intercOnnectLInK nAAr de toeKoMst

n° 41 I Viermaandelijks I Maart 2013

kLIMaat– “we hebben te lang gewacht Op de wereld”

IMeC SPIn-oFF MAGWeL BLIKt terUG oP 10 JAAr

een nIeUWe KeUKen Voor toeKoMStIGe CHIPS

inhOudstafel

colofonAlle rechten voorbehouden. niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto mati seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. verantwoordelijke uitgever: Luc van den hove, algemeen directeur en ceo imec | disclaimer: www.imec.be/disclaimer | redactie: els parton, jan provoost, Mieke van bavel en chris vanherck | concept en vormgeving: Kunstmaan.be | fotografie: jan pollers en fred Loosen | voor meer informatie: els parton, els.parton@imec.be

deze Interconnect werd volledig klimaatneutraal geproduceerd. de co2-uitstoot van dit drukwerk bedraagt 821 kg co

2 voor de oplage

van 2.500 ex. deze uitstoot wordt gecompenseerd door de aankoop van groene emissierechten voor een windenergieproject in taiwan.

Imec is een geregistreerd trademark voor de activiteiten van IMec International (stichting van openbaar nut volgens belgisch recht), imec belgië (IMec vzw gesteund door de vlaamse overheid), imec nederland (stichting IMec nederland, deel van Holst centre dat gesteund wordt door de nederlandse overheid), imec taiwan (IMec taiwan co.) en imec china (IMec Microelectronics (shangai) co. Ltd.).

voor gratis abonnement: registreer op www.imec.be/interconnect. Bent u ic-abonnee, en wil u InterConnect liever digitaal ontvangen, of bent u IC-abonnee en wilt u zich uitschrijven, laat het ons weten via imecinteract@imec.be

pure luXe!Sinds een half jaar kom ik elke dag met de fiets naar het werk. Donkere ochtenden, winterse landschappen of voorjaarsregens houden me niet tegen. In het begin deed ik het uit milieuoverwegingen, maar nu moet ik toegeven dat ik het gewoon pure luxe vind om met de fiets van en naar het werk te kunnen rijden. Geen verkeersfrustraties of drukte meer, maar genieten van vogelgezang, en eenden in het park. Vooral na het werk de ideale manier om het hoofd terug tot rust te brengen.

Ik was dan ook zeer geïnteresseerd om de (fiets)plannen te horen van de Leuvense schepen van milieu en van de projectleider van Leuven Klimaatneutraal 2030 (zie p16). een belangrijk actiepunt van Leuven Klimaatneutraal is mobiliteit in de stad. De stad zou meer autovrij/luw gemaakt worden, en op verschillende plaatsen in de stad zouden elektrische fietsen beschikbaar gesteld worden (concept van fietsdelen).

Ik vind het trouwens een prachtig initiatief dat Leuven klimaatneutraal wil worden tegen 2030. Samen met vele steden over heel de wereld gaat Leuven de strijd aan om de klimaatopwarming af te remmen. Als de wereldleiders niet tot een akkoord kunnen komen, moet het maar van de basis komen.

ook bij imec hebben we heel wat eco-acties opgezet. Zo hebben we al onze kantoorruimten bedekt met zonnepanelen. De hoeveelheid energie die ze leveren is het equivalent van het jaarlijkse energieverbruik van 65 gezinnen. toch blijft dit maar een fractie van ons totale energieverbruik doordat we onze cleanrooms draaiende moeten houden. Het zijn de ruimtes waar processen ontwikkeld worden voor de volgende generatie chips die in je laptop, smartphone of tablet zullen terecht komen (zie p22). De nadruk ligt hierbij op het energiezuiniger maken van deze chips. Als we er kunnen voor zorgen dat de elektronische toepassingen die we dagelijks gebruiken minder energie gaan verbruiken, hebben we op die manier weer ons steentje bijgedragen aan het milieu.

Binnenkort bouwen we extra cleanroomruimte bij. onze directeur gebouwen & infrastructuur wil bij deze bouwwerken het BreeAM-certificaat verdienen. BreeAM is een beoordelingsmethode om de duurzaamheid van gebouwen te bepalen. De scores die je kan halen zijn pass, good, very good, excellent of outstanding. De nieuwe cleanroomruimte moet excellent worden. Volgens BreeAM; en natuurlijk ook op alle andere vlakken.

In Leuven haalde het Balk Van Beel-gebouw onlangs de hoogste BreeAM-score. Het gebouw maakt deel uit van een uniek project: wijk tweewaters. Heel het project staat in het teken van ecologisch wonen. Als je de beelden op de website bekijkt, zie je hoe aangenaam wonen in een ecowijk kan zijn. Veel groenruimtes, veel fietsinfrastructuur, mooie lichte woonruimtes. eco heeft duidelijk zijn geitenwollensokkenkarakter afgegooid. eco is pure luxe.

els parton, Hoofdredacteur InterConnect

16

“we hebben te lang gewacht Op de wereld”

peter tOM jOnesku Leuven

MOhaMed ridOuanistad Leuven

04

geef je prOduct zintuigen

seMInarIe ‘sensors oF the Future’

28dOOrgelezen

“een andere kijk op duurzame innovatie”

bart OnsiaIMeC

InterConneCt 41, MAArt 2013 03

inhOudstafel

22een nieuwe keuken vOOr tOekOMstige chips

hans lebOnIMeC

20iMec-nieuws

12nieuws uit de wereld

09

greenpeak’s sleutel tOt de sliMMe wOning

cees links en braM van den bOschGreenPeak

31agenda

30dOOrgelicht

“ook in europa heeft elektronica-ontwikkeling en -productie een toekomst”

geert willeMsIMeC

06perfecte frieten en erwtjes

christiaan fivezBest sortInG

2525252525iMec spin-Off Magwel iMec spin-Off Magwel iMec spin-Off Magwel iMec spin-Off Magwel iMec spin-Off Magwel blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar blikt terug Op 10 jaar OnderneMenOnderneMenOnderneMen

wiM schOenMaker en peter MeuriswiM schOenMaker en peter MeuriswiM schOenMaker en peter MeuriswiM schOenMaker en peter MeurisMaGWeLMaGWeL

04 InterConneCt 41, Maart 2013

Geef je product zintuigenKijken, voelen en ruiken; het is al lang niet alleen meer voor de mens weggelegd. Allerhande sensoren voorzien machines van dezelfde zintuigen. tijdens het seminarie ‘sensors of the future’ kregen we tekst en uitleg over de mogelijkheden van dergelijke sensoren.

