produktiebedrijf zelf zijn eigen specifi­caties vast voor de fabricage van onderdclen en hulpstukken. Het gevolg was dar cr ccn wirwar van maten en soorten verbindingen ontsrond, waardoor gebruikers cen enorme hoeveeJheid rescrvc-ondcrdclen in voorraad moesten hebben om uit de voeten tc kunnen met de vcrschillcnde afmctingen . Sir Joseph Whitworth ondernam t.'to't1 baanbrckcnde po­ging om orde in deze chaos te sChcpPeJl, met t."Cn srandaardsystecm voor de matt."Il van sehroefdraad van moeren, bouten en sehroe-­Vt."I1, da.t in Groot-Brittanniii en de overzcese gebiedsdelen mer sueces werd roegepasr. In de V crenigde Staten wcrd in de jar~'t1 zevcn­tig van de negcntiende ceuw cen ander, door William Sellars omwikkcld systcem inge-­voerd. orndat voor het systeem van Whit­worth de noodzakclijke precisie in de pro­duktie nogal wat vakbekwaamheid vereiste. terwijl het systeem van Sellars nauwkeurig. goedkoop en door ongeschoolde arbeids­kraehten aan automarische machines in mas­saproduktie kon wordt't1 roegepast .

De invoering van deze tcehnischc sran­daardsystcmen was t.-ssentiecl voor de verwe­zenlijking op nationalc schaal van her voor-

73

Gopyngnted matenal

...s. In 1!)O8 gaf C.dill. c len overstaan van de Brit c R oyal Automobile Club een opmerkdijk staaltje van

s[3l1daardisering ell onderlingc vcrwi sclbaarheid ten be le. Drie auto's werden uil clkaar gchuld en de onderdden wiUekeurig mel reserveonderdclen gcmengd. Nadat ze wecr in eJkur w"rcn gezel doors to nden de . U[O'

perfect cen [estOl van . chtholldcrd kilomercr.

naamste principe van grootSchalige produk-tic, namelij k onderlinge vcrwis elbaarhcid. 48 De Prui i che regcring zou dit tijdens de oor-log met Frankrijk in 1 70-1 71 terdege bc­sclfen. Her Prui isch spoorwegnet was, decls door open bare, dec\s door private ondeme­mingcn aangclcgd. Er waren negcn staa ts- en talrijke private bedrijven bij betrokken, elk met zijn eigen rype locomodef en rijdend matcrice!' Toen dit poorwegnet vanaf de

Copyr ric 101< C

mobi li atie voor mi litaire doelcindcn wcrd gebruikt, kwam pijnlijk aan het licht dat dit vee! oorrig materiee! in het gehcel niet op elkaa r aansloot, met allc bij komcnde proble­men van ondcrhoud en reparatie in oorlogs­omstandigheden van dicn. Ondcr druk van het rnilitaire oppcrbevel werden de spoorwc­gen genarionaliseerd en omgevormd tOt de Pruisische Staatsspoorwegen. De nicuwe

74

(" lPY'llll1 j '11< n II

staatsondememing erfdc het matericcl van de maat.~chappij~," waaruit zij was samcnge­steld. Omdat dit matcrieel uitvoering van de noodzakelijke exploitatie- en uitbreidings­planncn alleL'll maar in de wcg stond, begon men een reeks 'Pruisischc stand<larden' te ontwikkelcn, die niet aileen golden voor technische onderddcn, maar ook voor de vormgeving en produktic van ecn serie stan­daardtypen locomoticven en rijdend mate­rieel van elk.: gcbruikscatcgorie. Dc eerste standaardlocomoticf deed haar imrede in 1877. Daarna werd niet aileen elk nieuw type in grote aant,allen geproduceerd - wat een aanzienlijke kostcnbesparing opleverde bij de fabricage en exploitatie - , maar werden waar mogclijk ook gest,andaardiseerde onderdclcn gebruikt voor verschillende typen, zoda£ de onderlinge verwisselbaarhcid toenam. Het uiterlijk mocht dan meer op het praktisdl ge­bruik zijn afgcstcmd dan in Groot-Brittan­nie, waardoor me~-r mcchanische ondcrdclcn en bedieningstocstellen zichtbaar waren, in het algemecn was sprake van uirgebalanccer­de en symmetrische verhoudingcn, en dc ge­standaardisecrde ondcrdclen droegen bij tot een zekere ccnheid van vorm.

Ved grote industriCle bcdrijven en han­dclsondernemingen zouden vervolgens de voordelen van standaardiscring gaan iIlzien, met name de grote produkriebedrij ven van elektrische artikclcn die 3an het eind van dc negcntiende eeuw ontstonden, zoals Siemens en de Allgemeine Elektrizitats Gcsellschaft (AI!C) . [n de cerstc jar~'ll van de twintigste ecuw stelden beide firma's een uitgebreide reeks standaarden vast voor de werkzaam­heden in het cigen bedrijf; ABC paste het idee van standaardisering ook toe op produkten voor huishoudetijk gebruik.

In '907 werd Peter Behrens, cen vooraan­staand architect en ontwerper, bij AEG aangc­stcld als arti~tiek adviseur, waar hij vcrant­woordelijk wcrd voor de gebouw~," van de onderneming, de graftsche vormgeving en de vormgeving van de produkten. De vorm van de produkten die hij ontwierp w:u niet bepaald innoverend - in zijn clektrische ven-

75

tilatoren en booglampcn bijvoorbccld over­heerste de tcchnische functic en zij zageD cr in wezen hetzclfdc uit al5 de produkten van de concurrencen - maar dc smaakvolle wijze waarop hij met materialen, klcur en details omsprong verleende de tcchni.,chc vorln cen opmerkdijk csthetisch aanzien. Bij zijlJ eJck­trische waterketcb zien we daarclltegen iets nieuws. Ook hier zijn er opvallende puntcn van overeenkomst met de uicerlijke vormen waar concurrcrende bedrijvcn Olee voor de dag kwamen; er Hjkt ccn stilzwijgende over­eenstemming te hebbcn bcstaan over de heersende smaak van de consumen!. Maar Behrens ontwierp zijn waterketcls op basis van gcstandaardisecrde ondcrdclen die op flexibclc wijze konden worden gecombi­neerd tot meer dan tachtig varia11ten (al wer­den er fcitdijk maar dertig in de handel gc­bracht). Er waren dric kctelvormcn, en voor iedere vorm tclh'll.s twee dekscls, handgn"­pen ~'11 voetstukkcn. Ze waren verkrijgbaar in drie materialen: in ged koper, vcmikkcld en verkoperd, cn clke ketcl kon aan de bui­t~,"kant op drie verschillendc manieren wor­den afgewerkt: glad, gedrcven en gegolfd . Men had de keus uit drie versehillende for­maten. Stekkcn en verwarmingselementen waren bij aile modellen gc1ijk. Wat het werk van Behrcns ccn innovcrelld karakter vcr­Icende en hem onderscheiddc als ccn van dc eerstc modemc industriecl ontwerpcrs, was dat hij de combinatiemogelijkheden van een beperkt aantal standaardonderdclell wist te gcbruiken voor een brede scala van produk­ten.

Omstreeks het begin van de twintigstc eeuw was hct begrip standaardi!.cring op ver­schil lende manieren doorgcdrongelJ . Tcchni­sehe maten, of b;uisstandaard~-n, en specifica­tics voor verbindingen die ondcrlinge vcr­wisselbaarhcid mogclijk maakten, werden bijna overal op nationaal niveau vastgcstcld , door organen die in hct leven waren gcroe­pen om dcrgclijke standaardlllaten Ie b~l'a1cn en bckcnd Ie maken. [n 1902 werd de British Engineering Standards Association opge­richt, die later zou opgaan in het British

49

50

5' 52

Gopyngnted matenal

49. Het ontwerp van Peter Behrens voor een dektri. che tafdvenrilator van AEC uit 190

(onder) was eerder cen verfijning van cen b taande vorm dan een originecl idee. Dc lijnvocring was zuiverdcr en de glans van de koperen

Copyngnted r" age

vcmilatorblad"n, bt'1chcrrnings~ugd en Iij twerk werd gcaccenruccrd door de donkergrocnc klcur van het metalen omhulsel.

SO-51. Bij Behrens' e1ektrische waterketds voor A£C, die vanaf 1909 werden geproducecrd (p. 77). wees de combinarie van standaardonderdclen op njeuwe methoden van indu Iricle vormgeving, maa.r het effect van de gedreven buitenkant en de met riet omwikkelde handgrepen waren stilistischc middclen gebasecrd op ambachtelijkc vOrmCn en tcchnicken.

tandards Institute. In 1916 maakte de Deut­sche Normen een begin met het omvangrijkc proc van undaardisering op landclijke schaal, waarvan de noodzaak tij­den de Eer te Wercldoorlog opnieuw van militairc zijde wa bcpleit. In de Verenigde

taten werd in 1918 de American Standard A ooorion opgericht, met krachrige secun van minister van Handel en latere president Herbert Hoover, zelf opgeleid als ingenieur. De samenstelling van deze organen en de mate van overheid rcun en -deelname wi -elden, maar in het algemcen probeerden ze

met insremming van aile belanghebbende parrijen , op ba ivan het beste uit de be taan­de prakrijk, standaarden va t te tellen. De standaarden werden gewoonlijk op van vrijwilligheid toegepa r, al werden ze in de

ovjet-Unie vanaf 1930 - vanwegc her grote belang dar eraan werd gehecht voor het pro­gramma van vcr nc1de industrialisatic tijden de vijfjarenplannen - door een staatsorgani­sa tie vastgesteld en per decreet voorge chre­ven.

estandaardiseerde onderdelen of model­len werden daarenlcgen hoofdzakelijk bin­nen de eigcn muren van grote bcdrijven va 1-

geste1d en waren speofiek v~~r cen produ­cent. In de Verelligde taten k wam her tor een conflict ru en grote en kleine producen­tcn in de commissie voor sundaarden die in 1905 door de Society of Automobi le Engi-neer wa Kleine producenten die werkren op van assemblage van inge-kochle onderde1en, wilden niet afhanke1ijk zijn van cen leverancier en SteJden daarom een grootscheep programma v~~r de tan­daardisering van onderde1en voor: zij opper­den zeit! tandaardolltwcrpcn v~~r auro' . De grote bedrijven waren echrer teed beter in taat hun eigen onderdclen Ie vcrvaardigen en haddcn vooral belang bij de standaardi e­ring van ba isnormen en de kwaliteir van de materialcn. Naarmate de grote bedrijvcn zich uitbreidden en daarbij de kleine produ-ccnten verminderde de druk om tot g binnen de bedrijfstak te komen. Niettemin werd cen grote mate van

'11 n II

overeenstcmming bereikt, en in de grote on­derncmingcn werden steed meer internc standaarden vasrgesreld. AI werd her idee van srandaardontwcrpen gepresenrecrd als een maatregcl tcr bescherming van de kleine pro­ducenr, v~~r vel en schecn hcr logisch voort re vloeien uir hcr proces van srandaardisering, en om dir re sraven konden ze wijzcn op her opmcrkclijkc SlICCCS van Henry Ford. Aangc­zien zijn produkricsysreem was opgczer rond de lopende band. waaraan ecn auromobiel in e1bar gezer werd vanuit ecn recks sllbccn­heden als chassis, moror, rransmissie en car­ros eric, was nauwgczerte srandaardi enng vanzelfsprekend. Ticn jaar na dc imroducrie van de T-Ford kon Ford nog bewercn dat hij de auro, aileen omdar hem bespaard bleef dar de markr vroeg om verandcring van vorm. gocdkoop kon producercn, daar er zeer kosr­bare machinewerkcuigcn werden gebruikr.

De ovenuiging dar srandaardonrwerpen cen commercielc noodzaak waren kon in stand worden geholldcn zolang cen firma op de markt zo'n grote voorsprong had. Nog in 1921 produccerdc Ford vijfrig procem van allc automobiclcn in dc Vcrcnigde Staten. Dc leidendc posirie van hct bcdrijf werd echtcr aangetast roen de auto-induslrie fllsecrde 101

een klein aantal grole producenren. elk mel een organisarie gebaseerd op massaprodllkric en vcrwikkeld in een felle onderlinge con­currentiestnjd. Ford hield halsstarrig va r aan her T-modcl, maar dalende verkoopcijfers dwongen hem ror aerie over re gaan. In 1927

53 kwam ber 'A-model', in 1932 gevolgd door 54 de 'v', die op zijn beurr in 1933 werd ver­

vangcn door cen nieuw model v8. Vir de sreeds nellere opccnvolging van nieuwe mo­dcllen bn mcn opmaken dar Fords overrui­ging dar vormvcranderingcn ovcrbodig wa­ren, steeds verder werd uirgchold.

De auromobiclindu tric eileen klem Ie zinen cusscn (wee cisen. Encr-zijds vrocg de markr om . produk-tcn, waardoor men, renminsre op middellan­ge rcrmijn, ruet om tandaardiscring heen kon . Men moe t immers dc omvangrijkc in­vcsteringen in voor ll1a saproduktie bcno-

77

Copyr ~ ed Ima e

Copy IQtlled IT'19

COPY'lgtlled r""'l9

C:opyr hIed IT' r .11

digdc installaties neutralisercn (al mocstcn deze, o m te kunnen profitercn van de sneUe technische vem ieuwing, wei Rcxibcl gcnoeg zijn). Anderzijds werd gcvraagd om nicu­wigheden, waardoor men steeds weer met nieuwe modellcn mocst komen om de bc­langstclling van de consumcnt vast tc hou­den . Uit het onwaarschijnlijke huwelijk vall dezc twce tcgenstrijdige ci en kwam de'sty­ling' voorr: het keer o p keer introduceren

COPY'lgnted r" age

53 . Her A-model van Ford uit 1917·

COPY'lgnted r" age

54. Dc 'vS' van Ford, 1933.

Copv'lgnted 'TIL rial

55

van uitcrlijke tijl veranderingen waardoor de nadruk kwam te liggen op de esthetische vorm. Dit leiddc tot de j aarlijks tcrugkerende kermis van 'nicuwe' modellen, terwijl mcn niettemin de produktie van technische on­dcrdelcn tot op zckerc hoogtc constant kon houden .

W aartoe de rweede eis leidde kan men zien in dric van de modellen die Ford in tien jaar tijds produceerde. Het A-model uit 1927

(' lOY Illn! 1ll

vert onde nog trekken van zijn voorganger in de vierkante, rechte stuurcabine en het on­handige verbind ingsstuk van de motorkap, al wa dat al veel compacter. De v8 uit 1933 ziet cr echter duidelijk anders uit. H ij is grocer, vertoont meer samenhang en doet zclfvcr­zekcrdc.r aan ; de vlociende lij n van de spat­bordcn wordt geaccenrueerd cn voortgczct in de [rceplank , de achtcruirwijkende hoek van motorkap en voorruit wordt weerspie­geld in de Iijncn van de portieren en van de luchtsleuvcn. De gestroomlijnde Lincoln Ze­phyr uit 1936 is daarcntcgcn ccn schoolvoor­heeld van sty ling, rechtc lijncn worden ver­afschuwd, zd fs in de voorbumper zit cen knik . Naast zo'n opgepoet t toonheeld van macht, geknipt voor het hyperbolische taal-

79

55 . De Lincoln ·Zephyr·. 1936. Het bcdrijf Lincoln was cen dochterondememing von Ford en werd geleid door Henry's zoon Edsel. Diem enthou iasme voor [yling kon in de Lincoln-ontwcrpcn vrijcr tot ui tdrukk ing komen dan in het mocderbcdrijf. dat nog door zijn vader werd Ix:hcerst.

Copv'lgn!ed 'l1 rial

gchruik van reclamclicdcn. stcckt het A-mo­del mctig en bescheiden af. Standurdisering maakt het in principe mogdijk om stahiliteit en continultcit te bereiken in de vOllligeving. maa.r mer is men voUedig bczweken voor dc commerciele ciscn van de automobielindu -

• mc. Een zelfde patroon zou zich herhalen in

vecl andere industrieen die massa-artikelen vervaardigden voor markten waarop schcrpe concurrentie de boventoon voerde. In som­mige bedrijf.\takken was de vormgcving minder gevoelig voor modieuze veranderin­gen of stond zij minder sterk bloot aan com­mercii'le dmk. en op deze teTreinen zouden de mogelijkbcden van standaardiscring dan ook vollcdiger tot hun Techt komen. zeals bijvoorbecld in delen van de meubdindus­trie, waarin zich inmiddcls ecn techllologi­sehe revolutie aan het voltrekken was.

Het aantal machine., voor houtbewerking was in de Ilegemiellde eeuw in de Vercnigde Staten ellorm uitgebreid. terwijl ook hWl mogclijkheden steeds groter werden. Dit Icidde tOt nieuwe mate.rialen die ecn omwen­teling tewecgbrachten in de meubclfabrica­ge. Hout is in zijn natuurlijkc vonn geen ho­mogeen matcriaal; zelden hebben stammen of takken cen zuiverc of constante rechte lijn. Gcwoonlijk varieren de Structuur en de stcrkte, en een van de voomaamste vaardig­heden van rraditionclc amba.chtslieden als schrijnwerkcrs. kocts~'11- en wagenmakt'Ts hestand emit met dcze talloze variaties in hun werk overweg te kunnen. Machinalc houtbewerking vereist. wil zij effectief zijn. daarentegen constante afmetingen en homo­gene ma.terialen. Omstreeks het begin van de twintigste ceuw was dc houttcchnologic zo vcr gevorderd dat nieuwe produkten als ge­laagd hout, meubclplaat. spaandcrplaat en hardboard in grote hocveclhcden beschik­baar k wamen. Er werden specificaties voor standaardafmetingen opgestcld door natio­nale commissics. Men legde standaardforma­ten voor dczc materialen vast. en ook specifi­caties bcucffcndc de kwaliteit. die informatie bevatten over de samenstelling en stcrkte van

het materiaal. en ovcr de gcschiktheid ervan voor verscmUende doeleinden. De gevolgen van dit proces strekten zieh uit tot het eindfa­brikaat. doordat het begrip tandaardisering wt.'Td uitgebreid tot de dricdimensionale vorm, met als rcsultaat een standaardeenheid van ruimte: een module .

Van oudsher waren meubel, vervaardigd als afzonderlijke stukkt-'11. Een dressoir en cen kast konden qua stijl en decoratie een combi­oatie vormell. maar ze wt.'Tdcn ontworpen en gebruikt als aparte onderdelcn. Een modulair systeem van meubel bcstaat eehter uit ecn reeks cenheden bestemd voor uitecnlopende doc1einden die. doordat :te zijn ontworpen in vec:lvoudcn van de standaardafmetingen. op elkaar aansluitcn en flellibel kunnen worden gerangschikt naar gelang van de beschikbare ruimte en de behoeften van de gebruiker. In de Verenigde Staten was in de jaren tachtig van de negentiende eeuw door O.H.L. Wer­nicke een systcclII vervaardigd van losse c1~ mentCJl voor ccn boekenkast. die aan alle vier de zijden op elkaar aanslotcn. Pas in de jaren twintig van deze eeuw cehter begon het idee in grote kring aan te slaan. toen cnkelc Ame­rikaanse en Duitse firma's 'combinatiemeu­bels' op de markt gingen Deze ont­werpen waren cigcnlijk geen modulairc sys­tcmt.'11. maar vecleer cen reeks op dkaar aan­sluitendc onderdclcn die kunncn worden ge­zien als cen tussenfase. Ben typi.,eh voorbeeld was de serie ·Musterrmg'. die in Duitsland op de markt werd gcbracht door Carl Nics uit Marburg-an-der-Lalm. Onder de benaming 'aanbouwmeubilair' werd deze verkocht met de rcc1amc1eus 'Kies zdf. meubilecr zclf. De serie om vane leg- en ladcnkasten. schappen t'n bockenkasten voor huiskamers (.'11 maaktc inderdaad een aanzienlijke flexibilitcit moge­lijk. De vormen van de onderdelen waren rechthoekig. met uitzondcring van de hoek­delen. die e1ementen aan twee zijden van een kamer met elkur verbonden. Allc delen wa­ren :to ontworpen dat :te direct aansloten op de mUTen en ze waren afgewerkt in gepoli­tocrd berkehout of met ivoorldeurige lak. Hun cenvoud paste niet aUecn bij de smaak

80

Gopyngnted matenal

57

van die cijd, die rijke decoraties afwees, maar kan ook worden gezien 31 een uitdrukking van de materialen en machinalc procedes die bij de fabricage werden toegepast. Omdat modeme houtprodukten al meubelplaat en gelaagd bout ltiet geschikt zijn voor een gc­detailleerde bewerking van het opperv 13k en ze he t best kunnen worden tocgepasr in een­voudige segmenten , ging men vlakkc deurcn zonder panelen gebru iken. Deze marerialen

Copyr cried ImL co

trekken minder sncl hom dan naruurlijk hout , waarvan de planken in cen zwaar raamwerk moesten worden va tgezet om ZC

recht te houden. H et is onduidel ijk wanneer precies her eer­

ste volledig modulaire ysteem werd ont­worpen, maar vanaf de jaren dertig van deze eeuw begonnen dcrgelijke systemen in vee! Janden te verschijnen. In Nederland on t­wierp Piet Zwart een complete aanbouw­keuken voor Bruynzed. In 1933 had Zwart voor deze firma keukenkastjes ontworpcn die onder een doorlcpend werkblad kondcn worden gemontecrd. Hij realiseerde z.ich echtcr dat het voordcliger zou zijn keuken­meubilair als een totaalpakket te produccrcn, met gestandaardiseerde c1ementen die waren

1

56. De meubclcollcctic 'Mustcrring' wa vcrgelijkbaar met verschiUende andere onrwerpen die .an het cind van de jarcn rwintig in Duie land werden vervaardigd en die bestonden uit op elk •• r aan luitcnde clementen lIlet bijp.sscndc afmetingen . Ook bracht men cen sene keukendemcnten in de handel die van hetzelfde principe uitging, maar dan afgewerkt met wine lak .

("opyngnled mL nal

57. Dc Bruynzeelkeuken van Piet Zwart uit 1938. Ecn van de mecst gc.vanceerde voorbccldcn van de toepassing van aanbouwclcmcnten in de vormgeving van kcukcns in Europa in de j.ren derrig.

ontworpen met het oog op machinale massa­produktie. Ln 1935 begon Zwart aan een in­tensieve van het werk in de keukcn, en samen met de technici van het bcdrijf maaktc hij onrwerpen voor dc 'Bruynzeclkeuken' die in 1938 in produktie werd genomen. Dc opzet was zo flexibel dat cr op elke oppcr­vlakte cen bruikbarc keukcn inclusicf eetge­deelte kon worden opgebouwd. Zwart ging vecl verdcr dan in die tijd gebru ikclijk met

het aantal voorzieningen en acccssoirc$ dat bij de verschiUendc clcmcnrcn wcrd gebo­den; met zorg onrwierp hij rekjes, laden, klemmen en haakjes die pastcn bij de vcr­schillendc installaties en apparaten. De mces­te uit die tijd Iieten ruimte open voor losstaande fomuizen en koclkastcn. In de Bruynzeelserie wcrden ook deze onrwor­pen a1s aan bou wc!cmentcn, zodat zc on­geacht de grootte van de kcuken vol ledig

'11 n II

konden worden gdntegrecrd . In welke com­binatie de onderdelen ook werden gem on­rccrd , her resulraar moesr aantrekkdijk en fun ctioneel zijn. Later mcrkrc Z wart op dar hij hcr als zijn raak zag e rheti chc kwalircir re paren 3an oberc doel m3tighcid.

Dc uirbreiding van de adminisrratie van bedrijvcn en overheid in de twin tig tc ccuw brachr heel war papierwcrk en documentaric mer zich mec waarvoor archievcn en bcrg-

Copy' h

ruimrc nodig waren. ok op d ir terrein wer­den op gro re chaa l aanbouw ysremen ingc­vocrd , daar zc aan aile 0 rten huisvesring waren aan re passen en naa r behoeftc konden wo rden uitgebreid. In her begin werden de sysremen mee tal van hour gemaakt , maar nada r de rechnieken o m meraa l re persen verfijnd waren, kwamen er in mas aproduk­tic vervaa rd igdc sysrcmen van dun plaat ta­len kantoormeubilair op de markr, die zeer eenvoud ig en duurzaam war n, her sys­teem R oneo. Hier nam de invloed van stan-

58. K.ntoorm~ubila ir van gep Nt metaa I van R onco " it ca. 1930. met ar hicAadcn .Is aanbouweic met1 lCn die ko ndcn worden aangcpast aan vcrschilkndc oll twcrpcn . ~o I hi~r in her hoofdk.ntoor van de Midland Bank in Londcn .

(.0 Y ghted llate 1;]1

daardisering toe door invoering van cen DIN­

specificatie (Deutsche Industne-Norm) voor een standaardsysteem van papicrmaten, na­melijk het 'formaat-A' . In dit systcem waren aile papiermaten. of het nu ging om postzL~ gels of grote vellen tekcnpapier. een veel­voud of deling van een modulaire afmcting. en daarom volledig proportioneel. Dc voor­dclcn wan"ll zo groot dat het uiteindelijk de grondslag vormde van (.'(:n intCTnationale standaard. Het vergemakkelijkte de produk­tic van archicfsystcm('"Il en papierverwerken­de machin(.'S. die binn('"Il dit systeem op effi­cien te wijze in allerlei soorten konden wor­den ontworpen. zonder ruimtcverlies of on­nodige complicaties.

De streng geometrische vorm van deze kantoorsystemen liet zicn dat men bij de vormgeving sterk op het gebruik lette. Dit becld werd nog versterkt door de kleurcn waarin de metalen system en werden aange­boden. gewoonlijk middelgrijs en olijfgroen. Er was weinig ruimte voor expressie. al werd vaak ruim aandacht bestecd aan de. vormge­ving van details. zoals handvaten en codcrin­gen. Maar esthctisch venOOll werd verwor­pen. men verkoos bescheiden rniddelen die bij doclmatigheid pasten .

Het idt'aaJ van efficientie, in het begin van de twinrigste ccuw zo kracbtig nagestrcefd. was voomamelijk terug te vocren op bet werk van F.W.Taylor, dat in bet vorigc hoofdstuk aI aan de orde is geweest. Dit ide­aal kwam vollcdig tot ontplooiing in de 'ra­tionaliscringsbcwcging', waarin aanvankclijk werd gepoogd om uitgaande van uitvoerigc rijd- en bcwegingstudies aile fasen vall de prod uk tie te coordineren. In het ergste geval werden de. arbeiders hierdoor onderworpen aan bet meedogcn1ozc rirme van de lopende band, wat in de film MODERN TIMES door Charlie Chaplin genadeloos aan de kaak werd gestcld.

In vecl ondememingcn groeide echter het bescf dat het klakkeloos overnemcn van der­gelijke methoden een averechtse uitwerking bad; dat ononderbroken, intensieve arbeid in een onpersoonlijkc omgeving leidde tot fy-

sieke en psychologische vermoeidheid en de produktiviteit niet ten goede kwam. In de jaren twintig probcerde de rarionaliserings­bcweging daarom aangenamere en prettigere arbcidsmetboden en -omstandigheden tot stand tc brengen. Zo wcrd ruim aandacbt be­steed aan de verlichting in kantorcn en fa­brieken, wat nieuwe en bruikbare. vormen opleverdc. Frank en Lilian Gilbreth bespra­ken in hun boek Fatjgu~ Study uit 1916 deze nieuwe nadruk op de VOl ill: 'Een fraai uiter­lijk is altijd een bclangrijk element geweest bij het realiseren van hoge verkoopcijfers. en het is vanzelfsprekend en normaaJ dat de fa­brikant graag hecft dat zijn produkt er aan­trekkelijk uitziet en dat de directeur trots is op het uiterlijk van zijn fabriek of kantoor. Toch zijn aI onze normen me.t betrekking tot "schoonbeid" in cen werkomgeving veran­derd. We streven nu veeleer naar doelmatig­beid en het uitbannen van vermoeidheid dan naar decoratic en schittcrcnde vcrfijning.'

Ontwikkelingen in de verlicbtingstechno­logic en diepgaandc wetcnschappelijke stu­dies resulteerden in de jaren twinrig van deze eeuw in eOl nieuwe genera tie verlichtings­armaturen die het licht gclijkmatig ver­sprcidden, waarbij soms gebruik werd ge­maakt van opaalglazen omhulscls om ver­blindcnd licht te tcmpcren. Ze waren stevig bevestigd aan muren of hingen aan het pla­fond met metalen buizen waarin bet snoer zat, om te voorkomen dat de lamp bij tocbt zou gaan zwaaien waardoor de ]ichtval nade­lig zou worden bei'nvloed. De Duitse firma Korting & Mathiesen producccrde in haar colle.ctie 'Kandem' cen hele sene van dcrgc­lijke armaturen. Een ander gangbaar model was meer specifiek bedoeld voor de verlicb­ting bij het werk aan machines. werkbanken en bureaus. Gewoonlijk had dit model een gedraaide metalen kap en zorgdcn a1Jerlei hulpmiddelol voor een flexibcle en verstcl­bare amI. AI is de lamp 'Anglepoise' van Terry en Co. niet een van de eerste lampen van dit type, zij is zeker wei een van de duur­zaamste en is met kleine wijzigingcn al vanaf 1934 onafgcbrokcn in produktie. Het schar-

59

8/

60

C )oYflght8d ma flal

nier gcbasecrd op de mensclijke arm en maakt binncn ccn wijdc boog ccn oneindige

Copyr grt( 1m gc

tC oc n.mcncan I'osrurc Lcague normcn voor cen juiste lichaamshouding aan icderecn die gcmtcresseerd was in verbetering. In diezclf­de pcriodc begon in Groot-Brittann.ie de Medical Council met onderzoek naar arbcid onge chiktheid en de Indu trial Fatigue Board met ondc.rzoek naar de voor­waarden voor een oprimalc produktic, zodat er tegen 1930 een stapel van meer dan vijftig

5

(links). De [uncnone! vorm werd later. ~ij het met meer estherj ch verzorgde det.ils. overgenomen bij de produktic v.n huishoudelijke vcrLichting.

60. Dc 'Anglepoisc' van Terry (hoven), in 1934 ontworpen door George award in • .

Copv'lgnted 'l1 nal

rapponen lag met e emiele informatie v~~r vormgcvcrs.

Her begrip rat:ionaliscring werd ook toc­gcpast op huishoudelijkc arbcid. met allc ge­volgen voor de strucruur en vonTI van het wcrk . Zoals ZO vaak werd het pionierswerk verricht in de Vercnigde Staten. In 1869 had­den Catherine Beecher en haar zus Harriet Beecher Stowe cen boek geschreven waarin ingrijpende veranderingen werden voorgc-

COPYrighted Image

61. Tekening v.n cen 32neengeslocen werkruimte met goomeen en vocd5elopsbg van Catherine Beecher en H.rriet Beecher Stowe. in: Tilt America" ~Vol/la,,'s Home, 1869.

steld in de organisatic en indcJing van keu­kcns. Hiervoor had de chcepskeuken met haar compactc en handigc inrichting model ge t.an . Vanaf 1912 pastc Christine FTcderick de methodiek van de wctenschappclijke be­drij fsvoering toe in h 33.F studie van h uishou­dclijk wcrk. Haar gcschriften haddcn grote invlocd in Duitsl.nd. waar de rationali c-

86

6,

62

Copvrlghted material

ringsbeweging uitzonderlijk enthousiast werd omarmd.

In 192 I tichtte de Duitse regering het Rei,lJskllratorilllll for WirtsclJajrlicl,ke;/ (Rijks­com voor eRicicmie) dat ondcrzock moest doen n.or meer doclmacige produktic­middelcn en werkwijzcn, en daar.an bc­kendheid moest geven. Dc commissic onder­zocht zaken aIs verlichting, wcrkhouding en de coordinatie van het arbeidsproces - en

62. Diagrammcll ter ilIustratie van de rationaliseringsprincipcs tocgcpast op het werk in de keuken, uir: Sdtlllific ,Wanogemelll j" Ihe Home v::an Christine: Frederick. 19Z0.

CopYrigh ~ lIT' q

telde bijvoorbecld een uniforme wijze van boekhoudc.n voor die geschikt was voor aile zakclijke ondcrnemingen, zowel gTate .1 kleine, zodat boeken en documemen goed­Koper konden worden vervaardigd op grond van het oIN-formaat-A, en de opslag van do­cumcmcn en archivering overecnkomstig

7

(, Py r h ed IT' n.ll

CopyrlQ lIed rT'age

Copynglled lrT'aoe

63. Gieojzeren kachel van Ferdinand Kramer voor Buderus, 1931. Dit soort compacte ontwerpen kwam in de plaus van de grote, tr.ditionclc belegelde kachels die in Duitsl.nd voor de huisverw2rrning we.rdcn gcbruikt.

64. Een b.dkamerinrichting uit 1927 van Ferdinand Kramer

vOor Budcrus in Hirzcnhain . Dc vorm van het bad was bedocld voor cen zithouding, waordoor minder ruimte nodig was. een belangrijke overweging bij de vormgeving van de 'bestaan minimum­woning' die in de jarcn twinog in Frankfurt werd gebouwd voor de herhui vesting van bewoncrs van krottcnwijken .

8

werden gestandaardiseerd. Het RKW wijdde ook vee! studies aan de rationaIisering van het huishouden, stelde specificatics op voor mc:ubcls en huishoudelijke apparaten om het schoonmaken, wasSCIl en koken te vergc­makkclijken, deed voorstellen voor stan­daardmaten vall bedden en bcddegoed en legde vast welke handvatten voor keukenge­rei het veiligst en mt.-cst docLmatig waren . Elk voorwerp dat men bekoek werd op de volgende punten geanalyscerd: materiul, vorm, functie, gebruik, prijs. Er werden goedkope brochures uitgebraeht zoaIs Vcr­/ichtillg vall IIt t huis/roudelijk wtrk en Slandaar­disering in /tel /lUu/roudfll, wurin dczc denk­bccldt."I1 werden uiteengczet en toegelicht .

In de stad Frankfurt vonden standaardise­ring en rationalisering ill deze tijd hun meest vollcdige uitdrukking. Omdat de bouwacti­vitciten als gevolg van de Eerstc W ercldoor­log en de naoorlogse economische malaise sw waren komen te liggen, stond de stad voor immense socia Ie problemen, zoals reus­achtige sloppcnwijkcn, armocde en ziekte. In 1925 werd Ernst May benoemd tOt stadsar­chi teet en zette hij een spoedprogramma op voor woningbouw. Doordat de fmancicle middclen beperkt waren cn de situatie zeer urgent, kwam het begrip 'bcstaansmini­mum-woning' centraaJ te staan in het pro­gramma, in cen poging om de moost funda­mentcle levensomstandigheden van zovt.-cl mogelijk mClUen snc! te verbeteren. Er werd zorgvuJdig ondcrzoek gedaan naar het huis­houdclijk werk en de afmetingcn van wonin­gen, en daar de meubels die voor de ruimere vooroorlogse huizen waren ontworpen te groot waren om te kunllen worden gebruikt, werd in ovcrt'Ctlstemming met dit nieuwe begrip ccn reeks 'Frankfurter srandaarden ' ontwikkeld. Een staf van architeetcn en ont­werpers, onder wie May, Adolf Meyer, Fer­dinand Kramer, Mart Starn en Franz Schus­ter, ontwierp nieuwe vormen voor aLlerlei gebruiksartikclen en meubilair, van deur­klinken tot kachels, t."I1 zclfs een complete 'Frankfurter keuken ' . Vanwege de omvang van het programma werdcn bij grote bedrij-

Vetl conrracten afgesloten voor de mas apro­duktie van deze artikclen. Het bock Het "ieu­wt huishoudt ll van Christine Frederick was volgen Ferdinand Kramer 'onze bijbcl'. De standaardmeubcLs en -gebruiksartikelen die hij ontwierp waren aUemaaJ uiterst eenvou­dig, maar goed doordacht en uitgewerkt, en goedkoop. De keukcn, ontworpen door ecn team van het bureau van de stadsarchitcct, werd opgczct als cen complete standaardcen­heid die binnen cen minimnm un ruimte cen efficicntc werkomgcving moest bieden, met ingcbouwdc bcrgruimte en ccn doorlopcnd wcrkoppctvlak. Zij was van een Spartaanse eenvoud, maar wddoordacht opgezet en doclmarig.

PoLitick.: vcrschuivingcn in de gemccntc­raad maaktcn in 1930 een eindc aan het expe­riment. Dc presta ties van de Frankfurter groep, die de niet aflatendc steun genom van de toenmaIigc burgemeener Ludwig Land­mann, waren opmerkelijk gczicn dc korte periode die haar ter bcsehikking stond. en wonden duidelijk aan dat standaardi\cring evcnzet.-r kon worden aangewend ten bchoc­ve van soeiaIc programma's als voor het bt.'­drijtSlcvcn.

Frankfurt vormde nicttemin et.'tl ujtzon­dcting. In de jaren twintig van deze ecuw zouden standaardisering en rationalisering beschouwd gaan worden aIs bcgrippcn die uitsluitt.'fld bctrckking hadden op doclmatig­heid in industrie en handel, en als zodanig zouden zc zwarc kritiek te vcrdurcn krijgen van vc1e groepen en individuen. Weliswaar werd erkend dat zij bijdrocgen tot cen ver­hoging van de produktie, maar men was van mening dat efficicntie op zichzclf, en de $obc­re esthetiek waarin zij tot uitdrukking kwam, ontocreikend waren ter bevrcdiging van mcnselijke bchoeften. Maar aI te vaak werden mensen tot cen nummer gcma.lkt in onpcrsoonlijke situatics en ontwikkelingcn. Dientengevolge trad cr cen acccntverschui­ving op. In pluts van 'maximaIe' werd het dod 'optima Ie ' efficicntie, hctgccn lciddc tOt flexibcler interpretarics. Het grondbeginscl bleef eehter onungctast en standaardisering,

Gopyngnted matenal

•

65 . Dc Frankfurter keuken. onrworpcn door ecn grocp onder lciding va n Grete

chiittc-Lihotsky, was gci"n pirecrd op de denkbecldcn van hristine Frederick over ration.lisering va n hu ishoudclijke arbcid. en op de vOrm van sch""pskeukens en

• rcst3uraucwagcns .

met haar uitbreid ing naar modulaire eenhe­den en hanr tocp. sing in functionclc y te­men, blijft een tieel begrip in de vorm­geving en een van de belangrijkste clcmenten die van invl cd zijn op de e thctischc vorm in de moderne industricle produktie.

Copyr grtc 1m gc

(" lPY'llll1 j '11< n 11

HOOFDSTUK 5

Kunst en industrie in het begin van de twintigste eeuw

In dezdfde tijd dat de denkbeelden over stan­daardisering en rationa!isering tOt oDtwikkc­ling kwamen, deed men in cen aanta! Euro­pe e artistieke bewcgingen , zoal, fllturisme, purisme en constructivisme, ceo poging de csthetische vorm en zijn functie opnieuw te dcfmicreD tt."l1 opzichtc van de industriele be­schaving. Deze twee ontwikkelingen mogcn op het ecnte gezicht misschien tegenstrijdig lijken - de cne kwam onder druk van de in­dustriele produktie tot stand, aan de andere lagen artistieke thcorieen en waarden ten grondslag - , toch bcstaat er vaak cen opval­It'Ode ovcreenkomst in de begrippen en de terminologie die door beide werden gcbe­zigd. Al naar gelang de context waarin ze werden gebruikt, konden begrippen als 'standaard' en 'besparing' echter zeer sterk in betekenis en gevoelswaarde uitccnlopcn.

Paradoxaa! genocg treft men in deze her­nieuwde esthetische belangstclling nogal wat elcmenten aan die terug te voeren zijn tot de anti-industrie.lc filosofieen van John Ruskin en William Morris. In Groot-BrittalUlic had hun invloed gclcid tot een afkecr van de in­dustrie en tot de Aru-and-Crans-beweging. mt't haar pleidooi voor ceo terugkcer naar voor-industriCle waardeo. Hoewel de Britse kritiek op het Europcsc vastcland in bredc kring wcrd gedeeld, was ze er milder en aan­vaarddc men uitcinddijk de mechanisering met het oog op de rcaJisering van esthetische en maatschappelijke idealen. In de vormgC'­ving wcrd deze verandcring gemarkeerd door cen accentverschuiving van dccoratic en ornament naar constructieve en functio­Dele dementen.

91

Gopyngnted matenal

66. Josef Hoffmann, witgeschilderd dienblad vall geperforecrd bladmeroaI, 1905.

Hoewcl de art-nouveau-beweging in de jaren negentig van de vorige eeuw zich meer interessccrde voor het niveau waaraan het vakmanschap moest voldoen dan voor de in­dustrielc produktie, vormde zij, met name de Jugendstil-variant in Duitsland en Oosren­rijk, een belangrijke fase in de overgang naar het functionalisme. In Frankrijk, Belgic en Italic kenmerkte deze beweging zich door de toepassing van geabstraheerde naruurlijke

vormen mer krachtige gebogen lijnen en een driedimcnsionalc profilcring, waardoor de samensrdlende e.Iementen van een on twerp cen gc'integreerd gcheel vormdcn; in Duits-land zou zij cen andere ricbting ins)aan. Ln Munchen waren in her werk van kunstenaars en ontwerpers als August Endell, Hermann Obri t, Peter Behrens en Richard R.ie­merscbmid, de vloeiende kromme Iijnen a) van meet af aan minder krachtig en uitbun-dig, en later veranderden ze in formele com­posities van geometrische e.lementen. Een ri­goureuzere stilering van deze e1ementen vond in Wenen plaats, waar Josef Hoffmann, een vooraanstaand exponent van de bewe­ging, bekend kwam te staan als 'Quadrati' oftewd 'R.ecbthoek' Hoffmann. De $Obere 66 boekighcid van de gcperforeerde plaatijzeren kunstvoorwerpen die hij in allerlci maten en soorten ontwierp en waarin cen rechthockig raster overheerst, bewijst dat deze bijnaam volkomen op zijn plaats was.

[n het algemeen gesproken keerden de art­nouveau-kunstenaars zich tcgcn de diversi­teit, of zoals zij het zagen. de wanorde van

92

hun cijd. Zij Verwil'TpCn het gebruik van vormen uit het verleden en probcerden cen nieuwc, universele scijl te crceren, waarin aile aspectcn van de visuelc omgeving met elkaar zouden harmoniert:n in een alles om vattend verband, cen compleet kUllStwerk dOlt de be~ lichaming lOU zijn van t."Cn culturcle en maat­schappelijkc ecnheid.

In de kcrn lag de art-nouvcau-beweging zich cchtcr geplaatst voor cen fundamenteel dilemma, dOlt de realiscring van deze aspira­ties in de we.g stond. Hct werk en de ge­schriften van Henry van de Vel de, cen uit­zonderlijk bekwaam en vl~1zijdig Bclgisch ontwerper, kunnen dit iIlusueren. ZijD gc­schriften doen $Oms bijna profecisch modem aan, waar hij spreckt over vcrkeersmiddelen, badkamerinrichtingen, clektrische lampen en chirurgische instrumenten als over 'modeme uitvindingcn die door hun schoonhcid beko­ren', en waar hij cen plcidooi houdt voor ra­tionaliteit in vormgeving en mas aproduktic. Maar in zijn werk sloot zijn rationalisme het ornament niet buiten, ook al ging het hem veeleer om een ' racionelc' tocpassing eTVan, om de aard en functie van een object uit te drukken. Zijn opvatting van de werkplaats kreeg gestaltc in het grote atelier dat hij in ! 898 in de buurt van Brussel oprichtte, en 'massaproduktie' betekende voor hem: her­haalde ambachtelijke produktie. Hij was sterk bcinvlocd door Ruskin en Morris, en ook al deelde hij hun beleden hcim-wee naar het vcrleden probeerde wei hun morele en maatschappelijke principes verder te ontwikkelen. Hij was namelijk van meDing dOlt objecten niet los kondcn worden gerien van de context waarin ze gcprodu­cecrd en gebruikt werden, ell dOlt de kUD­stenaars hlm geng moestcn laten gelden om te voorkomcn dOlt de menseJijke behocften naar de achtergrond zouden verdwijnen. Oat was ook de reden dat hij :zijn cigen atelier oprichtte, cen stap die in andere centra van dc beweging werd nagevolgd, in MUnchen met de Vereinigte Werkstatten en in Wenen met de Wiener Werkstatten van Hoffmann en Koloman Moser. Ambachtelijke produktie

93

betckendc echter dat de art-nollvcau-ont­werpers :zich voor hctzclfde dilem ma ge­plaatst zagen als William Morris: hun pro­dukten, die cen hogc kwaliteit benten, wa­ren duut en slcchts weggdegd voor welgc­stelde begunstigcrs.

Van de V c1dc was er stt".k van ovcrtuigd dat, wannecr kunstcnaars hun aandacht uit­sluitcnd zouden richten op ruellwc vormetl, dcze door de commercie buiren hun oor­spronkelijkc verband konden worden gccx­ploiteerd. Zijn vrccs werd bewaarhcid. Arr­nouvcau-ontwcrpcn werden op grote schaal door de industric opgcpikt en in massapro­duktie genomen als cell van de vele nijlen waar de hcerscndc chique smOlak om vroeg -wah bijvoorbecld de pannen van gcpem metaaJ van de Wiirttembergischc MetaUfa­brik in Duitsland en het Royal Doulton 3ar­dewcrk in Engcland.

Vanaf 1900 wcrktc Van de Veldc in Duirs­land, waar hij later cen vooraanstaande posi­tie zou innemen in cen organi.~atjc, opgcricht om kurut en industrie met e1kaar tC vcrlOl~ nen: de Deutsche Wcrkbund. Dc Werkbund werd in 1907 opgcricht door een hererogecn gczelschap van ontwerpcrs, industriClcn, journalistcn en ambrcoarcn, vercnigd in hun bczorgdhcid om her niveau van de Duiuc vormgeving. In welke rich ring ZC dachtcn, werd in 11}O6 in ecn artikel aangcgeven door de scbrijvcr en politicus Friedrich Naumann, die benadruktc da.t CCD nieuwe aallpak nood­zakelijk was om her hoofd te kUlmen bieden aan de problcmcn die de industrie steldc. 'In de ambachtsman zijn drie werkzaamheden vercnigd, die van de kunstenaar, de produ­cent en de vcrkoper', verklaarde hij. Maar omdat de tocgepastc kunstcn hun ambachte­Iijk karaktcr haddcn verloren, waren dczc drie functies van e1kaar gcschciden gcraakt. Dauom mocst men gemt:ensduppelijk stel­ling Demen, :zijn oude houding latcn varen en cendracbtig samenwerken. Bovena], betoog­de hij, moest worden gestrccfd na3r een nieu­we esthetica, omdat door de machinale re­produktie van ontwcrpcn die met het oog op ambachtelijke uitvocring waren gemaakt, de

68

Gopyngnted matenal

mogelijkhcdcn van machines vecl te weinig louden worden uitgebu.it. 'Deze inferieure kunst moet worden verfund, de machine moct worden vergecsteJjjkt' en worden ge­bruikt 'om de mensen smaak bij te brcngen'.

In het oprichtingsdocument van de Wcrk­bund werd dit thema verder uitgewerkt en werd het doel van de organisacie om chrcvcn aJs 'hct vcrbctcren van de arbcid van vak­liedcn door rniddcl van samcnwcrking

Copyr crIed Im L co

67. He[ atelier van Henry van de Velde in Ukkel bij Brusscl ca. 189 .

94

(' lPY'llll1 j 'llL n II

kun t, indu trie en kun tnijvcrhcid, door middel van onderwijs, propaganda cn door gczamcnlijkc tandpuntcn in te nemen ten aanzicn van relevante vraagsrukken'. Men tTcefde niet londcr mccr nau het verhogen

van esthetische maatstllven: 'De geldighcid van ard tieke maatstavcn taat in nauw vcr­band met de algemenc culturcle aspirancs van onze tijd, met het screven naar harmonie, maat chappclijke betamelijkhcid. naar cen

CoPy Iq ed IT' (J

ccndrachtigc Iciding van arbcid en leven.' De hoop op 'gezamcnlijke tandpuntcn'

wa echtcr gccn lang leven bcschoren . De Ic­den van de Werkbund haddcn, hocwcl ze op uimodiging werden tocgclatcn, zccr ver­chillende achtergronden; bovendicn groeide

er ecn schcrpc idcologische tcgen tclling rus­en Hermann Muthcsiu , dic opgclcid wa aJ

architect. en Van de Velde. Van I 96 tOt 1903 was Muthcsius verbon­

den gewee t aan de Duit e amba adc in Lon­den om de ontwikkclingen in de Engelse ar­chitcctllllr te be tllderen. Na zijn terugkcer werd hij benocmd op het Pruisische ministe­ric van Handel, waar hij verantwoordelijk was voor het onderwij in de tocgcpaste klln­sten. Hij was de drijvende kracht geweest achter de totstandkoming van dc W crkbund en hij had cr, dankzij zijn uitgebreide erva­ring en zijn poside als staat ambtenaar, CCI1

grote invloed. Voor hem had tocgepaste klll1St zowel cen artistieke, culrurele al ceo-

9S

Roy.1 0 ulton thccscrvie. met deconties in .:a.rt-nOUVC41U­

stijl. ca. 1910.

GoPy Ighted llate 1;]1

69. Hermann Much ius. incerieur v~n het paviljoen van de Hamburg-Amcrikalijn op dc Wcrkbwldtcntoollstclling van t 91 4 in KcuJen, met ccllvoudig neoklassickc verboudingCJl ell vormen .

nomi chc bctckenis. Nicuwe vormen waren noodzakelijk, betoogde hij, niet als doe1 op zichzelf, maar als 'zichtbare uitdrukking van de innerlijke stuwkracht van dcze cijd' . Nieu­we vormen moesten 'niet aileen de Duirse woning en het Duitse hui elijk leven een an­der aallzien geven, maar rechtstreeks het ka­raktcr van deze generatie bemvloeden'. Vor­men maakten daarom deel uit van de alge­mene culruur en dienden de cenheid van de

natie uit te drukkcn . Een arti tieke stijl die de nationale culruur tot uitdrukking bracht had bovcndien economische waarde: 'Com mer­ciee! succes houdt gelijke tred met de heer­ende innerlijke waardcn.' Zoal Frankrijk

lange tijd bewees, kan een land met grote culrure1e capacitciten 'in de kun­sten het leiderschap op zich nemen, zijn beste

'11 n II

eigenschappen in vrijheid ontwikkclen en deze tegelijkertijd aan de wereld opleggcn'. Her esthetische middel om een nationale cul­ruur tot stand te brcngen, verklaarde hij, was het opstellcn van 'typen' of 'standaarden', om aldus 'de algemene smaak onder cen noe­mer' te brengen . Muthesius' gebruik van de­ze terminologie is intercssant. Als overheids­ambrenaar moet hij op de hoogtc zijn ge­weest van het Pruisische stcl.sel van techni­sche srandaarden, en ook al lag bij hem het accent ergens anders - op culturele standaar­den, op de vormgeving - de achterliggende gedachte en argumentatie z.ijn grotendeels hetzclfde.

Van de Velde was rnillder optimistisch over de mogelijkhcden om kunsr en indu trie ten behoeve van de nationale economie met elkaar te vercnigen. Wannccr men kunst en industrie verenigde, zo was zijn redenering, gingen idcaal en rcaliteit door elkaar lopen, met als gevolg dat het idcaal verlorcn zou gaan . Hij betwijfelde of het ' in staat zou zijn een benadering te accepteren waarin matericel succcs niet telde, en her­haalde zijn oude morele stand punt: 'Dc in­dustrie moet fliet denken dat dit idee van het schone kunstwcrk en de kwaliteiten van ma­terialen opgcofferd kan worden om de winst te verhogen. Wij zuBen geen verantwoorde­lijkheid dragen voor voorwerpcn rue zonder aandacht voor pcrfectie en voor de gebruikte materialen, en zonder arbeidsvreugde zijn vervaardigd .•

In 1914 kwam het tOt een confrontatie op de Werkbundvergadering in Keulen. toen Muthesius een memorandum indiende met een samenvatting van zijn denkbeelden, waar Van de Velde zich krachtig tegen verzette. Toen er na een opgewonden discussie werd gestemd, behaalde de groep van Van de VeI­de een mime meerderheid en werd het me­morandum ingetrokkcn. De meeste leden beschouwden z.ichzelf nog altijd als kunste­naar; de nadmk van Muthesius op standaar­den v~~r de vormgeving en op commerc1cle aspecten vatten zij op als een bedreiging van hun onafhankelijkheid en integriteit.

97

70. Richard Riemer chmid. bestck ontworpen voor Peter Bruckmann und "hne. Heilbronn.

71. R.ichard R.ierners hl11id. l.iul.apkamer voor de Deutsche Werk urtcn in Hcllcuu. 1907.

Her probleem met de Werkbund was dar men er nier in slaagde de afstand tOt de indu -aie te overbruggen en cen programma uit te werken over de vormgeving en de rol van onrwerpers. Mer uitzondering van het werk van Perer Behrens voor AEG en wat opdrach­ten van rwee cheepvaartmaatschappijen, drongen de activiteiten van de Werkbund niet door tot de grore industrieIe onderne­mingen. De mceste bedrijven die opdrachtcn

Copyr grtc 1m gc

aan leden van de Werkbund vcr rrekren, wa­ren bescheiden van om vang, en vaak waren de eigenaars zelflid, zoa ls Perer Bruckmann. voorzitter bij de oprichting. die R.ichard Riemerschmid in dicnst nam voor het O ll[-

werpen van bcstck vo r z.ijn familiebedrijfin 70 Heilbronn . £en andere mede-oprichter, Karl

chmidr. had eerder in Hellerau bij Dresden ecn ambachtclijk bedrijf opgezct, dat in 1906 met andere oortgeJijke 6rma's opging in de Delft che Werk tatten, waarvan hij directcur werd. Riemer chmid, zijn zwager, voegdc rich later bij hem en samen zetten zij cen uitstekcnd geoutillcerde werkplaats op, waarvan cen decl was ingericht voor hand­werk, maar het grootste decl voor seriepro­duktie van meubcls en kleine geprefabricceT-de woningen . De z.itslaapkamer, ingericht 7'

volgens Riemerschmids ontwerp uit 1907 met wat als 'machine-meubilair' werd aangc­duid, wa kenmerkend voor dc ucccsvolle series die in Hellerau wcr-den verva. . onopgesOlukt, met onderdelcn en een glad, gefmeerd Dc Delmenhorster Linoleum Fabri in Bre­men had eveneens ontwerpers uit de Wcrk­bund in dienst, en verstrckte opdrachten aan Van de Velde, Peter Behrens en Josef Hoff­mann voor het ontwerpen van dessin , ge­produceerd onder de merlnaam 'Anker'. Een acrief en veelzijdig lid-ontwerper wa ook Alfred Grenander. Hij voerde veel op­drachten uit voor de Berliner Mobelfabrik, een van de toonaangevende meubclbedrijven uit die tijd, en ontwierp later t.ations en rol­lend matcrieel voor de verhoogde trambaan

72 in Bcrlijn. Grenandcr ontwerp voor een tramintericur, afgebeeld in het jaarbock van de Wcrkbund uit 1914, laat cen sterke cen­heid zien en ccn voortreffclijke detaillering. Dc gebogcn afscheidingen russen de zitplaat­sen en de verricalc zijn op onna­drllkkelijke wijze teruggeplaatst om het middcnpad vrij te laten, waardoor, mede als gevolg van de grote ramen. cen licht en ruim effect wordt bereikt. Op een belangrijke Wcrkbundtentoonstclling in 1914 in Keulcn werden in de aan vervoer en verkeer gcwijde tenroonstellingshal vcle voertuigen tentoon­ge teld, waaronder ccn door Augu t Endcll ontworpcn spoorwegrestallrariewagon. De kcukcn en de bedieningsruimten bezaten kenmerken die in de periode na de Eerste Wercldoorlog ook zouden worden toegepa t in de vormgcving van appartementen. zoals ingebouwde kasten en muurka ten, en doorlopende werkbladen. In de onrwer-

73 pen voor laapcoupes die Walter Gropiu maakte v~~r rijruigcn van Mirropa, wcrd dc beperkte ruimte eveneens maximaal benut.

In 1916 gaf de WerkbuJld in samenwer­king met de Diirerbund, een culrurele orga­nisaric gcliccrd aan het KII/u/warr van Ferdinand Avenarius. Dettlsche Wartl/­kill/de lIit, ccn brochure mCt aanbevolen ont­wcrpcn voor hui houdelijke voorwcrpen zo-

99

Copy I!ltlted JrT'1Q

72. Alfred Grell.nder, tramilllerieur voor de verhoogdc trambaan in Berlijn. ca. 19'4.

C:opyr h ed rT' r .11

al thee- en koffi eserviezen, gla.swerk en keu­kenbcnodigdhcden. Deze an ikelcn waren over het algemeen sober, functionecl en doelmarig vormgegeven. Door hun prijs wa­ren ze betaa lbaar voor brede lagen van de bevolking. Dell/sc/,e W lI renktmde wa de eer­ste in een reeks van uitgaven waa rin men normen voor de vormgeving trachtte op te stellen en onder de aandacht van het publiek te brcngen.

73. W aller G ropius. s laa pcoup~ van een Mitropa-rij tuig,

c 10Y'lght'ld 'Ill

100

ca. 19 14. De cOl11 pacte dodl1130gheid van rul soort inrichong zou in vlocd hebben op de vorl11geving van fl ats.

c.,opyngnted mL nal

Tijdens de oorlog organiscerdc dt, Wcrk­bund cen sene tcntoonstdlingen in nClItrale landen . In wczcn waren dit propag2ndama­nocuvres. cdertdien richttc hij zijn aandacht meer op het binncnland. De intt.'rnationalisti­schc dcmcntcn van zijn dcnkcn maaktcn plaats v~~r cen pragmatischc aanvaarding van de ceonomisehc statu., quo; het accent kwam te liggen op vormgcving al middcl ter verbctering van de nationale e£onomische presta ties. Het fcit dat de DlIitse industric was uitgcgrocid tOt cen vcrzameling enormc, marktgerichte organisatics droeg sterk bij tot deze neiging om programmatische clemen­ten tc dimineren en de commcrciele voorde­len va.n de vormgeving Ie benadrukken.

In de schiJder- en bceldhouwkun t konden de kllnstenaars door de naar verhouding gra­tere vrijheid sneller avantgardistischc denk­becldcn verwe7enlijken. Opmcrkclijk is dat de arristieke bewegingcn uit dezc tijd cen groot aantal fundamcntclc begrippcn gc­mcen hebbcn. Ondanks het fcit dat de acccll­ten ander werden gelegd en de situatie per land verschilde, dccldcn zij cen aantal trek­ken die intemationaal waren, zoals een wijd­vcrbrcidc verwerping van 'I'art pour I'art' en cen sterke benadrllkking van de maarschap­pclijkc rol van dc kunst. Dit bctckendc cen verwerping van het individucle subjectivis­mc en cen scrcven om het sehcppcn en intcr­preteren vall kunst op een objecticve, zelfs 'wetenschappelijkc' basis tc plaarscn. Aan dit screven was de invloed van idc.alistischc filo­sofische traditics nie! vreemd. Het Z(X'ken naar platoonst' idcaJc vormcn die cen werke­lijkhcid aehter of hoven de vergankclijkc en verandercndc buitenwcreld symboliseerden, kwarn tot lIiting in de neiging tOt abstractie cn, in het bijzondcr, tot gcomctrischc vor­men. Doordat deze vormen aan machine-es­thctick werden gclijkgcsteld, kondcn zc tege­lijkertijd wordell afgeschildcrd als 'tijdloos' en bij uitstck 'modem'. Aanvankclijk speeldc dc kubisti. che beweging in Frankrijk cen crucialc rol in de ontwikkcling van dczc dcnkbeelden. In dc pcriode van het :maly­tisch kubisme, van 1909 tot 1913, maaktcll

101

Picasso en Braque =1 begin met dc ab (Tactic van naturalistische onderwcrpcn, die in de d2llropvolgendc fase van het synthctisch ku­bisme steeds meer ging overhcllell n:lar cen met de macbinc-esthetiek verbondcn gl'Oml'­trUcring. Een il17jcht in de kUIl I berume eehtcr steeds minder op ha2T rclatie tot de buitenwereld zoals dezc werd waargcnomcn door cen toeschouwer of gebruiker, en steundc in tOl'11cmcndt' mate op de intcrprc­tatie die de kunstcllaar gaf. Het zou duidclijk worden dat dcze intcrpretaties lang nict altijd zo objectief Wart"ll als vaak werd gcprcten­dccrd.

Het anonieme gc-bruiksvooTWc-rp werd door Marcel Duchamp tot 'kunstwerk' ver­heyen, toen hij in 1914 een gocdkoop f1csscn­rek van metaaJdraad kocht, het signcerde, in zijn atelier tentoonstdde en verklaarde dat het kUllst was omdat hij dat zei. In Amcrika cxposccrdc hij latcr cen sneeuwschcp en -wat fellc protcsten uitloktc - cen urinoir, dat bij in 1917 inzond naar de tentoonstelling van de Society of Independent Artists in New York. Zijn bcdocling was de aard vall de kunst tcr diseussie te stellen; met deze zo­gcnoemde 'readymadcs' prcst.-ntcerdc hij echtcr zijn cigen opvatting van kun t als ern gec tcJijkc daad die niet kon worden bcpcrk I tot spccificke vonncn en techniekcn.

Na het kubisme was de mcest invlocdrijke bcwcging die van het ltaliaansc futurismc. Opgericht door Filippo Marinetti was het fu­turismc voora! een woedcndc en provoce­rcnde aanval op de last van de traditic en een luidc oprocp aan Italic om het modernc tijd­perk binncn te tn.-den. Modc:rnitcir stond voor machin~-s CD technologic: ' Een ronken­de auto die ai, hij rijdt op een mitrailleur lijkt, is mooicr dan de Nike van Samocrakc', scbreef Marinetti in het cente FIII"rislis(/1 Manifest uil 1<)09. Her bclangrijkstc artistickc uitgangspum was 'dynamismc', waarmcc m(.-n de: mclhcid. beweging en simultanc'iteit van sensa ties van het modeme Ievcn rrachtte tc vcrbeeJdcn. Min tens zo belangrijk als vol­tooide wcrken waren echtcr tbooric en pro­paganda, kunst als activiteit. Dc verhccrlij-

Copyr ~ted IT' r al

king van geweld en agressie, van de loutcren­de werking van de oorlog, kreeg een bitter vervolg in de slachting van de Ecrstc W l~ rcldooriog, toen de destructieve mogelijkhe-­den van de moderne technologie duidelijk aan het licht traden.

Het futurisme had voorname1ijk invloed op her denken . Her bedd dar de bcweging opriep van machines die maatschappij en kunsr van gedaante deden veranderen, vcr­spreidde zich over heel Europa. Een belang­rijke verbinding met hct kubisme werd tot stand gcbracht door Gino Severini. Tijdens een cxpositie van zijn werk in Parijs kwam hij in 1916 in nauw contact met leden van de Parijsc avant-garde, in het bijzonder met A Illedce Ozenfant. Het gcvolg was dat hij bet dynamismc afzwoer en meer aandacht ging bcsteden aan de functie en doclmarig­heid van de machine, strevend naar Cl'll sta­tisch ideaal van prccisie en harmonic. 'Her proces bij bet construeren van cen macbine komt ovcreen met het proces bij het con­strueren van cen kunstwerk '. scbreef hij in 19 17.

Severini's denkbeelden werden verder uit­gcwerkt door OZl'llfant en de architect Lc Corbusicr. die een vocabuJaire van schilder­kunsrige c1ementen trachtren te ontwikkclt'D, waarin de begrippen mechanisatie en moder­niteit wt.'fdcn ingcbed in een platoons idealis­me. Zij noemden bun stclscl 'purisme' en zet­ten hun theoricen uitcen in een tijdscbrifr dat in '920 werd opgericbt. L'Bprit NouvliJl,. Zij poneerden een hierarchic van clemcntairc gcometrische vormen en een kleurenschaal waarvan de kleuren waren samengcsteld op basis van de ratio van de gulden snede. Deze bepaalde ook de gcometrische verhoudingcn die weer op elkaar waren afgc temd door middel van een modulair systeem.

Lc Corbusicr was vooral verantwoorde­lijk voor de formulering van dcze theoricen in verband met architectuur en vormgeving. Het purismI.' hanteerde cen mcnsbec:ld waar­in de mens werd gezien als een mechanisme dat door de werking van de natuurlijke selcc­tie was geperfectioneerd en funcrioneerde op

g rond van 'economische' wetten. Deze per­fectie werd wcerspiegeld in die door de mens vervaardigde functionele voorwerpen die het meest aan deze wctten beantwoordden . Van­daar zijn omschrijving van het buis als 'ccn machine om in te wonen', cen perfect func­tionerend mecbanisme dar voorziet in de uti­litaire bchocftcn van de mens. De objecten die de menselijke beboeften het meesr volle-­dig bevredigden werden aangeduid als 'ob­jets-types', bet hoogste stadium in cen proces van functionele perfectic en standaardisering. Korrom, de verbouding russen mens en ma­chine werd gedefmieerd als eto'll reactie op onveranderlijke werten, cn leiddc tat cen es­thetiea met een klas ieke orde en helderheid.

Op de Exposition Internationale des Arts Decoratifs in Parij , in 1925. kregen Le Cor­busicrs idcalen concreet gestalte in het 'Pavil­Ion de ('Esprit Nouveau' . Di! paviljoen be­stond uit cen kleinc woning, gebouwd op cen beperkt oppervlak. met de bedoeling de beschikbare ruimte maximaal te bcnutten. Doordat zovecl mogelijk gestandaardiseerde. in massa gcproducecrdc c1ementen cn onder­delen waren gebruikt mol'S! zij cell beeld ge­ven van de mogeolijkhedcn van een modeme

I. Het skelet van de construcrie, mu­reno ramen en vloeren. bestonden gebeel uit gesrandaardisecrde onderdelen; de metalen deuren waren vcrvaardigd door Ronco. de kantoormeubclenfirma; de vaste kasten en ondcTdelen van de inrichting pasten allemaal in cen modulair systeem dat de verhoudin­gen bcpaalde en ze tot ecn geheel maakte. Het mcubilair hestand wt 'objets-types', zo­als gebogen Tbonermeubc1en en een tafel die was gelevcrd door ren fabrikant van zieken­buisbcnodigdbeden. Door dit paviljocn en door de verspreiding van zijn denkbeclden via L' Esprit Nouveau werd Lc Corbusier cen prominent figuur in de internationale artis­ticke bewegingcn van de jaren twin rig.

In Nederland ging de in 1917 opgcrichte beweging De Srijl eveneens ui! van een idea­listiscbe fil050fic, waarin werd gestreefd naar een kunst die de belichaming zou zijn van t.'CI1 nieuwe visie op het moderne leven. In

102

74

Gopyngnted matenal

hct wcrk van kunstcnaar van Dc Stijl, loal de schilders Theo van Doesburg en Piet Mondriaan, en de architecten J.J.P.Qud en Robert van '[ Hoff, trad geleidelijk aan een verfijning op die leidde tot cen volledige geomerriscbe abstracrie. Hun denkbeelden waren bei"nvloed door de filosofie van Mon­d riaans vriend. de theo oof M. H.J. Schocn­macken. mysticus ell wiskundige. die de na­druk legde op de mathemati che ordcning

COPYrighted Image

74. Le Corbusier. inccrieur van hcr 'Pavillon de I'Espri{ Nouveau' op de Exposition tntemationalc des Arts Di:corarifs. Parijs. 1925.

(03

Copyrighted ma erial

c 10Y'lght'ld '1g

75. Gerri! Jtktvcld. 'rood­bbuwe lOci' , 191 . Oorspronkelijk wa deze stoel gcmaakt van ongeverfd hout; dcze bekendcre versie is geschUderd overeenkomnig de klcurentheoriecn van De Stij!.

van de kosmo . De compo itie van de vorm werd teruggebracht tot de fundamentele e1e­menten van de horizontale en de verticale Iijn, de dric prima ire kleuren rood, blauw en geel en de drie primaire niet-k1euren zwart, wit en grijs, die - naar zij veronderstelden -ten grondslag lagen aan de gehcle visuele werkclijkheid. De Stijl-kunstenaar trachrrcn deze conAicrerende elementen, lijn, vlak en kleur, te ordenen tor cen OOeld van even­wichtige en juiste verhoudingen, als ymbool van de kosnUsche harmonic van het leven. Door de geometrische vormen afre temmen op dc macrunale produktie - die al een middel werd beschouwd om dcze harmonic over de gehele visuele omgeving uir te brei­den - krcgen hun theorieen cen sterk ociaal­utopisch karaktcr. 'Kunst .. . ontwikkclt krachten die srerk genocg zijn om de gchele culNur re beinvloeden, in plaars van dat zij­zclf wordt be'invloed door maar chappelijke verhouIDngen', stclde Van Docsburg.

Een jaar na de oprichting werd Gemt R-ierveld in De Stijl gc·introduccerd. Door rur contacr wcrd Rietveld, opgcleid 31 meu­bclmakcr en vervolgens als architect, diep­gaand beinvloed. In 1919 cruep hij de 00-roemde ' rood-blauwc sroel', cell van de cer- 75 sre tastbare uitdrukkjngen van de idcalen van De tijl, gemaakr van machmaal vervaardig-de houten larten en multiplex platen, die op of langs e1kaar waren gelegd en koud aan e1kaar gcschroefd zonder houtverbindmgen, en geschilderd in de primaire kleuren. Het ging Iller om cen ongcevenaarde fundamen-tele hcrdefirue.ring van de con tructic van de stoel. R-ietveld bleef experimenteren in ont­wcrpen voor gebouwen, meubcJs en inrich­tingen, als onderzoek van de esthetica van De Stijl. In 1924 bereikre dir cen hoogrepunt in het chrodcrhuis te Utrechr, roen cen geluk- 76 kige opdrachr hem in staat stelde een rotaal­bceld van de modeme levellsstij I te creeren. Dc functionele organisatie en de vormele­menten van het huis, de gehele inrichting en het meubilair waren sa ror een alJesomvattcnd geheel, mer een sterk ruimte-lijke werking in een samen pel van lijnen, vlakken en kleurcn. 104

'11 n II

• A vantga idcalen leken een tijd lang de grootste kan van sbgen te hebben in de nieuwe sovjet taat die het traditiegerrou­we tsaristische regime in verving. V66r de Ecrste Wercldoorlog had de • lIpre­matistische' groep rond Kasimir Malevitsj de weg ingesJagen naar volledige geometrische ab tracne. Zij lieten hun werk vergczcld gaan van cen theorie waarin werd gepro­bcerd ccn objectief vi lIccI vo ablilaire te

Copyr rted

ontwikkelen, gebaseerd op metafy i che waarden dje we.rden toegcschrevcn aan ma­terialen ell consrructie. Dc Oktoberrevolutie van 1917 met haar bclofte van een niellwe maatsehappij en een nicuwc men , yond cen enthou iast onthaal bij de avant-garde, die over het a1gemeen, ietwat na"ief, in cen poli­tieke revolutie ook mogclijkheden zag voor CCll ;uti ticke revoluti .

Hun verlangen zouden echter niet zo een­twee-drie in vervulling gaan. Er volgde een debat over wat voorrang verdiende: propa­ganda-affiches en gebrwk voorwerpcn ver-

105

76. errit R.i tveld. incerieur vall het chrOderhui. Utrecht, 1924·

C:opyr h ed rT' r .11

COPYrighted ,.. age

77. K. illl ir Maleviuj, kopje en thee pot voor de staaua.rdcwcrkfabrick in Leningrad, ca. 19}.O.

•

vaardigen, of abstraere consenteties erecreo die model moesten sraan voor een revolutio­naire kunst. De ewee srandpunten k warnen voon uit rwee ver ehillende manicrcn waar­op her begrip 'functie' werd opgevat: in de ene werd her accent gelegd op de extcm e gehruikswaarde; de andere, die gro rendecls was gcbaseerd op de theorieen van M alcvitSj. benadruktc de 'economie' in de esrnetische constructie. Malevitsj' imerpretatic i duidc­lijk af t C Iczcn 3an de omwerpen voor aarde-werken voorwerpen die hij omstrecks 1920 77 maakre. Aan praktische a pecren en behoef-rcn van de gcbruiker wordt voorbijgcgaan; ' fun etic' wordt geabstrahecrd to[ cen c rnc-ti ch principe van de economic van de vorm.

In 1920 publiceerden Alexander R od­t ~enko en Varvara tepanova een Produktie­mOl/ifest waarin zij de vcrwcrping van de tra­dicie en dc gee rdrift voor de rechnologie probecrden re verbinden met de communis­tische ideologic. In hun rheorieen, die later bckcnd zouden worden als het 'constructi vis­me'. stelden zij de rationele organisatie van materialen gelij k aan eommunisme, dat zij als 'opti maJc o rganisa tie' defll1iecrden. Hun ar­tistieke uirdrukking von den deze theoriecn in ab tracte sculpturale con tructi ,waarin opva ttingen over efficient materiaalgehruik werden ondcrzoeht. Heftige kritiek op dczc 'Iaboratoriumkun t ' en haar gchrek aa n maatschappclijke rclevantic leidde ro r een de­bar over de rclatie ru sen kun r en industrie.

Hierover deden versehi llende theorieen dc ronde, maar daarin werd louter in ab tracte termcn gcsprokcn over de relatie russen kUllSt als materieJe constructie - cen vorm van arbeid - en fabriek arbeid. In 1922

maakte cen vooraanstaand dleoreticus, B. Arvatov, een diepgaande studic van de in­dustrielc arbcid. Hij trok de conelu ie dat het werk van technici in de produktic gelijk tond aan dar van kunstenaars, omdat tech­

nici ook 'dingen ontdcktcn, materialen o rga­niseerden en vormen bewerktcn' - vaardjg­heden die men ontwikkclde uit praktische er­varing, de cnige manier waarop men on(­dekkingen en uitvindingen kon doen. Kun-

106

C' lPY'llll1 j '11< n II

stenaars, zo was Arvatovs conclusie, hadden cen ruimere, rijkere ervaring en konden daarom produktietechnici vcrvangen. De 'technicU$-kunstenaar' zoals bij zich die voorstelde, kreeg van Alexej Gan een twee­ledige taak: zowe! industricd-cxperimentelc produkten ontwcrpen als artikelen v~~r mas­sa- en scrieproduktie.

Deze nadruk op de overwegend synthcti­sche rol van de individuele technicus-kunste­naar werd door N. Taraboekin bestredcn als irrelevant voor cen op arbeidsdding geba­seerde industriCle produktie. Taraboekin dweepte met rationaliscring, die in de. Sov­jet-Unie krachtig werd gepropageerd als m iddel om radicale verandcringl'l1 in leven en arbcid te bcwe.rkstelligcn. Als leider van de: kunstateliers van de Moskouse Proletkult­organisatie, richtte hij een 'Wetenschappclij­ke Organisatie van de Kring van de Arbeid' op om onderzoek tc doen naa r de: 'rationali­sering van de artistieke arbcid, die zich tot op heden in een chaotische, ongeregelde toc­stand bevindt'. Hij baseerde zich in hoofd­zaak op Malcvitsj' econornisch principe, waarin de nadruk lag op efficient gcbruik, niet aileen van materialen maar ook van tijd. Door de kunst op een technische en weten­schappelijke grondslag te funderen kon ze worden ge'intcgrL-erd in de maatschappij a1s onderdeel van het coUecrieve leven. In rcactic hierop blcef Arvatov zijn technicus-kunste­naar vcrdedigen, omdat 'het socialisme geen verzamding homogcne wezens is, maar een georganiseerdc et.-nht.-id van hoog gespeciali­seerde persoonlijkheden in de colJecrieve produktic'. Voor hem bestond de rol van de technicus-kunstenaar in 'het tot stand bren­gt.-n van experimented werk in modclfabric­ken en het ontdekken van standaardvOilnen in de materiete omgeving'. Deze standaarden moesten niet louter bestaan uit technische specificaties, maar dienden vedeer een rniddel te zijn om de standaarden van het col­lectieve, socialistische leven tc laten zicn, en invlocd uit te oefencn op het dcnken en de maatschappelijke verhoudingen.