InterConneCt 41, MAArt 2013 05

D e sensormarkt is een enorme groeimarkt. Denk aan de sensoren die je smartphone slimmer zullen maken en je auto nog

veiliger. Denk aan accelerometers, druksensoren, gyroscopen, beeldsensoren, ... tegen 2016 zou het wereldwijd een markt van 20 miljard dollar worden. “Belangrijk dus dat België zijn sterktes samenbrengt om een belangrijke speler te worden in deze inter-nationale business,” benadrukt rudi Cartuyvels, senior vice president van imec. Hij verwijst hierbij naar de CoHeSI-community die onderzoekers en bedrijven samenbrengt rond dit thema. en CoHeSI – als organisator van dit seminarie – zet deze missie duidelijk om in daden: zeven bedrijven en vijf onderzoeksinstellingen komen hier vertellen over nieuwe sensortechnologieën en praktische toepas-singen van sensoren. Lees hieronder over enkele van de topics die aan bod kwamen en ontdek hoe sensoren mogelijk jouw product kunnen innoveren.

Ogen die alles zienHet bedrijf Xenics maakt infraroodsensoren. Ze worden geïntegreerd in camera’s die voor allerhande toepassingen kunnen gebruikt worden. Patrick Merken, technical business development manager: “Met infrarood kan je in het donker kijken, interes-sant voor bv. veiligheidscamera’s. Maar het wordt ook gebruikt voor heel andere dingen, bv. om door-heen schilderijen te kijken. Zo worden schetsen van de kunstenaar zichtbaar of een ander schil-derij waar overheen werd geschilderd. Verder kan je Ir-camera’s ook gebruiken voor medische toepas-singen zoals detectie van borstkanker en inspectie van het netvlies.” Klaas tack, senior researcher bij imec heeft het over hyperspectrale camera’s: “Door hyperspectrale informatie van een object te verza-melen kan je objecten van elkaar onderscheiden die je met een gewone breedbandige camera zoals een rGB-camera niet kan onderscheiden. een mooie toepassing hiervan is een intelligent sproeisysteem dat onkruid onderscheidt van het landbouwgewas en enkel sproeit op het onkruid. een evaluatiekit met onze geïntegreerde hyperspectrale camera is vandaag beschikbaar voor bedrijven.”

Materialen en Machines laten vOelenWat krijg je als je optische sensoren en elektro-nische componenten integreert in een polymeer-folie? Dan krijg je een artificiële huid die wrijvingen

kan voelen. Jeroen Missinne, senior researcher UGent: “Zo’n plooibare sensorfolie kan heel handig zijn om protheses op punt te stellen. Je wil immers dat het contactoppervlak zo weinig mogelijk wrij-ving veroorzaakt bij de patiënt. ook analyse van het voetoppervlak bij sporters is een interessante toepassing. Het voordeel van een flexibele folie is dat je het kan aanbrengen op onregelmatige en bewegende oppervlakken.”

Het bedrijf FBGS maakt optische vezels die gebruikt worden voor de monitoring van temperatuur, rek of druk in verschillende marktdomeinen. Zo worden de vezels ondermeer gebruikt in katheters voor medische diagnose, monitoring van productiepro-cessen, stressmetingen in composieten, monitoring van windturbines, en veel meer. Johan Vlekken, Cto van FBGS: “Het voordeel van optische vezel-sensoren is dat je heel veel sensoren en dus meet-punten hebt in één vezel. Zo’n vezel kan verschil-lende kms lang zijn. Door de vezel in te bedden in je materiaal of hem aan te brengen op het oppervlak kan je als het ware voelen wat het object voelt.”

gOlden nOsesGolden Noses zijn mensen met een goed ontwik-keld geurvermogen. Ze worden bijvoorbeeld ingezet bij de ontwikkeling van parfums. Ze verdienen veel geld en kunnen door de aard van het werk maar gedurende korte tijdspannes werken. De ideale job dus. Maar wat als we een elektronische neus zouden kunnen maken? Devrez Karabacak, senior resear-cher bij Holst Centre/imec: “een ‘elektronische neus’ kan gebruikt worden voor bv. kwaliteitscon-trole, het monitoren van de luchtkwaliteit, of voor het opsporen van medische aandoeningen zoals astma. onze onderzoekers maakten een chip met 160 meetelementen die een vingerafdruk van een geur kan maken. Die meetelementen zijn minuscule brugjes die doorbuigen wanneer bepaalde gasmole-culen ermee binden. Hierdoor verandert de eigen-frequentie en dit kan gemeten worden. Door elk brugje gevoelig te maken voor een specifiek soort gasmolecule kan je een geur ontleden.”

ook aan het onderzoekstopic van Hila einati, senior researcher bij Holst Centre/imec, zit een geurtje: “onze onderzoekers ontwikkelen zweetsensoren. Als je deze integreert in een soort pleister of in

textiel is het een handig instrument om dehydra-tatie op te sporen bij oudere mensen of bij atleten.”

de kOudeketen Metenromano Hoofman, projectleider bij nXP Semi-conductors stelt de resultaten voor van het Pasteur-project: “We ontwikkelen een sensortag die allerlei factoren kan meten waaraan een product in de koudeketen onderhevig is. Bijvoorbeeld: temperatuur, vochtigheid, zuurstof, koolstofdioxide, ethyleen, ... Het doel is om een goedkope tag te maken (minder dan 1 dollar) waardoor de produ-cent kan opvolgen of zijn product tijdens transport steeds in de optimale omstandigheden vertoeft. We verwachten dat de farmaceutische en de elek-tronicamarkt de eerste zullen zijn die dit soort tags zullen gebruiken.”

Je merkt het: het aanbod aan sensoren is zeer ruim. en de ontwikkelingen in de verschillende domeinen gaan razendsnel. Hopelijk lieten we je in dit artikel proeven van de mogelijkheden.

altijd Op de hOOgte Met cOhesi

Ben je geïnteresseerd in de laatste ontwikkelingen in de wereld van de microsystemen? neem dan zeker een kijkje op www.cohesi-community.be. Dit Vlaamse innovatieplatform organiseert regelmatig bijeenkomsten waar deze informatie gedeeld en besproken wordt. op deze manier vinden nieuwe technologieën sneller hun weg naar producten waarmee lokale bedrijven het verschil kunnen maken.

De CoHeSI-community werd in 2009 opgericht door imec, KU Leuven, UGent en VUB. ondertussen zijn 9 kennisinstellingen, 11 bedrijven en 7 organisaties lid geworden. Als lid kan je deelnemen aan de workshops, je krijgt toegang tot gespecialiseerde trainingen en geniet van talrijke netwerkmogelijkheden.

nieuw is dat er eveneens open CoHeSI-evenementen georganiseerd worden die ook toegankelijk zijn voor niet-leden. Wil je hiervan op de hoogte gebracht worden? Laat dit dan weten via imecinteract@imec.be.