De problemt.-n waarmt."C mt.-n bij het in

107

praktijk brcngen van deze theorieen werd geconfrontecrd waren weinig bemoedigcnd. Modelfabriekcn bcstonden eenvoudigweg niet; de enige centra v~~r cxperimentt.-el drit.oOimensionaal werk waren de atelicrs voor mctaal- en houtbcwerking van het Moskousc onderwijsinstituut, de 'Vcboete­mas'. Hierin werden, onder lciding van Rodtsjenko en EI Li.\sitzky, verwocde pogin-gen gedaan om methoden te ontwikkelen voor de vormgeving van industricle produk-ten, ondanks het gcbrek aan materialcn en apparatuur. Men richtte zich vooral op het ontwerpen van standaardmodcllcn voor 78 multifunctioncle meubels. Terwijl de sober.: vormgeving en het cconomisch gebruik van ruimtc een volmaaktc afspicgcling vorlllden van het gebrek aan materialcn en de schaarsc woonruimte, maakten vecl van de ontwer-pen niertemin cen onrealistische indruk. Er werden opklapbare meubcls ontworpen voor vticgtuigcn en langc-afstandsbU$sen in een tijd dat dcrgelijke vormen van vervoer in Rusland praktisch niet bestonden; noch de constructies noch de toegcpaste matcriak,l waren toegt."Sneden op de bestaande prod uk­riefadliteiten. Opnieuw lokte de klooftllSsell esthc.:tische opvattingcn en de maatschappc-Lijke omstandigheden van produktie en ge­bruik scherpe kritiek uit .

Bij het uitvoeren van standaardolltwerpen bad aileen de 'Kunstkring van Jonge Arbd­ders' (IZORAM) opmerkelijk succes. Dit was een groep van indU$triearbcidt.-rs uit Lenin­grad die meubcls voor arbcidersclubs en cul­tIIurhuizen oDtwierp, instellingen die het brand punt moestcn worden van de ontwik­keling van het sociale en culturcle leven. Er werd ovcrvloedig gebruik gemaakt van hout en er werden cenvoudige vorl11en toegcpast die gemakkelijk te fabriccren waren. Vanaf 1928 werden er tafds, stoclcn, bankm en kas­ten vervaardigd die zeer vaak zouden wor­den aangchaald als voorbeeld van cen prole­tarische kunst die werkelijk uit het yolk voortkwam cn niet was aangcreikt door pro­fe sionele kunstenaars.

Toen aile krachten en middclen in de So v-

Gopyngnted matenal

jct-Unie werden aangewend voor Stalim in­du trialiseringsprogramma, ingc1uid met het cerste vijfjarcnplan uit (92 , kwam er een eind aan de jaren van debat en experiment. Dat er weinig praktischc rcsultatcn warcn gehoekt en de produkriekunstenaars terecht waren gckomcn in een niemandsland tusscn kun t en technologie, kan zonder twijfel deels worden tocgeschrcvcn aan de hachelij­kc tOcstand van de Russische industrie, waar-

Copyr grtr 1m gr

78. Multifunctionclc meubcls onrworpen onder leiding van Alexander Rodtsjcnko in de Vcboccemas in Mo kou, ca. c926.

(08

Copv'lgnted '11 rial

in in de jaren twinrig, na jaren van oorlog en ontbering, weinig ruimte was voor inn ova­tieve ideeen. Maar rrUsschien lag de hoofd­oorzaak van het fiasco wei in het feit dat de avant-garde er maar niet in sJaagde een ver­binding te lcgg<.. .... tussen haar utopischc idca­len en ontwerpen en de eigenrijdse werke­lijkheid.

In Duitsland zou de overtuiging dat kunst en leven met e1kaar konden worden ver­;wend door abstracte kunstenaars die univer­seel gcldende vormen voor de industrie cree­ren, vooral in verband worden gebraeht met het Bauhaus. Dcze onder"''ijsinstclJing werd, na de samenvoeging van de kunstacademie en de kunstnijverheidschool, in 1919 in Wei­mar opgericht met Walter Gropius als direc­teur. In de jaren twintig stond zij in het middelpwlt van de bclangstelling, afhanke­lijk van het stand punt dat men innam en­thousiasme of waLging opwekkend, en door­dat zij ill 1933 door de nazi's werd geslott. .... krceg zij als instelling een onaantastbaar au­reool over rich da.t pas recent ter discussie is gestcld.

Het zou een apart bock vergen om he! web van my the en rcaUtei! dar het Bauhaus omgceft te ontwarren; aan cwce aspcClcn van rijn reputatie moet hier eehcer aandach! wor­den geschonkcn; in de eente plaats de bcwc­ring dat de ondcrwijsmethode die in het Bauhaus werd ontwikkeld bij uitstck was toegesneden op industriCle vormgeving; in de tweede plaats dat de instelJing moet wor­den bcsehouwd als de bakermat van de mo­derne industriele vormgeving.

In de beginjaren werd in het Bauhaus de nadruk gelegd op het verenigcn van kunst en ambacht. Het onderwijs was zo opgezct dat begonnen werd met cen ondcrbouw, de Vor­Imrs, de voorbercidcndc cursus, in eerste in­stanrie ontwikkeld door Joh3Jmes Itten en verplicht voor aile studentcn. Hie.rin lag de nadruk op leren-door-docn. Op basis van theoretisehe studies werden vorm, kleur, ma­teriaal en textuur in de prakrijk onderzocbt en met elkaar gecombinecrd. Daarna volgde atelier-onderwijs in een facultatieve tak van

\09

kunst, kunstnijverheid en - vanaf 1924 - ar­chitectuur, waarin de elcmcntaire werkwijze uit de Vorkurs werd tocgepast op het geko­zen spccialisme.

[ltcn drukte cen metafysisch stempel op de opleiding: de nadruk lag op het experiment als middcl tot zclfontdekking. Na zijn ver­trek in 1923 werd de Vorkurs overgcnomcn door L:iszl6 Moholy-Nagy en Josef Albers, die de nadruk legdell op technischc objectivi­teit en eflicicl1tie, op het bereiken van oen maximaal cffect met ccn minimall' inspan­ning. Ook hier kwam men uit op de abstrac­tC, geomecrische vorm, bcrustend op een pla­toonse ideali~ti.~ehe thcoric.

Dc verandering wcerspiegclde {'Cn 0111-

wikkcling in de denkbceldcD van Gropiu.~ die tot uitdrukking kwam in het plcidooi dat hij in 1923 hicld voor 'kunst cn technologic: cen nieuwe eenheid'. Wat hem hicrbij voor ogen stoDd wcrd samengcvat in bct in 1926 ge­sehreven aTtikel Uitgangsplltlten van dt Bau­hausproduktit: 'In weZCD rijn de ateliers van het Bauhaus laboratoria waarin prototypen van produkten die gcschikt rijn voor massa­fabricage en kenmcrkend voor onze tijd, zorgvuJdig worden ontwikkeld cn voortdu­rend worden vcrbctcrd . In dezc laboratoria wil het Bauhaus een nicuw type mcdewerker voor de industrie en dc kunstnijverheid op­Iciden, die eVl'J1 goed is ondcrlcgd in de tech­Dologic als in de vorm. Wij stellen ons ten docl een recks st.andaard-prototypcn tc crce­ren die tcgemoctkomen aan allc cisen die vanuit de economie, de technologic en de vorm worden gcsteld, en dit dod kan slcchts worden bcreikt door de beste, veelzijdigste c.n mee.~t volledig opgclcide mcnscn tc sclec­teren, die beschikken ovcr een gedegen atc­lierervaring en cen grondigc kcnnis van vormgevingsclementcn als vorD! en tcehniek en de wctmatight:dl"l1 dic hicraan teD grond­slag Liggen:

Laten we, 0111 Gropius' uitspraak op haar juiste waarde te schattcn, eens kijkcn na3T de praktijk van het Bauhaus. De Bauhaus-'att:-­Iiers' bijvoorbccld blevcn op ambachtclijkc Jeest geschoeid en de crvaring die men daarin

Gopyngnted matenal

79. Marcel Breuer, tafel uit 1926 en tocl op slcdc nit 1928. vcrvaardigd door Tbonel.

opdecd had wcinig te maken met de indu -triele praktijk. Ook hantccrdc mco in bet Bauhaus cen andere definitie van 'standaar­den' dan in de industric. Gropiu! gcbruiktc het begrip in dezclfde bctckeni als Muthe ius en Le Corbusier, a1s een cultureel type, gcdc­finiccrd in formccl-csthctische tcrmcn . Gro­pius' Opv3tting dat cffieicntic cn vorm gcba­sccrd lijn op onderliggende wctmatigheden verraadt dczclfde nciging tOt csrncrisehc ab-

o. Marianne Brandt en Hein Briedendiek, bedlampje voor Koning & Mathiesen. 1928.

rraetic die ook ziehtbaar is in de eigentijd e arrisrieke bewegingen. Die ligt nogal voor de hand, wam in het Bauhaus kwamen vee! van de denkbeelden en per oonlijkheden die we cerder in dit hoofd [Uk hebben besproken, samen. Gropius en Le Corbusier hadden sa­mengewerkt onder Peter Behren ; EI Lissit.z­ky braeht in 192 1 een bezoek aan het Ball­haus; en Vasilj Kandinsky, leidcr van de schildcrscursus aan de V choeternas, verliet in 1922 Rusland om leraar aan bet Bauhau te worden. Ook Theo van Doesburg uie Ne­derland was er in 192 1 cn 1922 Ie gast.

men Gropius' bclcid afmcet aan het

I 10

Copv'lgnted 'l1 rial

79

80 81

un tal prototypcn dat vanu]t het Bauhaus daadwerkelijk in produktic i genomen, dan is het resu ltaat mager. Marcel Breuer en Mie van der R.ohc ontwierpen een eric buis talen meubels, geproduceerd door Thonet en

t3ndard Mabel in Berlijn, w.arin de con­structieve eigenscbappen van dit matcriaal werden benut voor hct vervaardigen van ui­terst originele en op grate schaal geimitcerde vormen; Marianne Brandt en Han Przyem­bel ontwierpen lampen voor chwintzcr & Graff in Berlijn en Korting & Mathiesen in Leipzig; keramickomwerpen van Gerhard Marcks. Margucrira Friedlander, Otto Lin­dig en anderen werden door verschillende firma' in produktie genomen, waaronder de prestigieuze raaciiche Porzcllanfabrik in Berlijn. Dc door Gropius onrworpen Adler Cabrioler deed zijn imrede in 1930, nadar de­ze rich uir het Bauhaus had teruggctrokken, maar is illu tratief voor zijn bcnadering. Her was cen dure wagen, die door carro scrie­bouwcr in beperkre aantallen werd ge­maakt, volgen ambachtelijke methoden. De rreng geometrische opzet werd getemperd

door de afgcronde hocken van de Ofi choon her cen grote en statige wagen wa ,wa de achrcrkanr tiefmoederlijk be­handeld, mcr Icrrcrlijk cen koffcrb k: een grote doos die op een uitsrckend draag tel rustte. Bij industrieel vcrvaardigde auto's werd het gebruikelijk zulke onderdelen in het gehcel te intcgrcren, maar noch dit laarsre voorbecld, noch de tccbnische verbeteringen die Ford invoerde of de denkbcelden over stroomlijning die in het voorafgaande decen­nium in Duitsland waren ontwikkcld, vin­den in bet werk van Gropiu erkcnning.

KoTtom, het aanta l van uit hCI Bauhaus afkomstige industriele produkten was qu verscheidenheid of kwali teit nauwclijks tOC­reikend om ver trekkende uir praken over zijn betekenis re rechrvaardigen. Binnen de algcbele ontwikkeling van de vormgeving in een van de voomaa mste indu tricl:mden ter wcreld lijken de Bauhausprodukren bovcn­dien niet mcer dan een minuscule bijdrage van cen marginale avantgardistischc groep.

I I I

Copyr qrtC<1lm qc

8 I. Hanglam pen . K.ndem· van Koning & Mathiesen. 1930. VerschiUcndc Icdcn van her Bauhaus Icvcrdcn cen bijdrage .an deze serie.

Copv'lgnted '11 nal

Onderwijskundig had het Bauhaus daar­cDtcgcn cen cnormc uitstraling; zijn metbo­den liggen ten grondslag aan het kunstonder­wijs in irutcllingen over de hcle wereld. Toch doct de gcschjcdenis van zijn bekcndstc op­volgeTs - het New Bauhaus in Cbicago en de Hochschule ftir Gcstaltung in Vim in Beie­ren - opnieuw twijfcl rijzen aan de gescbikt­heid van de Bauhausmethoden als voorbeTei­ding op de industriclc vormgcving.

Hct New Baubaus, opgcricht in 1937, cn later opgegaan in bet Illinois Institute of Tecbnology, dankte zijn bestaan aan de on­vermocibarc inzct van Laszlo Moboly-Nagy en zijn echtgenote Sybil. Opgezet at\ recht­strceksc opvolgcr van hct Baubaus vcrlecndc bct cen nicuwe dimcnsic aan het cR'aoef on­dcrwijs in de Verenigde Staten . Niettemin yond, zoals later in bet tijdschrift Illdustrial Dtsigll werd opgemcrkt, hct mercndccl van de oud-srudenten emplooi als kunstenaar, ambachtsman ofleraar, en niet als ontwerper in de industrie.

De Hoch.\Chule ftir Gcstaltung in VIm werd geopcnd in 1955, voornamelijk op ini­tiatief van Max Bill, haar ccrstc directcur en cen voormalig Bauhausler. In haar prille bc­staan werd zij verscbeurd door een hevige controverse tussen Bill en zijn plaatsvervan­ger, Tomas Maldonado. Bill had Ulm ge­concipicerd als cen instclling dic • de beginse­len van het Bauhaus zou uitdragen'. Maldo­nado wa.\ van mening dat dezc beginsclen slt:chts konden worden verwezcnlijkt als men de methoden van bet Bauhaus overboord zettc. De nadruk op njeuwe vormen was ir­reJev~lOt; in plaats daarvan moest men nicu­we beginselen en methodieken formuleren die ontwerpers in staat stelden ftexibcl in tc springen op de complexe eisen van technolo­gic en industrie. Bill yond bij de staf onvol­doende stcun en nam ontslag als directcur. om te worden opgcvolgd door Maldonado.

Wat voor bedenkingen men ook tegen het Bauhaus mag hebben, het beeft ontegenzeg­lijk cen enorme invloed gebad. Dc bonte.

vcrzamcling talenten die Gropius bij e1kaar bracht was uiterst individualistisch, maar ontwikkdde ook een sterke groepsidentitcit. Toen de ledt:n van deze gemeenschap door emigratie uit bet Dcrde Rijk verstrooid wer­den. droegen zij een sterke Ovt.'Ttuiging met zicb mee. die, waar ze ook werkten en Ics­gaven, cen diepgaande invlocd bad en door talrijke studenten en aanhangers opnieuw wcrd bcvestigd. Wat bet Bauhaus werkcJijk was lijkt minder bcJangrijk te z.ijn gcweest dan wat zijn leden en volgclingCJl meenden dat bt:t was. Zijn invlot.-cl. vele malcn groter dan men op grond van de fcitelijke prcstaties zou mogt.'1l verwacbten. getuigt bovenal van de macht van ideeen.

Een belangrijke drijfvccr van de avant­gardebcwcgingen die in dit boofdstult zijn beschreven was de overtuiging dat een ards­tiekc omvorming van de menselijkc omge­ving vanzclf zou leiden tot cen verbetering van de kwaliteit van het bcstaan . De pro­blemen van de hen omringendc wercJd wer­den aldus in e.\theci.\Che termen vcrtaald. om ze door de kracht van de artistieke creativiteit vorm te geven en te bewerken . Men ging abstrahercnd te werk en de uitkoID.$len daar­van waren niet zclden esotcriscb en slechts toegankclijk voor een kleine groep geestvcr­wanten. Dc nieuw ontwikkelde vormcn hadden, boewel ze vaak cen grote beeldende kracht beuten. cen utopiscbe funetic cn waardc; ze Warl'l1 zclden vanzelfsprekend en konden moeilijk standhouden. Derhalve Ie­ken deze vormen nauwelijks van toepassing te zijn op de problemC1l die ze beoogden op te lossen en werden ze in brede kring met onbegrip en afkeer ontvangcn. Complcxe maatscbappdijke problemen - zo werd dui­dclijk - konden njet louter door cen forma­listiscbe csthetiek worden opgelost. Het ge­loof dat kunstenaars en ontwerpcTS de her­vormers en wetgevers van de menselijke 53-

menJeving waren was een fascincrend idcaal, maar zij waren cen volksvertegenwoordi­ging zonder e1e.ctoraat.

1 12

Gopyngnted matenal

HOOFDSTUK 6

Het ontstaan van de professionele industriele vormgeving

Dc Eeme Wercldoorlog gaf de stoot tot cen enOlllle uitbrciding van de produktiecapaci­teit in de Vcrenigde Staten, die!U 191 wcrd aangewend om te voorzien in een ~terke stij­ging van de consumptie. Dc groci van de massOlproduktie, die was gcbaseerd op om­vangrijke kapitaalinvcsteringen, bracht met zich mee dat oDafgebrokcn wcrd gezocht naar middclen om de kostcn te beperken en de afzet te bevorderen. Door standaardisc­ring en rationalisering, verbetcrde produk­tieillcthoden cn nieuwe matcrialen konden dc kosten per eenheid aanzienlijk omlaag worden gebracht. De nadruk op de visucle vorm werd een belangrijk instrument om de verkoop te bevordcn:n, niet in de laatste plaats doorda t dankzij de toenemende reda­me het visuclc bedd van (x:D produkt vaak op grot ere schaal werd verbrcid dan het pro­dukt zclf.

In 1917 begon echtcr cen periode van cco­nomischc teruggang. Vclc klcine bedrijven gingen faillict of werden overgenomen, ui­ting van cen trend tot concentratie. Dc Wall Strect-k rach van 1919 en de daaropvolgcnde cconomische crisis leidden tot cen hcvige concurrcntie.nrijd tussen de bcdrijvcn die het hadden ovcrlccfd.

Onder dezc economi.~he omstandighcdcn deed Cell nieuwe genera tie industriccl ont­werpers Iuar intredc. Hun achtergrondcn verschilden en hun wcrkwijzen en presta lies liepen sterk uiteen, maar door hun werk zou­den zij ervoor wrgen dat de vormgcving wcrd erkcnd als cen e sentiee1 onderdccl van de cornmercicle en industriele bedrijvighcid, ceo specialisme binnen de arbeidsdcling die

1 J 3

Gopyngnted matenal

nu cenmaal inherent is aan mas ale produkric en afzet.

V cle indu triecl ontwerpers hadden een achtergrond waarin publiciteit en presentatie een rol spcc.lden; zij kwamcn onder meer uit de hoek van de vormgeving, de

en etalagebouw of thcatervor IIIgcving. Zij waren gcwcnd in een commerciccl kader tc wcrken, vaak in teamverband, en beslissingen te ncrnen waar-

Copyr grtc Im< c

82. Walter Dorwin Teague, Ko{bk c.mera 'Bantam pedal'. t936.

bij trijdigc ei en met elk.ar mocsten wordcn verzoend. Vanuir dezc achtergrond n. men ontwerper ook de orgalli arie en werk wijze van het adviesbureau over, werkend voor eell uireenlopende clientele.

E n goede illu rracie van de wijze waarop zij zich aan hUll Ilieuwe werkterrein aanpas­ten, vormr het werk van Walter Dorwin Teague, een succesvol grafisch kunstenaar die in her midden van de jaren twindg begon te cxperimentcren m t driedimcil ionalc vorm­geving. In 1927 k.reeg hij vall Eastman Ko­dak een opdracht voor her ontwcrpcn van camera' en verpakkingen, en in 192 intro­duceerde hij mcr de 'Kodak Vanity' cen rno­dieu element. Huis en balg van dit tOe tel werden vervaardigd in ccn hele reeks klcu­rcn, het had ier crippen van verchroomd mcra.J en een bijpassende. met zijde gevoer­de hoe . Uit Teague's laterc werk blijkr cen

Copv'lgnted 'l1 rial

8z groeiende aandacht voor tcchnische details. De 'Bantam Special ' uitl936 was een klcine handcamera, die omwille van het gebruiks­gemak was teruggebracht tot haar cssentie. De horizontalc metalcn Strips op de camera hebben ogenschijnlijk een louter decoratieve functle. Ze waren cchtCT bovcnop het geper­ste hws aangebracht, waardoor bet te lillen oppervlak wcrd beperkt, ~ .... bet gcvaar van afscbilfcTen en bars ten van de lak w~"rd V~"r­kleind. Teague's vaardighcid in bet oplossen van tecbrusche problemen met behulp van dc esthetische VOTm leidde tot cen levenslange samenwerking met Kodak. Toen de onder­neming na de Twcede Wereldoorlog baar ei­gen ontwerpafdeling oprichtte, bracht hij ad­vies uit over de opzet en bleef daarna werk­zaam als belangrijkste vormgevingsadviseur. In bet begin van zijn loopbaan ontwierp Tea­gue tevens kantooTmachlnes voor de Ameri­can Salcs Book Company en zware indus­triele machines voor Heald. In beide gevaUen werktc hij met te.chruci wt deze bcdrijvl. .... sa­men en bracht bij cen wirwar van transmis­sics, helbomcn, schroeven, sleuven en uit­steeksels terug tot een overzichtelijker, dui­delijke vorm die nict aileen visueeJ aantrek­kelijker was, maar ook, dankzij de nadruk op onderdelen die cssl. .... tiecl waren voor het functioncren en de bediening, gemillelijkcr in bet gebruik. Ais gevolg hiervan kreeg hij steeds meeT en steeds grotere opdrachten.

Raymond Loewy was een Fransman die, nadat hij tijdens dcEerste Wereldoorlog zijn militaire dicnstplicht had vervuld, naar Ame­rika vertrok en zich daar vestigde als illu­strator en etalag~,-<>ntwerper . In 1929 kreeg hij van Sigmund Gestetner bet verzoek cen nieuw ontwerp te maken voor cen 5tencil­machine, waarvoor hij vijf dagcn de tijd kreeg. Een visuele vereenvoudiging was bet eruge dat in zo'n korte tijd baalbaar was. Ge­stetner was niettemin onder de indruk en gaf Loewy de opdracht voor latere modellen cen nieuw basisontwerp te maken. Ook in deze ontwerpen probeerde Loewy een verbetcrde vorm te combineren met een grotere doel­matigheid. De koelkast 'Coldspot' die hij in

115

1935 oDtwierp v~~r Sears, Roebuck & Co. toonde op indrukwckkende wijzc aan hoe­zeeT vormgeving de verkoopcijfers kon bei'n­vloeden. Eerdere koclkasten zagen er monu­mentaal uit, hadden hoge, gebogen poten en een koelelement dat van buitenaf zichtbaar was. Loewy stopte aJle onderdelen in een eenvoudige, wit geemail1~.,.dc stalen kast met een eKcn dcur. Dc verchroomde onder­delen van de installatie mocsten als cdelstenen afsteken tegen de strakke achtergrond. De binnenkant was met zorg ontworpen om rwmte tc bieden aan dozen van verschillendc grootte en vorm. De koclkast had cen half­automatiscb ontdooimechanisme, laatjes waarwt de met cCn handgreep los­Iieten en eeD glazeD dt:egrol die kon worden gevuld met ijsblokjes voor ceo gemakkdij­ker bereiding van pasteideeg. Het model Iwdde cen rucuwc stijl in de vormgeving van koelkasten in, en binnen vijf jaar vloog het verkoopcijfcr omhoog van 15.000 tot 275.000 exemplaren per jaar.

Ook de prakrijk van Loewy groeide snd. Tegen 1947 had hij zevenenzeventig op­dracbtgevers en wcrktc hij aan overs pan­ningsconstructies, winkelintericurs, indus­triele prod uk ten, vervoermiddclen en hun uitrusting, en verpakkingen.

Henry Dreyfuss was oorspronkclijk weTk­zaam in de theatervormgeving, maar sloeg in 1929 cen andere wcg in cn opende een bu­reau voor industrielc: vormgc:viDg. Het jaar daarop was hij een van de tien kunstenaars die door dc Bell Telepbone Company dw­zend dollar kregen aangeboden om idecen tc leveren v~~r de vorm van in de tockomst te vervaardigen telefoontoestellen. Dreyfuss was ervan ovcrtuigd dat speculatieve ont­wcrpen alk..,n voor de buitenkant zinloos waren. Hij sloeg het aanbod af en wees crop dat samenwerking met technid van Bell noodzakelijk was zodat men 'van binn~ .... uit' kon ontwerpen. Dc onderneming was van mcning dat deze werkwijzc de artistiekc mo­gelijkbeden zou bepcrken, maar zij verander­de van mening tocn de ingediende onrwer­pen ongescbikt bleken en machtigde Drey-

Gopyngnted matenal

fu om tc werken zoals hjj dat wilde. Aangezicn cen tclcfoonbcdrijf njet hoefde

te concurreren op de markt. was introductie van nieuwe apparatuur aileen zinvol wan­neer zij beter functioncerdc en tegen lagere bedrijli kostcn kon worden vervaardigd. Bo­vendien mocht de vormgcving nict snc! vcr­oudercn. In 1927 had Bell cen door cigcn technici ontworpen toe tel met cen hoom op de markt gebrachr. dar in de plaars moe t ko-

COPYflgnted rr age

J . Raymond Loewy. koelka I

·ColdsPQl·. onrworpen voor Scars. Roebuck & 0 .. 1935.

1 16

c.,oPYflgnted mL flal

men van de recluop taande modellen. In 1937 werd dit vervangcn door

84 'combinatie- toestel', dat aanvankelijk van metaal werd gemaakt en vanaf begin jaren veertig van plastic. Omdat het niet mocht opvallen en geschikt moest ~ijn voor gcbruik in woonhuizen en kamoren, werd het tOt zijn e entie teruggebracht. Dankzij nauwge~et voorbcreidend ondenoek en gebruik tests wa. het toestel gemakkelijk te bcdicnen. De eenvoud van het model vergcmakkc1ijkte het choonmaken en onderhoud en ma.akte de

kans op beschadiging uiterst klein . Vanwege de kracht van dit ontwerp stelde Bell Drey­fus aan als adviseuT en jarenlang wcrkte hij aan aile produkten van dit bedrijf, waar in 1950 meer dan honderd vcrschillendc appa­raten werden vervaard igd.

Dreyfuss' succes school in zijn overtuiging dat aan de men aangcpaste machines het meest doclmatig zijn. Gedurende vc1e jaTen verzamelde hij gegevens over de prop~rties en vClIlIogen van het men dijk lichaam, waarvan hij in 1961 verslag deed in zijn bock Tilt Measure oj Mall. Dit bock droeg ertoc bij dat de ergonomic een onmi baar hulpmiddel werd voor ontwerpers. Dreyfuss' studic had een duidelijke nccrslag op de reck tractor­ontwerpcn die hij vanaf 1955 v~~r het bedrijf John Deere vervaardigde, en op in opdracht van Hystcr onrworpen machines voor de verplaatsing van grond en materialen en voor de wegenbouw. Deze waren alle ge­construeerd rondom een gerieflijke, op ergo­nomi che berckeningen gebaseerde bestuur­dcrscabine. Aan de buitenkant maakten de voertuigen dankzij hun heJderc, afgewogen compositie van volume cen degeJijke en doc1matigc indruk.

Teague, Loewy en Dreyfu wcrkten allen in New York, maar ook Chicago was een beJangrijk ontwerpcr centrum; onder ande­ren Dave Chapman, Jack Little en Peter Muller-Munk bouwden cr cen uitgcbreidc praktijk op. Dc tentoonstelling 'Century of Progre ' in 1934 was cen gebcurtenis van groot befang. Er werkten ve1c jongc tcn­toon teUingsinrichters en etalagcbouwers aan

1 17

4. Hemry Drcyfils~, rafcJtocs,c1 type 'Joo', voor Bell Telephones, 1937.

Copv'lgnted 'l1 nal

mcc die zich, als gevolg van de ervaring en eontaeten die zc hier opdeden, ontwikke1den in de richting van de industriCle vormgeving. Een typisch voorbeeld was Jean Reinecke, die zich in 1935 associcerde met Jim Barnes en cen wtgcbrcide clientele opbouwde. Het ontwerp van R einecke d;1t het bngst stand­hleld was tevens rijn klcinste: cen houder voor Scotch Tape. Met zijn honderden imi­tanes is deze zo aUedaags geworden en lijken de uitgang puntcn ~'Tvan zo voor de band liggcnd dat het ingcnieuze van het oonpron­kclijke ontwerp gcmakkclijk over bet boofd wordt gezien.

Dc Amerikaansc meube1industrie was cen belangrijke leerschool voor professionele ontwerpen. OmstrCCks bet begin van de rwintigste ecuw lag deze indu nie met haar graad van mechaniscring en han massa pro­duknc vcr voor op die van de rest van de wereld. Veel meubelbedrijven richuen ate­liers op, van waarllit ontwcrpers als Gilbert Rohde en Donald Dcskey ook voor andere bedrijfstakkcn gingen werken. Een van de veelzijdigstc vormgcvers was Russel Wright, die voordat bij meubcls ging ontw~'Tpcn, ccn opleiding als kunstsehildcr had gchad en tbcaterontwcrpen maakte. Vanaf 1935 wcrd rijn serie 'American Modem' massaal gepro­ducecrd door Conant-Ball. Het materiaal was stcvig, blank csdoomhout. Dc seric be­stond uit bij e\kaar pa sende clementen voor aUe vcrtrckh"ll van bet huis, die ccn ~"Cnbeid vormdetl doordat overa] gcbrllik werd ge­maakt van eenvoudige, rechthockige onder­delen, met flauw afgcronde kanten en grote, opvaJlcnde handvaten als ellige decoratie. In bet jaar dat dezc serie op de markt werd ge­braeht associeerde Wright zich mct Irving Richards, ccn zakenman met een passie voor moderne vormgcving. Wrights droom om 'aLles voor de ons omringende wereld' op­nicuw vorm te geven w~'Td in deze maat­schap in even wicht gehoudcn door Ricbards' inzicht dat kcnnis van de markt belangrijk was, samengevat in rijn uitspraak: 'Een Ont­werp is zo goed als de ondernemer die het :tan de man brcngt.' Wright ontwierp cen

reeks vuurvaste schalcn van gedraaid alumi­nium voor de ondcrneming, vervolgcns lampcn, evcllecns van aluminium, Cll een collectie tafelaardewerk, aUe onder de naam ' American Modern' en gekenmerkt door on­opgesmukte vorrnell met de nad ruk op kwa­liteit en afwerking van de gebruikte matcria­len.

De ontwcrpafdclingen van bcdrijven bo­den aan vecl ontwerpcn werkgclegellbeid en waren voor hen bovendien belangrijk als lcerschool. V uk konden rij bun werkterrcin uitbrciden wanne~'T bijvoorbceld automo­bielbedrijven rich ill ccn andere OOdrijfstak begaven. Zo nam General Motors in 1919 cell koclkastenfabrick over die werd omge­doopt tot Frigidaire. (Toen de toenmaJige eli­recteur van General Motors, Will Durant, werd gevraagd een verkJaring te geven voor dezc stap, W CCS bij er laconiek op dat auto's en koclkasten aLlebci dozen waren met cen motor erin.) In 1936 fuseerdc cen kJeinere au­tomobiclproducent, Nasb, met Kclvinator, cen producent van hwshoudclijkc apparaten; en toen Scars, Roebuck & Co. een afdeling opzcttc voor de vormgeving van rijn uitgt'­breide colleene artikclen, trok men ontwer­peTS aan uit Detroit, met name van General Motors.

In 1928 wcrd Harley T. Earl benocmd tot hoofd van de meuwe afdeJing Kwm en Kleur van Gt.'11eral Motors; in 1938 werd zij uitgebrcid en omgedoopt in de afdcling Sry­ling. Er werkten toen drichonderd menscn, cen duideJijkc aanwijzing voor het bclang cr­van. Als meest vooraanstaand onrwerpc.r van wat 's wcrclds groome indusrrieel concern zou worden, drokte Earl cen belangrijk stempel op het uiterlijk van modcrnc indus­triele produkten en had hij cen beslisscnd aandeel in de Strijd om erkenning van de nieuwe rol en status van ontwerpers in 00-drijven.

De bureaus die door zelfstandig werkende ontwerpers werden opgezct verschildcn nog­al in omvang. Dreyfuss in New York had cen staf van ongeveer vijftien ontwerpers en hield het aantal clienten dat bij op ~"11 zelfde

I 18

C )oYflght8d ma flal

tijd tip had, beperkt. Loewy daarcmcgcn had

('op.,. Iqhted 1'"'9

. .. ...... ~ 0.1 ..... ............ v · ........ _ ..... r- . ......... _ .. . ..... _. --vormgeving van meer dan duizcnd artikclcn, waaruit blijkt hoc sncl ontwerpers wcrdcn geacccptccrd. Hun ucccs i wei eellS tocgc­chreven aan de opvallcnde manicr waarop

sommigcn van hen zichzeJf aan de man brachtcn, maar de diepere oorzaak lag in hun vermogcn om hun crcativiteit aan te 3an cen commerciele manier van

lemand die zich nict aanpaste was Nor­man Bel Geddes, die van oorsprong theatcr­vormgcvcr wa . Sommige van zijn ccrstc

119

.. .

Modern ', vanor 1935 vcrvaardigd do r onam-Ball.

(, pyr h ed rP ml

86. Norman Bc:J Geddes, model van de tockom5rigc 'Aircraft Number Four'.

ontwerpen hadden erg veel succes, maar hij was cen idealist die wcinig oog had voor de vraag van bet publiek en voor de be perkin­gen van de produktietecbnicken. Zijn vrien­den beschouwden bern als ceo genie, maar z.ijn critici beschuldigden hem ervan indus­triekapitaal te verspillen op een wijzc dic baar weerga niet bad. Hij was op zijn be t wan­neer zijn futuristischc dcnkbecldcn ruim baan kregeo, zoals in zijn paviljoen voor General

Motors op de Wcrddtcntoomtclling in cw York in 1939. Door gcbrek aan opdrachten en bovenaJ door zijn cigen financiecl wan­bcbeer ging zijn burcau kort na de Tweede Wercldoorlog faimct.

Bel Geddes was echter een figuur van be­lang vanwege zijn boek Horizons, dat in 1932 verscbeen en grote invloed bad. Zijn panic voor technologic hield verband met een dy­namische opvatting van vooruitgang en met zijn ideaal am door ontwikkeling van de tecbniek voor iedereen het leven in matericlc (.on cstbctiscbe z:in te verbctercn. HorizonJ be­vatte cen reeks futurisriscbe vooruitblikken, speculatievc ontwerpen voor vliegtuigcn, schepen en auto's waarvan de omvang en snelheid pas zo'n veertig jan later rca Ii ecr­ban zouden zijn. Een glad, organisch uiter-lijk, zoals dat van • Aircraft Numbcr Four' 86

120

C )oYflght8d ma flal

werd door afgcrondc vormcn en forse lijnen tot cen geheel gemaakt. Bel Geddes was n iet de uitvinder van 'streamlining', zoal het zou worden genoemd (zie het volgende hoofd­stuk), maar hij droeg in belangrijkc matc bij tot de popularitcit cryan.

AI waren er overeenkomSlcn. in Europa ontwikkclde het beroep van ontwcrper zich niet gehecl volgens hetzelfde patroon als in de V crcnigde Staten. Andere omstandighc-

7. Wilhelm Wagenfeld. modul:.;re glazen bakjC$ 'Kubus', in 1938 ontworpcn voor de uu itzcr Glasvcrein.

Copyr grt( 1m gc

den en opvattingen leidden tot andere moge­lijkhcdcn en bepcrkingcn. Ii choon zclf­st.1ndige ontwerpers in Amerikaanse zin cr tOt na de Twecde Wcreldoorlog nauwclijk voorkwamen, namen de mogelijkheden voor industriele vomlgeving toc. gcwoon­lijk binncn de meer ge peciaJisecrde arbeids­situatie zoals die in Europa gcbruikclijk was.

Een van de opmerkelijkste Duitse vorm­gcvers van rna aproduktcn was Wilhelm Wagenfcld, ceo gcwezcn en -<locent, die de aan die in telling gehuldigde opvattlogen later afwcc al thcorctlsch CD op zichzelf gericht. Ontwerpen voor de indu -tric was, zo verkJaarde hij. een coUecneve be­zigheid, die weinig overecnkomst vertoondc

121

c.,opyngnted rnL rial

87

met de werkwijze van de kunstenaar. Hij be­streed dat de functie bcpalend was voor de vorm en bctoogde dat zij niet het einddoel was van goede vormgeving, maar t.ocn eerste voorwaarde. Door deze ommekeer in zijn stand punt en doordat hij zich onmiskenbaar uitstekend wist aan te passen aan de indus­triele produktie, kon hij - ongebruikclijk voor een voormalig Bauhausler - in de pe­riode van het Dcrde Rijk blijven werkt."Il als ecn van de bdangrijkstc ontwerpcm.

Vanaf 1929 krceg Wagenfcld vanuit de in­dustrie opdrachteD voor meubels, porselein en Jenaglas. Zijn successen met dit vroege wcrk lcidden in 1935 tOt zijn benocming als artistick directeur van de Lausi[Zer Glasver­cin, met de volmacht op aile nivC3US kwali­teitsvcrbetering door te vocren . Het fljnc gLlswerk dat hij voor exclusieve collectics ontwierp werd intemationaal gUDstig ont­vangen, maar hij werkte vooral met geperst glas. In dit materiaal onrwicrp hij honderden gocdkopc artikclen: wijo- en bierglazen voor rcst~urnnts L'tl ca fe., Bessen en ponell t<'11 be­hoeve van de handel, huishoudclijk glas­werk, ell cen moduJair systcem van bakjes en schaal tjcs v~~r de keukcn, waaronder zijn se­ric 'Kubus'. Versieringen werden hier nict aaogebracht; bij de vormgeving maakte Wa­genfeld uiuluitend gebruik van heldere lijnen en subtiel gebogen vormen, waarin de buig­zame cigenschappen van glas spaarzaam wer­den benut. Na de oorlog vcstigde hij zich aJs onafhankclijk ontwerper, en ontwierp hij onder meer bcstek voor de Wurttembergi­sehe Metallfabrik en enkele voortreffdijke vcrlichtingsarmaturen v~~r Lindner in Bam­berg. In deu laatste ontwerpen werd de streng gcometrischc vorm van de bolvormi­ge lampen getemperd door de meer orga­nisch gevormde plastic omhulscls van de elektriKhe aansluiting.