06 Interconnect 41, Maart 2013

perfecte frIeten en erwtjesHeb je er al ooit bij stilgestaan hoe mooi dun en perfect geel de frietjes zijn in je favoriete fastfoodrestaurant? of hoe egaal groen de diepvrieserwtjes zijn die je vanavond klaarmaakt? Het is hoogstwaarschijnlijk het werk van een hoogtechnologische sorteermachine van het Leuvense Best sorting. cto christiaan fivez vertelt over zijn eerste röntgensorteermachine en over de enorme mogelijkheden die de recente overname door tomra sorting solutions met zich meebrengt.

InterConneCt 41, MAArt 2013 07

W e wandelen door de imposante demo-ruimte van Best Sorting in Haasrode. Hier vind je sorteermachines met

allerhande detectiemechanismen (lasers, infrarood-camera’s, röntgencamera’s). Ze vinden de stukjes plastic tussen de rozijnen, de stenen tussen de aardappelen, ze kijken of wel alle kersen ontpit zijn en of er nog steeltjes aan de bonen hangen. niets gaat voorbij aan het alziend oog van de Best-sorteermachines. Christiaan Fivez: “In deze ruimte ontvangen we klanten van over heel de wereld. Ze brengen stalen mee van hun producten en testen ze hier uit op onze machines. Slechts 3% van onze klanten komen uit België. Wereldwijd installeren we zo’n 400 machines per jaar.”

Oude liefdetijdens zijn loopbaan werkte Christiaan Fivez achtereenvolgens bij KU Leuven, Agfa Gevaert, Barco en Alcatel Bell Space. Maar in 2002 kriebelde het ondernemerschap zo sterk dat hij Alcatel Bell Space verliet en bij Best Sorting ging aankloppen met een plan. Christiaan Fivez: “Ik wou terug met mijn oude liefde bezig zijn: röntgenstralen. Bij Best geloofden ze ook in deze technologie en ik richtte met hen een dochteronderneming op – Bestray – die zou focussen op röntgensorteermachines. Met röntgenstralen kan je een finale inspectie doen van een product: je kan doorheen een laag noten of een blik tomaten kijken en bv. nagaan of er vreemde bestanddelen zijn achtergebleven.”

prOtOtypes bOuwenIn 2008 kreeg Christiaan Fivez de vraag om Cto van Best te worden. een kans die hij met beide handen greep. Christiaan Fivez: “Ik kreeg de kans om een volwaardig r&D-team van zo’n 70 mensen uit te bouwen. Dat is heel wat voor een bedrijf van 300 mensen. We hebben een multidisciplinair team met PhD’s, fysici, burgerlijk en industrieel ingenieurs, ...

We houden de ogen open voor nieuwe techno-logieën die van betekenis kunnen zijn voor onze sorteermachines. Dat doen we o.a. door samen te werken met het B-Phot photonics team van de Vrije Universiteit Brussel (bilateraal en via IWt-projecten) en door deel te nemen aan gebruikerscommissies

van bv. IWt-projecten. Als er technologieën zijn waarvan we denken dat we er op korte termijn iets mee kunnen doen, gaan we er zelf mee aan de slag en bouwen we prototypes. Want pas dan weet je wat een technologie echt waard is.”

diepte Of breedte?Best Sorting is actief in de markt van voeding en tabak. Sinds enkele jaren wilden ze een nieuwe markt betreden, die van recycling. Het noorse tomra is actief in deze markt en wou zijn acti-viteiten verder uitbreiden naar het sorteren van voedingsproducten. Christiaan Fivez: “Het zou niet lang meer geduurd hebben of we waren elkaars concurrenten geworden. In plaats daarvan heeft tomra ons overgenomen. op die manier zijn we nu de grootste speler geworden in zowel de markt van de voeding, recycling als mijnbouw. Het aantal medewerkers van alle vestigingen van tomra Sorting Systems samen telt 800 mensen, verspreid over België, nederland, Ierland, Duitsland, noorwegen, Slovakije en Australië.

In mijn afdeling heeft de overname voor rust gezorgd. We kunnen ons nu volledig concen-treren op sorteermachines voor voeding, specialty products zoals tabak en raw materials zoals plastic pellets en rubber. In de andere vestigingen concen-treert men zich op de markt van recycling en mijn-bouw. We kunnen nu nog meer in de diepte gaan werken.”

Meer reizenMet de overname werd Christiaan Fivez één van de vier technische directeurs van tomra Sorting, verantwoordelijk voor voeding, specialty products en raw materials. De r&D-activiteiten daarvoor zitten verspreid over Heverlee (B), eindhoven (nL) en Dublin (IrL). Christiaan Fivez: “Ik kan niet zeggen dat ik er alleen voor sta, we zijn nu met een 100-tal r&D-ers en we hebben een zeer sterk multidiscipli-nair team. De technische directeur voor recycling zit in Koblenz (D), die voor mijnbouw in Wedel (D) en de verantwoordelijke voor core r&D heeft zijn kantoor ook in Koblenz. De samenwerking verloopt zeer vlot. eén van de redenen daarvoor is dat onze culturen goed matchen. natuurlijk reizen we nu

meer en onze videoconferentie-infrastructuur wordt meer gebruikt. Maar het is vooral een verrij-king doordat we ideeën en technologieën kunnen uitwisselen. Ik ben ook van plan om een uitwisse-lingsprogramma op te zetten waarbij medewerkers van het onderzoeksteam voor een bepaalde tijd naar een andere vestiging (bv. het Ierse odenberg) kunnen gaan om te leren hoe ze daar te werk gaan.”een interessant concept leerde Christiaan Fivez kennen in het Duitse filiaal: “In Duitsland heb je een systeem waarbij studenten – bv. burgerlijk ingeni-eurs – vanaf hun eerste jaar tot hun laatste, stage lopen in een bedrijf, zo’n 50 dagen per jaar. Ze verdienen zo wat zakgeld en leren hoe het er op de werkvloer aan toe gaat. Uiteindelijk doen ze ook hun eindwerk in hetzelfde bedrijf. In de Duitse vestiging werken zo’n 10 studenten mee in r&D. een heel interessant principe dat ik hier in België ook wel graag zou zien.”

verbOrgen ideeëneen ander initiatief dat Christiaan Fivez wil opstarten is de uitbouw van een innovatieteam. Dit team zou een 10-tal medewerkers samenbrengen van de voedselsorteerafdeling in België, nederland en Ierland. Christiaan Fivez: “Het moet een soort overlegorgaan worden dat processen uitdenkt om innovatie te stimuleren. Ik wil er mensen in van verkoop, onderhoud, technologie en operations. Ik heb het gevoel dat er nu soms heel goede ideeën blijven liggen van mensen in de organisatie. Die wil ik naar boven halen, de goede eruit filteren en realiseren.”