Minder bekend dan Wagenfeld, maar ecn pionier op het gebic:d van de indusrriClc vormgeving in Duit~land was Walter Maria Kersting. In zijn ontwerpen en zijn lessen probeerdc hij estheti.,che opvattingen en commcrciCic en tcchnische factoren met el-

kaar te verbinden. In zijn bock Die leMlldige Form, dat in 1932 veocheen, be.,chreefhij de rol van de ontwerper als bet scbeppen van 'ccnvoudige en goedkope voorwerpen, die niet meer moetrn lijken dan wat u zijn. Die men overal kan aanschaffen ... Die in serie kunnen worden vcrvaardigd in ateliers voor kunstnijvcrbeid en fabrickcn voor massapro­duktie.' Technische appar;lten dienden cen­voudig te zijn, betoogde hij, zodat ze on­middcllijk te begrijpcn waren v~~r iemand zonder technische aanlcg en volkomen veilig bij verkeerde bchandeling. Deze benadering bleek dujdclijk uit zijn ontwerp voor cen 1'3-

diokastje van 192 · , dat qua concept, vorm en materiaal opmerkelijk oorspronkdijk was. Het geperstc plastic bstjc, waarin aUe radio­onderdelen bijeen waren gebracht, en de dui­dclijkc t."Il eenvoudige bcdic:ning waren kcn­merken die later op grote schaal werden overgcnomen bij de produktic voor de markt. A1s gevolg van Kerstings verzet tegen het nationaal-socialistische regime werden zijn kwalitc.itcl1 pas l1a de Twccdc Wcrdd­oorlog voldocndc onderkcnd, al liet de Duit­sc regering zich er niet van weerhouden zijn radio-ontwcrp te gebruikcn a1s uitgangspunt voor de 'Volksempfanger', een goedkoop gcstandaardiseerd radjotoeste1 dat met fman­cicle steun van de overhcid werd geprodu­ceerd voor propagandadodeinden. Kcrstings veelzijdigheid en inventiviteit kwamen pas in de jaren vijfrig tot uitdmkking, in een scala van ontwcrpen, waaronder verlichtingsappa­ratUlIr, kooktocstcllcn, telcfoons, naaimacru­nes, machines voor de industrie en elektrische installant.os.

In cen groot aantal Europcse landcn grc­pen architecten veel vuldig de kans aan om v~~r de industrie te werken. en leverden zij een bclangrijke bijdrage aan de vormgcving. In Finland begon AlvaI' Aalto aan het eind van de jaren twintig te elCperimenteren met meubels, en in 1935 werd hij medeo.eigenaar van een firma, Artek geheten, die zijn oot­werpen in produktie bracht. In deze ontwcr­pcn werden geL1mineerd beukchout en mul­riplclCplaat gebruikt voor vormen die op fa:; ...

122

88

Gopyngnted matenal

Hidden page

Hidden page

Hidden page

Hidden page

helm Kagc in 1920 bij de porscleinfabriek Gusta vsberg werken. waar hij erin slaagde de herwaardering van uitersl individueel artis­tick stccngoed te combinerel1 met ontwerpen voor de massaproduktie van lafelscrviezen, kcukengerci en sanitair. In Finland produ­cccrde de gToep kunstenaan die bet bedrijf Arabia in de jaren dertig bijcenbrachl onder leiding van Kurt Ekholm cen even ruim as­sortiment produkten, terwijl de glasfabriek

van Karhula- liltala mel Timo Sarpancva en Tapio Wirkkala !Wee voortrcffelijkc on!Wcr­pers in dietl I had en daarna.1st on!Wcrpen van AJvar Aalto in produktie bad. Het mccst opmerkelijk was de invlocd van kunncnaar­ontwcrpers echter in de glasfabriek Orrefors. In 1916 werd Simon Gate hier aangcsteld en in 1917 Edvard Hald. Zij waren de ecrsten van cen reeks bijzondcr getalenleerdc vorm­gevers die door de firma in dieml werd gc­nomen en over de bele coUcctic produkten boge normen bandbaafde. In 1933 werd

127

93 . Nils Landberg, gJasscrvics 'Illusion' voor Orrefon, 1957.

Gopyngnted matenal

94

gereedschap voor Husqvama en stofzuigcrs voor ElectTOlul(, en trad op aJs advUeur bij de ontwikkeling van ccn modulair systeem voor camera-app:lr.lruur van Hassclblad. Sa­son werktc ook nauw samen met SA.AII en was verantwoordelijk voor de vormgeviog van buiten- en binnenkant van de auto's van­af het eerste model dat werd gelanceerd, de '92' uit 1950. Dc acrodynamiscbe lijnvoering verried dat het bedrijf zijn oorsprong bad in de vliegtuigbouw. Ten slottc onrwierp Sason de voortretfelijke '99' sedan, die kort na zijn dood in 1969 in produkrie werd genomen . In dit on twerp werd een schitterend gepropor­tioncerde carrosserie gecombineerd met (:en zowcl efficient als gerieftijk intcrieur.

V cle andere uiterst talentvolle onrwerpers kregen in de jaren voor L"D na de Twcede

129

Wcrcldoorlog grote bckendheid. Aileen al doordat hun wcrk ZO omvangrijk en uiteen­lopcnd is zijn algcmcne conclll$ics moeilijk tc trekken . Dcsondanks maakrenjuist deze gro­te diversitcit eo vcelzijdighcid, bet Vl':Tmogen om in zeer uitcenlopcnde ituatics oplo. ~in­gen te viodeo voor spccitickc problemcn, zonder stcreotiepc vormcn of srij ltrucjes toe tc passen, ben zo succesvol. Rond de jaren vijftig WaTL"I1 er in de industrielanden nog maar we.inig firma\ van enige omvang of reputatie die niet het belang van her in het Inrcrbellum vcrricbte pioniL'TSWcrk erken­den : bijna alle maaktcn zij gcbruik van de diensteo van profe sionde ontwerpcrs, hctzij door hen in loondicnst tc nemen, hctzij door hen aJs advi curs in rc scbakclen.

Gopyngnted matenal

HQQFDSTUK 7

De opkomst van de 'streamlining'

In het vorige hoofdstuk werd beschreven boe de Oeprcssie een hevige concurrt:ntil."Strijd in bet Ameriluanse bcdrijfsleven tot gevolg had. Hierdoor ontstond niet allcen een mcC'·r professionele aanpak van de vOil llgeving van produkten, maar ook cen stijl, streamlining, die het symbool i.~ geworden van dynamiek en modernitcit.

Door toedoen van de visionaire ontwer­pt:r Norman Bd Geddes werd het stroom­lijnen zo populair, dat het wd vereenzclvigd is met de Amerikaanse industriele vormgc­ving in de jaren derrig en veertig. Of schoon er o ntwcrpcrs waren die zich cTgcrdcl1 aan dit srilistisch cliche, werd het stroomlijnen op grore schaal in de industrie toegepast . Soms gebeurde dit op basis van wetenschappclijke berch,lingl."I1, vaak cchter vanwege de sym­bolische lading en zonder enig verband mer de functie van ber produkr. Een k1assiek

9.5 voorbecld is de Hotchkiss-nietmachine, in 1936 door Orlo Heller ontworpcn, die 'de mooiste nictmachine van de wereld' wcrd genocmd. Het was cen staaltje zuivere s£y­ling, opgelcgde gekunstddheid die weinig rekening hicld met de mcchanische filDctie. Dc overhecrscode horizont.ale. achtcrwaartsc ronding van de kap leidde de aandacht af van de niethendcl aan de voorlunt, die op een verticale as werkte: ceo vorm die snclheid uitdrukte. roegepast op ecn statiscb object. Desondanks was stroomlijning als emblecm van snclheid en moderniteit een krachtig symbool dat niet noodzakelijk afbreuk deed aan de doclm atigheid van een voorwcrp. ook al druktc het de fun eric van dat voorwerp niet uit. Op dit niveau raakte stroomlijning

(30

C )oYflght8d ma flal

enorm in lwang - zozeer dat, zo gaat hel verhaal, cen fabrikant van doodskisten bij een ontwerper informeerde naar bet nieuw­ste model gestroomlijnde ki ten.

Afgezien van dergelijke excessen werden op het gcbicd van stroomlijning wcrkclijkc prestaties geleverd, waarbij cnkele technische ontwcrpcrs c theciek Cn technologic op over­wigende wijze ror een synthese brachren. Dc wortcls van de stroomlijning vinden we in

95. Orlo Heller, Hotchkiss­nietm.chine, 1936.

Copyngnted ,.. age

ncgentiende-eeuwse nawur rudies en in de crkcnning van de doelmarigheid van de or­ganische vorm bij vi en cn vogel. Deze denkbecJden ging mcn toepassen op onder­zeeers en luchrschepen, hergeen bij beide leidde ror een lange, SI311ke vorm, aan de voorkant puntvormig om lucht en water be­rer re door nijden, en aan de achrerkanr raps roclopcnd om rurbulentie en luchrweerstand rC vClIlLinderen.

Om.trecks 1900 werd algcmcen •• ngeno­men dat de 'warerdruppeJ' de vonn was die de minste wcerstand ontmoettc. De Italiaanse carrossericbou wer Castagna koos in 1914 in­tulrief dczc vorm voor zijn auto-ontwerpen; betzclfde deed in 1921 de Duitse vliegtuig­ontwerper Edmund Rumpler. De omslag kwam in 1921, toeD PaulJaray, ccn Hongaar die ingenieur werkzaam was bij de Zcp-

13 1

Copv'lgnted '" nal

96. Hel verkccnvliegruig D ugla DC2, dal in '934 voor de KLM deelnam aan de race Londen-Melboumc. Volgebden mel pa5S.1gien en post kwam het als [Weede aan. Aldus luidde die vlicgtuig, mel rijn geraffineerde organi che vorm. het cijdpcrk. in van geregelde p. agier dien ten over lange aCstand .

peHnwerf in Friedrich hafen, ge troomlijndc automodellen ging testen in de nieuwe wind­tunnel van de ondcmcmjng. Zijn onderzoe­Kingen hadden een djepgaande invloed op de vormgeving van Europese auto's in het In­tcrbellum, omdat zij wetenschappelijk aan­toonden dat stToomlijning hogerc nelheden en eeo vcrbetering van de stabiljteit oplever­de.

In de vormgeving van vliegruigen brach-

ten vemicuwingen in de metaaltechnologie. con tructietechnieken en weten chappcljjke ondcrzoeken een rcvolutie teweeg. Plomp houten rompconstTuctie en zwaar ver tevig­de vlcugcls werden vervangen door gcinte­grcerde, zclfdragcndc con rructies met gc­troomlijndc, aerodyna.rnische vormen.

Het eerste commercieJe verkcersvliegtuig waarin deze ontwikkclingen waren verwerkt was de Boeing 247 van '933, afgeleid van cen bommcnwcrper. In hetzclfde jaar verschccn de Douglas DC', die speciaal voor de com­merciele lucbtvaart was ontworpen. Dezc had cen geheel metalen constructie, waarin vlcugcls en romp ecn gcbeel vormdcn, en

132

(' lPY III 1

Hidden page

97. Buckmin ler Fuller mN

zijn Dymaxion Car nr. 3 op de WrrcJdtentoon5tclling van

hieago in 1934. Slecht zieh t door de achterruit deed afbreuk aan de innovcrendc kwalitd ren vw deze wagen.

over hellende voorruit en geaccentueerd door de vloeiende lijn van de spatborden en tTecplanken. HoewcJ in het model talrijke vcm ieuwingen waren verwerkt en het met cen groot chccpsc rcc1amecampagnc werd gclanccerd, werd het slecht verkocht. Over het a.lgemeen was men van mening dat het model te nieuw was, al opperden sommige critici - heel wat aanvechtbaarder - dat het te Ielijk was.

Copyngnted rr age

De rroomlijning die in Amerika werd ontwikkeld bleef nict binnen de g renzen van dit land . Dc in vl ed ervan was over de bele wereld merkbaar en werd boofdzakeJijk overgebracht via de beelden van films en pu­blikaties. In een aantal gebiedcn, zoals La­tijn -Amerika, was door de Amerikaanse economi cbe overhccrsing en de grOOt­scheepse invoer van Amerikaanse industrie­produkten die in vloed meer direct. Daarbij kwam dat veJc Amcrikaanse ondcmemin­gen, in een poging hun afzetgebied uit te

[34

Copv'lgnted '11 nal

Hidden page

99. Tarn v8, rype I ,

onrworpcn door Han Lcdwinka. 1934.

thousiasmc voor stroomlijning. Ondeme­mingen als Mercedes en BMW maakten enkelc fraaic wagens wauin stroomlijning op cvcn­wichtige wijze werd verbonden met de meer tcrughoudende Europese traditie op het gL'­bied van carro serie-ontwerp, zoal de ele­gante BMW 327/ 18 Coupe uit 1937. Anders dan in Amerika ging het hier educr om durc auto's die in beperkte aantaUen werden vcr­vaardigd en waarvan de produktie nog cen

Copyr crIed Imo 00

grote mate van industrieel vakmanschap ver-•

CI te. Her groorste verschil met Amerika lag in

de vormgcving van kleine Europe e auto 's. Tijdcn het IntcrbeUum gaf de Austin Seven, cen robuu r voertuig mct aanvankclijk doos­achtige proporties, de toon aan, gevolgd door auto's al5 de bolvormigc Fiat 'Topoli­no' uir 1935. In de Citroen 2ev echtcr werd gcstroomlijnde styling volledig vcrworpcn. Hij was voor de oorlog onrwikkeld door Pierre Bou langer en k wa m in 1949 in pro-

136

Copv'lgnled 'l1 rial

Hidden page

Hidden page

HOOFDSTUK 8

Bedrijfsvormgeving en produktidentiteit

lndustriele vormgeving werd in de jaren der­rig en veertig steeds meer ern beroep, niet in het mimt doordat ontwerpcrs in staat blcken hun creativiteit aan te passen aan de ciscn van cen rnarktgerichtc produktie. Aan de andere. kant vereiste deze ontwikkcling dat fabrikan­ten de mogelijkhcden van vormgeving on­derkenden en onrwerpers de gclegenheid bo­den te laten zien wat ze waard waren. Va2k lag de stimulans in een verwachte toeneming van de aliet, waarbij vormgeving werd ge­:den als cen gemakkclijk hantcerb2ar wapcn in de jaarlijks vast te nellen marktstratcgie. Andere bedrijvt.'" ging het er niet zozccr am potentieJe kJanten tot kopen te bewegen, di­reet aan het verkooppunt of door rniddcl van redame; zij wilden vecleer cen algemene in­druk van moderniteit, kwaliteit, dienstverle­ning of berrouwbaarheid overbrcngen. Gra­fische voorsteUingen en typografische ver­zorging werden op grote schaal gebruikt voor het ontwikkelen van een huisstijl of be­drijfsidentiteit, waardoor het publiek, en in grote organisatics ook het personcel, cen vi­suecl samcnhangend bccJd krecg gepresen­tecrd. Oak voertuigen, machines en bedrijfs­interieurs leenden zich hiervoor. Het ondcr­ncmingsbdcid ten aanzien van de vormge­ving, de vormen die werden gebruikt en het doel dat men voor ogen had licpen echtcr sterk uiteen.

In vcle gevallcn was de groeiende aan­dacht voor de visuele identiteit een reactic op de concurrcntiedruk. Tijdens het InterbeUum daalden, als gevolg van de opkomst van ver­vocrmiddeien als auto, bus en vliegtuig. de inkomsten van de spoorwegen uit passagiers-

139

Gopyngnted matenal

vervoer drastisch. Bijgevolg modemi cerden zij hun aanpak. niet aileen door het invoeren van diesel- en e1ektrische locomotieven, maar ook door een bccld van nelheid en modemiteit te cultivercn. rroomlijning werd voor dir docl op grote schaal aange­wend. Evenal bij auto' werden er ook bij rreinen vroegc, intu'itieve pogingen gedaan rot stroomlijning. Een fascinercnd experi­ment was aan het eind van de jarcn rwintig in

Copyr grtr 1m gr

101. Orr Flitg ... dt Hamb"rg., van de Dni"" Su.lS-.. . spoorwcgcn op ZlJn cersre m in 1933 . Uit de grolc menigte toeschouwcrs op hel viaduct blijkt da. gestroomlijndc voertuigcn in de j>r n derrig cen grote aantrekking krach. hadden.

Duit land de mer cen propeller aangedreven Spoor-Zeppeli" van Graaf Kruckenberg, een­bekend ontwerper van luchrschepen en vliegtuigen. Deze achtergrond bleek duidc­lijk uit de slankc. sigaarvormige earrosserie van her voertuig en uit de propeller aan de ach terzijde. Hoewel de zeppelin als vervoer­middel ongeschikt was voor algemcen ge­bruik, toonde hij wei aan dat de lichtge­wichtcarros erieen en de dieselmotoren van luchrschcpcn overdraagbaar waren op trei­nen. Deze kennis wa verwcrkt in de diesel­clektri ehe motorwagcns die in 1933 door de Duitse Staatsspoorwegen werden ingevocrd: snelle tweewagensrellen, waarvan het ecrste 101

exemplaar, Der Fliegellde Hambllrger, de af-

(' lPY'llll1 j m< n 11

stand tussen Berljjn en Hamburg - lo'n 2 0

kilometer - in tweeeneenhalf uur aflegde. Het was cen compact en afgewogen ont­werp, met een zelfde ronding aan de voor­en achterkant. De wagons hadden cen inge­bouwd ondcrstel en een glad oppervlak, en de carrosserie was geschildcrd in horizon tale purpcr- en crcmckleurige banen . Een andcr

102 ontwerp, cvcneens van Graaf Kruckenberg, was een in 1937 geproduceerd. driedclig

lOJ

Cooy IT' n

treinstel met een gestroomlijndc torpedo­VOTlII. Ook dit verried Kruckenberg achter­grond a1s vliegtuigontwcrper. Het Trein tel kon honderd reizigers vervocren in wagons met aircondjtioning en met dubbcle bcgla­zing tegen gcluidsoverla t . Door her uitbre­ken van de oorlog werd de trein echter nict in grote aantaJJen geproducecrd.

In Duit land en Nederland, waar enkele van de mooiste dieselstellen van dit decen­nium werden vervaardigd. werd srroomlij­ning tocgepast in vlociende, organ; che vor­men . Dc motorwagcn daarcntegen die Ette­re Bugatti voor de Fransc taatsspoorwege.n ontwicrp waren hockig, met cen wigvormi­ge voor- en achterkant. De drie bclangrijkste vormclcmenten die bij de troomlijning van treinen werden gebruikt wnen cen ronde

10 2 . Driedelig dicscltreinslcl van Gn.f Kruckenberg voor de Dui I.a ts poo rwegcn. 1937·

Copyr h ed IT' r .11

' OJ . Door EtlorcBug.tti ontworpen motorw~gcn voor de Fr31lSC Staatsspoorwegcn, ca. '934.

boog aan de uiteindcn, ccn torpedo- of ko­gelVOilll en een nau voren gcricbte wig.

In Amerika toonde het publiek in het be­g.in van de jaren derrig steeds mcer belang­steUing voor stroomiijning, en de spoorweg­maatscbappijen wisten Iliet hoe gauw ze met ontwcrpen moesten komen. De Union Paci­fic nam bct voortouw en kwam in fcbruari 1934 met cen driedelig tTeiostc1, de City of SaUI/d, gebouwd door de til ma Pullman. Het

was eell sneUe tTein, met cell laag zwaartc­punt en aangedreven door een grote ver­brandingsmotor. Het interieur was, zoals van de bouwers rnocbt worden verwacbt, gerief­lijk, met dubbele rijen gestoffeerde ligstoc1en en aiTconditioning. De vormgeving van de buitenkant was echter met sterk: de voorkant was bolvormig, met cen plompe griUe, de achterkant cen onelegante afgcplattc bol, en rccksen uimekende klinknage1s en plaatme­calcn vcrbindingsstukkcn braken het opp(:r­vlak.

Twee maandcn later presentcerde de Chi­cago, Burlington and Quincy Railroad met veel trompetgeschal ern tTein die cen vt-rba- 104

zingwekkende invlocd zou hebbcn: de Bur-

'42

Gopyngnted matenal

lington Zepl'yr. Ook hier ging her om cen geleed driedelig rrein tel, mer een hypermo­deme diesel motor van General Morors die lichr en krachrig genoeg was voor snelrrei­nen . Voor de carrosserie wa gebruik gc­maakt van een nieuwe lastechniek voor roe tvrij staal. door de bouwers. de Budd Manufacturing Company, ontwikkcJd om een sterke lichrgewichtcon tructie rc krijgen. SchiJdcren was overbodig; dc fijne glans van

COPY'lghled r- 3ge

bet rocstvrij staal vormde cen schitterende en docltretfende afwerking. De voorzijde was naar boven afgerond en liep uit naar de on­derkant. war enigszins deed den ken aan een

helm; aan de achterzijde bevond zich een ovalen panoramarijtuig met com­foftabele leunstoelen. De ribbels boven en onder de ramen verstevigden de consrructie en vormden tevens een moncf dar, over de helc lengte van de trein toegepast. deze tor cen ccnheid maaktc.

Meer dan cen half miljocn bezoekers kwa­men de Ztpl,yr tijdens cen zcs wcken durcn­de demonstratieroumee bckijken. Hij werd geintroducecrd op een moment dar men na de ontberingen van de crisis weer hoop be­gon re krijgen; zoals bij het oC3-vliegtuig was zijn radicaal nicuwe vorm cen syrnbool

'43

'04 . De Burlington Ztphyr van hc[ ontwcrpteam van de Budd Manufacturing

ompany. '934.

c.,opynghled rnL nal

Hidden page

106

andere vcrvocrmiddelen weer konden volhouden.

• • emge Jaren

V cle maatschappijen bleven gebruik ma­ken van roomtreinen maar namen nierrcmin troomlijning over. In de per oon van ir

Nigel Cresley kon de London and North Eastern Railway beschikken over cen van de voortreffelijk te toenmalige ontwerpers van locomotieven. Zijn vormexperimenten, waar hij vclc jaren a.an bcsteedde, bereikren

Copyr Im<~c.

hun hoogtepunt in de serie '''4'5' die hij in '935 ontwierp voor de expre lijn Londen­Liverpool. Deze waren volledig ge trOOnt­lijnd en hadden van opzij gezien de vorm van cen bolvormige wig. Cre Icy wa crop ge­brand een vorm te vindcn die functioneel ge­rcchtvaardigd wa ,en niet aileen mer her oog op de prestaties. De verlengde druppclvorm aan de zijkant, over de cilinders en wielen hangend, had aan de bovenkant ccn brcdc voet reun om het schoonmakcn te vcrge­makkelijken. Het waren fraaie locomotie­ven, waarvan er een, de Mallard, in '938 het wereld nelheidsrecord voor [oomlocomo­tieven op 203 km per uur brach!.

De invloed van traditionele waarden was

'45

.06. erie '''4' neltrcin­locomorief M.II.,d van ir Nigel ere ley voor de London and orch Eo tern R ailway, '935 ·

echter nog groot en sommige treinontwer­per in Europa tonden ambivalent tegenover stroomljjning. Gresley was doorkneed in de Britse praktijk waarin het e theti ch aanzien van een locomotief werd afgeleid van zijn functionelc onderdden . ommige van zijn convcntioncle ontwerpen waren superieur, en hij kon zich zeer verniedgend uitiaten over 'blikken dozen·. Dc Duitse serie sncl­treinlocomotieven 'OS' had cen van de meest

Copyr qrtC<1lm qc

107. ncltrcinlocomoricf van de ouch Manchurian Railway, gebouwd door Kawa aki. 1934.

omhuUcnde mantcls van die djd, die de wie­len bijna voJledig aan het oog onttrok, zodat een zwaar, golvend, biomorf effect ontstond. De directeur van de Duitse Staatsspoorwe­gen gaf als commentaar op dit ontwerp: 'Zonder twijfel heeft de esthetiek te lijden van de krachtige mantel, Want de toomloco­mouefis in haar pure vorm cen van de mooi­ste machines.' Hij con tateerde echter met spijt dat ·betcre prestaties niet konden wor­den geofferd op bet altaar van de schoon­heid'.

Ln Amerika kregen olltwerpers als Tea­gue, Dreyfuss en Loewy opdracbtcn om 10-comotievcn tC stroomlijnen. Op deze wijze probeerde een aantal spoorwegmaatschappij­en hun imago op te vijzelcn zonder radicaal op cen andere vorm van aandrijving over te gaan . De resultaten haddcn weinig meeT tc

(' lPY'llll1 j '11< n II

Hidden page

108. T rein tel 'Type 165' uic 1927 v~~r de Berlijnsc Stadcbahn .

sche en doclmauge wijze aan hun funcue wa­ren aangepast. Deze benadering bercikte in 1937 een hoogtepunt met de invoering van de Tube Stock, nieuw metro-materiecl met 109

aan de buitenkant strakke lijnen en gladdc aancengcsmede vlakken die werden verzacht door een evenwichtige vcrde]jng van ramen en deuTcn. Het intericur was goed ingedecld, 110

de plaatsing van de gestoffeerde zitplaatsen en de andere onderdclcn van de inrichting

Copyr rIc Im< c

was onnadrukke]jjk maar doclmatig. Ook autobussen began men naar standaardont­werpen te bouwen. De dubbcldekkerserie , TL', voor het ccrst gcproduceerd in 1933, had duidelijk gcarticulccrde lijnen en ver­houdingen. Het logge, doosachtige uiter]jjk van haar voorganger werd vermeden door het uitsteeksel hoven de bestuurderscabine weg te laten, de voor- en achtcrkant naar binnen schuin te laten aflopcn en de dakkoe­pel een sterk gebogcn ]jjn te geven .

Met de aanleg van betcre wegen kwamen er steeds meer bu diensten over lange afstan­den . In Duitsland waren gestroomlijnde bus­sen populair v~~r verbindingcn over de au­tosncl weg, maar zij werden door carro serie­bedrijven slechts in beperktc series gebouwd. Dc Greyhound Corpora tion in Amerika

Copv'lgnled 'l1 rial

Hidden page

was. Het busontwcrp 'silvcnides' wcrd daar­na bij materiaalvemicuwingt:n vaak veran­derd en aangcpast. maar bebicld zijn essenti­ele kcnmcrkcn.

lllchtverkccr blecf in de jaren dertig ccn luxe. wat men ook kan zien aan de vlieg­tlligontwcrpcn en de beeldvorming in de pu­bliciteit. Vliegtuiginterieurs - vooral die van de reusachtigc vlicgbotcn die toentertijd in zwang waren. zoals de Martin M- 130 Chilla Clipper van Pan-American Airways en de Short-Empire-klassc van Imperial Airways ­badden lounges die waren gcmeubilecrd met c1ubfautcuils, ruime en gericflijke cetzalen met maaltijden die aan boord werden bcreid door Locn chcf-kok. cn zclfs cen klein wandel­dek. Door de uitbreiding van bet luchtver­kccr na 1945 veri oren vlicgtuiginterieurs echter bUll luxueus aanzien en ontwikkelde het vliegtuig zich tot cen massavervocrmid­del. Vanwege de cnorme kosten die bet Ont­

wikkclen van nieuwe lijnvliegtuigen voor massavervo~-r met zich mcebracht. wt.'Tdco ontwerpers met grotendccls te.gen trijdige ei­sen gcconrromcerd. Een g~'TuststclJcnde om­geving en comfort voor de passagiers waren niet gemakkelijk te vermigen met de econo­mische druk om zoved mogelijk reizLgers in cen gegcven ruimte te passen. Tocn Henry Dreyfuss aan de interieurs voor de Constella­tion en de Electra van lockheed werkte. deed hij uitgebreid onderzoek naar crgona­mi cb verantwoorde afmetingen van zit­plaarsen. om gegeven de ruimtebeperking een optimaal comfort te garandercn.

De noodzaak om ontwerpen nauwgezet uit tc werken voordat ze in produktie wer­den genomen, leidde ook tot cen nieuw sys­teem van expcrimentcle modclbouw. Toeo Teague bijvoorbeeld in bet begin van de ja­rcn vijftig un de Boeing 707 werkte, bouw­de bij cen complect modclintcricur, waarin met Iicht- cn gcluidselfectcn een vlucht werd nagebootst. In deze interieurs namen voor de duur van toekomstige razen 'passagiers' plaat.~. die werden bcdicnd door cen voltalli­gc vlicgtuigbemanning. Het experiment kosttc een half lIIiljoen dollar. maar lciddc op

vee! punten tOt vcrbeteringen. Bovendien konden kopers-in-spc zien of bet vliegtuig in de praktijk voldccd. In Teaguc's ontwerp werd voor bet ceTSt het indelingsparroon ge­volgd da.t in de moderne verkeersvliegtuigen algcmccn is gcworden: verscbillende rijen leunstoclen met boge rugleuningen naast cJ­bar.

Teague probet.-rde dc dfccten op de passa­giers van een ve.rblijfin cen oVL-rvol vliegtuig te vermindercn door overbodigc visucle de­tails te vermijden. De verlicbting was weg­gewerkt, en de ruimte voor bandbagage. de lampjcs (:n vcntiJatie voor de passagiers en de noodimtaUaties waren ingebouwd in door­lopende panclen langs de bovenwand. De plastic panelen. de bekleding van de stoelen en de vlocrbedckking waren uitgcvocrd in :tacbte onten. Het was cen vriendclijke en te­rughoudende bcnaderillg. eerdcr erop gc­richt om menscn op bun gemak te stellen dan

• om ze te actlvercn. Vele fabrikanten van conslImpticgocdercn

riepen de bulp van ontwerpers in om bun cen imago van kwaliteit te bezorgcn, zoals de Scandinavische firma's die aan de orde zijn gcweest in boofdstuk 6. Een opvallend Ame­rikaans voorbee!d was het lIIeubclbedrijf van Herman Miller. Tocn deze firma in 1923 door DJ. DePree werd aallgekocbt, was het cen rypisch Grand-Rapids-bcdrijf dat slaap­kamermeubels vervaardigde in decoratieve cclectischc stijlen gedictccrd door dc gras­siers. DePree raakte gcintercssecrd in cigen­tijdse vormgeving nadat hij cen temoonstel­ling van Franse meubcls had bczocht. maar gezicn de bcstaande cconOnUsche toestand was innovatie riskant. Rond 1929 maaktc hij kennis met Gilbert Rohde. Deze ontwierp voor de ondememing uit zecr ccnvoudige vormen samcnge tddc slaapkarncrmcubels, het tegcndecl van de Grand-Rapids-rraditic. Toen DePree ze Iict zien aan de directeur van zijn bank. mcrktc deze dan ook op dat bet gckkenwerk was ze in produktic te nemen. Het project was in gevaar. maar Robde ap­pcllecrde aan DePrecs religieuze ovcrtuiging door te betogen dat bij niet zomaar meubels

Gopyngnted matenal

Hidden page

Copyr grt( 1m gc

112-113. Charles Eame , srapelbare bijzcmocl vall gegolcn polye ter ell stalen buis, 1955; (rechts) [auleui] van persgegolen aluminium en Naugahyde-bekJeding, 1958. Aile drie gcproduceerd door de Herman Miller Corporarion.

Het cente model dat Eames in 1946 v~~r Miller maakte was eeD ectkamerstoel, de III

vrucht van zijn vroegere experimentcn met multiplex . Zitting en rug waren licht gebo-gen om gemak en steun te bieden. en beves-tigd op een uiter t impel verchroomd frame van stalen stangen. ve.rbonden door schobb­orberende rubbers. A lie onderdelen en ver­

bindingell waren n_uwkeurig op elbar afge­stemd, wat de stoel ondanks zijn fragiele ui-

tcrlijk leer stcvig en tabicl maakte. Bij zijn latere experimcnten met gcgoten

polye ter wicrp Eames zich oprucuw op het problecm hoc ecn stoel uit een stuk te ver­v_ardigcn . Zijn stapel bare bijzetstocluit 1955 vormde cen hoogtepunt in cen reeks model­len; hij is zo v_ok nagcmaakt dat hij cen van de meest voorkomeDde typeD goedkope mo­derne stoelen is geworden.

[n cen heel andere prij klasse viel cen fau­tcuiJ w t 1958 met persgegoten aluminium

I/ Z

1/3

C' lPY'llll1 j '11< n II

ribben ter ondersteuning van een Iicht gcbo­gen dunne zilting. De stoffen bekleding en de vuUing van schwmvinyl waren op regelma­tige afstand met elkaar verbonden, zodat ze onder de druk van een achteroverliggend Ii­cbaam ruet zoudcn vcrschuiven. Op deze wijzc ontstond ceo patroon van horizontak ribben.

In zekere zin was het atelier van Eames de perfecte belichaming van Gropius' denkbecl­den over het kunstenaarsatelier als ceo indus­triecl laboratorium, a1 was v~~r Eames de technologic geen abstractie, maar een werke­lijkhcid die hij door jarenlange gcdiscipli­ncerde en nauwgczcne arbeid zo zeer ging beheersen dat zijn verbcelding voUedig tot ontplooiing kon komen . Dc wederzijdse sa­men werking en waardcring die ontstond tus­sen Eames en de leiding en bet personeel van Miller droegen er in belangrijke mate toe bij dat hij lOveel geed werk kon produceren. Door zijn ontwerpen, en die van George Nelson en andere opmerkclijke figuren al5 Robert Probst, verwierf de firma zich een reputatie die moeilijk te evenaren was.

Ook het ltaliaanse kantoormachinebcdrijf Olivetti bascerdc zijn vormgevingsbcleid op de aanmoediging van pL-rsoonlijk talent, zij het in een totaal ander verband. De oprich­ter, Camillo Olivetti, ontwicrp in 1913 de eerste sc.hrijfmachine van de firma. Hij legde er de nadruk op dat hij het e tbctiscbe aspect speciale aandacht had gegeven. 'De schrijf­machine', zo verklaarde mj, 'mag niet op­ge icrd zijn en van twijfclachtige smaak ge­tuigen. Zij dient er tegelijkertijd serieus co elegant uit !C zien.' Pas nadat zijn zoon Adriano het bedrijf had overgcnomen, werd dit wtgangspunt omgczct in een dwdelijk beleid. Tegen 1930 had Adriano de produk­tie van het bedrijf grondig gereorganiseerd. Hij gaf de ondemcming cen gczonde econo­mische basis en ging zijn aandacht rich ten op de vormgeving, te beginnen met het druk­werk, belettering en rcclame. In 1936 werd Marcello Nizzoli, een bekend gratisch ont­werper, aangetrokken voor adviezen over de kast van rekenmachincs. Zijn aanpassingen

haddco vec1 succes, en in de loop van de jaren ontwierp hij met steed meer zclfvertrouwcn cen scala van produkten . Zijn twee schrijf­machines, de Lexicon 80 standaard uit 1946 en de draagbare Lencra 22 wt 1950 be20rg­den Olivetti cen duurzame internationale rc­putatic. Bij de Lexicon was hct van buitenaf zichtbare mecbanisme - gewoonlijk een wir­war van hendcls, transmissies, rol en staafjcs -ontworpen in harmonic met de kast, die sier­Iijk afgcrond en stevig was.

Aan het eind van de jaren vijftig gingcn andere ODtwerpcrs Dauw met Olivetti sa­menwerken, met name Mario Bcllini en Et­tore Sottsass. BeUini ontwicrp voon1 clek­tranische tel- en rekenmachines en kantoor­computers. Hij bczat cen groot talent v~~r het combineren van hoogontwikkclde tech­nologic, eenvoudige bedicning cn gevocl voor plasticiteit, zoal zijn rekenmachine 'Di­visumma I 'wt 1969 laat zico. Sotwss werd in 1956 aangetrokken voor het onrwerp van Olivetti's cCTStC computc.r, dc 'E1C2 9003'. Dit was een str2k vormgcgeven reeks c1e­menten op basis van t.-en standaardschcma. Het on twerp getuigde van de opv3tting dat de uiterlijke vorm ccn logisch uitvloeisel meest zijn van cen rationalisering van de ar­beidsproccssen.

Somass' opv3ttingen wijzigden zich latcr onder in vleed van een diepgaandc inreresse in de filosofie van India en het Verre Oostcn. Vele van zijn latere ontwerpen waren minder streng rationed en toch nict minder functio­necl, met 3antrekkelijke uitgesproken kleu­ren en plastische VOllllen - zoals de draagbare schrijfrnachine Valentine en een op clkaar aanslwtcnde reeks kantoormeu bcls en -bcno­digdhcden, 'Si.~tema 45', laten zien. Over dit laatste ontwerp schrecf hij , dat een bedrijf dat machines vervaardigt 'zich niet Jllag beper­ken tot de verantwoordelijkhcid voor het functioneren van de machine a1s zodanig, maar ook de vcrantwoordclijkheid op zich moet nemen voor aUe reacties die zich kun­nen voordocn wanneer machines binnen­dringen in een omgeving, in bet leven van menscn ... Wij vonden dat we "yoga" moes-

"4 " 5

Gopyngnted matenal

I J 4. Kal1(oormcubii:tir . istema 45·. ontworpcn door Euore ottsass vOOr Jj vcni. 1969·

ten toepassen op de vorln gevin g, de vorm bevrijden ... hem omdoen van elk artribuut, elke seksuele aanrrckkingskracht, elke m ding.' Met i tema 45 werd een poging ge­daan de vervreemding en de fabrick sfccr van vcel bntoren op te heffen, do r een 01-geving te scheppen waarin een gebruiker zich cen voUedig men, met gevoel en genor kon voelen. Het ontwerp werd g ken01crkt door duideljjkc en robuu te vormcn, en door

COPY'lgnted r" age

een combinatic van eenvoudige volume mcr helderc, empathische kleurcn . lk detail werd bepaald door zijn cigen fun tic, maar vi ueel en functionecl gccoordincerd met an­dere onderdclen , binnen de algemenc bena­dering van ott5a s. Her wa een toepa elijk ontwerp voor cen onderneming die, onder Adriano Olivetti, cen ociaal bcleid ontwik­kelde gebaseerd op de erkenning van de waardc van elkc werknemer al individu .