de sOrteerMachine van de tOekOMstBekijk de filmpjes op de websites van Best Sorting, het Ierse odenberg of tomra Sorting Solutions en je zal je avondeten anders gaan bekijken. Zo indrukwekkend is het als je de worteltjes, frieten en blauwe bessen ziet voorbijvliegen over een transportband. en als je goed kijkt, zie je dat er op het einde heel gericht af en toe een ‘foute’ friet wordt weggeschoten. ongelooflijk hoe minu-tieus dit gebeurt. Hoe zullen sorteermachines verder evolueren? Christiaan Fivez: “De opbrengst zal zeker nog belangrijker worden. Hoe groter de

08 Interconnect 41, Maart 2013

ChrIstIaan FIvez

“Ik beN vaN plaN om eeN uitwisselingsprogrammaop te zetteN waarbIj medewerkers vaN het

oNderzoeksteam voor eeN bepaalde tIjd Naar

eeN aNdere vestIGING kuNNeN GaaN om te lereN

hoe ze daar te werk GaaN.”

iMec werkt saMen

Best Sorting en imec bekijken samen de mogelijkheden van hyperspectrale beeldvorming voor het sorteren van voedsel. een hyperspectrale kleurencamera, die spectroscopie en beeldvorming combineert, kan het onderscheid maken tussen objecten die met traditionele rGB-beeldvorming niet van elkaar te onderscheiden zijn. De huidige hyperspectrale camera’s werken langzaam, zijn zeer duur en niet flexibel. Imec’s chipgebaseerde technologie moet een snelle, compacte, flexibele en betaalbare hyperspectrale camera mogelijk maken. Verder werkt Best ook samen met imec in het kader van het Sensors For Food project (www.sensorsforfood.com).

nauwkeurigheid waar mee we onjuist-heden kunnen verwijderen, hoe groter de opbrengst voor de producent. ook zullen

we meer integratie zien in de toekomst. nu ook al worden verschillende detectieprincipes gecombi-neerd in één machine, maar het blijven aparte blok-kendozen. In de toekomst zullen technologieën meer geïntegreerd worden en zullen de resultaten van de verschillende detectiemechanismen effi-ciënter samengebracht worden. Machines zullen dus slimmer en compacter worden. onze machines zullen ook meer evolueren naar inspectiemachines. De klant kan onze metingen gebruiken om zijn proces bij te stellen. Is er bv. een te hoog percen-tage slecht geschilde aardappelen bij, dan kan de schilprocedure bijgeregeld worden. traceability zal ook veel belangrijker worden. Als iemand een glasscherf in een potje babyvoeding vindt, zal dit kunnen getraceerd worden naar een welbepaalde fabriek, dag, uur. Alle data zullen worden bijge-houden en gemakkelijk doorzoekbaar worden. Verder geloof ik ook in remote en automatische diagnose van de toestellen. een sorteermachine

zal zelf kunnen aangeven wanneer een onderdeel hapert. ook groepsdiagnose wordt mogelijk: als we over de hele wereld 100 lasersorteermachines hebben staan, zullen we op basis van meetgege-vens de gemiddelde levensduur van de machines automatisch kunnen afleiden. Het wordt een explosie van data. Softwareontwikkeling zal meer en meer belangrijk worden.”

OnOntgOnnen terreiner staat dus nog veel te gebeuren voor Best Sorting op het gebied van technische ontwikkelingen. Maar ook wat betreft de internationale groei ziet het er goed uit. Christiaan Fivez: “er zijn zeker nog veel onontgonnen markten waar we met onze sorteermachines voor voedingsproducten terecht kunnen. Vooral Azië en Zuid-Amerika zijn belang-rijke toekomstige markten. en het Midden-oosten blijft een belangrijke groeimarkt.”

We wensen Best Sorting nog veel reis-, innovatie en sorteerplezier!

InterConneCt 41, MAArt 2013 09

GreenpeAK’s sLeuteL tot de sliMMe wonInGwe kunnen ons vandaag geen wereld meer indenken zonder wifi. Maar de ‘draadloze’ golf die er met de communicatiestanDaarD zigBee zit aan te komen, zou nog vele malen groter zijn. en deze begint bij de slimme woning. cees Links en bram van den bosch van greenpeak geven hun visie op de slimme woning, en op de plaats die daarin is weggelegd voor Greenpeak’s zigbee-chips.

© G

reen

peak

10 Interconnect 41, Maart 2013

o nlangs verscheepte GreenPeak zijn tien- miljoenste chip. Deze chips, radiochips voor draadloze communicatie volgens

de ZigBee-standaard, worden ingebouwd in een settopbox, of in een afstandsbediening die de settopbox aanstuurt. In een bredere context wordt de chip een cruciale bouwsteen van de slimme woning, een woonconcept waarbij allerlei toestellen zoals de thermostaat en het alarmsysteem op een slimme manier verbonden zijn met de settopbox, en via de ingebouwde gateway met het internet. om van daaruit vanaf eender welke locatie door de bewoner beheerd te worden, zowel in het huis als vanaf iedere andere plaats op de wereld.

drie fasenCees Links, oprichter en Ceo van GreenPeak: “Wij zien de evolutie naar de slimme woning in drie fasen verlopen. In 2011 is de eerste fase ingegaan. In deze fase worden ZigBee-chips ingebouwd in zowel de settopbox als de afstandsbediening van de settopbox, die voordien vooral via infraroodsignalen werkte. Vanaf 2014 verwachten we de tweede fase, waarbij toestellen zoals een thermostaat, indivi-dueel met de settopbox zullen worden verbonden. ZigBee-chips zullen ook hier instaan voor de draad-loze communicatie tussen deze individuele sensor-systemen en de settopbox. Pas in de derde fase zal de slimme woning echt van start gaan. een groot aantal toestellen zal dan op een intelligente manier

met elkaar en met de settopbox verbonden zijn. Je zal ze kunnen aansturen door apps en via het internet, zodat je ze ook kan bedienen op je smart-phone, zelfs als je op dat moment niet thuis bent.

Bijvoorbeeld, een bewegingssensor in de huiskamer zal kunnen communiceren met een applicatielaag die weet of het alarm aan staat of niet. Als er bewe-ging wordt waargenomen en het alarm staat aan, dan zal het alarm afgaan en wordt de bewoner via zijn smartphone op de hoogte gebracht. Staat het alarm niet aan, dan zal bv. het licht in de huiskamer automatisch aangaan. De bewegingssensor zal dus een gecombineerde functie hebben in zowel de veiligheidstoepassing als de verlichtingsaansturing.”

zuinige zigbee Het ontwerpen van ZigBee-chips voor slimme-woningtoepassingen vormt de kernactiviteit van het Belgisch/nederlandse bedrijf GreenPeak. De productie ervan wordt uitbesteed aan een grote taiwanese chipfabrikant. Bram Van den Bosch, systeemarchitect: “ZigBee is als communicatie-standaard complementair aan wifi en Bluetooth. Wifi bijvoorbeeld wordt al sinds 15 jaar in huis en op kantoor gebruikt om grote hoeveelheden data draadloos door te sturen. Wifi-chips zitten in je router, in je laptop, tablet, tv en smartphone, in de spelconsole van je kinderen, noem maar op, maar ze verbruiken relatief veel energie omdat er

aan heel hoge snelheden gecommuniceerd wordt. ZigBee is als communicatiestandaard meer geschikt voor toepassingen waar een laag energieverbruik centraal staat, zoals het doorsturen van sensorge-gevens en procesbesturing. In de toekomst zullen we dus twee draadloze netwerken in huis hebben: wifi en ZigBee. De ZigBee-chips die onze ingenieurs ontwerpen, onderscheiden zich vooral door hun ongevoeligheid aan interferentie met wifi en door hun extreem laag vermogenverbruik. Met onze chip kan een afstandsbediening gedurende tien jaar gebruikt worden zonder de batterij te vervangen. De batterij gaat dus langer mee dan de verwachte levensduur van het product.”

sleutelHet idee van een slimme woning is niet nieuw, en wordt al meer dan 40 jaar naar voren geschoven. Lang niet iedereen gelooft dat het concept binnen-kort werkelijkheid wordt. Waarom GreenPeak dan zo overtuigd is? Cees Links: “een belangrijk element in de overgang naar de derde fase is de essentiële rol die weggelegd is voor kabeloperatoren, zoals telenet. Zij kunnen hun huidig dienstenaanbod (telefoon, tv, internet en gsm, de zogenaamde Four plays) uitbreiden met een breed gamma van nieuwe diensten die nodig zijn voor de slimme woning, de zogenaamde Fifth play. Deze businessopportuniteit is een drijvende kracht achter de invoering van de slimme woning.”

BraM van den BosCh Cees LInks

InterConneCt 41, MAArt 2013 11

“ook buIteN de slImme woNING zIjN er

gigantisch veel toepassINGsmoGelIjkhedeN

voor zIGbee-NetwerkeN.”

waardeketenKabeloperatoren spelen dan ook een cruciale rol in de complexe waardeketen rond GreenPeak. Cees Links: “Wij overtuigen kabeloperatoren wereld-wijd om onze chips in hun settopbox te integreren. Wanneer zij overtuigd zijn, geeft de operator aan zijn leverancier van settopboxen de opdracht om onze chips te kopen en in zijn producten te imple-menteren. Uiteindelijk plaatsen wij een bestelling bij onze taiwanese chipfabrikant, die onze chips voor deze opdracht in productie zal brengen. en het zijn juist deze twee uiteinden van de waardeketen – de operatoren die de beslissingen nemen over welke chips gebruikt worden in hun produkten, en de chipfabrikanten zoals GreenPeak – die in de ZigBee-standaardisatiecomités zitten.”

In deze comités wordt bepaald welke nieuwe func-ties gespecifieerd en gestandaardiseerd moeten worden en hoe deze nieuwe functies exact moeten werken. ook GreenPeak maakt deel uit van het stan-daardisatiecomité voor ZigBee. Bram Van den Bosch: “Voor een bedrijf als GreenPeak is het belangrijk om actief aan de standaardisatie mee te werken. Het laat ons toe om geloofwaardigheid op te bouwen bij de operatoren, die beslissen welke chips er worden gebruikt in hun settopbox. Mee bouwen aan de stan-daardisatie is in deze context dan ook een onder-deel van ons verkoopproces. Maar het geeft ons ook een technologisch voordeel: we kunnen als eerste

inspelen op nieuwe standaardisatiebeslissingen en we kunnen onze eigen ideeën integreren in de standaard.”

the clOud is the liMitVolgens GreenPeak is de slimme woning eigenlijk maar een aanloop naar iets veel grootser: the internet of things, waarbij miljarden apparaten met het internet verbonden zijn en, veelal zonder tussenkomst van de mens, informatie uitwisselen. Cees Links: “Wifi is eind jaren ’90 doorgebroken in huisautomatisering, en van daaruit in kantoorautomatisering, industriële automatisering enz. Wie vandaag draadloos internet heeft, heeft al gauw een tiental wifi-chips in huis. Maar de golf van draadloze netwerken die er zit aan te komen met ZigBee, is nog vele malen groter dan wat we met wifi gezien hebben. In een slimme woning zal er plaats zijn voor zeker 100 ZigBee-chips, verdeeld over de sensorsystemen, de settopbox, en de afstandsbediening. De lijst met mogelijkheden om hiervoor producten te ontwikkelen en diensten aan te bieden, lijkt onuitputtelijk. ook buiten de slimme woning zijn er gigantisch veel toepassingsmogelijk-heden voor ZigBee-netwerken: in de logistiek, in de zorgsector, in de kleinhandel, in de automobiel-sector, in de landbouwsector...”

grensOverschrijdendIn GreenPeak werken ze er met z’n 60 aan. Het bedrijf is in 2007 ontstaan uit de samenvoeging

van het voormalig Vlaams bedrijf Ubiwave en het nederlandse Xanadu Wireless. Bram Van den Bosch: “op Vlaamse en nederlandse bodem werkt GreenPeak samen met hogescholen, universiteiten en wetenschappelijke instellingen. en we doen beroep op het IWt. eén van de producten die we met steun van het IWt konden ontwikkelen, is een energy harvested switch, een autonome schakelaar die zijn energie haalt uit het indrukken van de scha-kelaar.” Vandaag is GreenPeak een wereldspeler met een wereld product. en die markt lijkt geen grenzen te kennen.

iMec werkt saMen

GreenPeak doet regelmatig beroep op de asIC development and manufacturing services van imecServices. De samenwerking omvat zowel het fysisch ontwerp (de chiplayout van het digitaal gedeelte) van de ZigBee-chips als het productieklaar maken van nieuwe generatie chips door middel van prototyping. GreenPeak is ook lid van de Wireless Community (www.wireless-community.be), die door imec wordt gecoördineerd.

01 01

12 Interconnect 41, Maart 2013

03

sensoren voor tanDartsen Amerikaanse onderzoekers ontwikkelen een sensor die op een tand kan aangebracht worden. De sensor is heel flexibel en dun waardoor het een soort sticker lijkt. De sensor is uitgerust met een laagje biomoleculen die de bacteriën herkennen en ermee binden. Bijvoorbeeld voor patiënten met chronische tandvleesontsteking kan het interessant zijn om een continue meting te doen van specifieke bacteriën. Maar ook voor heel andere ziektes zien de wetenschappers potentieel. In speeksel zijn immers ook biologische merkers aanwezig voor bv. maagzweren.