154

(' OY'llln '11

Het is interessant Olivetti te vergclijken met cen van zijn belangrijkste concurrenten die eveneens een breed beleid op het gebied van vormgeving voerde: International ness Machines. IBM richue in 1943 een ont­wcrpafdeling op. De onderncming blecf ech­ter gebruik maken van adviseur , onder wie Norman Bel Gedde , die werd aangetrokken voor het ontwerp van een schrijfmachine, het 'Model A' uit 1947. Hij gaf de klu door aan een van zijn personeclsleden, Eliot Noyes, die in Harvard arch itecruur had ge-studcerd onder en Breuer. Toen het bureau van BcI ineen tortte, maakte Noyes het Model A voor cigen rekcning af en daarop wcrd hij in dien t genome" voor vcr­dere projecten . Hij werkte nauw samen met Tom Watson jr., directeur van IBM, en ont­wikkclde al docnde cen doclmatige manier van werken. adat Noye in 1956 had voor­gcsteld om, naar ana logic van Olivetti, cen bedrij(, programma op te stellen waarmee kon worden ingespecld op de behoeftcn van de groeiende onderneming, werd hij be­noemd tot Adviserend Directeur voor dc Vormgeving met zeer rujme bevoegdheden . Hij voerde het model in van een eigen af­deling voor de vormgeving in het bcdrijf ten behocve van de continu'itcit en de elememai­rc standaarden, met daamaast externe ad vi­cur voor nicuwe ideeen, allcs onder zijn al­

gemenc leiding. Hij verwierp jaarlijkse wij­zigingen van het model en concessies aan marketing, die hij gerillgschattend afdccd al 'al die hocus-pocus' . IBM trachtte zich cen e1i­tair imago te schcppen. Zoals van de werk­nemer werd verwacht dat zij de bcdrij(, nor­men nalcefden, met ook de vormgeving voldoen aan normen, die door Noye wer­den va tgc1egd. 'Kleur, detail en vonn moe­ten consequent worden toegepast - rechte hoeken en tandaardhoogten, tootstrip, on­derstellen en bovenbouwcn ', vcrklaarde hij . Er werd een reeks 18M-standaarden gcpubli­ceerd waannee pecificaties voor de vorm­geving van aile produkten werden vastge­legd.

Dc vormgeving bij IBM hing nauw samen

155

Copy rgnted IT' Q

115. Typcstocl van . i lema 45', olltworpcn door Ettorc

omass, J 969.

Copy r ~too IT' r 31

116. IBM-Gomputcr' ystcm 360' , onrworpcn door ecn groep onder leiding van Eliot Noyes, 19<'4.

COPY'lghted r" age

te in dit innovatieve model visucel dat type­armen en een bcwccgbarc wagen ontbraken en dat het mechanismc daardoor vercenvou­digd was.

Orie jaar later introduceerde IBM een nicu-we gencratie computers, het 'System 360', 116

•• • waann mlcrotranslstoren waren tocgcpast, dat klein en compact was en zich voor velcr­lei toepassing lecnde. Het bestond uir cen reeks rcchthoekige clementen op een modu­laire basis, waarbij sommige werkcnde del en

c.,oPyngnted mL nal

17

zichtbaar waren gelateD om een tegenwicht te vormen tegen het strakke uiterlijk. Het be­dieningspancel was ontworpen in nauwe sa­men werking mct de afdeling Arbeidsanalyse. zodat het overzichtelijk en gemakkelijk te bedienen was. Zoals gewoonlijk het geval was bij IBM-omwerpen. was het gchcel cen toonbceld van technische dodmatighcid. Of IBM-omwerpen nu werkclijk altijd superieur waren, is aanvcchtbaar. maar, zoals Wally Olios opmerkte in zijn bock The Corporatf' Personality: 'IBM- produkten, of het nu gaar om kantoorapparatuur of computers, hebben allure.' Olivetti was voor Noyes het inspire­rende voorbeeld gewccst. maar bij 111M speel­de esthetica een tota21 andcre ro1. Terwijl Olivetti individU2litcit aallmoedigde, lag bij IBM de nadruk op de onderwerping aan het imago. Op het niveau van de vorm was dit cen voortzening van de idealistische opvat­tingen van het Bauhaus die Noyes zich in Harvard cigen had gemaakt.

Ook het Duitsc bcdrijf Braun, product:m van dcktrische apparaten. nam dc vormge­ving als uitgangspum voor een bedrijfi iden­titcit - al was het veel kleiner dan IBM. Toen Arthur en Erwin Braun na de dood vall hun vader in 1950 het bedrijf ovcrnamen, maakte het tcchnisch degdijkc, maar weinig in het oog springende produkten. Dc gebroeders waren gelntercsseerd in modeme vormge­ving en besloten tot een nicuwe aanpak. Met Fritz Eichler als hoofd van de ontwerpafde­ling ging Braun cen beleid volgt-"Tl waarin ar­tikelen die op de bovenste nurktsegmenten waren gericht et."Tl radicaal moderne VOl 111-

geving kregen. In 1955 kwam Dieter Rams bij het bedrijf werken. Samen met Eichler en Hans Gugelot droeg hij de ccrste vcram­woordclijkbeid voor de Braun-omwerpen. Dele trokken voor het cerst in brede kring de aandacht met de 'Keukenmachine KM 321' wt 1957, ccn compositic van et"Tlvoudige vo­lumes met heldere lijnen en een tevig en sta­biel uitcrlijk . Door een reeks aanlijningen en paralleUen straaJde het apparaat een sterke lin voor ordc Wt. Zo vOllnde de lijn van de rand van de kom eell voortzetting van de naad

157

van hct omhulsel, en de rondingen van het omhulsel lijnden aan die van de kom. Elk element van de Braun-ontwerpen werd op soortgclijke wijzc in evcnwicht gehouden en opgenomen in een gebeel, al leidde dat niet altijd tot symmetric londer meer. Het was cen reductionistischc benadering, waarin allc overbodige details werden weggelaten en men zich concennccrde op de ordcning van de essentiele elementen . Oit kw:am eveneens tot uitdrukking in de afwerking van het op­pervlak: bijna onveranderlijk wit met grijze en zwarte details.

In veel ondememingen was de vormge­ving nct als bij IBM nauw vcrbonden met de grote afde1ingcn 'onderzoek cn ontwikkc~

ling'. Vormgeving moest de produktie van deze afddingen in cen vonn gieten die toe­gankelijk was en door het publiek werd ge­acceptecrd. Hoe dit in het geval van mas.~a­produktie in zijn werk ging bat het voor­bOOd zien van de Amcrikaanse firma Cor~ ning Glas.\. Tot haar bekendstc produktcn hoorde het ovenvastc glaswerk 'Pyrcx', dat voor het cent op de markt werd gebracht in 19 13 . De vormgeving was afgdcid van tradi­tionde modellen, aangepast aan modeme persprocroes, en omd2t de serie functiont-'CI en goedkoop was wcrd zij gocd verkocht. Toen n3 de Tweedc Were1doorlog cchtcr Comings patentetJ begonnen te vcrlopcn, besloot de onderncming cen ontwerpafde~ ling op te zetten om de concurrentie het hoofd te kunnen birdcn. De direcreur, Ar­thur A. Houghton, was van mening dat eL"Tl produkt twee cigenschappen had: 'gebruiks­waarde', voortgebracht door wetenschap en technologic, en 'satisfacticwaarde', geCfciicrd door kunst en vormgeving. De ontwerpaf­dcling moesl dL'2e twcede waude rcaliscren door de produkten mooier tc maken en han­diger in het gebruik. In de nieuwc VOilll­

geving van de Pyre -coUectie lwakte de af­deJing bet s[rikt utilitaire uiterlijk af door middel van ronde zijkantcn en randen, waar­bij de laatste op cen vloeiende wijze werden verlcngd tOt handvaten die integraal ondcr­deeJ wtrnaaktcn van dc pannell. Dit maakte

Gopyngnted matenal

117. Braun 'Koukenmachino KM 321', 1957.

de serie nog meeT gcschih om direct uit de oven op Tafel gezet te worden, tcrwijl het imago van hogc technische kwaliteit be­waard bleef. In 1953 ontwikkelde de onder­zoeksafdeling van Corning een keramiekach­tig soon glas, Pyroceram gcnaamd. Het was glanzend wit. had een fijne textuur en was bestand tegcn grote temperatuurverschillen . In 1958 werd een serie uiter t succesvollc avcnvaste prod uk ten van dit materiaal op de

Copyngh eo 1 ag

markt gebracht onder de naam orning Wa- 118

rc, een naam die latcr ook gebruikt zou wor-den voor lichte elchrische toe tellen zoal koffiezctapparatcn. Hoewcl de ontwerpen qua omvang en model zeer vcr chillend wa-ren, werden zc aile gekcnmerkt door cen-voud van vorm, waardaar hct materiaal vol-Icdig tot zijn recht kon komen, en waren ze, vaar de hcrkenbaarheid, enkcl vcr ierd met cell blauw korenblocmmoriefjc.

Dc verpakking varmt gewoonlijk slechts cell onderdeel van de tOtale grafischc pre­gramma's voor een bedrijCi idenriteit. Vaak

Copyr IT r I

Hidden page

•

preteerd en beoordeeld in he.! kader van de bedrijfsdoelstcllingcn die de ontwerpers die­nen en de bedrijfswaarden die zij tot uitdruk­king brengen.

160

•

C )OYflght8d ma flal

HOOFDSTUK 9

Technologische vernieuwing • en vormgevmg

voor het huishouden

Doord:1t men massaprodukticccchnickC'n ging we.passen op de fabricage van huishoud­apparatcn en werktuigen, en mechanisering op grote chaal haar intrcdc deed in het huis­houden, wl.'rden traditionclc vormcn aange­past en vele nicuwe bedacht. Door het [oene­mend helang van een aantrekkclijke vorm­gcving werden ontwerpcrs teed meer bij de produktie herTokkcn. Als gevolg van dit aJlcs zijn de wcrkzaamhedcn en taken die amen­hangen met het gczinsleven en het bosticr van het huishouden aanzicnlijk vC'randerd.

Een van de mecst ingrijpcnde vcrandcrin­gen van de afgelopen twee ccuwen betrof de brandstof- en energievoorziening. Eeuwen­lang gebruiktc men cen open vuur voor voedselbereiding en verwarming en vaak ook voor verlichting. Door de invoering van stadsgas in het bcgin van de neg<.-nciende ccuw kwam het energiegebruik los te taan van de opwekkiog bron, waardoor de wijzc en de plaats van encrgiegebruik minder va. t­lagen. Koken ging niet langer automaci.sch amen met verwarmen, en er ontwikkelden

zich voor elk van beide pecifieke vormen, eell tendens die in het begin van de twintigste ccuw werd versneld door de verbreiding van dektricitcit .

Het g:lSfortluis van het c.ind V2Jl de Ilegen­tiende ceuw stond model voor de modernc kooktocstellen: cen 10 t3ande vorm met een doosvormige oven, gewoonlijk op pooges geplaacst wdat men er gemakkelijk bij kon, met daarop cen kook tel met cwee tot vier branden. Fomuizen waren gewoonlijk van gierijzer, vaak met mecgegoten ierwerk. In de jaren twintig kwam geemailleerd plaat-

161

Copy gnled 'l1 ler al

staal op de marh, waardoor ccn liehterc eon­s[TUetie mogclijk wa met effen oppervlak­ken en sierlijke lijnen, vaak nog geaccen­tuecrd doordat dc fomuizcn afgewerkt wa­rcn in wit email. In 1932 nam de Standard Gas Equipment Corporation uit New York cen nieuw ontwerp van Norman Bel Geddes 119 in produktic, dat qua vorm en fabrieage zeer vemieuwend was. Een SCE-ca talogus uit 1931 bevattc al techn; eh tamelijk geavanceerde

119. G.sfornuis uil 1932, door Norman Bel Geddes onrworpen voor de tandard Gas Equipment Corporation.

modellen, met cen ingebouwde opbergTUim­te voor kcukcngerei en een opklapba re plaat waarmee de oven en de brander konden worden afgedekt, zodat er een 'tafelblad' ontstond. In Bel Geddes' ontwerp werd op deze idccen voortgeborduurd, maar in plaats van de gebogen steunpootje en het stofile t onder het fomui. werd een gesloten voetstuk aangcbraeht, waardoor meer opbergru imte ontstond. Hij probcerdc in zij n ontwerpen ook het uiterlijk van d fomuizen te verbetc­ren met bebulp van een heldere lijnvoering, geaccentueerd door hittcbcstcndigc handgrc­pen, en afgeronde bocken. Geemailleerde platen werden niet beve tigd met boutcn

Copv'lgnted 'TIL rral

Hidden page

Copyngrtc 1m gc

120. In de de.klrische h.arden • Magicoa\' van Berry Uil de jaren [winog werd lechnische vooruitgang onderg chik l gema.kt aan tij lf.nta ittn .

heid ten op~ichte van de vorm waarin inno­vatie m e ten worden gegoten.

In feite hieJd men bij elektrische fornuizcn vast aan de vormcn en produktiemethoden van gasfornui~en; rcgcn de jarcn dcrrig werd een grorere aandacht voor tyHng cn pre co­tacie ~jchtbaar. Dat de~e arcikclcn in Amerika rna saal geproduceerd werden, had gevolgcn die kcnmcrkend warcn v or de wij~e waar­op men in dir land de vormgeving van Gon­sumpriegocderen aanpakte. In 1954 bezochr een raf van het Bureau voor Produktiviteir van de Organi acie voor Europe e Econorni­che amcnwcrking de Vercnigde tarcn en

merkrc op dar appararen daar vee! goedkoper waren dan in Europa, en dar men m er waar krecg voor zijn geld. Een Amcrikaans daardroesrcl mer vier kookplarcn had vol­gen hcn de kwalitcir van een Duir ' luxe'­model. De staf wees ook op her niveau van srandaardi ering in Amerika: het bcdrijfHor­point bijvoorbeeld maakte zeven modellen van cen zelfde type die slechrs van elkaar vcr­childen in klcinc verfijningcn en

waarvoor de lopende band nel kon worden aangepa t. Daardoor konden de standaard­matrijzen en -persen volledig worden benur en de kosrcn worden gcdrukr.

Elektrische lampen wareo veel gemakke­lijker en doelmatiger dan gas- of perrolcum­lampen en overal waar c\cktri che uoom bcschikbaar was, sehakeldc men over op clekrrische verHchting. Ook clckrrischc ver­warrningsrocsrcllen werden teed populair­der, zij hcr in veel mindere mare. Bij beide nam de omvang van de funcrionele ondcr­delcn af, waardoor ze uir vormgeving oog­punt interessanter werden. Doordar men minder gebondcn was aan funcrionc\e ciscn kon mcn deze apparaten in een verbluffendc varictcir :Ian onrwerpen vcrvaa rdigen, in clke door de amemer gewen re rijl of maak. Daarbij werd algcmeen voorbijgegaan aan hct puri tischc argument dar ccnvoudigc, 0-

bere vormen pasren bij de moderne rechno­logic. Ecn roeste! dar de vo r tander van 'goede' vormgeving toen, en ook nu nog, tor grote verontwaardiging kon brengen, wa de

'11 n II

IZO c1ektrische open haard 'Magicoal' van Berry, die in 1920 op de markt kwam. [n dit ont­werp werd de nieuwe technologic aangepa t aan de Britsc voorliefde voor ecn open haardvuur. De haard was zo omworpen dat hij in cen rradirioncle schoomeen kon wor­den geplaatst, (,on had horizontale c1ektrischc srralingsclementen met daarop gcklcurde na­maakkolcn van ecn half transparant mate­riaal. Langs de onderkant bootste een ftakk~ rend licht een ceht vuur na. De omlijsring van dcze haard werd vervaardigd in t'Cn hele reeks srijlen; in sommigc werden onbekom­mcrd vcrschillende periodes lukraak door cl­kaar gcmcngd. Dc haard is nog steeds cnorm populair en wordt op grote schaal gci"l1li­tccrd, cen bewijs voor de hardnekkighcid waarmcc sociale gcbruiken rich ten ovc:r­suan van verandering handhaven.

Bovcnst".lande voorbeelden hadden alit: betrekking op eeuwenoude funcries die door de e1ektrificaric werden aangepast en omg~ vormd. Dc koclkast als onontbecrlijk huis­houdapparaat had geen precedent. De snel­heid waarmcc zij zich desondanks in Amcri­ka verbreidde, laat zien hoe grerig nieuwe apparaten daar werden opgenomen. In de negcnriende ecuw was de koclka.\t ontwik­kcld voor het bewaren en vervocrell van vices door bcdrijven. Tegen 1920 Wart'll er koclapparaten voor het huishouden vcrkrijg­baar in de vorm van grote houten kasten. waar het kodmechanisme vaak onhandig ver uitstak . In de jaren derrig werden gocdkope methoden voor het vervaardigen van de kast geperfect ioneerd, waarbij gebruik werd ge­maakt van proccdl:$ ontwil<.kdd in de auto­mobielindustrie. In 1941 had lesrig procent van de Amerikaanse bevolkipg cen koclkast.

De prodllktiemcchode bcpaalde in h<'gc mate de vorm van de koelka.~t . Met de des­tijds beschikbarc PCTS- en stamptechnjeken konden slecbts mct.alen platen wordell ge­vormd met cen brede ronding en lichte wcl­ving - kcnmerkcn die men bijvoorbccld aan­treft in Loewy's ontwcrp 'Colds pot ' en die ook opvallcn in de C3rrosscric-ontwcrpcn uit die tijd . Het verband tussen de vorm van

165

koclkastcn en ontwikkclingen in de fabrica­getechniek werd in 1949 door Harold van Doren besproken in rijn artikcl ' trc3mli­ning: Fad or Function" in het rijdschrift De­sign. In eeo reeks illustratie5 til.'! hij zien dat cr een tendcns was naar bcpc:rking van het un­tal samenstellendc delcn, uitmondend in cen in 1939 door de firma Westinghouse inge­vocrde techniek om de gchcle omkasting uit cen enkcle plaat metaal te halcn in een peTS dje bekend stond als 'bulldozer'. Een dragend gcraamte werd daardoor overbodig. De ge­bogcn omtreklijnen die dcze produkticmc­thode mct zich ml.'Cbracht werden, aldus Van Doren, 'de ontwerper voorgescbrcvcn van­we'!f de noodzaak de kosren Ie dmkkw do"r md­Ie prodl/klie' . Dc gevolgen waren rweevou­dig: kodkasten werden goedkoper l.'fl kwa­men binnen het bcreik van cen groot dce1 van de bcvolking; maar doordat men aileen maar conclITTercnd kon produceren als men gelijksoortige technic:ken tocpaste, ontstond allcrwegen dczdfde vorm en werd de vin­dingrijkhcid van ontwerpers 'tot het uitente op de procf gestcld om binnen de gcgevcn grenzen voor hUll clicntell icts karaktcristicks te vervaardigcn' . Pas in de jaren vijftig wer­den door verbetcring van matcrialen en pro­duktiemethoden scllcrpe kantl.'tl en pllnrige hocken mogelijk, maar ook dczc werden al­gcmccn overgenOl11en, en het probleem van de gclijk vormighcid verplaatstc zich gewoon naar cen andere stijl.

Oat uitbrciding van l11assaproduktie ge­pa;lrd ging met steeds grotcre gcJijkvormig­hcid ziet men bij aile consul11ptieartikclen . Dc problernl.'I1 die dit opleverde voor ont­werpen en consumeoten zuBen worden be­sproken in cen volgend hoofdstuk.

Een gas- of e1ektrisch fornuis. en andere apparaten met c1ektrische verwarmingscle­menten zoals waterketcls, percolators. brood roosters en braadpannen. maaktcn het koken gemakkelijkcr, minder tijdrovend en schoner. Zij vcrandcrdcll echtcr niets aan de aard van het wcrk. Dat was wei het gcval bij cen tweede categorie clektrischc appanten, waarin motorcn de cnergie leverden. Tegen

121

C )oYflght8d ma f1al

Hidden page

Hidden page

Hidden page

Hidden page

125-126. Het dektrisme strijkijzer 'Xed' van Siemens uit 1926 (boven) was cen van de eerste waarbij de vormgeving werd gebruikt al vcrkoopmiddcl. Bij het SlOom trijkijzcr van GeneraJ Electric uil 1957 (onder) moel de pl •• tic handgreep meer functies vcrvull n. hetgeen de vorm bc'invloedt.

•

was ergonomisch gevolllld naar de hand en de uitloper aan de voorkant was de exacte spicgeling van de achterkant van de afdek­kap. De totale lijnvoering vormde een even­wichtig gehcc!.

Maat chappelijke veranderingen gaan hand in hand met ontwikkclingen in de vormgeving. Een kenmerk van de boeren­kookkunst over de hele wereld is, dat zij wei­nig kookgerei vraagt; niet zelden is ceo grote pan toereikend voor het bereiden van samen­gestelde maaltijden. De groeiende ver chei­denheid in voeding en kookmethoden is een onderwerp op zich. We kijken hier s!echt naar de groeiende varicteit in pannen en keu­kengerei, en hun vervaardiging in steeds weer nieuwe materialen .

In de negentiende eeuw gebruikte men op grote schaal gictijzer en verund plaatstaal v~~r potten, pannen en bakvormen. De ont­wikke1ing van technieken om gietijzer Ie be­kleden met een laag email Icidde rond 1850 tot het ontstaan van een omvangrijke indus­trie in Duitsland en Oostenrijk, Geemailleer­de voorwerpen waren gemakkelijker in het gebruik en beter schoon te maken dan on­behandcld metaa!' Ze waren echter maar in een beperkt aantal klcurcn vcrkrijgbaar, voornamclijk in het donkerb!auw. In de ja­ren twintig van deze eeuw nam het gebruik ervan af. Toen in dejaren vijftig de fijne keu­ken in zwang raakte, kreeg men opnieuw be­langstelling voor artikelen van hoge kwali­teit, zoals de Franse pannenserie van Le Creu­set. De oliditeit die de pannen door hun vormgeving uitstraalden, werd nog versterkt door een reeks heldere kJeuren die met be­hu!p van de modeme chemie waren vervaar­digd. Plaat taa! is nooit hclemaal wegge­weest. Het wordt nog steeds in aUer!ei deco­raneve vormen gestampt, die worden ge­bruikt bij het koken en bakken.

Aluminium was al lang bekend, maar ge­bruiksvoorwcrpen van dit materiaal werden pas vanafongevcer 1910 op grote schaal ver­vaardigd. In 1934 ontwierp Lurelle Guild voor de firma Wear Ever een succesvolle e­rie aluminium kookgerei , die een

/27

bood voor het probleem van warmtegclci­ding bij gebruik van elcktrische kookplatcn. De hittebestendige pia tic handvaten vorm­den een gehccl met de eenvoudige, fraai ge­proportionccrde pannen. Dc zorg die tOt in de kleinste was be teed aan de vorm­geving en het prakti che gcbruik , drocg er in belangrijke mate toe bij dat het publiek on­gebruikelijke materialen voor dergelijke

geproduccerde artikclen aanvaardde.

Cony I<J 1 ;d rr

Nog meer effect kon worden bereikt door toepa ing van materialcn al roc tvrij staal, verchroomd staal en hittebestcndig glas, die mede het accent naar aspecten. Het louter . beeld dat men had van keukengcrei veranderde daudoor ingrijpend. In Amerika ontwikkclde de Re­vere Copper and Brass ompany een me­thode om de onderkant van roestvrijstalen pannen te bekleden met koper, wat voor cen uitstekende warmteverdcling zorgde. De se­ric pannen van hoge kwalireit die in 1939 onder de naam 'Revere Ware' op de markt kwam, wa qua doelmacigheid een stap vooruit en tevens, uitgevoerd in roc tvrij taal met roodkoper, aantrekkclijk om te

zien . Het ecnvoudige, maar aparte ontwerp van de panncn wa van W .A.Welden, hoofd vormgeving van het bedrijf.

17 1

127 . 'Revere Ware' , ontworpcn door W. Archibald Welden en geproducccrd v.naf 1939,

Copy r ~too rT" r 31

Hidden page

128

•

plastics, omwikkclde van dit matcriaal cen rt'Cks voorrnadbak jes voor mecrdere doclein­den . Ze waren erg functiont.'c1, haddcn cen vcrnuflig luchtdicht deksel. t'11 wt.-rdcn vcr­vaardigd in een sca la van vormell cn door­. chijncndc klcurell. In 1947 wijdde het Ame­rikaanse tijdschrift HOllSe Beall/iful or cen arti­kcl aan onder dc titcl 'Fine Art for 39 cents'.

Sinds de Tweede Wercldoorlog zijn kurUt..~lotfCIl op stced~ mecr terrcinen ccn groten: rol gaan spelen , en zijn hel aantal SOOTten en de tocpassingen ervan voortdu­relld locgt'110mcn . Vanwcgc de Rexibiliteil die bij het gieten mogelijk i., en het bredc spectrum van kleurcn z.ijn ze gebruikt voor cen verblutfende recks produktl'n . KUllSmof­fen zijn daardoor ecn van de machtigstc middelen geworden voor het verandercn van de visucle o mgeving.

N iel aileen nam in de rwintigste eeuw dc hygienc in de woon- cn wcrkomgeving tOC, men bt:stccddc ook meer aandacht aan per­soonlijkc verzorging, zoals is af te lezen uit de ontwikkeling en produktic van grote aamal­len uiteenlopende apparaten voor dit docl. Het bock van Maud Lancaster uit 1914 laat

173

vcel arlikclen in deze categoric zien, zoals ccn haardrogcr in ccn omgekccrdc L-vorm , waar onze haardrogers oncianks lallozc wijzigin­gt.'11 in de kastcn en kleurvariaties in wczcn nict van afwijkcn . Dc manndijke markt wcrd aangcboord toen koloncl Jacob Schick een klcine maar krachtigc c1cktromotor ont­wikkeldc om cen scheerkop aan tc drijven . Het c1ektrisch schcerappanat van chick kwam in 1931 op de markt. Het had ccn plas.­tic huis mCI gladde rondingcn, cn was 20 ge­vormd cial het gemakkclijk in de hand lag.

Dc massaprodukrie van conslImpti<'artike­len brcidde z.ich in Amerika gedurclldc: de jart.'Il derrig en vccrrig zozeer lIit, dar cell vol­ledig overzicht van de olltwikkdingen ill de vormgeving gcdurendc dczc periode cncy­dopedische a fmcrin gc,n zou aannc IIICII. Ze haddcn cen Cllormc invlocd op her huisclijk Icven van miljocncn, en crcccrden te zamcn her beeld van ccn hoge Icvensstandaard waar de mccstc andere sa mcnlcvillgen naar st:recf­den. Of en in welke mate dergelijke aspiratics te vcrwczcnlijhn waren, was ech ter sterk af­hallkclijk van economische cn maatschappc­

o mst.1ndighcdcn.

Gopyngnted matenal

HOOFDSTUK 10

Spelen, leren, werken en vrije tijd

Vormgeving wordt in de modcme tijd gc­kcnmc.-rkt door ceo ongckcnde vcrscheidcn­heid en specialisatie. Niet aileen wordt zij in de mcest wteenlopende economische verban­den bcoefcnd en kent zij vele specialismen. ook in de manier waarop zij zich opstelt ten aanzien van de verschillende levt'tlsfasCD va­ri~'CTt zij sterk. In onze ogen verloopt het le­yen niet meer in cen ononderbrokcn lijo. Dlaar als een opeenvolging van afzonderlijkc fasen, zoals jeugd. volwassenbc:id. oudcr­dom; en binncn elke fase zijn de acciviteiten duidelijk afgcbakend. 20m leren en spelen. werkcn en vrije tijd. Voor de vormgeving betekendc deze ontwikkeling dat men de mogelijkheid kreeg zich te concentreren op spccifieke grocpcn en activiteiten.

De gedachte bijvoorbeeld dat de kindc:r­juen een aparte levensfase vormen wa2rin men bcwust Dloet worden voorbereid op volwassenbeid CD arbeid. is betrckkclijk nicuw: in feite geldt zij nog altijd niet voor bcpaaldc maatschappclijke lagen in grote de­len van de wereld. Dergelijke denkbeelden van spclen en leren, die verbonden zijn met cen beschermde en voorbereidende kinder­cijd. Jagen echter ten grondslag aan l."en grotc hocveelheid ontwerpen. met name voor de speclgoedindustrie die is uitgegr~-id tOt cen belangJijke bedrijfstak.

Qua om vang en vt.-rschc:idt:nbeid zien we in de gcschiedcni van het speelgoed de ont­wikkeling van de industriCle vormgeving in bet kJein wcerspiegeld. Ook hier werden voortdurcnd nicuwe technologieen en mate­rialen gcintroduceerd die de oude vormen niettemin nooit geheel verdrongen. zodat

174

Gopyngnted matenal

men het traditionc1e ambachtc1ijke houten speelgoed uit Oost-Europa en Azi;: nog steeds aantreft naast uiterst geavanceerd clek­tronisch speclgoed.

Het is moeilijk om precics aan tc geven waar de oorsprong van de spcdgocdindu.nric ligt, llIaar in de ncgcnticnde ceuw deden zich twee belangrijkc ontwikkclingen voor. In Duitsland ging de aldaar sterk gewortelde hUL~industrie geleide1ijk over in grotere ate­liers, die uiteindelijk uitgroeiden tot een fa­briebmatig georgaruseerde bcdrijfstak. Rond 1900 ging deze zich op grote schaal op de internationale handel en de export ricbten . In het Amerikaanse New EngJand daarente­gen ging men rond bet midden van de ne­gentiende eeuw speelgoed vervaardigcn met behulp van dezclfde gemeehaniscerdc en op massale prod uk tie geriehte tccbnieken die ook in andere bcdrijfstakken werden toege­past. Blik, gictijzer t'tl vemuftige opwindme­chanickcn werden op grote schaal en vaak zeer fantas ierijk benu!.

In het begin van de twintigste ecuw had­den speclgoedinduS[riccn in veellanden vaste voet gekrcgen. Zij vervaardigden ecn vcr­bazingwekkende scala van artikclen. Op ge­vaar af deze overvloed aJ te zeer te reduecrcn, bn men globaal toch twee categorieen on­derseheiden . Het eerste type spcelgocd is ccn miniatuurversie van de eigentijdse volwassc­nenwercld en biedt mogelijkheden voor fan­tasierijk roUenspel, zoal poppen en fornuis­jcs, soldaa~es en treinen. Het tweede type biedt kinderen mogelijkhedcn voor cen meer vrije exploratie van hun fantasie; het speel­goed kan aanleiding geven tot roUenspcl, maar is niet specifiek ontworpen voor rut docl. Een belangrijk vernieuwer op rut ge­bied was de Duitsc architect dr.Ern t Frobel. Dc ' Kindergarten' die hij oprich tte en de theorieen die hij op zijn ervaringcn basecrde, haddcn een diepgaande invloed op opvoe­ding en onderwijs. Frobel koppelde de op­vatting dat (:en stabicle sociaJe omgeving eeo essentiele voorwaarde L< voor de ontwikke­ling van kleine kinderen aan de overtuiging dat kinderen het best leren door vcrkenning

175

en onderzoek. Ten behoeve van dit laatste ontwierp hij vecl speelgoed, waarondcr de Frobclblokken, cen reeks gcomcrrische hou­ten vormen die in eindcloze variaties konden worden geeombilleerd . De blokken werden bCTocmd door Frank Lloyd Wright, die be­weerde dat vecl van zijn theoricCll over ar­chitectuur en vormgeving waren ontlecnd aan cen stel blokken dat hij gckregcll had van zijn moeder, een toegewijd volgelingc van Frobel.

Een modernc variant van dit type specl­goed is het 'Lego'-systcem, aan het eind van de jaren dertig ill rudimentaire vorm Ont­wikkcld door een Ocen3 3peclgcx."CImaker, Ole Kirk C hristiansen, en na de oorlog door zijn zoon Godrfred verder uitgewerkt tot een modulair systecm van op elkaar passendc gc­kleurde plastic stecntjes. Door hun ecnvoud zijn de onderdclen volkomcn Rexibel te gc­bruiken. waardoor ze cen klassick voorbecld vormen van de crcatievc mogelijkhcdcn van een modulair systeem.

Het werk van Frank Hornby paste in bei­de categorieen. Hij gaf zijn naam aan modc1-trein-systemen, aanvankelijk met opwind­mcchanickcn en later clcktrisdl aangcdrevell . 'Hornby'-treinen werden in Groot-Brittan­nie de gangbare bClJaming voor dit type spt:dgoed, zoals de benaming 'Oinkytoys' gemeengoed werd voor gegotell model-au­too~es. In 190 I vcrkrecg Horn by eehtcr cen oelrooi op een technisch cOllstrueticsysteem op kleine schaal, dat later bekend werd als 'Meccano'. Het bestond uit standaardondcr­delen zoals metalcn pennen, balkjes en pla­ten, die aan elkaar bevcstigd werden met mocrtjes en bou~cs. Het syst(.'Cm was ge­schikt voor verscbillcnde leeftijdcn en ni­veaus. Men kon cr clcmcnt.'lirc moddlen mel' maken, maar ook, met toepassing van trans­missics en motor~cs, tcchnisch reer ingcwik­kelde construe ties.

In veellandcn werden aan het eind van de negentiende ceuw de ollderwijsvoorzienin­gen aanzienlijk uitgebreid. Oaardoor krceg het begrip jeugd steed~ duidelijker gestaltc en ontstonden er industrieiin die schoolrneubds

129

Gopyngnted matenal

Hidden page

Hidden page

Hidden page

bcdrijf kreeg de taak om bij de van de werksituatie rckening re houden met zowel csthetische als functioneJc aspcctcn . Er kwamen gericflijke standaardmeubcls, helde­re warme kJeuren, functionele verlich tin g, gelujddempende voorzieningcn en bctcrc ventilatie, en daarbij vcrbctcrdc klccdkamcr en kan tines, en daktuincn waar de werkne­mer cen luchtjc konden chcppcn en zich kondcn onrspannen.

Copyr rIc Im< bC

179

13 1. Experimented • • vormgcvmg pr ~CCI TEll

(Teacher-aiding Electronic Learning Link) van Philips, ontworpen onder Iciding van Knut Y ran en voor hc:t eerst gepre cnlccrd in 1970.

c.,opyngnled mL nal

Ill. Machinist en stoker aan het werk op de locomotief FIY;IIg Seo!!"'.11 van de London and North Eastern Railway. Foto uit 1932 van James Jarche.

In de ector verkeer en vervoer kunnen we wijzen op enige voorbeelden van zeer ver strekkende veranderingen in de standigheden. Hierbij g at het niet meer lou­tcr om de aank\eding van de werkplek. maar wordt ook aandacbt gesebonkcn aan de fy­sicke en psychi che rcactie van men en in rclarie [Ot prestarie en vciligheid. III de ne­gcntiende eeuw haddcn bijvoorbeeld de tuurcabines van stoomlocomotieven een

(' lOY Illn! 1ll

rommclige indeling die reeht treeks voOrt­vloeide uit de mcchanisehe con truerie. waarbij geen enkele conce ie was gedaan aan het bcdi Zclt! in de twintigste ccuw moesten machinist en stoker rich nog aanpa en aan de machine. wat een grote 11-chamclijkc behenrugheid en aangelcerde '33 vaardigheid vereiste. De inricbring van mo-derne tuurcabines in diesel- en elektrische

180

(' lPY'llll1 j '11< n II

locomotieven daarentegen i bci'nvloed door verbcteringcn in de vormgeving van vlicg­tuigcockpits die terug Ie voeren zijn tOt de Tweedc Wereldoorlog. De noodzaak van zcer snellc reacoes bij luchtgevechtcn was [Oen ecn snl11ulans voor crgonomisch onder­zoek n3ar cen betere coord ina tic van de be­diening insrrum.cntcn . Dc invloed van vlieg­ruigontwcrpcn is duidclijk te z.icn in de

lJ4 sruurcabines van de ul treincn die een

Copyright~ imagC'

onderzockstcam van de Japan e taatsspoor­wegcn vanaf 1963 ontwierp voor de Tokkai­do-lijn. Met hun gecapitonncerde [Oclcn. verecl1voudigdc en gemakkelijk bercikbare bedieningspanelen en vrij uitzicht. luiddcl1 zij een nicuwe visie op rreinbcsruring in.

De betekenis van de aard van het arbeids­proce • al iets dat duideLijk onder cheiden i van de fysiekc om tandighcden waarin het wordt verricht. werd ecbtcr in de jarcn zcstig

18 I

1)4. BcsHlUrderscabinc van de expcrimentelc recincl1 'Type 962'. door Hitachi geb uwd voor de Tokkaido-lijn van de Japanse taatsspoorwegen.

COPYrighted IT'aterial

aangclOond door de reactics van BriLSc tTein­bcstuurders die van smel ig en zwaar werk op stoomtrein~'tl werden overgeplaatst naar die­sel- of clektrischc locomotievcn. V clen had­den daar moeite mee omdat ze de tuurcabi­ne en bcdicning van de nieuwc voertuigen te eenvoudig vonden - omdat dezc. mel andere woordcn. weinig vrocgen van hun inteUi­gentie en bekwaamheden. waardoor het werk wnder bevrcdiging oplevcrde.

Bussen en zwarc vrachtwagens ondergin­gen ewneens ingrijpende veranderingen. Dc grotc licbamclijke inspanning die het bcstu­ren van dergelijkc voertuigcn vcrgt en de af­m3ttendc: gcvolgcn van lawaai en trilling zijn verminderd, en ook cen vercenvoudigdc be­krachtigde bedicning. geriefiijke stoclen. be­terc vc:ring en isolatie droegen bij tot betere arbeidsom.standigheden voor chauffeurs. In de jarcn zcstig namt."I1 zowcl de om vang van zware vTachtauto's als de a('tanden die ze af­legden sterk toe. Efficientie en veilighcid maaktcn ingrijpende veranderingen noodza­kclijk in de vcrhouding tusscn chauffeur en machine. Dc in Nederland gebouwde zware D A F-truck 'F2600' uit J 964 hetekende op vecl punten t'Cn belangrijkc verbetcring. De rui­me cabinc sprong het mecst in het oog, wat nog vcr terkt we,rd door de lichte k]euren die waren gcbmikt voor de binnenbekleding van dak en zijwanden. ieuwe eisen ten aan­rien van comfort kregen gcstalte in 10$ van dkaar staande stodcn van el"l1 soort die men voorhccn cnkcl zag als kantoormcubiJair voor leidinggevend penonce!. Dc stoclen waren omworpen met het oog op ecn ont­spanncn werkhouding, ruim, met een goede beklcding en brede aTlllsteunen. De bedie­ningsknoppen en instrumenten waren 20

vormgegcven en gegroepeerd dat ze direct herkenbaar en gemakkclijk te bedienen wa­ren, en de miten 1.0 geplaatst dat het zicht nergens belemmerd werd. Een gocde isolatie verminderde het la waai en er was CCi1 docl­mang vcrwarmings- en veotilatiesysteem, Op twee slaapbanken achterin kon tijdens lange ritten gerust worden.