Dat innovaties ook minder hightech kunnen zijn, bewees een Indonesische tandarts. Hij merkte dat veel van zijn patiënten bang waren als hij de tandboor bovenhaalde. om het drilgeluid van de boor te maskeren, rustte hij de boor uit met een mp3-speler en LeD-lichtjes. en vanaf toen kwam iedereen met veel plezier naar de tandarts. Ja toch?

nieuws uit de wereld – een greep van nieuwe technologieën en toepassingen die momenteel wereldwijd worden ontwikkeld of al op de markt zijn.

04

schitterenDBloemenparkHet Japanse bloemenpark nabana no Sato hult zich in prachtige kleuren. In de lente zijn het perzikbomen en tulpen die de show stelen; in de zomer zijn het hydrangea’s en irissen; in de herfst dahlia’s. Maar hoe lok je bezoekers naar je bloemenpark als de winter aanbreekt? De Japanners installeerden lichtinstallaties met miljoenen LeD-lichtjes (5,8 miljoen om precies te zijn) die de kleurenpracht van de bloemen bijna evenaren.

01

huisBijtjes De onderzoekers van Philips Design ontwikkelen concepten voor de toekomst. Ze benadrukken hierbij dat ze de toekomst niet willen voorspellen, maar wel bepaalde concepten willen uittesten. een van hun projecten is een huis als gesloten ecosysteem. Het doel is om bestaande oplossingen rond energie, voeding, afval en verlichting volledig te herdenken.

Zo werd een toestel bedacht dat Pet-flessen kan afbreken met behulp van schimmels. In het keukeneiland is een composteervak voorzien waarin bacteriën biogas produceren. Dit gas wordt gebruikt om de verlichting en het kookfornuis van energie te voorzien. Maar zeker het ‘mooiste’ idee is de bijenkorf die in het raam verwerkt wordt. Langs de buitenkant is het een bloembak waarlangs de bijtjes naar binnen komen. Langs de binnenkant zie je de honingraat en kan je eenvoudig honing aftappen. Dit alles bewijst dat een duurzame toekomst mooi en comfortabel kan zijn, als we maar inventief genoeg zijn.

› www.design.philips.com, doorklikken naar ‘Design futures’

© P

hilip

s D

esig

n

02

InterConneCt 41, MAArt 2013 13

05

je tv krijgt ogen

De startup PredictGaze maakt software die je tv omtovert tot een slimme huisgenoot. Bijvoorbeeld: je kan het geluid zachter zetten door je vinger voor je lippen te houden; als je opstaat en de kamer verlaat, pauzeert de tv het programma (hopelijk niet als er reclame is); als je zoon van vijf voor tv zit, worden er geen 16+ films getoond; enz. Al deze scenario’s zijn gebaseerd op het gebruik van een ingebouwde camera in de tv en op software die gezichten kan herkennen, gebaren, leeftijden, geslacht en oogbewegingen.

De software wordt reeds gebruikt in Japan, weliswaar in een andere context, nl. in winkels om na te gaan hoelang klanten voor een product blijven staan. er zouden zelfs al etalagepoppen zijn met ingebouwde cameraogen om de mensen gade te slaan. toch een beetje ‘creepy’.

› www.predictgaze.com

02

Bergkoeien krijgen temperatuursensorHet Zwitserse bedrijf Anemon gebruikt temperatuursensoren voor een wel heel aparte toepassing. De sensoren moeten de temperatuurstijging meten bij melkkoeien tijdens hun vruchtbare periode. De boer wordt op de hoogte gebracht via sms. Hij weet dan perfect wanneer hij de koeien moet laten insemineren.

De draadloze temperatuursensor wordt aangebracht in de vagina van de koe. De data worden verstuurd naar een module die de koe rond de hals heeft hangen. Deze bevat een ontvanger, een SIM-kaart, een microcontroller en een GSM/GPrS-module. De koe-bel zal dus plaats moeten ruimen voor een elektronisch hulpmiddeltje.

› www.anemon-sa.ch, doorklikken naar ‘Products’

04

© n

aban

a n

o Sa

to

09

smart- phone-tolkDe Japanse telecomoperator ntt Docomo lanceert een app (Hanashite Hon ‘yaku) die een telefoongesprek in realtime vertaalt.

Indien men wil telefoneren met een buitenlandse gesprekspartner, selecteert men dit contact via de app. Deze detec-teert automatisch welke talen gesproken worden en levert de vertaling als tekst op het schermpje of als audio. De app kan ook gebruikt worden wanneer je face-to-face met iemand praat die een andere taal spreekt. Minpuntje: voorlopig is de app alleen beschikbaar voor Japans, engels, Chinees en Koreaans.

14 Interconnect 41, Maart 2013

08

chips laten BlinDen zienDe lichtgevoelige cellen van het netvlies kunnen beschadigd worden, bv. als gevolg van diabetes of erfelijke aandoeningen. Patiënten worden dan langzaam blind. Maar volgens het Israëlische bedrijf nano retina hoeft dit niet blijvend te zijn.

Het bedrijf ontwikkelde een oplossing die bestaat uit een bril en een chip. De chip wordt geïmplan-teerd ter hoogte van het netvlies. Hij bestaat uit lichtgevoelige sensoren en elektrodes die de verbinding vormen met de oogzenuw. De bril bevat een sensor die het licht opvangt en codeert. een laser, ook geïntegreerd in de bril, zal op basis van deze code de chip belichten. De lichtgevoelige sensoren geven het signaal via de elektrodes door aan de oogzenuw. om de resolutie van het beeld te verbeteren is het belangrijk om de fotodiodes en elektrodes verder te miniaturiseren.

› www.nano-retina.com

06

een spel voor Wetenschappers en onDernemers“Laat je creativiteit los op ongebruikte uitvindingen”: dat is het motto van het engelse bedrijf Marblar. Ze zetten een website op waar onderzoekers hun uitvindingen kunnen posten (die reeds gepatenteerd of gepubliceerd zijn). Zo creëren ze een buffet met ideeën waar geïnteresseerden in kunnen snuisteren en online kunnen brainstormen over mogelijke toepassingen voor deze technologieën. De sterkte bestaat erin om mensen uit verschillende disciplines samen te brengen zodat naar technologieën gekeken wordt vanuit een heel andere invalshoek. Want, aldus de website: “at the intersection of disciplines is where the magic happens.”

De website is opgevat als een spel. Je kan punten en geld verdienen door mee te brainstormen over bepaalde technologieën. De punten zouden een maatstaf moeten zijn voor je talent tot out of the box-denken. Dus laten we met z’n allen het meeste Marblar-punten gaan verdienen!

› www.marblar.com

09

nieuws uit de wereld – een greep van nieuwe technologieën en toepassingen die momenteel wereldwijd worden ontwikkeld of al op de markt zijn.

07

10

eXtra pepers voor De smartphone

Vandaag heeft onze smartphone een 2- of een 4-core processor. Dit betekent dat er een chip inzit waarop twee of vier processoren geïntegreerd zijn.

Intel kondigde aan dat ze hun 48-core processor binnen enkele jaren in de smartphones en tablets willen gaan steken. Waarom dat nodig is? om meer te kunnen multitasken, geavanceerde toepassingen te gebruiken op basis van spraak herkenning enz. een belangrijke uitdaging ligt nog in het programmeren van toepassingen op zo veel cores en het binnen de perken houden van het energieverbruik.

InterConneCt 41, MAArt 2013 15

07

Borstkanker een stap voor zijnHet bedrijf First Warning Systems ontwikkelde een uniek prototype dat borstkanker zes jaar eerder kan opsporen dan klassieke methoden zoals mammografie. Het gaat hierbij niet om een groot toestel in ziekenhuizen maar om een BH met temperatuursensoren. Kleine veranderingen in temperatuur, op celniveau, duiden op verhoogde groei van bloedvaten. Zulke lokale bloedvatengroei is een aanduiding voor het ontstaan van een tumor.

De temperatuurdata kunnen geupload worden door de behandelende arts die dankzij speciale software kan nagaan of er abnormale waarden bij zitten. Dit is een mooi voorbeeld van hoe we in de toekomst sensoren zullen dragen voor diagnose van bepaalde ziektes.

› www.firstwarningsystems.com

10

16 Interconnect 41, Maart 2013

“we Hebben te LAnG GewAcHt op de wereld”

InterConneCt 41, MAArt 2013 17

na het zoveelste mislukte wereldklimaatakkoord is het hoog tijd voor positief nieuws van het klimaatfront. en dat is er. steden en regio’s over heel de wereld gaan de uitdaging aan om de klimaatproBlemen lokaal aan te pakken. ook bij ons in vlaanderen beweegt er wat: Limburg wil tegen 2020, Leuven tegen 2030 en Gent tegen 2050 klimaatneutraal door het leven gaan. peter tom jones, onderzoeksmanager aan de Ku Leuven en tevens projectleider van leuven klimaatneutraal 2030 en Mohamed ridouani, de Leuvense schepen van milieu, geven hun visie over De groene, compacte staD van De toekomst.

d e nieuwsbeelden liegen er niet om: extreme temperaturen, overstromingen en orkanen zijn een deel van het leven

geworden. Peter tom Jones: “In de jaren ’80 en ’90 had iedereen het over sustainability. We moesten binnen de grenzen van de draagkracht van de aarde blijven. Die grenzen hebben we overschreden en we zullen moeten leren leven met de schokken die er staan aan te komen. Vandaag is het dan ook resilience of veerkracht dat centraal staat. een stad moet klimaatneutraal én veerkrachtig worden om de schokken aan te kunnen. een mooi voorbeeld van een stad die eraan werkt om veerkrachtig te worden, is new York. Deze stad bereidde zich rela-tief goed voor op de komst van de recente orkaan Sandy. een groot contrast met new orleans!”

de grOte stap vOOrwaartsook in europa heb je mooie voorbeelden van klimaatbewuste steden, zoals Freiburg, Kopenhagen en Stockholm. Mohamed ridouani: “Als er één continent is dat het voortouw kan nemen in

klimaatbewust leven, is het europa. We zijn immers een kennisregio én de bevolking is zich zeer bewust van de klimaatproblematiek. europa is klaar om de grote stap voorwaarts te zetten.”

nieuwe steenkOOlMijnenMaar kunnen enkele Vlaamse of europese steden de balans keren als in China nog nieuwe steen-koolmijnen geopend worden? Peter tom Jones: “optimisme is onze morele plicht. Door initiatieven van onderuit op te starten – vanuit wijken en steden – kunnen we een verschil maken. Vergeet niet dat steden verantwoordelijk zijn voor 70% van de Co

2-uitstoot wereldwijd. Met het ‘C40 Cities’-

netwerk hebben 56 wereldsteden ervoor getekend inspanningen te doen voor het klimaat. We kunnen dan alleen maar hopen dat de acties van de steden een katalysator zullen zijn om op wereldniveau tot een akkoord te komen. Want dat blijft broodnodig als we het klimaatprobleem écht onder controle willen houden.”

© e

trzb

erg

(wijk

tw

eew

ater

s)

18 Interconnect 41, Maart 2013

de stad van de tOekOMstWie genoeg heeft van de deprime-rende toekomstbeelden in de media

doet er goed aan naar de Koppen-reportage te kijken over de wijk Hammarby Sjöstad in Stockholm. Het toont een klimaatneutrale wijk met veel groen en lage energiefacturen voor de bewoners. ook het Duitse Freiburg blijkt een inspirerend voorbeeld te zijn. Mohamed ridouani: “Freiburg is een mooi voorbeeld van een groene stad. Je vindt er veel passiefgebouwen, lokale energieproductie door zonnepanelen, fiets-snelwegen en een efficiënt openbaarvervoersys-teem. ook is het concept van fiets- en autodelen daar heel sterk doorgedrongen. en een deel van de stad is autovrij. een mooie illustratie van wat mogelijk is.”

Peter tom Jones: “Het is duidelijk dat de stad van de toekomst groen en compact moet zijn. een veelbelovend concept is de lobbenstad. In plaats van de concentrische steden van vandaag heb je in een lobbenstad groene en blauwe ‘vingers’ die tot in het centrum reiken. Deze groene ruimten en waterlopen zijn belangrijk om de stad te beschermen tegen wateroverlast en hittegolven. De woon- en werkruimtes zijn zeer compact en efficiënt bereikbaar met het openbaar vervoer, bv.

een metrosysteem. ook (gedeeltelijke) autonomie is belangrijk voor een stad bv. door lokale voedsel-productie – denk aan stadslandbouw en verticale landbouw – en energieproductie (zonnepanelen, biomassa, windturbines). Het zijn allemaal eigen-schappen die een stad meer veerkracht geven.”