Ondanks grote ovcreenkomsten in uitcr-

lijke vOllllgeving en ideecn die eraan ten grondslag liggcn is het werk in cen vracht­wagen heel anders van aard dan het be. turen van een trc:in of eL'tl vliegtuig. Het werk ver­eist nog steeds beoordelingvcrmogen en ecn ollollderbroken beheersing van het voertuig. Hulpmiddek-n als automatischc ueinbci"n­vloeding en bij vlicgtuigen de automatische piloot en automatischc landingsapparatuuT rijn bier nog niet voorhandcn. Dc tendcos tot automatisering vt:rhoogt echter de vcilig­heid en in de toekomst za] het wegvcrvocr wellicht dezelfde richting inslaan ais trein- en v liegverkecr.

Paradoxaal genoeg houdt men bij verbe­teringen aan zware vrachtwageru weliswaar het fysiek en psychisch wcl2ijll van de meu­sen in hel oog, maar vormcn de coorme voertuigen zclf een steeds emstiger bedrei­ging voor het milieu.

In kantoren L"I1 fabrieken is het probleem dat de steeds mccr gemechaniseerde en geau­tomatist-erde arbcidsprocessen de werknemer geen bevrediging of voldoening schenken het nijpendst. Hier zijn c:r grenzen aan de verbetcringen die ontwerpers tot stand Kun­nen brengcn. Dc uitvoering van taken kan er gemakkelijker en vciliger door worden, maar cen betere vormgeving kan een

•

baan niet be\11 edigend maken of fundarnen-teel van karakter dOt."I1 veranderen. Daarvoor zijn veranderingen in maalSchappelijke en economische opvattingcn en Structwcn noodzakclijk.

Allerwegen heeft de zware belasting van de industriClc arbeid gelcid tot ecn roep om arbeidstijdverkorting en meeT vakantie. In de meeste industrielanden had dit tot gevolg dat men in het a]gcmcen over meer vrijc tijd ging beschikken en dat het begrip vrije tijd een ruimere invulling kreeg. Deze tendens ging gcpaard met een aanzicnlijke toename van Ontwl-rpcn op het gebied van de vrije­tijdsbcsleding. Op amusementsgebied VCT­

schoof door technische innovatie en massa­produktie het accent van het openbarc cn ge­zamenlijke - voorbeclden rijn theater. varic­tC cn sportevenemcnten, waar de locschou-

Gopyngnted matenal

wers door hun aanwezighcid dcclncmcr zijn - naar amu cmcntsvormcn binnen huis, zo­

radio cn tel Tocn mcn in de jaren twinog met radio-

uitzendingen begon, waren dc ver chillcndc onderdel n van radio' - ontvangcr, ali tem­mer en luid preker - verkrijgbaar 21 .parte onderdclcn, vaak in bouwpakketten die van de gebruiker cnige technischc inspanning vrocgcn. Do r uitbreiding van de radiouit­zcndingcn en do r verregaande tcchni che verfijningen verandcrde dit volledig. Rond 1930 raakte bij vcle fabrikantcn de gedachte in zwang dat een radio acccptabel dicnde te zijn als mcubcl ruk. Vanda.r dat men de on­derdclen in een ka t topte die van het geheel een cenheid maakte, met eenvoudige knop­pen voor gelu te, toon en frequentie . Deze ontwikkcling kan men allezen aan een eric ontwerpen v~~r dc Duitse ondcme­

ming Telefunken die zich uit trckt over cen 1]5 pcri de van tienjaar. Dc 'Alpha' uit 1927 had

het voorkomcn van een ruk techniek waarin mcn nauwclijks enigc poging tot vcrfijning had gedaan . Het meest opvaUend warcn twCC grotc c1ektroncnbuizcn die uit cen eenvoudig ka tjc van onbcwcrkt hoUl omho g takcn, en cr hoorde ccn aparte luidsprcker bij . Mct

1]6 ecn van gcgoten bakelict in cen trap-vonnige art-deco- tijl m.rkccrt de 'Wiking 125 WL' uit 1933 de overgang n3ar moddlen wa.rin aile ondcrdelen in de ka t zijn opgc­nomen . Een ingebouwde luid preker die bo­ven de weggcwcrktc ontvang- cn a mclltcn was gcplaa t, gaf het toeste! cen uit­ge proken venicaal accent. Met het vcr chij-

1]7 nen van de 'T644 w' uit 1936-1937, die een gefincerde notchoutcn kast hecft, bereikt dc radio al meub lsruk zijn ho gtcpunt: de

1)5-137. Oric radio' van T dcfunken die laten lien Wot

cen vooruitgang er binnen een decennium werd gem .. kt in de vormgeving van radiok:mcn: (van hoven naar bcneden) Alpha, 1927: Wiking 125 WL, 1933: T6« W, 1936-1937·

I 3

Copyrrgh cd Imag

COPY'lgnled r" g

Copyr pled I, age

GoPy Ighled llale 1;]1

Hidden page

cell gcringcrc omvang mogclijk maakten. Het bccld cherm werd groter en dc kast compactcr, wat ontwcrpers milldcr peel­ruimtc lict voor stilisti che hoog tandjc . Oit vcranderdc tocn cr draagbare modellen op baltcrijen op de markt kwamen, wat cen tc­rugkccr naar klcinere OOcld chcrmcn in luid-dc. ok hier licp Sony voorop, met her 139 piepkleine tv-toe tel 'Micro', dat CCIl scherm had van 12,5 cm. Het tocstcl kwam in 1962

Copyr rl d :nag

op de markt en was van eCIl ecnvoudige tcchnische precisic die h't kenmerk zou wor­den van ony's belladering van vormgevillg.

communicatiemiddclen in de huiselijke sfeer :djn gewoon gcworden. Mogclijk chuilen er gevaren in de van dircc­tC pcrsoonlijke ervaring 10 gekoppclde in­drukken die het gebruik crvan met :r.id, mcc­brengt. Het zou Iliettcmin volkomcll mi lci­delld Zijll cen OOeld op te roepen van cell pas­ieve rna sa die :r.ich in haar vrije tijd Jaat ma­

nipuleren door dcze mcdia . Andcre Oortcn vrijctijdsbcsteding die in d (Wintig tc CCU\ cell enormc vlucht hebben genomen, :r.ijn hobby's, sport cn opcnluchtrccreatie, die een

139. ony 'Micro-tv 5-303' . 19<>3. met een scherm van nog geen 12,5 em.

Copyr ~ eo rP r I

140-14) . Toe" bleek dOl de luchtdrukb or RAB 300 van

Ad. opco ui, 194 niet prcttig in de hand lag en Ie veel lawa.i produceerde, maakte Rune Zemell gebruik van erg nontische modellen en tudies van prof. Fritiof ~oslrand bij zijn oO[wikkcling

van cen 'acbt-uur-handgrecp' . In hel opnieuw vormgcgevcn model LOB II Uil 1955 werd de handgrccp gcconstruccrd rondom gcluiddempendc kamer .

g rote ac[ieve betrokkcnheid vragen. aa r­mate duidclijker werd dat er voor dcrgclijke acnviteiten potentieel een grote markt be­tend, nam de aandacht voor prescntade en

vormgeving vanzclfsprckend t e. Oat was bijvoorbecld het geval bij de doe-het-zclf-ar­tikclcn: gCTccdschap cn allerlei acccssoires cn hulpmiddclcn voor het uirvoeren van kar­wcitjc en repararies in huis .

De kleinc clehromotor, die het huishou-

Copyngnted ,.. age

dclijk wcrk ingrijpcnd vcrandcrde, wa ook een bclangrijke fa ctor in de groci van de doe­het-zdf beweging. In de jarcn twintig en derrig werd hij toegepast in zwaar industriecl gercedschap 31 boor-, zaag-, chaaf- en chuurmachine , maar na 1945 kwam hij te­

gen lage prijzcn op de markt in een bde reck lichtgcwicht uitvoeringen, waardoor de Idu ~esman nicuwc mogclijkhcdcn kreeg. Vlak n3 de oorlog bijvoorbeeld bracht de Amerikaan e ondcrneming Black and Dec­ker voor nog geen zcvcntien dollar ccn spc-

186

Copv'lgnted 'TIL rial

I

ciaaJ voor doc-hct-zclvcrs ontwiJdcclde boormachine op de marh. Vol gens Reyner Hanham was de vorm ervan gei"rupircerd op de ruimtegewcren uit de cigenrijdsc science­fiction. een invloed die ook te hcrkelUlen is in Ameriban e auto-ontwerpcn uit dczc perio­dc. In beide gevaUcn ging deze inspiratie ver­gezdd van grote tekortkomingcn op het vlak V,lO bcdien en doclmatigheid. Plastischc vormgeving was echeer niet per definitie dis functioned . Et."I1 soortgclijkc

140 boor. in het begin van de jan."I1 vijftig in 141 Zwedcn door Rune ZcmeU voor Atlas Cop-142 co ontworpcn. was gcbasccrd op gedetail-14] lecrde StU die van de punten wa:uop de hand

grijpt en druk uitoefcnt; en dit onderzock -n.ict cen opgc\egde tijltruc - was bepaJend voor de vorm.

Vecl handgcrecdschappcn. wals chrocvc­draaiers en beitcls. kregcn cen Ilieuwe vorm­geving. waarbij gcbruik werd gemaakt van nieuwe matcriaJen. Vooral de vorm van handvattcn en gTepcn onderging grote. VCT­

andcringen. Van oudsher waren ze van hout en gedraaid op een draaibank. wat ronde doorlopcnde lijncn gaf. Door de introductie van kunststoffen werd bee rnogelijk nicuwe. ergonomisch verantwoorde vormcn te ont­wcrpen die. bcter aangcpa t aan de band. go­ricflijker en vciliger waren in het gebruik.

Tuiniercn was vanouds voor ved menscn cen manier om hun vocdsclvoouaden aan te vullcn. cn is dar vaak nog. maar door de grociendc welvaart in de indwtrielanden werd hct ecn van de populairste cn meest be­vrcdigcnde vormen v:m vrijctijdsbcstcding. Ved aJ lang bcstaand gereedscbap wordt nog

'44 steeds gcbruilct: t."t."I1 cataloglls van de Ten­toonstelling van TlIrijn in 1858 Iaat een reeks snocischarcn. hcggcscbarcn. mocizagcn en -messen zien in uitvoeringcn die men nog nceds vccl aantreft. Er is ccbteT vt.-cl mccha­niscb gerecdscbap op de markt gekomcn dat is ontlccnd a4n commerciClc hoveniersbcdrij­yen. zoals gemotori ccrdc grasmaaicrs en ro­tcrcnde schoffels. Bovendien is bet tr.Iditio­ncle gcrccdschap vaak ingrijpelld verand.erd en vcmicuwd.. In dit opzicht voerde de Brit c

144. Tuingerccdschap. afgcbcdd in de Cltalogus van de TcrHoolutcLiing van TunJn. 1858.

Copyr ~ted IT' r al

Hidden page

Hidden page

nenruimre. Vooral door het gebruik van alu­minium, en daarnaast door flexibcle, opklap­bare meubcls en bergruimre zijn de modellle ontwerpcn licht, compact en gemakkelijk te trekken. In het a1gcmccn is hun vormgeving echter uiterst nietszeggend, hocwel de zigeu­ners die hUll mooerne voerruigen nog steeds op besteUing laten maken. bun oude traditie van luistcrrijke vc~iering nog enigszins in stand houden .

Kampeeruitrusnngcn werdt."I1 door ber ge­broik van aluminium boizen en van syntheti­schc stoff en lichter van gewicht en klcurrij­ker. rerwijl ze nietremin duurzaam en water­bcsrendig zijn. De bijbehorcndc accessoires en hulpstllkken hcbbe.n een enorme oitbrei­ding ondergaan, waardoor kampt.'Tcn niets meer heeft van de asccnsche strengheid en het spartaansc ongemak waarmee het vroe­ger werd geassociccrd.

Het tocgenomen autobezit en de daaruit rcsulterende files brachtcn vclen ertoe hun vrijc tijd op bet water door te brengen. In 1959 had den in Amerika zeven miljoen men­sen een boot. Twec jaar eerder was dat nog zes miljoeu, waarmee de sterh groei doide­lijk wordt aangcgeven . Met materialen a.ls aluminium en fibcrg.las werden schokbesten­dige lichtgewicht schccpsrompen vervaar­digd die niet konden rotten of kromtrekken; ook multiplex, versterkt doordar de lagen met kunsthars aan dkaar waren gehecht, werd weer populair. Ze.~tig pro cent van de boten had een buitenboordmotor, cell markt die in Amerika werd behcer5t door de Out­board Marine Corporation, die twee divisies had, Evinrude cn Johnson Motors. Elke divi­ic maakte een motor waarvan de ondcrdclen

en de prestatjc.~ identiek waren aan die van de andere, maar die zich onderscheidde door de vorDlgeving en de grafische afwerking. Brooks Stevens oit Milwaukee maakte de ontwerpen v~~r Evinrude en Dave Chap­man die voor Jobnson. De vOll1lgeving had voor OMC dan ook vooraJ produktdiffercn­tiatie r~'ll dod. 'ConcurrentiestimuleeTt de verkoop', verklaarde de direcreuT, ook wan­nccr deze: zdf werd opgeroepen .

De in de negentiende eeuw door George Eastman op gang gcbrachtc onrwikkcling dar de amateurfotografie steeds meer voor crcatieve en recrcatievc doelen werd ge­bruikt, zette door. Camera' werden steeds compacrer en her bedieningsgemak nam roe. Een mijlpaal in de trend naar steed.s kleincre camera's was de Minox. ontworpen door Walter Zapp en in 1937 geproduceerd door de firma YEP in Letland. Het was een zeer klein toestel, met grote precisic vervaardigd en zeer doelmatig. Deze camera zou later worden gei'rnitcerd in ontelbare gocdkope plastic pocketcamera's, die om her bedic>­ning gelllak te vergrotcn werden gcJadcn met een cassetrefilm. Na de oorlog werd ook de produktie van filmcamera's voor het gro­te publiek sterk oitgebrcid. De apparatuur werd kldner en betet draagbaar, en vaak wa­ren er uitem verfijnde technischc verbererin­gen in verwerkt, zoals automatische IichtlUt. ... ters en zoomacccssoires. De 8 mm camera 'Cine Canonet', die in 1962 onder lciding van Hiroshi Shinihara door een tt.'am van de onderneming Canon werd ontworpen, was een typisch voorbecld van de k waliteitspro­dukten waal mee Japan vanaf de jaren vijftig op dit rcrrem a"l1 ovcrheencndc positie ging innemen. Deze camera paardc tal van rech­nische vcmieuwingen aan et."I1 vorm die haar een voud en hclderheid dankre aan een grore 3andacht "oor de behoc:ften van de gebrui­ker.

De vormgeving van motorfietsell werd eveneens aangepast aan het toenemend ge­broik voor rccreaticve (,"11 spoTtievc doelein­den. Ook op dit terre in was vanaf de jaren vijftig de invloed van Japansc ontwerpen zecr sterk en werd de overru,ersende po irie van Groot-Brittannic (."11 Italic binnt'll een riental jareD afgebroken, dankzij intensieve technische research en vcrbereringen, hoge kwalireit normen en cen aantrekkelijke vormgeving. Hoe mel men zicb in Japan bc~ wust wcrd van het belang van vormgcving wordt duiddijk door cen vergelijking van de 125 cc 88 van Kawasaki uit 1962. die Cr plomp en zwaar uirzag, mer de 120 cc C2TR

149

Gopyngnted matenal

Hidden page

I SO-I S I. Motor6ctscn horcn qua vorm tot de mce I biz.ure produkrcn van dc modeme indwrrie. al wordl dil mcest.) over bet hoofd gc:ticn onldal zc zo wijd vcrbrcid en vemouwd zijn: (hoven) 12S cc Kawuaki 8 • '962; (p. 193) .20 cc Kawasaki C2TR. 1967·

neer men ze afzet tegen de duizelingwekkend toegcno men hocveelheid indu trieIe prod uk­tcn voor een teeds grotere en teeds verder gespccialiseerde reeks doeleindcn . AangC2ien ontwerpen worden vervaardigd om te wor­den teegepast. moet mcn, om ze te kunncn begrijpen en beoordelen. rekening houden met de context waarvoor ze bedoeld zijn en waarin ze gebrujkt worden. De context kan - fcitclijk of bedoeld - stimulerend of be per-

Copyngrtc 1m gc

kend zijn: ruj kan men en in staat tcUen in hun eigen tempo te doen wat zc willen, of van hen ciscn vo raf va rgclcgdc docl tellin­gen binnen een zckerc cijd limiet te bcrciken. Het csthetisch effect van cen ontwerp zaJ g rotcndeels worden bepaald door de wijze waarop de gcbruikers zich tot d3t ontwerp verhouden .

Dit chept duidelijk problemcn bij de bc­oordeling. Niet aileen ziet men zich geplaaut tegcnover cen uitecnJopendc reck vormen, ook de reacties daarop zijn zeer verschillcnd .

(" lPY'llll1 j '11< n II

Daarom moeten ontwcrpen worden gczicn in het licht van cen wissclwerking tussen hun inherente eigcnschappen. zoals die zijn V3St­gelcgd door hun ontwerpers, en de specifiekc omsundigheden waarin zc worden gcbruikt.

Zoals in hoofdstuk vijf bescbreven is. beb­ben veel ontwerpers en critici op de uiteen­lopende en door omstandighcden bcpaalde reacties op vormgcving gcrcageerd door cen uniforme esthetica voor tc stell en van ccn

universele gcldigheid. onalhankelijk van de omseandighcden waarin zjj worde toegcpast. Toch kan ecn voorwerp. zelfs wanneer het eCIJVoudig en monofunctionccl is, heel ver­schillend worden waargenomen . Le Corbu­sier bijvoorbecld bcsloot zijn boek V ~rj u,,~ architecture met de i11ustratie van een bruyere­pijp die zijn idcalistische, functionele l'sthc­tick moest toclichten. In het gebruik ecbter heeft cen pijp cen minder vcrhevcn en ab-

193

Gopyngnted matenal

stracte waardc. Voor een roker kan zij vleug­de en vcrtroosting betekenen. terwijl zij in advertencies vaak wordt gebruikt a1s sym­bool van mannelijkhcid. Anderzijds kan de pijp voor ecn niet-roker een wecrzinwek­kend draagbaar verbrandingsapparaat voor de produktie van kankerverwekkende dam-.. pen ZlJn.

Hoewcl ontwerpers bij het bcdenken van vormen derhalve een bepaald docl en effect voor ogcn kunnen hebben. zijn dc wijzc waarop deze vormen worden waargcnomen en de functionelc of symbolische waarde die gebruikers en waamemcrs eraan tocschrijven voorwaardelijk en worden z.ij Ix:i'nvloed door de hooding die men inneemt tcn aan­zien van het doel van de prodokten en het kader waarbilmcn ze worden gebruikt. Door deze accentvcrschuiving van abstractc. aoto­nome waarden naar cen rclaricve intcrprcta­tie necmt de esthetische waarde van ontwor­pen voorwerpen nict af, maar wordt de bc­oordcling ervan stevig geplaat'St in het com­plexe en gevarieerde kader van de aUedaagse mensclijke ervaring.

194

Gopyngnted matenal

HOOFDSTUK I I

Massaproduktie en individuele keuze

In de ogen van ontwerpers en bun opdracbt­gevers beeft de vormgeving betrekking op afzonderlijke artikelen of een bij elkaar pas­scnde serie produktcn. Dc eonsumcnt daar­entegen ziet vormgeving niet als het werk van een ontwerper of als de produkten van ccn ondemcming. nuar als ccn breed gamma van vcrschillende categoricen produkten met een vergclijkbare funetie en prijs. met binDen c1ke categoric de mogdijkbcid om te kiczcn.

De keuzemogelijkheden van consumenten zijn aanzicnlijk toegenomen door twee met dkaar samenhangende ontwikkelingcn: ten eeme zijn er - zoals in de vorige boofdstuk­ken is geschetst - steeds meer produkten ver­krijgbaar die voorzien in een groeiend aantal behoeften; en ten twcede kunnen door de verbreiding van de welvaart steeds mrer mensen dcze anikc1cn kopen .

In de Vererugde Staten was massaproduk­tic gcba ccrd op bet principe dat cen zo groot mogclijk aantaJ mensen reeht had op de voortbrengsclen van de economie. Econo­misch cigenbelang was bierbij stellig ecn bc­langrijke drijfveeT. maar ging vaak gepaard met cen dcmocratisch idealisme dat - al be­trof het soms cen ideosyncrasie - ruet mag worden onderschat. Het effect van deze door en door Amerikaanse eigenscbap - en niet bet fcit dat zij is ingebcd in cen maatschap­pelijk waardenpatroon - werd opgemerkt in eeD rapport over de produktie van huishou­delijke apparaten in Groot-Brittannic. in 1945 opgesteld door de onderzoeksorgarusa­tie 'Political and Economic Planning' . De au­teurs merkten op: 'Wanneer men kijkt naa! een apparaat waar in de vs veel vraag naar is,

195

Gopyngnted matenal

152-153 . Orhet nu gaat om cen organische of geometrische vorm. bij de vormgcving van elektrischc artikclen ovcrheersen ecrder overwegingen met betrekking lOt de vorm dan tOt de funetie. zoal in rwee moddlen van dezclfde firma uit het midden van de jarcn zeventig: (boven) radiale ventilator ·PolivaJemc·.

Copyngnled rr age

Copyr rIc Im< c

ontworpen door Mario Zanu 0; (ondcr) een bcdrijfsonrwerp. de muurvcntilator ·Vott-Mcc' . beide van Vordee Elcttrosociale.

maar dat hier geen aftrek vindt, dan ziet men dat het in de vs gewoonlijk gekoeht wordt door veel lagere inkomensgroepen dan hier. De toepassing van tcehniekcn voor massa­produkrie in de Verenigde Staten om cen po­tenticel verkoopbaar prodllkt tegen cen lase prijs op de markt te brcngen, is daarom uit­drukking van een fWldamenteel andere ceo­nomi ehc hOllding, die men aantreft in bijna aile belangrijke bedrijfstakken.' In contrast hiermee werd verwczen naar de situarie in Groot-Brittannie, waar de prodllktie werd geconcentreerd op duurdere apparaten voor hogcre inkomensgroepen. In de rest van Eu­ropa was het niet anders.

Huishoudelijke apparaten waren aanvan­kelijk vooral beschollwd als een oplossing voor het • dienstboden vraagsfilk' . Ais gevolg van toenemende berocpsmogelijkheden, vooral voor vrouwen, en cen grotere mobili­teit waren na de Eerste Wereldoorlog nog maar weinigen bereid om als bediende in de huishouding tc werken. Het ontwerpen en produeeren van hllishoudapparaten werd dan ook gestimuleerd door de noodzaak de werkbcla ting van vrOllwen in de midden­klassc te vcrminderen. In plaats van het werk van hun dienstboden te organiseren. zagen dezen zieh gedwongen het zelf te doen. De spanningen als gevolg van dit tatus- en rol­vcrlies chiepen cen voedingsbodcm voor de latere vrollwenbeweging, en het wekt nall­wclijk verbazing dat huishoudelijke appara­ten in deze bewcging cen belangrijk sym bool zijn van de ondcrge chiktc posirie van de vrouw. Vrollwen uit lagere inkomen groe­pen konden dcze apparaten over het alge­meen pas later, vanaf de jaren vijftig, kopen; voor ben betekenden ze cen verliehring van het werk dat zij altijd aJ hadden moeten docn .

Nadat massaproduktic op grote ehaal tOt ontwikkeling was gekomen. werden de zui­ver visllele aspccten van de vormgcving het belangrijkste middel om de aandacht van de eonsumem te rrekken, te meer daar de om­vang van functionclc onderdelen zo sterk wcrd teruggcbracht dat ze in de con trucae

Copv'lgnled 'l1 nal

'52 '5]

een ondergeschikte plaats gingcn innemen. Het argument dat de vorrn ecn wcerspicge­Hng dicnde te zijn van de functie, wcrd daar­door ondermijnd, en de vorm kon gebruikt worden voor expressieve doeleinden - cen tendens die krachtig werd veTStcrk t door de csthetischc mogelijkheden van nieuwc mate­rialcn en door de nieuwc kJcuren en afwt:r­ungen die dlemisch en met.lUurgisch ondcr­zoek had opgclcvL-rd .

Het grolC aantal machinc, en apparaten waarmL'C de consument wcrd oV~'I'spodd vergrootte daadwerkdijk de kcuzemogclijk­heden, maar het fcit dat hun gcbruiksmoge­Lijkhcden moeilijk te herkennen waren, be­mocilijkte de keuze voor de COllsument. Dit verklaart ten dele waarom consumenten, zelfs in Amerika, terugschrokken voor een radicaal nieuw ontwerp. Ontwerpen moes­ten daarom strcven naar Cc.'n subtiel even­wicht tussen innovatic om de aandacht tc trek ken en geruststeUcnde herkenbare e1e­menten. Raymond Locwy bracht dcze bena­dering onder woorden in zijn MAYA-principe (most advanced yet acceptable - zo geavan­cccrd mogcHjk maar toch acceptabcl), en Dreyfuss nam in zijn ontwerpen cen element op dat hij 'ovcrlevingsvorm' nocmde. 'Door een vertrouwd patroon op te nemen in een overigens totaal nieuwe en radicale vorm', schrcef hij. 'kunnen we het ongcwonc aan­vaardbaar maken voor veel mensen die het anders zouden vt-rwcrpen.' Nict allcen bij huishoudelijke artikelen had men te maken met weerstand regen radicalc vcrnieuwing, maar ook bij technische ontwerpen die jui!t inspeelden op de vluchtigc smaak van de consument. Bij de motorfiets 'Leader' van Ariel, in 1957 vervaardigd in Groot-Brittan­oie, zat de benzinetank bijvoorbceld "an de achterkant , maar hij had tevens een conven­tioneel geplaatste DamaaktaDk. Hetzclfde foefje werd latcr hcrhaaJd bij dc JapansI.' Honda 'Gold Wing 1000', waarvan dc na­maaktaok halfkoD wordt. .... geopend zodat de clektrischc innallatie zichtbaar wcrd. In beidc gevaUt. .... durfdc de produeent het niet aan om de consument cen altematicf te biedcn voor

197

het krachtigc convcntioneIc becld van cen motor, .11 was de vorm daarvJ.n fun ctioneeI overbodig gcworden.

Voor produeenten was het rijdsvcrscllil tussen de voorbcreiding van ccn ontwcrp ell het moment dolt hct op de markt werd ge­bracht enigszins riSkallt. Ontwcrpen van massaprodukten waren gecn rcactic op cen vTaag van het publiek, mur vcclcer CCIl gok : men probecrde op de vraag te anticipercn . De jaarlijksc verandcring van model moest de verkoop stimult-rcn, maar bood ontwer­pers ook cen vciligheidsmarge die hen in staat steldc veranderingen gcleidclijk in te voercn en zich in te dckkcn tegen misrcke­ningen. Het uitcindclijke resultaat was ech ter dolt , naarmatc concurrcrcnde ondcmemillgcn naar ceo zo hoog mogcJijke afzet strccfden en radicale vemicuwing meden, de produktcn in bepaaldc catcgoricen stCc.'ds gdijkvormi­gcr werden.

In de jaren vijftig gingeD de Amerika:llue auto's bijvoorbecld steeds meer op dkaar lij­ken, en ook hier hicld de vorm wcinig vcr­band met de functie. De fabrikanten Icgdcn zich coUcctief toe op pure stij locfeningcn, waar de cOllSumenten enthousiast op rca­gcerden. Po,",.ingen om naa r Europccs voor­becld praktischer t. .... ct. .... voudigcr moddlen in te vot.-reD, zoals Loewy's ontwerpen voor Studcbaker, cn kleine auto's zoals de ' Me­tropolitan ' van Nash, hadden weiDig nlcces; men overtrof clkaar in pogingen om de Amerikaanse auto nog gtoter, krachtigcr, pompcuzer en bonter tc maken. De Cadillac Coupe uit 1948, ontworpen door ecn sty­ling- team onder leiding van Harley Earl, was de cerstc auto waaruit staartvinncn sproten -wat het mce5t omstreden kcnmerk werd van de vormgeving uit dcze periode - en tegeD 1955, in de CadiUac 'Eldorado' , warcn lC volgrocid. Dczc vinnen warcn echler slechts cen onderdecl van de trcnd . Hct hele ont­werp ademde de snellicid van hct straaJtijd­perk: hct vouwdak dat glooiend vanuit de motorkap naar achteren week, en de staart die vanuit de bag opgehangen carrosserie uitwaaierde om te eindigcn in de uitstoot uit

154

Gopyrrgnted materral

154. Cadil!.c 'Eldondo' Brougham van Gencr:tl MOlors, 1955, aangeprezen .Is cell auto 'met de styling van een straaljager'. Een critiros gaf al comment .. r: 'Nog Ilooit was het zo moeiljjk de esnrie . , V:ln ecn :lU(O tc uen.

de bewerkte stTaaJuitlaten. De functioncle te­kortkomingen van deze brand tofverslinden­de monster waren berucht, maar als we zo over dezc auto' sprcken gaan we voorbij aan de kern van de zaak. Zij waren cen toonbecld van de rijkdom en de macht die in de naoor­logse we.lvaartspcriodc plotseling bimlcn het bercik van de Amerikanen kwamcn . ofleken te komen. De dromen werden gedemocrari­eerd en kwamen binnen icders bereik.

Copyr ric Im<

Het einde van de droom en de terugkeer tot de maatschappelijke realiteit kwamen met de eeonomi chc reecs ie van 1958. pre­cies het tijdstip waarop Ford, voortgestuwd door de golf van de voorafgaande jaren, de 'Edsel' producecrde. cen ontwerp wurin de trend uit het midden van de jaren vijftig wa­ren samengevat. De ontwikkelingskosten be­droegen 250 miljocn dollar en Ford Iced er duizelingwekkende verliezen op. Ook de an­dere autoproduceluen werden zwaar getrof­fen, omdat ze zich aUemaal hadden geeon­centreerd op hetzdfde type produkt in de­zclfd algcmene stijl. Als gevolg van de ceo­nomische recessie en doordat grote, dure wa­gen uit de mode raakten, veroverden kleine­reo uit Europa en later uit Japan ingevoerde auto' , die andere opvattingen over vorm en fun ctie bdichaamden. cen groter dee! van de mark!.

AI was de golf van exotisme die in dejaren

(' OY'Illn '11

de vormgeving van Amerikaanse au­to van voorbijgaande aard, uj bracht fundamentele problemen aan het licht die indsdien in mccrdere of rninderc mate in de hcle con umptiemaarsehappij aan de op­pcrvlakte lijn gckomcn. Dc vormgeving van produktcn richr uch op bewu re en onbc-

157 wuste verlangens van de consument, maar uggcrcerr revens wcrkelijk bestaandc voor­

delen of funetie. Her lcven waarvan men droomt wordr nu ged · finieerd in materiCle tcrmen, en de daarbij horcnde produkrcn worden beschouwd als een Icvensbehoefre. Wie dir wensr, bn mer behulp van dele arti­kelen een fantasiewereld crceren, maar dele wercld blijkt vcrgankclijk en onbcstendig en de huidjge droom wordr achrerhaald door het model van volgend jaar. Naarmarc de m . werd geeoncentrecrd in cen klein aantal grore ondcmemingen, ging de kwantitaticve groei van de produkrie nood­zakelijkerwijs verge:zcld van, en wa hij slcchts mogelijk door cen vermindering van

155 156

de scala van produkten. Tegclijkertijd gingen concurrcrendc modclJcn teeds meer op el­bar lijken. De:ze vermindcring van het aan­tal werkelijke kcuzcmogclijkheden, men met de druk die er op con umenten werd uitgeoefend om toch te blijven kopen, bracht de Amerikaan e onrwcrpcr Don Wallanec crtoe tc sprckcn van dc 'cllcnde van dc kcu­zcvrijhcid' .

Al rcactic ontstondcn allerwcgen con u­mentenorgani aties zoal de in 1935 opge­richte Union in A mcrika, die al

tcchnieken v~~r vcrgclijkende warcn­tcstcn ontwikkelde. Ralph Nader, rs­lid van de Consumers' Union, gafin 1965 de stOOt tot een meuwe militante houding van de con ument met zijn bock IlSafe 01 allY Spud, een grootscheepsc aanval op de Ame­rikaansc automobielindustric. ndcr de druk van dergelijkc organisaties lijn cr gun tigc resultatcn gcboekt, voomamelijk met be­trekung tot de wcnclijkc bcscherming van de con ument in zaken al veiligheid en ga­nntie. De warenonderzoeken van con u­mentenorganisaties zijn gebascerd op ratio-

199

Copyngr.,·n Imag

C lDY Igh 'XI I'" g

155-156. Oat produktcn teeds meer op elkaar gaan lijkcn, laten twee coneurrcrendc )""Iia.nse wasmachine. Uil hct midden van dc jarcn zcventig zicn: (boven) angi rgio 'Tema '64' en (onder) Zcrowan '955'.

~uJ)y Igh xl n Ie 1;]1

Copyrighted image

200

Copyrighted material

nele analyses van de kwalitcit van de artike­len . iettemin is de kcuzc van de con umcnc zdden eeo kwestic van logica. en bLijft de vormgeving, die v;uk instinctief wordt waargcnomen. besli end bij het bepalen van 157 l'Cn voorkcur. Oat er gccn vcrband be taat russen cen aanttckkclijkc vormgeving en functionaliteit blijft ccn problcem.

201

Copyr ~ted IT' r al

Hidden page

de Gn:at Westem Railway om de spoor­breedte op 2134 mm te bepalen. Deze laatste breedte had vcle voorddcn: men kon grotere locomoticven gebruiken die hogere snelhe­den haalden, de rijtuigen voor de passagiers waren ruimer en het rijdcn was stabicler en gerieflijker. Doordat het aantal kilometers sma Is poor echter vecl groter was en het par­lement ralloze voorstanders van smalspoor telde, behaalde het smalspoor onvermijdelijk de overwinning; voonaan moesten ontwer­pers werken binnen de beperkingen van cen kleint.'Te spoorbR'Cdte. Modeme wetgeving met betrekking tot standaardcn en veilighcid heeft vaak even illgrijpende gevolgen gelud voor het kader waarbinnen ontwerpers moe­tell werkclI.

Een tweede indirecre invloed is gclcgen in de groci van de bureaucratic in overhcids- en semi-overheidsinstellingen. Door dc groci van de overheid en haar bereik in de moder­lie samenlevingcn - ongeacht de plaats die deze in het ideologisch spectrum inncmcn -namen ook de bestuurlijke midde1en toe waal mee zij baar uitgebreide bevoegdheden kon uitoefenen. Het gevolg was dat over­heidsinstanties op zo'n grote schaal appara­lUur gingen aanschaffcn, dat hierdoor vaak het lot van produktcn wordt bcpaald. Een grote beste11ing van schrijfmachines of voer­tuigen kan een basis vormen voor massapro­duktie.

De omvang van overheidsbestcllingen heeft ook gdeid tot specifieke ontwerpen voor dc overheid. In ranties als bet ministerie van Openbare Werken in Groot-Brittannie en het Inkoopbureau van de Federalc Rcge­ring in de vs ricbtten in de jaren vijftig clgen ontwerpafdelingen op. Deze leverden vaak cell cnorme hocvcelhcid wcrk af voor over­beidsafdelingen en voor militaire en diplo­maticke diensten, maar hun ontwerpcn wa­ren over het algemecn aan de beboudt.'Dde kant, het produkt moest in de eerstc plaats functioneel aanvaardbaar zijn v~~r de gc­bruikcr. Kenmerkend voor deze ontwerpcn is dat ze vaak afspiegcling vormen van hierarchiscbe verhoudingcn . Ecn hogcre po-

203

sitie of rang wordt bij meubds bijvoorbecld aangeduid door middcl van het formaat van het bureau, het typc en de g.rootte van de stoelcn en variaties in materiaal, kleur en af­werking.

Ook kwam in vecllandcn de overheid to[ hct inzicht dat cconomisch succcs niet allecn a£hankclijk was van materiele en fmancicle factoren, maar evcnzeer v:1n de kwaliteit en de vormgeving van produkten. Dit Icidde tot initiatieven om de industrie te voorzien van een stroom goed opgeleidc oDtwcrpers. Frankrijk narn hierin het VOOrlOuw. Aan het clnd van de achttiende ccuw werd in de grote sreden een nctwerk van scholeo opgericht waar onderwijs werd gegcvcn in vormge­ving. In 1771 werden aileen aI in Parijs zo'n vijftienhonderd leerlingen spcciaal opgc1eid v~~r de industric, en in de ceuw daama Ie­verden de 'Ecoles des Arts et Metiers' nog steeds een kader van geschoolde stijlootwer­pers af, die in hoofdzaak veranrwoordelijk waren voor de faam die de Franse vormge­ving verwierf op het gebied van de arti tieke smaak .

In Groot-Britrannic wcrd onutrecks de ja­ren denig van de vorige eeuw d.uidelijk dat de technische en economischc uperioritcit ­hoc aanzicnlijk ook - onvoldocndc was om het overwicht in de handel te behouden. In cen rede in het Lagcrhuis vcrklaardc Sir Ro­bert Peel in 1832: 'Het is bekend dat ODZe fabrikanteo in a1lcs wat met tc(hniek te ma­ken heeft aI hun buitenlandse concurrenten ovcrtroffcn; maar in de decoratieve voml­geving, zo belangrijk am indu trieproduktcn bij de consument in de smaak te laten vallen, waren zij helaas niet zo succesvol; cn daarom waren zij niet opgcwassen tegen hun rivalcn. ' De bczorgdheid was zo aISCmL".,n, dar het parlemenr eeo bijzondere commissie instcldc om 'te ondcrzocken met welke rniddelcn de kennis van de kunsten en van de principes van vormgeving het beSt ondc-r de bcvolk:ing van dit land (met nante hen die wcrkzaam zijn in de industrie) kan worden verbrcid .. .' De ioformatie die de commissie verzamelde wecs op cen duide_lijk tekort aan gcschoolde

Gopyngnted matenal

COPY'lghted r" age

1 5 -159. Zowcl in hct Duitsc (boven) als het Ru ischc paviljocn (p. 205) werden op de Wcrcldlcntoon tclling vall Parijs industriclc produklcn geexpo=rd als symbolen van nation .. 1 prestige. oj

contra [corden dete in bcidc gev.llen sterk mel de pompeuzc dccoracie van het • • mterJcur.

ontwerpers. waardoor men vaak tegen hoge ko ten ontwerpen uit het buitenland moest betrekken. De com schrecf dit toe aan de ontoereikende onderwijsfaciliteiten voor ku en handwerk lieden, en beval de tichong aan van naar

Fran model. Pogingen om voorstel ten uitvoer te brcngen werden cchter bclem­merd door uitgcbrcide en vaak felle di cus ies over de vraag of academisch kun tondcrwij wei het geijktc middel wa om aan de be­hocften van de industrie tegemoet te komen, cen kwcstie die in Engeland gedurende meer dan een ceuw onbe lecht bleef. AI kon de overheid beleid bcslissingen nemen en mo­len oprichten, zij was njet in t.at de maat­schappelijke en csthetische opvatringen te wijzigen die de uirvocring van haar beleid in de weg tonden.

[n andere landen was de maatschappelijke vooringenomenheid ten aanzien van de in­dustrie echter minder invloedrijk. en om­

het begin van de twintigste ceuw had­den onder meer 00 tenrijk, Duitsland. Zwe­den cn Zwit erland een door de overbeid ge­ub idieerd stel eI van klm tonderwij . Hier

werden opvattingen ontwikkeld waadn vormgeving meer was dan omamentont­werpen, omdat ook aandacht besteed werd aan materialen. con truccies en specifieke olltwerpproblemen. Ook het hoger tech­ni ch was een belangrijke bron van talent voor de industriCle vormgeving.

No de Twecdc Wercldoorlog kwam cr in de mee te landen wetgeving tot rand die het onderwij in indu triele vormgeving fjek toesneed op de behoeften van de indus­tric. [n de mce tc gevallen werd dit gerecht­vaa rdigd door het belang dat de vormgeving had voor het behoud van exportmarkten die in toenemende mate te kampcn kregen met concurrentie ell cruciaal waren voor het op peil houden van het naoonaal inkomen.

Om dezelfde reden organi eerden over­tentoonstellingen waarop

de nation ale produkten werden gepropageerd. Niet allcen verschaften deze evenementen werk aan ontwerpers, ook kon

104

Copv'lgnted 'l1 rial

Hidden page

1.58 1.59

tentoonstelling om Franse fabrikaten aan de wercld te tonen, waama om de zoved tijd 'Tentoonstdlingen van de Produktcn van de Nationale Industric' werden gehouden; van­af 1839 werden ze om de vijf jaar gcorga­niseerd. Vele landen probeerden het onbe­twistbare succes van deze tentoonstellingen a1s door de overheid gesubsidieerde uitstal­lingen van nationale produkten te evenaren. Op de Great Exhibition van 1851 werd ook aandacht gcschonken aan intemationale pro­dukten, en daarna volgden soortgclijke eve­nementcn in alle uithocken van de wcrcld cJkaar op.

Het element van nationale wedijver was op intcmationalc tentoonstcllingen a1tijd sterk. De neiging om vormgeving te gebrui­kcn a!s een middcl om zowel de handel te stimulercn als het nationaal prestige op te vij­zden, tTad in de twintigste eeow meer op de voorgrond. In het lntcrbellom kregen over­heidssteun en -interventie een meer politiek karakter, met als hoogrepunt de W ercldten­toonstelling van Parijs in 1937. Deze werd vollcdig bcheerst door de twee reusachtige paviljoens van Duitsland en de Sovjet-Unie, die recht tegenover elkaar lagen aan weerszij­den van de hoof din gang. Beide landcn prc­senteerden een groot aanta! industriCle pro­dukten in een poging om ccn breed intellla­tionaal publiek van de superioriteit van hun respeetievelijke stelsels te ovt:rtuigen, en het aantal toegekcode prijzen werd uitgebazuind a!s ecn teken van nationalc superioriteit.

Tentoonstcllingen konden ook worden gebruikt a!s instrumellt voor politicke scho­ling co propaganda in eigeo land. Tijdens en na de Twcede Wereldooriog organiscerde de BrilSe regering vele tentoonstcllingen over eell uitgcbreidc reeks onderwcrpcn . Een van de bclangrijkste yond plaats in 1946 onder de titel 'Britain Can Make It'. Zij was vorm­gegeven door James Gardner. Het thenu was 'Smeed zwaarden om tot ploegijzers'; er werd getoond hoe oorlogsindustriei:1I kon­den worden omgebogen lIaar vrccdz.ame toepaumgen. In een stand was te zico hoe van aluminium vliegtuigspanten stcclpannen

konden worden gemaakt. Het was CCIl spran­kelende, kleurrijke tentoonsteUing met op­vallend veel nadruk op de rol van de vorm­geving bij het ereeren van een hoopvol toe­komstbeeld. In dat opzicht was ze ongetwij­feld sueeesvoi. Hclaas was het grootste dccl van de tentoongestelde artikclen ofwcl be­sttmd voor de uitvoer of nog slech~ cen pro­totype en niet algemeen verkrijgbaar. Dcze duidelijke ineongruentie had tot gevolg dat er een tegententoonstelling op touw werd gezer. 'Britain Can't Have It' , wat laat zicn hoe cen propagandistische opzet :deh tegen cen regering kan kercn als zij gewektc vcr­waehtingen niet waarmaakt.

In het Interbellum werden allerlei soorten wedstrijden aangegrepen 001 het nationaa! prestige te verhogen. Regeringen vcrleenden op grote schaal steun en subsidies aan races en pogingen tOt het breken van records voor vliegtuigen en auto's. De tlIssen1919 en 1931 gehouden races voor drijvervliegruigen om de Sehneidertrofcc hoorden tot de bclang­rijkste luchrwedstrijden uit die cijd en trok­ken enorm vecl publick. Aanvankelijk was de race een sportieve kraehuneting en wcrd de trofee tocgckcnd aan het cerste land dat in totaa! drie races zou winnen. Maar nadat de ltaliaanse faseisti ehe partij in 1923 aan de maebt was gekomen, trachtte haar leider, Mussolini, mer aile bcsehikbarc middc1en te bewijzen dat zijn land er weer bovcnop was en bcva! hij de vliegruigfabriek Macchi de trofee ' tegen elke prijs' tc vcrovercn. Deze uitdaging weTd door andere landen aangcno­men. ln1926 won de Macchi ,\139, een laag­dckker met eeo zeer slanke aerodynamj che Iijnvoering, een race die vooral opviel door­dat a!lc strijdende teams finaneied door hun rcgcring werden gcsteund ell aile piloten mi­litairen waren. In de daaropvolgende jaren blccf de riva!iteit zeer sterk, en de technjsche ontwikkcling verlicp steeds sneller onder de druk van de deelnemende landen die aile na3.r het overwicht strecfden. Ongetwijfcld kon dit sOOr! wcdstrijden, waarbij aile aandaeht en finaneiCle middelen werden samengebald, het tempo van de technisehe ontwikkcling

206

Gopyngnted matenal

vcr nellen . In 1931 werd de trofee tcn lottc eens en voor aI v~~r Groot-Brinannii:' vcr-overd door dc Supcrmarinc 68, ontworpen 160 door RJ.Mitchell, die later cen be lisscnde rol :tou spclcn in de ontwikkeling van Britse gevechtsvliegtuigen tusscn de twee wereld­oorlogen.

In de race om de chneidcrrrofee werden de ecr te, enig un onbeholpcn walervlieg­tuigen vervangen door gcstroomlijnde cen-

Copyr r cd Im<~r'

160. Drijvervliegruig van upermarinc 'S68', mel

h.ndlckcningcn van hel leam dat de chncidcrtrofee v~roverde.

207

(.0 Y ghted llate 1;]1

Hidden page

Hidden page

162. Dc upcrmarine ' pitfirc·. onrworpcn door R.J. Mitchell. op zijn centc vlucht in 1936.

vlicgmig, door R.J.Mitchell ontworpen op basis van zijn crvaringcn in de wedsrrijdcn om de Schneidertrofec. Mitchells tcchnischc bekwaamheid en zjjn gevocl voor cen schit­terende ierlijke lijnvoering staan bujten kijf, maar de popul.ire interpretatie van zijn pres­tatie als zou ze de overwinning behelzen van cen bezicld individu op de smmeljge bemoei­zueht van ambtenaren, werd later gecorri­geerd door Jeffrey Quill, de belangrijksre

Copyngnted ,.. age

testpiloor van upermarine in de ontwikke­Hngsfase van de pitfire. In 1974 c1uccf deze in een brief aan her tijdschrifr Flight: 'Er be­stonden zeer nauwe pcrsoonlijke banden ms­en de onrwerpers in de indusrrie, de taf van

de luchtmacht en de .' Op cen in 1976 gehouden ' Mirchell Memo­rial Sympo ium' ging hij nadcr in op djr on­dcrwerp. 'Her prototype was volgcns specifi­carie F.37/ 34 van her minisrerie van Lucht­vaart ontworpen als een gevechrsvlicgtujg dar geschikt was om ovcrdag en's nachts re worden ingezer. Her was geen private onder­neming. zoal soms wordt bcweerd; voor onrwerp en constrllctie was een comract af­gesloten met het ministeric van Luchtvaart.

210

Copv'lgnted 'ilL rial

Bij de eerste ontwcrpfasen van het project waren cchter ook private: onderncmingen betrokken.' Quills uitspraken en persoonlijke ervaring geven grond aan de veronder tel­ling dat het succcs v:m het project was tcrug tc vocren op een o.auwe sameowerking rus­sen overheidsambtcnaren en het ontwerp­tC<lm van Superm.arine, en op het respect d.at men voor clkaar had.

Het voorbecld van de Spitfire belicht wat op politick nivcao ongetwijfeld de primaire funene is van industriclc vormgcving: het bchalcn van een militair ovcrwicht. 10 onze tijd hebben - belaas, maar on -oorlog en bewapeningswedloop als bclang­rijke katalysatorcn gewerkt op zowd matc­riele al5 maatsehappelijke veranderingcn: door het tempo en de rcikwijdte van de ont­wikkelingen waren de effecten ook buiten de militaire sfeer voc1baar.

Of schoon oorlog de ontwikkeling van de vormgeving stimulecrt, is de effectivitcit van de innovatie sterk afhankclijk van de hou­ding aan militaire zijde. Het uitbreken van de Eeme Wereldoorlog bijvoorbeeld stdde mi­litaire leiders voor problemcn die zij mocilijk doorzagen. Het belangrijkste antwoord op de stagnerende loopgravcnoorlog aan het westclijk front was met behulp van grote concentrarics gcschut en in golven aanvallen­de trocpcn cen doorbraak te forceren en het tradirionele patroon van cell door de cavaJe­ric aangevoerde bewegingsoorlog te herstel­len. De ontwikkeling van tanks door de Brit­ten in 1917 bad beslisscnd kunnen zijn. De machines werden echter vcrkeerd gebruikt; zij werden ingezet in een gcbicd met dikke modderlagcn dat bovendicn vol kuilen zat aIs gevolg van kanonvuur, zodat er van bun mclheid en weodbaarheid weinig overblecf.

Dc cerste tanks hadden een log, ruitvor­mig voorkomen. Naarmate er in bet Intcr­bellum teeds meer ontwerpen voor tank en pantservocTtuigen werden gemaakt, werd de nadruk op doclmarighcid van militaire zijde steeds groter, waardoor simpelc, geometri­sche vonnen gingen overheerscn - vormen die ironiscb gcnocg vaak als sym bool golden

211

voor bumanisriscbc waardcn . Dc zware ge­pam crde metaalplaat, die niet zo gcmakke­lijk in een bepaalde vorm te buigen was, werd in platte segmenum gebruikt, zodat vcel van dcze vocrmigcn een gefacetteerde hoekighcid hadden. Een voorbec.ld was de Duitse unk M<lrk Ive, die tijdens de hele Twecde Wcrcldoorlog in produkric blccf en cen afscbrikwekkende indruk gaC van ver­woestende kracbt en gcnadclou.' dficientie. De esthetiek van de ang t wordt zclden be­sprokcn of zelfs maar opgemcrkt. Toch be­horen de kraehnge, onpersoonlijke vormen van militaiT wapentuig tot de mccst wijdvcr­breide en suggestieve becJden van onze tijd.

Ook het streven naat de hcerschappij ter :tee heen vclc vemicuwingcn in de VO l mge­ving teweeggebracht. Dc ceuw ving aan met cen wcdJoop russen Groot-Britullllic en Duitsland om het numeriek overwicht op het gcbicd van verbcterdc typen cOllvcntio­nde vaartuigen zoals zwarc slagschcpcn. Dc ontwikkeling van duikbotcn als docltrcffcn­de wapens in de strijd. en de inlet cryan op grote schaal in beidc wercldoorlogen door dc Duitsc marine voor aanvallen op over zee aangevoerde voorraden, brachtcn Groot­Brittannie twee maal op de rand van de ne­derJaag. De hydrodynamische vorm van de u-boten uit de Eerste Wercldoorlog had Cl"1l

grote invloed op opvattingcn over stroom­Lijning, en de nicuwc wijzen van voortstu­wing - zware e1ektromotoren onder water, dieselmotoren a.an de oppcrvlakte - werden na de oorlog op grote schaal toegcpast voor civicJe doeJcinden. Sindsdicn zijn onder­zecefS ceo ccntraal clement in de strategic op zee. Dc gcstroomlijndc, zuivcre vorm van vaartuigen als de Amerikaansc atoomonder­zcccr Skipjack uit 1958 ell zijn opvolgers, staat in schril contrast met ht't vcrwocstcnd vcrmogcn van hun kcmrakcttcn . Gcziell zijn vernietigingskracht lijkt het misschien onge­past om over dit vaartuig in esthctische [cr­men te sprcken, niettemill is het op zee, om met W.B.Ycats te spreken, 'van cell scbrik­wekkende schoonhcid' .

Vormgcvingswaardcn in vcrband bren-

Copyr ~ted IT' r al

c 10Y'lght'ld 'lgfl

Copyr grtc Im< gc

163- 164. Dc afschrikwekkende boekigheid van p3l1tSCr­voertuigen \lit d Tweedc Wereldoorlog: de Duitsc tank M:a.rk Ive (boven), en de Britse pantscrwagcn Humber (onder).

212

165. De organischc vorm van de Amerikaanse 3toom­onderzc";;r Ray drukt een funcrioncle hal lllonie met zijn omgeving uit die in chril

• • contrast t331 met zlJn • • • • • vemtcngmgscap.otelt.

c.,opyngnted mL nal

Hidden page

Copyr grt( 1m gc

166. Elc:ktrische instrumentcn van iemen die in het tijdschrift Dt utsclrt r . cI",ik uit 1939 werden .angchaald .Is voorbeeld van de 'sehoonheid van dc technologic'.

gen mer militairc en polirieke doclen i een problcmatische zaak. Ncrgcns rreedr dir zo duidclijk aan her Iichr als in her gcval van Duitsland in de periode van het Derde Rijk. De hcrinnerillg aan een regime dat de prin­cipes van industriele rationalisatic toepaste voor de vernietiging van miljoenen mensen laat ons nog steeds Diet los; en om begrijpelij­ke redenen zijn hi torici cr vaak voor tcrug­gcschrokkcn om vormgeving in dit verband te bekijken. Niettemin gebruikte het natio­naal- ciali tisch regime op grote chaal vormgevingswaarden rer bevordcring van zijn politiek en ten behoeve van ideologi che rechrvaardiging en propaganda.

Vormgeving werd in Duirsland op uiteen­lopendc manicren gcbruikt; aan de ba is lag echter steeds het gegeven dat de nationale en economi che middelcn in tocncmcndc mate werden aangewend voor cen offensieve, ex­pansionisri che buitcnlandsc politick. Vanaf 1935 kwam de nadruk reeds meer te liggen op een autarkische politiek, op verhoging van het niveau van de nationale economische onafhankelijkheid. Daarom moe r men ter vervanging van ingevoerde marcrialcn steeds meer gebruik maken van materialeD die gc­makkelijk in het land zelf te vcrvaardigcll waren, vooral lichrc meralen als aluminium en magnesium. kunsrstoffen en inheellue houtprodukten. Het effect op de vormge­vmg was zichtbaar in twee globale tendcnsell die op het niveau van de vorm misschicn strijdig lijken. maar beide voortvloeidcn uit de zojuist be chreven politick. De eerste wa cen tendens ror technische verfijning en mo­dernireir, noodzakclijk voor het bereiken van her vereiste marerieJe overwicht in wapens en uirrusting. zonder welke Hiders expamio­nisOscbc plarmen niet uitgcvoerd kondcn worden. Op innovatic en kwaliteit van vormgeving en produktie werd onafgebro­ken gchamerd, en meo benadrukte de esthe­rick van goedcren cn apparaten 31 her zicht­barc bewijs van de Duirse superioritcir. Her­haaldeLijk werden cr tcntoonsrellingen ge­houden over 'kunsr en tcchnologic' en in een officiecl tijdschrift voor ingenieurs en rcch-

214

(" lPY'llll1 j rTk n II

166

nologen, Delllsc!J( Tec/milt, kwam regelmatig al thema 'de eho nheid van d technologic' aan de orde, met uitstekende [oto' van bij­v orbecld de nieuw te e1ektrische apparatuur van iemell , of details van een Mcsscrsch­mitt 109, die de vaak fa cincrendc, voortrcf­[e)jjke visucle vorm gocd dedcn uitkomen . In 193 8 werd de Duie e Hitler ant­woord op de obelprijs, roegekcnd aan vier ingenieur-ontwerpers: Ferdinand Por ch , bekend vanwege de Volkswagen: Fritz Todt, hoofd van de organisatie die de aueobancn aanJegde; en dc vliegtuigonrwerpers Em t Heinkel en Wilhelm Mes cr chmitt, vanwc­ge hun 'culturelc arbeid' en 'ani tiekc crea­ties'. De nadruk op de vi ucle vorm diende een algemeen propagandi tisch docl, maar opmerkclijk genocg werden de milieairc toe­

gen en mogc)jjkbeden van ontwcrpen zelden gcnocmd. De cstheriek werd gcbruikt om de werkclijke doclen te verhullen, en moe t tegelijkertijd de lof zingen van de middelen om deze doelen tc bereiken.

In de rwcede, heel andere tenden lag de n3druk op traditionelc waarden en vormen. Dc Duit c p ndant van de Arts-3nd- raft­beweging werd hier verbonden mct een 'Blu t und Boden '-ideologic, en de deugdcn van eeuwenoude vormen en Duitse maeeria­Icn werden afgezct tegen het 'ontworteld ko mopolitisme' van de functionele vorm­geving ujt de jaren twin rig. Vele traditionele typen meub Is, zoals toelcn van het Anglo­Amerikaanse Windsorrypc, wcrden in grotc aantallcn en in tandaardformaten geprodu­ccerd voor gebruik in opcnbarc ruimten al ne!wegrestaurants en fabriekskantines. In

gestandaardi eerde on twerpen zoa I die voor dc organisatic • chonhcit der Arbeit', be­doeld voor fabrieken, kantorcn en arbciders­, iedlungen', combinccrd men cconomi h voordcel en nationali ti che styling, in het treven naar een politick dic de onvrcde van

arbeider moc t u en do r middel van vcr­beteringcn in hun omgeving.

In fcite werd de esthetiek door het n3rio­naaJ- ocialisrischc regime bij e1kc dcnkbarc gelegenheid en op aile niveau van het be-

2 15

Copyngrlc 1m gc

Copyr rIc Im< c

167-16 . Tradi[ione1e to~ l vor l1l"n volgen

s[;1l1du rdspecificacie , onrworpen voor dc organ i acie , chonh~it dcr Arbeit'. 1937.

Copv'lgnled 'l1 nal

man gebruikt om zijn cigen culturcle be­staansrecht te propageren en om crvoor te zorgen dat een rationele beoordeling werd opgeschort. Er is hier sprake van cen para­dox. Vccl indu tric!c vormgcving in dcze pe­node was van een ujtermatc hoog ruveau, gemeten naar gangbare cri teria als de relatie tu en de materialen en het produktieproces, de kwaIiteit van de produkrie en de estheri­schc vorm . Tegelijkertijd tOnd zij in dien t

Copyngnted rr age

(' lOY Illnt r 1llrl

169-170. Hawker Hurricane (hoven), omworpen door Sidney Camm, en Me 109 (onder), ontworpen door Wilhelm Messcrschmilt .

216

Copv'lgnted 'TIL nal

van een weerzinwekkende politick. Dit maakr de genoemde bcoordclingscriteria nier noodzakelijk ongeldig. Her berekenr cchter wei dar 'goede vonngeving', al wordr zij ge­ddinieerd in rermen die pecifiek zijn voor cen kun tv Twerp of apparaat, nict .moma­tisch verbonden is mer heilzame cthi che of politicke idealen; bcide worden weliswaar v •• k mer elka.r gcassocieerd, maar zjjn daar­am nag niet betzelfde.

CopYrighted Image

Wanneer men de Duit c en Brit e vorm­geving in deze periode vergelijkt en daarbij gevoelen van nationali me pzij zet, i dui­delijk dat er op belangrijkc teTreinen, ZOWei

technisch als wat vormaspccten betreft, aan­zienlijke overeenkomsten bestonden . Oat is bijvoorbeeld her gcval .. de H.wkcr Hurri­cane en de tt Me 109. Er zijn zeker vcr chiIJcn !'Us CIl de twee vlicgruigcn, maar deze hcbben cerder bctrckking op de­tail dan op pumen . Heide landen had den zware goederen locom orieven nodig voor het nanspon van militaire voorradcn. en heten 'soberhcids'-ontwerpcn makcn die ecnvoudig van constructie moesten zijn en

217

17 1. Woonkalller gemcubileerd met 'Utility'­m.ubels tijd.ns de opening tentoon (clling. 1942.

COPYrighted IT'aterial

Hidden page

Hidden page

Hidden page

dc .. Het 'wegwerp '-idee i.\ - deds terccht -vaak bekritiseerd, maar het valt moeilijk te ontkennen dat het in oorlogsomstandight~ den zijn verdiensten had. In feite l4at dit weer zien hoc veranderde politieke of maatschap­pelijke omstandighcden het bccld dat men van ontwerpen heeft, en de wanden die men eraan toeschrijft, kunnen wijrigen.

Sinds het eind van de Twecde Wcrcldoor­log is de bemoeienis van regeringen met on­derzoek en vormgcving van wapens on ver­minderd voortgegaan. Met name in de vs en de Sovjet-Unie heen dt'Ze betrokkenheid zich uitgebrcid tot ruimteonderzoek, het­geen aan het eind van de jaren lCSrig Iddde lot een nieuwe reeks stijlclementen, geba­seerd op de vorm van rakctten, ruimteapsu­les en de uitrusting die da;trbij hoort . Zc wer­den op grotc schaal tocgcpast op statische, ondcrmaansc objectcn, op dezclfdc wijzc als stroomlijning in de jaren derrig als zuiver stijlmiddel wcrd overgenomcn.

De rcgeringspolitick richt rich c.chtcr in hoofdzaak op mcer aardse aangelegcnheden, met name op het bevorderen van de vorm­geving als verkoopmiddcl. Organisaties a1s de Council of Industrial Design, in 1944 in Groot- Britt.annie opgcricht, wcrden inge­stcld om de belangstelling voor vormgcving te stimuleren en de industriele vormgcving, vooral in expongerichte bedrijfstakken, te verbetercn. Zclfs in de Sovjet- Unie, waar commercieIe concurrentie en consumcnt-gt'­richtheid ontbraken als prikkels voor de in­dustricle vormgeving, kidde de noodzaak om te exporteren en te kunnen concurreren op internationale markten in 1962 lot de op­rich ring van de Alnlssische Raad voor We­tensehappelijk Onderzock naar Industricle Vormgeving, onder lciding van Joeri Solof­jcf. In Japan beheert het ministcric van Han­del en Indu.~trie een Il15tituut voor IndustrieIe Kunst, dat op het terrein van de vormgcving

22 1

diensten vcrleent aan kleine produccntcn en bcschikt over een onderzoekslaboratorium voor industricle produkten waJr aile cxport­produkrcn worden ondcrworpen aan testen en proeven.

Politickc illvloed op de vormgcving openbaart zicb op diverse manicrcn, sOlllmi­gc openlijk en duidelijk zichtbaar, andere minder direct. Nicttemin is vormgeving zcl­dt:n aIlCt'1l maar cen weerspicgeling of uit­drukking van een specifiekc politick of ideo­logic. Vormgeving kan gemakkclijkcr poli­tick bdnvloed worden doordat het ontwer­pen lich ontwikkclde tot een activiteit waar­in slcchtS met cen bepcrkt lantal ovcrwe­gingen rekening wordt gchoudcn. en waarin ontwerpers gcen zeggenschap hcbbcn over de voorwaarden waaronder hun specialisti­sehe arbeid plaatSvindt of over de tocpassing ervan. Binncn deze beperkingen bchoudcn de ontwerpers cen zekere autonomie: hun werk wordt niet aileen bcpaald door 1113at­schappclijke en eeonomische verhoudingcn en politicke beslissingcn, maar ook door per­soonlijkc faelOrcn als het talent waarovcr ie­mand beschikt en pcrsoonlijkc rclaties. Daar- . om kan llitstekende cstheti~ehe en funetione­Ie vormgeving lOt stand komcn onder de meest ongunstigc omstandigheden, en wan­neer men olllwerpen bcoordcclt in ht,t Heht van het dod waartoe ze dienen , verwerpt of ontkent men daarmec niet het crcaticvc ta­lent waaraan xc ontspru iten. Of her natuur­lijk vermogcn van de mcnsclijke creativitcit, belichaamd in het uitcenlopend wcrk van ontwerpers, cehter wordt ingczet voor heil­zame docleinden die de waardc van ons be­sta<1n vcrgrotcn, of voor reprcssic en vernieti­ging, is steeds stefker aflJankclijk gcwordcn van overhcidsbeslissingcn. Het ziet cr niet naar uit dat poli ticke instcUingcn ccn mindcr cruciale rol zullen gaan spelen.

Gopyngnted matenal

Besluit

In de loop van Iuar hiswrische ontwikkcling i., het de bc1angrijkste functic van de indus­tricle vormgeving geweest, de technologie in cell bruikbare vorm te gieten , die voor zo­vee! moge!ijk menscn tocgankclijk cn begrij­pdijk is. Vormgcving werd in de industricle arbeidsdeling een specialismc, cen van de velc wcrkzaamhcdcn die worden gcvat onder de algemene nocmer 'ondcrzoek cn ontwikkc-­ling' . Het creaticve proces van het bedenken en omlijncn van vormcn is hierbij gcschciden van het arbt'idsproccs waarin die vormen worden vcrvaarrugd.

Ln de meestc gcvaUcn hebbcn OnlWCrpCTS de hun webedachte rol van specialisten in or­ganisatics geacceptcerd en zich craan llnge­past, cn zien zij hun werk als een op zichzclf staandc bezighcid, die berrekking becft op het verfunen en vcrbeteren van vormen en gcbruiksmogclijkhcden die al va.\tliggcn. Het zou cehtcr volkomcn onjuist zijn ontwcrpers af te schildercn als louter radei tjcs in ecn gc-­heel. In hun gcledercn treft men vele maat­schappelijk bcwmtc en verantwoordelijke mannen CD VTO\lWCD aan, rue niet aIleen ge­vodig zijn voor de bchoeftcn van hun op­drachtgeveTS, maar ook van degcnen die de door hen olltworpen prod uk ten gcbruiken en wier leven erdoor wordt belnvloed. Hun werk hceft in belangrijkc mate bijgedragcn tot het grotere wclzijn, comfort en gemak dat steeds meer mensen ah nor­maal beschouwen. Degenen voor wie deze zaken niet zijn weggdegd, zien ze als cen Dorm om naar te strcveD.

T och is het zich uitbreidende beroep van industriecl ontwerper gevangen in cen inge-

222

Gopyngnted matenal

Hidden page

Hidden page

Hidden page

Hidden page

Hidden page

Hidden page

C pyr reo

• ....... tz l "I-Pia. 01. M d! &ph, lA tn. raldcl" .. ~ ...... , I . Ju.aJ .. m .... .. "'"01111 111 ..u.d ... 6.hH' up,u wa ..... UIlMi ..,. ..... ~T • eMrI . . .. allnr lift cmd • • taMPY oUo,. n.. 11''' •• 01 .... fi e!' ..... ttl' Ia~Ja4 ' . :!MII .... .... , • flo' 11"" ,oil 1~1I

n.. la n.t, Ih .... " re",iAlac:I . 1 ... 111 ... '4 bockycu'lI ... ...,., ••• tutty .... ..,... 1M _I h ,.. -...4 , • •• u.. ""~"'I ., c: 7 ' tt ..... ' ...... , .... n.. U .... ' .. UrI .. . . tcmdstd ' .. ........ I I+.',t. "rem. .t II:,." Oft . ! .. o-..a ia.bt. •

r ...... c.:a ...... .. UI . .. n. un ... ,.. .... ,. . .., an ........ IM • ...,i ... omilloAI ., (' 7 uct. ___ r\aJ la .. .. .,reJ . Ida .. waiL .. .,.. .loKt"r to' 'nlClllrv .... ...

.... r,. "r \8; tiro .. Iry • MOP , . .......... . U," , . ... . , ,, • • ' .,.. ..b.,..,.r ClrCVID

•

ed bathroom NEAREST

"' .. duJ hlu ........ ,d .. 1 .f a MW phu .. " ..... o ny .. ,.ta .......... , pl .. mbe, .... r .. ,t.lwiIt, ...... ~(. koalftna •• ,."_ H__ 0,.11-" ' .. CO, II au: .. c: .. n. • r_pw. kt '11£ I ...... hi" • ... be ru_' IaM"O •• duo r, ... b" V\" etr~ 1 1I1 ............ L_ .ow Th# I

... Ds d, .. C.~., • .... , .,1.. ''''''' .., t Iifc1 r", t ........... .. flMI Ill ......... tI_

... .. " ... ..,-t .. , ... ae.; _""'lra ... .. .. ........ tOf dHo \o~,' ....... II1II r ... ll" .. .. ,. la tu~, r r...u.... hfo.-. ~ L ,tt """"'" .. '-M :l ( •• _ "'" I~ .. 't ~I .. n

Ut .1 .. h .... I..c-. ,n "'Hl,. f'4 .pr .... • • 0 .r.lIably , ......... Iorw .. , .,cf.oo ... ''''.

•

~.," .. t .... ." .. tk. I ..... ttw _..., ........ ,n .. , a' .... ~..-t.1bPl

rat.4 too,,..... aH ... , z.~, .. t o,"""ft. lO! h"Q .ty 'ho'l aftT .~ It.. P' .............. ~

ttu. 1"' ..... ·0 ...... Iou" .... , _ ... , •• a"4"" a' ,w •• tolo,ul we I.", 11'101 to"" 0 II01I.t,on """,0-,."., '2,. wl'l. " .. ".'10 ... 1.. ,"'" r.~""a ol"j 21 or ...... ,.0 .. ' ... 1 01 _",1. ,'0"" ... 11'1. .. ~I t. ..... ," i:h"

I : •

•

•

N · .. 11 ............ t,,'.... A . .. ·,. . _ V· ..... , 011 101, .. , q ••

pn9G Y .. til. 11'1. .. , .·d .h," P"'"" t:hlW" tn" "10('0" oJ ..... '" ~"'. IIhI ~ • .-.cape of .... , Thfo d ... . to"'f' hot. .... " II .. tW2 ..... t.oa • "', .. IM~ tbw" .. r"'"1'! It,,,., ..... ......, Cc> ..... h-... , ..... """ •• t 'lOt; ..... ",I., Oil"""" .... pot ..... ",,, laf.~' ..... d. ., 1'4 ... (.lIalMf~ wUh • lora' "CI~"" pt" .. bf.r 'OJ> , ~"'II. .... ..... II ..... lot _0'''' .. ,..~ P ... 'k .... ' •• r ..... . ....... ,. ... ....

" .. rt 7 U· .... P II 71"dl~ ~11~ .... ". ( ... ~, .. , • .,0" Th .. ..t'lt .......... Q a. •• f1 •• f1OCfi IIjllurO"Ut!' •• tI ..... , rht> .. ... .. brl.a4 t"-" ..... hI., ..... ,,~ dw ,.".",," .!.a.... U .. d .. , 0'"

hi • at ....... .w'''' .~ ('~tf'd .,Ih n~ ..... ,,"" .... onI4 4 ........... "'t~t A" ..... 1," .... '..., .. "" 1ft , .. t ....... f!. , • •

.JUt. ... ,. .... ,. ... 1 .... 11 , ... .at ... Iwot " .. .. III" 111 fliT ••• h.· ........ k' I ........ I'" til" lIa.,.. .... ~r<'r15s • ".,"" .. a., OM ........ "

•

•

1 o. Buck min fer Fuller Dym.xion-b dkamer, zoals

aangcprcz,cn in ecn 2dvcrtcntic in Tho Lad/t , 1937.

c: pyr ad rT' _-"r .11

Hidden page

Een keuze uit de

literatuur

De enige, ,peci.al op vormgcving gcrichtc biblio­grafie in het Engels t.aJgebied is A.J. Coulson, A Bibliography of D<Sign ill Britain, '979. Oa.e bev.t verwijziIlgcn n.M bockerl en utikdell over de ontwikJceling van de industride vonngeving. niet aileen in Groot-Britt.nIlie. ma.r bchandeh ook de voomaam.ste invloeden uit Mldere landen. hoewcl wat dit Ia.t.\tc betreft gecn aanspra.k wordt gl~ maakt op vollcdighcid.

Amban, E., Italy: Th. Ntw Domtsri( ulPIdSlill" . New York 1972. Catalogus van ccn breed op­gezctte tcntoonstelling in het Museum of Mo­dem Art over de modernc ltali.ame vormge­v'ing, met utikdcll over de gc:.,chicdcni, en theorie van de ltalia.me vonngcving ell vele schittercndc ilIustraties.

Ames. K.L., 'Grand Rapids Fumimrc at the Time of the Centeunial', in: I.M.G. Quimby. Winttt­I/un Porifolio 10. Charlottesville 1975. Eell uit­stckcndc. gedctaillccrde case-study.

Architcktenkammer HesseJl . CataJo\,,,IS: F.,djlllvIlI K,am,r, Wtrkkalalog 192)-74. Fr.ukfurt 1975 . Bcvat cen uitgcbrcidc collectic wC'rk v3n cen voor.anstaa.nd lid van de beweging '0 .. Neue Frankfurt ' .

Arts ouneil of Great Britain. Catalogus: Arr ill R,,'ollll;,," (Sovjcrunic). 197 1, behandelt de .vantgardistische experimentcn.

- , Catalogus: The Thirtits, 1979, bevat ook in­dusrriCie onrwerpcn, .1 is de keus niet rcprc..cn­tatiec.

Atterbury. P .• en L. Irvine, Tnt Doullo" Story . Landen 1979. Een uitstekende kleinc eatalog"$ over de gc" chicdenis en de pro<luktcn van deze ondcmcming.

Banham, P. ReYllef, Thtory and Design in lit, Fiw Machint Agt. London I¢<>. Ec.n bclangrijk werk over de avanrgardistischc bewegingcn in archil'cctUl1Ur en VOl mgcving in het begin van de rwinrigscc eeuw .

231

Gopyngnted matenal

BUOlli, P., Rielvdd FurnilUrt. Londen 1978. Ben gcdclaiUecrde bcschrijving met 121101C tekenin­gen en i! lu.nrati(.'S.

Bayley, S., In Good Sho~. Londen '979. Bcv", c(."It inten ..... me sdcetie tehlen OVCT modemc vormgeving en a rijk gcillustreerd . Dc vaie van de au leur op vormgcving als de 'cigclllijke kun.st' van dczc ccuw is echter tcndc:ntieus.

Baynes. K ., 1",/uSI,;.1 Derign and ,'', Communily. Londell 1967. Ern Korte uilcenzctring van cen praktizen"ltd onlwcrpcr.

BeCT, E.H., Scandinavian Dt1ign: ObjtCIJ of a Lift Slyit. N(. .. v York '975. He.1 beste boc.k tOI nu loe over de kwmcnaar-ontwerpers. Stimulc­rend geJChreven en prachtig geillumeerd.

Bell, Q ., Tht ehools of Dtsig1l. Londen 1963. Ecn wctenscbappclijk overziebt van de pogingen om in Enge1and in de ncgenriende ceuw cen .ystcem vall vormgevingsondcrwijs op te zel­ten .

Benton, T .. Tht t1/! Objtctivily; T. en C. Benton, Design 19Z01; T . Benton e.a., E",opt '900" 9' 4. Mihon Keynes 1975. Ern reck. Open Universi­ry-uitg.1ven over architcctuur en vormgc:ving die veel hebbbcn bijgcdragell 101 de onrwikkc­ling van de gcschicdcni. van de vormgeving al. v.k .

- , en C. Benton, in samcnwerkillg mel Dennis Sharp, Forr" a"d Function. 1975. Ecn uilgebrcidc bloemlczing van Icksten.

Bewam. A., Dtsigll . Humondsworth 1938. Ecn overzieht van de hcrvormingsgczinde Opval­tingell van de jaren dertig, die het publiek pro­bccrden op Ie voeden 101 de no rmen van de 'goede' vormgeving.

Bicknell, j., en L. McQuisten (red.), Dtsign for .,d. Oxford '977. Ern rceks voordnchtcn

gehoudcn op her gelijlm.mige congres van hel R.oyal College of Art.

Bahop, T. (red.). Dtsig" Hutory: Fad or FUllflioll? Landen 197 . V oordracbtcn op de jaarvergade­ring vall 1977 vall de Design History Soc.iety mel enkete goede bijdragen oVer verschillellde a pecten van de industriCie vormgeving .

B0e, A .. From COlhie Rt vivall. FUflCtional Forrn: A Sludy of Vieto ri"" Tlltories of Design . Oslo '957. Ecn spccialistiscb en wetcnscbappelijk werk .

Buddcnsicg, T .. en H. R.ogge, InduItritl."ltur: Pt­t" lknrtns und dit AEG. Berlijn 1979. De «me gcdetaiUecrde bescluijving van Behrens' werk voor dczc ondememing mel «11 uitgebrcide catalogus Van ontwcrpen.

Bush. 0 .. Tltt Strtamlined Dreadt. N ew York 1975. Een fraa; gcillustrccrde stu die die voor cen grool ded de verwaarlozing van dczc pe­riode van de Amerikaansc vormgeving gocd lIlaakt.

Campbell. j.. Tht Crrmall Wtrkbund: Tltt Politics of Riform in tnt Applitd Arts. Princeton 197 . Ofi<:hoon meer geconcentrccrd op politicke dan op visucle aspecten, lOeb een waardcvolle >ludic over dil ondcrwerp.

Carrington, ., Industrial Dt1i.~11 ill B,it.in. Lon­den '976. Ern pcrsoonlijk relaas, mindcr breed van opzet dan de [itd doel velllloeden .

CelanI, G., Marcello inoli. Milaan 1968. Een Iraliaamc studie, imercssam vanwcgc de iIIu­stratie>, die rowel voorbcrcidende scherscn als vollooid werk omvatten.

Dickinson. H .W .. MaltiIe", BouIIO". Cambridge 1936. Ecn vefoudcrde, maar nog steeds bruik­bue srudie.

Dickson. D., AllmUllive Technology and Iltt PoliliCJ of Ttrllllital Change. Landen '974. Ecn over­ricin van modemc allernalicven voor de indus­Iriele samenleving met c.:n bcsprcking van de itnplicatie< voor de vormgeving .

Doblin. J., Ont Hundred Grt.t {>roduct Drs.gns. N t'w York 1970 . Ben 1nrcrcsunte selectic met commenlaren n n cen bckcnde Amerikaanse ontwerper.

Dorfles. G., /I Distgllo Industrial. t I. sua F-Ilt lita. Bologna 1963 . Ecn inlciding in de Ihetick van de vormgeving door cen vooraanslaand !Ia­liaans theoreticm.

Drexler, A .. Charks Eam .. : Fumi"'rt from Iltt De­sign tol/tetion, tltt MUS<'llm of Modml Arr. ew York 1973. Ern gcilluslreerde venameling van Eame<' mooine werk.

Dreyfuss. H ., Designing for Ptoplt . cw York 1955. Ecn symplutick en koslelijk rdaas van een van de grooute moderne ontwerpers.

Dubois,j.. Pfostics Hislory USA . Boston '971. Ecn studic Over de onlwikkding en vcrbreiding van kun<tstolfcn.

Ellis. C.H .. Tiu Lort of Ihe Train . Londen 1971. Ern dikke pi! over de ontwikkeling van loco­motieven en rijdend lIlatericcl in vde landen. Ern goede algc:mcne ink-iding, overv!o"dig gollu tret:rd.

Farr, M ., Dmgn in Brilish Indu<lrY - A Mid-Ctntu­ry Survey. Cambridge '955. Een lIilgebreid overzicbl. waarin cehlcr cen moralitcrcndc toon wordt a""gcsl'gen tegen de vormgeving.

Copyr t>ted rrater ell

F. ulkner, T . (red .), Design 19°0-1960: Sludits ill Desigll alld Popular Cullure oj III< zOlh Cenlll ry. NewClstie ' 976. Ecn bundel voordnchten van het eerste congrc over de ge ch iedenis van de vorm geving dat in Groot-Brirtannie geho uden \verd .

Forry, A., en G. Newman, Brilish DtsiJlII . MiJron Keynes ' 975. N og een O pen Universiry- uit­gave, mer cen geede bcschrijving van de <lek­trificatie van het hui houden en de invloed die dele had op de vormgeving in Groot-Brittan-... me.

F05sati , P .. II Design ill Ilalia: 1945-1972. Miban ' 973 . Be chrij ft en iIIustreert de uitmuntende prest3ties van de n300rlogse Iralia.nse ontwer­pen.

Geffr ye Museum, Londen . . talogu5: lilily Fllr­lI illlrt alld FasiJioll 1941 -195 1, ' 974. Ecn beknop­te, maa r uit tcke'nde ca lalogus over de be­mocien i sen van de Britse regering met de vormgeving in de T weede Werd doorlog.

Gemcelllemuscum, Dcn Haag. Catalogus: Pin Z wart . Den Haag z.j. (ca . 1976). Beschrij fl de ontwikkcling in het werk van Z w. rt op hel lerrein van de gnJi che en indu triele vorm-

• gevmg. Giedion, ., Mtdlauizalioll lolln COllllllalld. New

York 1948. Eon soms persoonlijke gerinte, ma.r onontbeerlijkc uitgave, met een over­vloed aan voorbeelden va n gemech:miseerde produklen uit aile a peClen van hel dagclijk leven.

Goodi on, N ., Orlllo/u : Iht work oj Matthew Bou/-1011 . Londen 1974. Of schoon dit bock hoofd­zakclijk i gericht op cen speci fi ek aspecl van de produktie van Boullon, bevat het uitstekende hoofdstukken over de vorm geving en fa brica­ge in oho .

Greif, M ., Dt prtssioll Modt", : Tilt TI, irl its Slyit ill Amtrica. N ew York ' 975. Meet cen produkl van per oonlijk enchousi. me dan ecn wet en­chappelijk werk , maar het bock is fraai genIus­

trcerd en geef! cen goed tijdsbeeld. Hald , A., en .E. Skawoniou ,ColI l<mporary (an­

dinaviall Dtsigll . Leigh-on- ea 1951. Ecn wat droog ovcrzich! van hel werk van de kunste­naar-ontwerpers.

Hard af egerstad, U ., Modern Fi/Jll isiJ Duigll . Lo nden ' 968. Ecn kort overzicht van de Ont­wikkcling en de belangrijkste ontwcrpers.

Haresnape, B., Railway Dulg/J sillu 1830 (Iwee de­len). Londen ' 96 ; en Brilish Rail: A ) ollmt y by Desig" . Londen ' 980. amen geven deze boc-

233

ken ~n uirgebreid overzichl van de verande­ringen in de vormgeving v.n d Britse poor­wegen.

Holm, B. (red .), Fli llJzig ) ahrt DtlllS(iJtr ormcII ­al/ssdlllSS. Berlijn 1967. Ecn offi ci.cl vcr lag va n de o nc-wikkeLillg va n de sttllldaa rdiscring in Duitsland .

Hutching , R.., ovitt tiell(e, Tee/molagy, Dtsigll : IlIIer.ctio" a"d (OllVttl/trltt . Londen ' 976. Be­schrijer de opko mende rol van de vormgcv ing in de ovjct- Unie.

Katz, ., Plastics: Desi.~IIs alld Maltti.ls. Landen 197 . Een uilgebrcid overzichl van de onlwik­kcling, eigenschappen en IOCP' ingen v.n dil meest verbrcide modeme materiaa!' Fraai gci1-lusrreerd .

Kell y, A., TIle lory oj Wtdgwood. Londen ' 930. Verouderd, maar veelo nw.ttender dan vele la­tere sfUdi es.

Kouwenhoven, J., Madt i" Alll ttir • . New Yo rk 1975· U itgebreid overzicht v.n de opkomst en invloed v.n het 'Amerikaansc systccm' .

Lancaster, M ., Elm,ic Cooltillg, Heat in.~, Cleall in.~, elr.. Londen 19 '4 . Ecn eigen •• rdig ma.r on­ont beerLijk overziehl van de vormgeving van produkten .an het begin van deze eeuw .

Le orbu ier, Ve,s l/Iltarcl, iltclll rt. r . rijs 1923; En­gel evert. Towa,ds a I ew A r(lIiltrlllrt. Londen ' 9l7 (pockelcd iric (970) . Een onmi bare uit­gave voor een beter begri p van de in vloed die indus!rieproduklen uitoefendcn op een van de mees! voon.nsra.nde arch itecten en architec­ruurtheoret.ici van deze eeuw .

Lifshey, E., T Ilt HOl/uwares lory. hie.go ' 973 . Uitgcgeven door cen vcrcniging v.n produ­Ce'nlen, met sterke nadruk op commerciele groei, maar uilgebrcid geillustreerd en zeer bruikb.ar.

Lincoln , E., Tilt Eltel, ic HOllie. New Yo rk '936. Seh t r cen beeld van de periode waarin elekrri­schc arrikelcn Amerika in mel tempo verover­den.

Loewy. R. .. T i,e Loromolivt: Its ESII,elics. Londen en N ew York '937; e/le, Ltove Well E"ol/g" A lo"t. Parijs 1963; en IlIdllSI,ial Desigll . N ew York ' 979. Samen vormen deze bock en cen fascinerend ovcrzicht v.n het werk en de denk­bcclden van een v.n de klcurrij k te en ucces­vol, !e modem e ont\ erper .

MacCarthy, F., A ll Tllings BrlglII Qlld Bealllif" l. Londen 1971, heruitgegeven aJ A His/ory oj Brilish Dtsigll , 183°-Today, 1979. Een gekleurde visic, hoofdza kclij k gcricht op de ontwikkelin-

C )I)Y'lght ld nc n II

gen die leidden eO[ de imtcUing van de Council for Industrial Design.

Man., J., EI Dist;/O illdlutrial. Barcelona 1973. Een voortrcffelijk boekje dae een globaal overziche biedt van de historiscbe ontwikkeling van de vormgeving en waaru, deze wordt beschou wd als een creatievc: activiteit.

Meikle, J.. T.v,,,,i,,,, Ce"tury Lilllit.d. Philadelphia 1979. Een gedet.illeerde beschrijving van de theorie en praktijk van de indunriele vormge­ving tUSSen de twee wereldoorlogen .

Meller, J.. Th. BlIlk",i,..,.r Fllller JUader. Har­mondsworth 1972. Fuller hoefe ZL"Cr vee! ge­schreven over de mccst uieccn lopende onder­werpen . Deze bloemlezing biedt cchrer een goede introducoe tot zijn werk.

Mercer. r- ,A., Tile l"d'lJtrial Design Co/w.l,mll. Londen en New York '974. Een beknopte weergave van de nand van z.ken op het mo­ment dot in Groot-Brittannie adviesbure-aus voor de vormgeving begonnen op te komen .

Middleton, M .• Group Practiu ill Desigll. Londen 1967· Een bespreking van groepswerk met en­kde goede case-studies.

Munari, B.. Dtsigll as Arl. Harmondsworth 1971, Persoonlijk verslag van zijn ontwikkeling van kunS[ena2.t tot ol1twcr-per. ECI1 SOJns bizar maar rascinerend boek.

Neue Sammlung, Miinchcn. Caralogus: Z'Vi'liltll KulIS' ulld II/dustrit: der Deutsche Werkbund. Munchen T975. Een uirgebreide keuze tcksten en illu,rraries die de gcschiedcnis van de Wcrk­bund documemeert.

- . Catalogus: WilI,elm Wage.ifdd: )0 Jahre k,lnj/­I .. isl il. Mitarbeil in d .. IlIdllstrie. Miinchen 1961. Een fraai gci1lustreerde keu. uit het werk van een van Duitslands mccst vooraaustaande ont­we'rpers.

Noblet, J. de, Dtsigll. Parijs 1974. Bruikbaar van­wege de nadruk op de Frame vormgeving, als is de keuze van teksten en illustraties veel bre­deT.

Olim, W., Tire Corporalt Persollality. Landen 1978. Een leuk verslag van iemond uit de prak­tijk die weet waarover hij het heeft en de pro­blemen van binnen uit kent.

Papanek, V .• Desigllfor tile Real World. New York 1971 en Landen 1972. Legt de nadruk op de mord. rol van de ontwerpers in een 'blauw­druk voor het overlcvCIl van de mens' .

Perry, J., Tilt Story of S,alld.rd •. New York 1955 . Eon bcschrijving V:lJl de onfwikkcling V:lJl stan­daarden in de Amerikaame industrie.

Pevsner, N., Pioneers of tilt Mod .. " Movement. Londen 1936; hcruitgegeven als Piollurs of Mo­dern Desigll . Harmondsworth 1960. Zclf een baanbrekend werk, hoewel het :tich u it luiu:od bezighoudt met de Modeme Beweging en haar waardcn.

- " All Ellqlliry iltlo I"dustrial Art ill Englmltl. Cam­bridge 1937. In deze studie werd negentig pro­cent van de in Enge.land vcrvaardigdc jndu -trieproduktcil gellekcld op grond van etbische en smaaknormen die alles bij e1k.ar veel te ver­heven waren en van weilug inzicht getuigden .

- " Sludies in Art, ArchilLl/ure alld Design . Twce delen, Londen 1968. Bevae enkele waardevollc opstellen over voora.ns'taande onrwerpers.

Pica, A" e.;)., Formt l'lUOllt in Iialia . Rome 1957. Een gei11usrreerd overzicht van stromingen i.n de Itali.anse vormgeving van de jaren vij ftig.

Phillips. R.R., TIl< tr"att/lw HOllse. Londen 1920. Propageerc mechanische apparaten en di­verse arbeidsbesparende toestdlen als oplo ing voor bee 'dienstbodenvraagstuk· .

Polak, A .• GlaS5, its lIIakers alld its publil. Londen 1975. Een uitstekende beschrijving van procc­de's in de fubricage van glas ell de invloed die deze hebben op de VOTm,

Rae, J.. The AIII"rle ... AIIIOlllobil" Chicago 1965. Een standaardoverzicht vall de onfwi.kkeJing van de automobid ell de plaalS die hij in ber Amerikaan", leven inneemt.

Read, H ., Art and Industry. Londen 1934. Een hoogst invloedrijk werk dar cell pleidooi houdr voor de vortngeving aJs abstracte kunst.

Royal Academy, Londen. Catalogus: 50 Years Bau/,am, 1968. Een goed overzicht vall de in­stdling. de medewerkers en bet werk.

Schaefer. H., TIl< Roots of Modern Desigll. Londen 1970. Eell fraai gei1lustreerd boek, waarin sterk de nadruk ligt op de funcrionalistische tro­ming in de geschicdcnis van de vormgeving.

elle, G., Ideologie ,/lid U,opie deJ DesigJlJ. Keuleo 1968. Een poging om een theorie van de vorm­geving op te stellcn als uitdrukking van maar­schappdijke verhoudingcn.

- , Di. Gf$lltid,te d" Desiglls ill D",tslllla"d vall IS70 bis "elll •. Keulcn 1978. Een uitstekeode be­schrijvi.ng van de m3.tschappdijke rol van de vonngeving in Duitsland.

St.vcnov, A., en A. Huldr. Dtsigll in Sw.d .... Stockholm 1961. Eell beschrijving van de ont­wikkeling in Zwcdcl1, \Vaaronder de industrie.. Ie vormgeving.

234

Copyrighted material

Hidden page

H erkomst van de

illustraties

Afbeeldingcn zjjn ovcrgcnomcn mct toe tcm­ming van: Firmenarchiv AEG-Telefunken. Braunschweig 49-52; The American Museum in Britain. Bath 2&; Archives Photographiqucs. Pa­rijS/SPADEM 158; Armories. Her Majesty's Tower of London ll; Atlas Copco 140-143; AT '" T Co. Photo Center ~ Bauhaus-Arehiv. Berlijn 8ll: DDC

Hulton Picture Library 17 '; Norman BcI Geddes Collection in de Hoblitzelle Theatre Arts Library. Humanities Research Center. University of Texas in Austin. met toestemming van dc beheer ter van de nalatcnschap van Norman Bel Gedd s. Edith Luytens Bel Geddes 86. 112; Berry Magicoal Ltd 120; Birmingham Museum and Art Gallery L A.­li (Museum of cicncc and I_ndustry); Br;aun AC

"7; Briti h Airway !.l1i Briti h Rail/Oxford Publishing Co. ~ Thc Budd Co. 104; Bundcsar­chiv. Koblenz 170; Canon Inc. 149; Tijdschrift Ca,avan 146; hrysler Corporation 2l!; CoUectie Michael Collins 2; Irving Cooperman ollection 1.1; Coming Museum ofGla .. 28; Design Council of Great Britain !\Q. 132; Deutsches Museum. Munchen 22; Deutsches Rundfunk-Mu cum. Berlijn '35-'37; Electrolux Ltd 124; Erbe Elck­tromcdizin GmbH & Co. 178; Fial 176; Fi cher Fine Art. Londen 66; Ford Archives. Henry Ford Museum. Dearborn. Michigan 46-47. Sl-55; Buckmin ter Fuller Archive 22, General Motors Ltd 48. 154; Pictorial Coil .• Grand Rapids Public Library !.!.; Haags Gemeentemuseum, Den Haag lli Hoover LId 123; IBM UK Ltd lI S; Idcal-

tandard Ltd 2Q, 2!; Imperial War Museum. Lon-

den 163-164. '72-'74; 011 ctie John Je C IQ; Ka­wasaki Heavy Induseri Ltd 150-151; Kodak Mu­scum 39-40. !U. 130; Koninklijke Bibliotheek. Brusscl ~ La Vit du Rail, Foto Grandgcrard 103; Besruur London Tr .. nsport 10<)-110; Uit de Bert Love Collection 122; McDonnell Douglas Corpo­ration 2!l; Minox GmbH 148; Montgomery Ward ffi Museum of Briti h Road Tran port, Coven­try 23; Museum voor Finse Archirccruur. Helsink i !!2; Museum of Modem Art, New York 7!b 111 -Ill; National Portrait Gallery, Londen '33; Na­tional Railway Museum. York 15-16. 106; Neue Galerie der Stadt Aachen, Sammlung Ludwig 147; Neue Sammlung, Munchen ~ Nottingham

astlc Mu unl !.i IdsmobiJc Divi~ioll, Lansing, Michigan !j! Olivetti 114, 11 s; Orrefors Gla bruk 2li Philip. Eindhoven 131; Arcb ief Pininfarina 100; RAF Museum. Hendon 160. 162. 169; R evere Ware 127; Roneo Vickers Ltd ill; Royal Doulton Tablewarc Ltd ;u, 68; Gordon Russell Ltd ~ Science Museum. Londen 12-14.20. B-3; ear. Roebuck and Co. 42. !!L ony orporation of America 132; uddeutscher Verlag 161 ; Stedelijk Museum. Am terdam z.s.; Gebriider Thonet GmbH 24. ;li; Tupperware Home Parties 128; us Navy 165; Univer itaubibliothck und tcchnische Inform.tion bibljothe.k. Hannover N; Verkehrs­museum. Neurenberg 101- 102; Victoria and Al­bert Museum, Londcn Z, ~ TTl! tees of the Wedg­wood Museum. BarlaSlon, talli. li Wc t Point Museum. U Military Academy l.!.; Wilkinson Match Ltd 14S; F. Wrightoll & Son Ltd 157.

236

I I

Dc cunieve cijfen verwiju:n nnr de l1ummers van de iUuunties.

Aaho. Alvar 1l2. 127; 89 Adam, Robert en Jama Lf> Adler Cabriolet I I I

AEC ll. ~ , 6), 16<); IO-1l

'Aga'-kachels .6) Agnew. Kenneth !.Z2 'Airstream' kampecrwagen 188:

'47 Alben , J"",f !l!2 'Am.rion Beamy' clek,risch

lrijkijur ,6<)

American Horo loge o . II American Postu.re League ft5 American Sala Book Co. 1 11 American Sundards A IOda-

tion ~ Ames, Kcnn«h !!J 'Angl'pois<' lamp !!!; 6a An bia stecngoed !.ll Arch ... l. Brut< llS, 128 Arens, Egmont L 19 Art N o uveau 91:9] Artek IlZ

Aru-.nd-Crafu-bew.ging U. ~ 2.L 126, l. J 5. ll8

Arvato", B. 106-l qz Atlas Copco 187: 140--.4 1

Avenarius. Fcrdin.md 22

8.A /SAC' oncorde' 224; !.Zl

B .. kdmd, dr. L<O ' 72 Banharn. P. R.eyna I 7

Damnn, Christian IJ8 Barnes, Jim 11 8 Bauhaus I()()... ', .l. 124

Beecher, Cuherin. 86. /U Behrcn ,Pe«r I.\.,!U. 08-99. I Ul:

4G=SZ

Bel Geddes, Norman 110::111.

I ] 0. I 55 . 161.~ 86. Ui BeU Telephones II 1-117, 1)8; ~ .BcUini. Mario ill Belter, John Henry ~ z./l

Register

Benth:un. Sir S .. rnud .Y. Berliner Mobelfabrik 2!! Bemadone, Sigvard u8 Berry, A.F. 16)

Bertone 137 Bill. Max I I I

Birntingh.m School of Art .nd Design ~

Bind. Mdvill. R . 167 Bjorn, Acton ~ BI.ck and Deck.. 1.&6 Bla .k, Misha 2. 12S Blackett, C bristoph.. l.!.,; U

1locing: '829' lUi '247' 1]2: '7fY1' l ~Oi '747' 209

Bomieppc, Gui 225-226 Boom, Henry IJ Boul..angcr, Pierre t.l§. Boulton, Mattbew 14-1 6, ~ ~ Brandt. Marianne I t ~ 80 Braquc, Georges UIJ

B .... un. Ar(hur en Edwin U1 Br:aun 'Keukenmachine J21' 1S7;

u.6 Br«r, Carl . )) Breuer, Marcel I J L 1l4. 1 S5 : Ii Ilricdendick. Hcin 80 British Engineering tandards

A>sociation I.l British Prometheu.s 163 British Standards JnsntU(e 1.S Brownell. Frank (u; ~ Bruckmann. Peter ~ Brunei, bam bard Kingdom 202

Brunet, Marc y. BnuUW1Ck Co. 176

Bruynu:d keuken 8.-lI2; 17 Buckminster Fuller, "",-, zit Fuller Budd M.nunc,uring Co. W Bug:.tti, Etrore 141 ; 101

Burling(on upl,yr 141-14 1: ~

Codilbe: 'La S.IIe' I]] ; Cou­!X 197;' Eldorado' '97; ~

CoUot. Jocqu.. !J Co.,i"a, Fig!i di Amadeo Il)

237

C;a,sugna W Cowordinc, George 00 Chadwick, Hulm. , 88; ill

hapmlll. Dave I 17 . 176. !.2Q

C herm.yeff, Serg. ,,6 .hrisri:mKTl. Ole Kirk !.1.1

C hry'!" 'Airflow' I)] . , 8 ; 98 lough, Jeffenon M. 6a

Coa, .. , Wells 126 Colburn, urab 1.8 'Cold,pot' koelka" . , I: St Col., Hmry ;u.!1,!2 Col" .mue! 1.1. ~ E... 11 corutructivism~ 2.!.:. Ul6 Coruum.n' Union (V5) !!12 Co~m .. n "U(omane Cooker 163 Corning GI.... I 17-' ill; 118 Council of Industri.1 Daig11

(CD) ' 21 Cromp,on .nd Co. 16)

OAF .ruck "2600' L1U D'AvCzc. markiC1 105

De H.villand 'DH8 Come" I)]

Ddmrnhorstcr Linoleum F ... ~ brik gg

DenniJOn, Aaron L. 11 DcPrcc, D.J. 15().1 5J o.,igll fo r N .. d-<onferentie 226 Dakoy, Don.ld WI De S,jjl '0'- '04 Deutsche Normrn Ausschuss 7S-

2!! DtutJcltt Ttch"ilt 214: 166 DtutJth,. I¥ almioul.J,. 99- J 00

DC'Uuche Wcrkbund 9]- 10 1

Deutscbe Werksunell, Helle-nu 2!; Zl

DIN '(ormaat A' tt Dixon, James l,i; 1.0

Doeshurg, Thco v~n 10 1. 1 LO

Doren, Harold van 16 5; UJ

Douglas: 'DC I' l 12 i ' Del' 133; ~ 'DC! I)), '4! , 11

Doulton, Hmry U. U Doulton ne.,ngoed a!U; u. M

I

Drn5CT, .hristophcr li.=. ~ 2 Dreyfws, Henry "1 . • • 7- •• 8.

'J8, 146, ISO, '67, '97: ~ Duchamp, Mated ' 0 1. 124

Diircrbund 22 Dyee, Willi.m Dymaxion aUlO

Dym:ltxion huis

~

'JJ ; 2Z 218; ,&J

Eames, Charles '5'-'n; ,/1 - /1,1 Earl. H2rley T. u!. . n, !.22 Eastman, George !ll. '90: .12 &cIa: 'Liberty H.II' car>-

van .88; !.£ Ecole. des Am et Metiers 203 Eichler, Fritz ill Ekholm, Kurt !.12 Ekcuolux 129. 167: 'Z4 ElIc.ingtom, Birmingham ll.!l El Li.sitzky ' 07. ' LQ

Enddl, Augu t ~ 22 Erbe, Tiibingen 215, ' 77- ' 78 Ericson 138 'Euc' kaeheb .6J Evinrude !.!lQ Exposition Intemationalc.: des Arts

Decoratif. ( '925) ,02 Fiat 'Topolino' • 36; 'Ri,-

mo' 115: ill FI.xm.n, John tJI Flitgmdt Hamburgtr 140: uu Ford, Edsel 11 Ford, Henry 69-70, TJ... • • • Ford Motor Co. 'J5, .0R, tL

'Edsel' '98; 'Modd T' 69-72, 1L tt 'Model A' TJ... 'Z2;.!L 'v8' TJ... 'Z2; .!i

Frankfurter .und • .,dcn !!2; 61-6\ Frederick, hri,tine ~!!2; d.l. ~ FriedbndCT, Margueriu • • • Frigidaire uB FrObel. dr . Ernst ill Fuller, R . Buckminster • B, 2.8;

IlL1.&! futurisme ~ 101_ 1 02

G.n, Alexej UlZ Gardner, James 2.D6 Gate. Simon !.ll General Electric (vs) '6Q; 126 Gen.,.l Moton u!!. 120 . • B,

'15, '41, '49 Gau:mcr. igmund ill Ghi> 'J7 Gilbreth, Frank en Lili.n ~ Glidden, C . !jQ; lL Gobelins ' } Grand Rapids meubels !ll. W!. Great Exhibition (.85' ) 2'-22,

~ 12-Sl, 57-S8. 206; 8, ~

Grec:nough. Horatio 40-4 I

Gren.nder, Alfred 22. 11. Gresley, Sir Nigel '45- .46: 1M Gropius. W:Jltcr 22s 109= ' 12 ·

124, !..ll. '11; Zl Gugelot, Hans • 57, ' 78: '.1. Guild, Lurelle '70; I.lJ

Hold, Edvard 127-128 H.lI, John Hancock 54-I \; E H.nsen, Thcophil 42 Hawker Hurricane 117j 161} Hedley, Willi.m l ' Hciberg, Je.n 'J8 Hcinkel, Ermt 2 • 5

Heller, Orlo ' 10: 2.1 Herm.n MiII.r Co. • 1<>-' 11:

111·111

Hilldtt.bllrg luchtschip 109 Hitchcock, L.mbert ~ Hochschule fiir Gesulrung,

Ulm 112 . 2.26. 22

Hoff. Robert van '( !.Q.l Hoffmann, Josef 92-93, 2!!; ~ Holl.nd, John II Honda 'Gold Wing 1000' motor-

fieu !.22 Hoole and Co. 22-2}: z." 8 Hoover sto&.uigcn 167: IlZ·Ut Hoover. Willi:aOl 167 Horizol1J T 2 0

Hornby, Frank !2b!.l9. Hotchkiss nic-tmachinc 130; 2l Houghton, Arthur ill HOUM &autifol 17 1: u& Howe, Eli.. i!! Hukin & Heath !l; 2 Humber pantscrwagen ~ Husqvama !Ml Hu scy, Obed 11

Ide.l- tand.,d Co. uJ; 20-2' IUinon Institute of Technol<>-

gy l !l Impnalor lijnboot 4.!.i 1I -11 Industrial Fatigue Board (co) !U Intcmariol12i Bwmm Machines

( •• .,) • «-1<7: u.6 Irminger, Joh.nn Jakob t} Illen. Johannes !.Q2

lZO ........ Leningnd UlZ Jaray, P.ul 1) 1,'35 Jenne, WiUi.m K. 60 jmny Lind locomoticf 1..L li; ~ Jerome, Chauncey 11; 11 Johnson Moton !.!lQ Johnson, Samuel li;!.1

Jones, Christopher 228 Jones, Owen !l Journal of IAsign ' 1- 1 '

238

Joy. David Jugendstil

Kigc, Wilhelm .26-"7 Kmdinsky. V. iii • LQ

Kawasaki : locomocief 147: l Ot;

'IS' motor 190=191; 15cr. 'ClTR'

motor IC)O=121 ; Ijl

Kelvinator u8 Kersting. WaJter Ma,ria 122; M Kodak: 'Growe!' di.projec-

tor 17; I}O; (amen's: '8:10-tam Special' 11 s; 81: 'Brow­ni. 6.: tl!; tichtgewicht 61: 'Folding Pocket' ~ ,12; 'Vanity' ill

Kohn, J.kob c:n Josef ~ Korting & Mathicscn ~ It 1; 12-

Zi. 8. Kramer, Ferdinlnd !!2; 6J-64 Kruckenberg. graaf 14~141

kubismc UlJ 'Kubus' gl:uwerk 11;: ~

Kuhler. Otto t44; '01

L.mbeth Studio !L!1.2 Lancaster, M.ud 1f!!!.!1l Land, .dmira.1 218 L.ndberg, Nils 128;!1.l L:tndmann. Ludwig B!l 'Land-Rover' 21

La Pavoni apressom.chine IlJ 'La Supcrleggera' Sloel "J Lausitzer Glasvucin .22: ~ Le Bbnc 1A Le Brun, Charles l.l Lc Corbusie:r 4.L 1 0~, 110, I l.4o

'93 ; ZJ Lc Crcusc. ' 70 Ledwinka, Hans 'J5; !12 'Lego' ill Leslie, Frank ~ L'Espril Nouvtau TO?

'Liberty'schepcn , . 8 Lincoln 'Zephyr' 'Z2; 11 Lindig, Otto • I . Lindncr vc.rlichting 127

tirde.Jack I I"

Lobmeyr, Ludwig 42 Lock.heed: ·Constell.tion' en

'Electra '35 Loewy, Raymond J I <. I I .,. 110,

'46, '49, ' 59, .61, ' 97; ~

M.cArthur, dr. John ' 78; !.1!. Macchi 'M39' vtiegtuig ,nil

' Magicoal' e1ektrische open hurd J64; '20

MaJdonado, Tomas 112, 22 S.

22-8; '77-178

Maleviuj, Kazimir Malia,' locomotief Mann, Sam 118

.os-un; Z1 14 \ : U!i!

Marcks, Gerhard L • •

Marinctti, Filippo 10 1, IlJ

Mark IYG tank 2 • • ; ~ Maxim Corky lijnvliegruig 209 May. Em. ~ McCormick. Cyrus 11 'Mcccano' '.TI Medical Research Council

(co) !!.l Mcissen ' J Mes.scnchm_iu: Me ' 109' 21 S.

2 12: tZf Messenchmitt. Wilhelm 21S: !.Z!. Meyer, Adolf ~ Michelotti 'l8 Midland R ail wa Y 1J. 1L !Q; !..L

!.2 Mia van der Rohe, Ludwig .// 'M' , 8 max camera 190; ~

Mitchell R.J. 207. 209; W Mitrop •• Lnpeoupe 22, l.l Moholy-Nagy, L:iSl16 !.22, .11

Mondriaan. Piet tQJ Montgomery Ward ~ ~ il Morris. William ~ U, ~ 2..!..,

2.1 Moser. Koloman 21 Mullcr-Munk. Pe"tcr U1 Murphy ltd '26; ~ ' Mwte.rring' meubets 80, ~ Muthcsiw. Hermann 2..L 22.: 1 10;

69

Nader, Ralph !..22 Nash Motors 118,!07 Naumann. Friedrich III Nelson. George 'S', ' S3 New Bauhaus. Chicago New England Cia .. Co. Nies. Cui J!a , ighringaU' fomuis .63 Nh70~. Marcello ill North, Simeon .1! Noyes, Eliot !..ll.!JL ill Nufficld Trust II S

Ohrist. He! mann 2! O lds, Ransome E. §cl 'Oldsmobile' ~ ~ OMs. Wally !..l1 O liyetti. Adriano • 13. ill O~VClti. Camillo ill Oliveco 153- 15$; "4· 11, Onderzec:en: Skipjalk 211:

Ray ~ Open Univenity-mkro­

scoop '78: !.E.

Omfon glaswerk '27-11 Osnm (ORO) '78 Oud, JJ .P. !Ql Outboard Marine Corpon-

• [Jon L2Q

Ozcnf2nt, Amedee 102

Papanek. Victor 228

Parker. Kenneth 22S Peel, ir Roben 2<13 Philips, Eindhoven '78,. 4: IJ.!. Phoenix Furniture Co. 63 : 4..! Picasso, Pablo 101

Pick. Frank ' 47 Pininfarina 137. 138; LQQ:

Pohlem, Christopher 1A Ponti. Gio 123 ; 90=91 Ponche. Ferdinand '37, ~ Pritchard, Jack "4 Probs" Robert ill Prolctkult !.07 'Proserpinc' open haard 21: Z Pnyembel, Hans I II Pugin, A.N .W . ;HI

Pullman: City oj Sali". !.£ •

punsmc 2.! Puy, Roland G. de

'Q 'W' uccn s are Quill, Jeffrey 21a...11 I

!tams, Dieter ill Rtbt/locomoticf ' 44; !.!!.1 Redgnve, Richard :u Reichskuratorium fur Wirt-

schaftlichkeit ~ Reinecke. Jean ul! Remington schrijfmachine 'Nr . • '

en 'Nr. ui 60: 17-J8 Remington. Philo 6a 'Revere Ware' pannen 17 ': IZZ R.ichards, Irving ul! R iemenchmid, Richard 2b ~

ZtJ- Z' Rictvdd, Cern, '0., 11-16 R Dclttl locomo6ef l.!,;!l Rodtsjenko, Alexander ,00-' 07:

78 Rohde. Gilbert 11 8,' so-. S • Ronro kantoormeubden ftl, 102:

J8 Root, Elisha K. \j

Royal College of Art llS. 226 Rumplcr, Edmund !.l.! Ruskin, John ~ U, ~ 2..!.., 2.l Russcll. Gordon 126. 2. 1 8; 2! Ru sell. R .D. 116

AAB ~ !oC'dan Sadler & G reen

239

Sarpancva, Timo ill awn. 128- 129: ~

Scharfenberg. Rudolf 12S Schi k. koloneJ Jacob !1J

hmidt. Karl ~ hneidertrofcc 206-208; WI hocnmackcrs. M .H .j. !..Q.l

'Scbonheil der Arbeit' 2. s: .67-.68 hool of Design, Londen ~;!2.

SchrOderhui ,Uuecht .04: z§. Schumacher. Eugene .u.8 SchWier, Franz ~ Schu"o-lihouky. Grete 22 Schwinuer Ill: Graff L . ,

SC<lrS, Roebuck Ill: Co. ~!1:z.

l ~ 1 !.:j4L.~ Sellars. William 11 Semper, Gottfried 29=3 '

Ycnni, Gino 102

Shinihan, Hiroshi !l!Q

Sboles. .l . 60: ll. iemens 2.h ,63 ,2 '\: US

Singer, lpac Mcrrit S8-~9; " -16 Sjosrnnd, F. '40-'11 SI""n. A.lfred P. '33 Society of Automobile Enginc:cn

(vs) ~ Solofjef. J oe.ri 22 ,

Sony: 'Micro'-TV • I: 'J9: 'Type 6]' draagbarc radio .8.: IJ8

Somass. Ettore I B-1 ~4: 114-11 ,

Spangler. Murray .67 taalliche PorzelJanf.brik. Ber-~jn .11

Stadtbahn, Berlijn '47; II!.! Stam. Mart ~ Standard Cal Equipment

Co. .62-.6J : ill Standard Mabel, Berlijn III Starley, John Kemp u;!! Stcy.mova. Va.rv:ua LC6

tcphcD5on, George l..!.;!1 tcphenson, Robe, , !1

SteveD5. Alfred 12-2J: Z:! St.evens. Brooks 100

Stowe, Hamet Beecher 86; d.t tubbs. George L6.

Sturges. Birmingham 1.1 ulliv-an. Louis ~

Supcnnarinc: '568' 20'1: J6o: 'Spitfire' lOC); W

• Juprcmatumc !..Qj

Tanboekin, N . !.07 Tatra 'YS' seeLtn I J S; 22 Taylor, F.ederick W . ~!!! Taguc~ Walter Dorwin 114-1 !.1.;

1!Z, '46. ,so; ~ Telefunken: 'Alpha ', 'Wiking IlS

Wl' en 'T6«w' • J; ')J")7

Terry & Co. !!4;. 6t> Terry Eli II T horn ... Seth 67: !! Thond meubels ~ )01. 111 ;

14, 1." 'ffi '" Thonet. M.d •• el ~ Toot. Fritt ill Tupper. Eorl C . '71: u& Tupperw.,.., ill Tylcn. Londen 11: j

Underground. Landen I~ '" 'Utility' mcubcls 2.8: ill

Vcbocrcma •• Moskou !Q2,' «" 76

Veld •• Henr), v.n de f.L 2.b 22,

!!21 ill Venesta 1104 Vcrcinigtc W crk.tiittcn, MiiJl..

chen 2l Viclc.en: ".100' c:n 'RI01' 109

'Volkselnpfang~r' radio 11 2

Volbwagen • 37. ill VOl Lice EJetuosocialc ~

Wag""(c1c1, Wilbclm UJ-Il2; lz WaUancc. Don !22 Wallis, dr. Barnes lO9 Wallis. George 1!! W"<Tbury Co. !!1 Warsonjr. Tom ill Webb. Thorn.. ~ Wcdgwood. j osiab !.4. .6-.8: .l:l Wclden. W.A. 17': !lZ Wcrcld~'tI'oon .. cl6ng Pari).

( '937) Wernick.e. Westinghouse koelk .. ten 165; W Whitney. Eli ii. ~ Whitwo rth. Sir Jo.eph ZJ Wiener Wcrbtitten 2l Willy. j eep lI8; 17"'7J Wilson. E.B . H

Wirkkala, Tapio ill WiSS<fUL/ •• ft. f,lIiuslri. IIHd

"""II '!2 Wood. Jethro II Wright. Frank Uoyd 67=!S9. ' 75: ~

Wright. jnscph t.6 W right. Ruuel 1!.J!., 2>S: ~ Wiirtte",bcrgiscbe MwJlf.brik

(WMf) !th .22 W yact, Jama t.6 W yatt. Ma.thow Digby g Wy'''''' Dilly locoOlooe( 1!.i 12.

Yran, Knut 111 -unuso, Mario ill :lapP. Walter '90 Zcppdin, Friedri c:h1hafcn Ijl-

III Zcmc:U.Runc I 7~ 14D·14J

Z",an, Pi.. R.-R]:.11

Copynghted rT'atenal

Hidden page