wijk tweewatersen we hoeven niet naar het buitenland om ambiti-euze projecten te zien van klimaatneutrale wijken. In Leuven bouwt projectontwikkelaar ertzberg de wijk tweewaters aan de vaartkom. Mohamed ridouani: “Het zal de eerste klimaatneutrale wijk van België worden. er zal een warmtekoppelings- net op basis van biogas gebruikt worden voor het verwarmen van de gebouwen. Ze zullen zelf in hun energie voorzien, groene energie natuurlijk. er zullen oplaadpunten zijn voor elektrische voer-tuigen en veel aandacht voor de fietsers. In de lage-energiewoningen en -kantoren zullen slimme meters en toestellen voorzien worden, en er zal gewerkt worden met milieuvriendelijke materi-alen. er zullen ook thuisbezorgingskasten voorzien worden zodat bewoners niet allemaal apart naar de winkel moeten gaan, maar boodschappen eenmaal per dag thuis geleverd krijgen.” Peter tom Jones: “De wijk, en zeker ook het eerste gebouw (de Balk Van Beel), illustreert mooi dat klimaat neutraal

wonen zeer aangenaam is. Men zal zeker niet moeten inboeten aan comfort. Het zal aangenaam warm zijn in de winter, koel in de zomer en perfect geventileerd wat de luchtkwaliteit ten goede komt. Bovendien zal de energiefactuur lager liggen.”

isOleren en delenAls je een wijk van niets opbouwt, kan je natuurlijk allerlei milieuvriendelijke maatregelen in rekening brengen. Maar wat met een bestaande stad? Peter tom Jones: “Het eerste actiepunt om een stad – in dit geval Leuven – klimaatneutraal te maken is door de gebouwen beter te isoleren. natuurlijk, dat vraagt een investering. Maar die win je al snel terug doordat je minder gaat betalen voor elektriciteit.

een ander belangrijk aandachtspunt is mobiliteit in de stad. Het openbaarvervoersysteem moet evolu-eren naar elektrisch vervoer of aangedreven door waterstof. De meest efficiënte structuur is volgens mij het metrosysteem waarbij je met radiale en axiale assen werkt, met opstappunten om van de ene lijn naar de andere te gaan. Daarnaast moet het fiets- en autodelen sterker uitgebouwd worden. op verschillende plaatsen in en rond de stad moeten elektrische fietsen en auto’s beschikbaar gesteld worden.”

“Ik GelooF IN

de inventiviteit vaN de meNs.”

MohaMed rIdouanI

© P

atric

k Ve

rtom

men

Peter toM Jones

© r

ob S

teve

ns

InterConneCt 41, MAArt 2013 19

actie!Je hoort het, er zijn veel inzichten en plannen over hoe je een stad klimaatneutraal, veerkrachtig en aangenaam om in te wonen kan maken. Maar hoe zorg je ervoor dat het niet bij plannen alleen blijft? Mohamed ridouani: “In het voorjaar worden de resultaten van de studie rond Leuven Klimaatneutraal 2030 bekendgemaakt. Daarin zullen mogelijke oplossingen opgelijst worden. op basis hiervan zal een actieplan worden opgesteld met concrete projecten voor de komende jaren. essentieel voor het slagen van dit plan is dat het project gedragen wordt door de stad, de bevol-king, het bedrijfsleven en de kennisinstellingen van Leuven. Belangrijk hierbij is de oprichting van de G20. Het is een groep van een twintigtal belang-rijke spelers uit het Leuvense die samen zullen werken om het project te doen slagen. Het is de bedoeling dat elk van deze spelers concrete projecten opzet om Leuven klimaatneutraal te maken. De Stad wil hierbij een voorbeeldfunctie geven. Vandaag al gebruiken we 100% groene energie voor onze gebouwen en straatverlichting; we starten de bouw van een passiefschool; en er zijn plannen om een dagelijkse vroegmarkt op te zetten met alleen maar lokale producten. We hopen dat er zo nog veel concrete projecten zullen opgezet worden door alle partners van ‘Leuven

Klimaatneutraal 2030’.” Peter tom Jones: “Wat ook belangrijk is voor het slagen van het project is dat er een officieel orgaan wordt opgericht met onder andere een algemeen directeur, project-leiders, technische experten enz. die de concrete projecten kunnen opstarten en opvolgen. Dit team moet worden aangestuurd door partners zoals de Stad, de kennisinstellingen, het middenveld en zowel publieke als private bedrijven. ook voor de financiering van de verschillende projecten is dit orgaan van essentieel belang. We zullen in dit kader zeker het concept van een klimaatfonds bekijken zoals men al in Limburg gebruikt. In dat klimaat-fonds kunnen burgers en bedrijven investeren met de garantie dat ze 1% meer opbrengst krijgen dan op hun spaarboekje.”

leuven wOrdt prOeftuinHet Leuvense nieuwbouwproject Balk Van Beel in de wijk tweewaters kreeg een belangrijke europese prijs voor het energieconcept dat erin toegepast werd. Het geeft mooi aan waar men in Leuven naartoe wil. Peter tom Jones: “We willen een voor-beeldfunctie zijn voor andere europese steden. We hebben de kennis in huis om te tonen wat er mogelijk is met nieuwe zonneceltechnologieën, afvalverwerkingstechnologieën, slimme meters en een slim energienetwerk, passiefgebouwen enz.

We willen onze onderzoeks- en demonstratiepro-jecten op europees niveau gaan brengen. Leuven zal een topstad worden die onderzoeksresultaten vertaalt in concrete projecten om de stad van de toekomst te worden.”

“optimisme Is

oNze morele plICht.”

iMec werkt saMen

Imec steunt het ambitieuze project dat Leuven klimaatneutraal wil maken tegen 2030. Andere partners in het project zijn Stad Leuven, KU Leuven, ABInBev, UZ Leuven, Interleuven, De Lijn, VoKA en eandis.

Meer info: www.leuvenklimaatneutraal.be

iMec-nieuws — Lees ook op WWW.imec.Be/persBerichten over onze technologische doorbraken en nieuwe partnerships.

20 Interconnect 41, Maart 2013

03

De opvolger van BarcoDesrFID-tags hebben veel voordelen ten opzichte van barcodes: ze kunnen meer informatie opslaan, ze kunnen van op grotere afstand uitgelezen worden en het uitlezen gaat sneller. Belangrijk minpunt: ze zijn duurder dan barcodes. Maar daar willen (imec-)onderzoekers iets aan veranderen. Ze willen de huidige silicium-rFID-tags vervangen door dunnefilm-rFID-tags. De fabricage van deze tags heeft het potentieel goedkoper te zijn. en ze hebben het extra voordeel dat ze op een plastic folie kunnen gedrukt worden en dus in de productverpakking kunnen verwerkt worden. De uitdaging is om de verschillende bouwstenen van de rFID-tag in dunnefilmmateriaal te maken. Voor de rFID-chip is dit al gelukt en recent slaagden de onderzoekers er ook in om de bouwblok die instaat voor de stroomvoorziening van de chip in dunnefilm te maken. Het blijft nog even wachten op een volledige dunnefilm rFID-tag.

› www.imec.be/persberichten

01

03

01

nachtje DoorDoen op imecImec kreeg in december 100 studenten hoger en universitair onderwijs over de vloer voor een innovatiekamp. Ze kwamen brainstormen over een mooie toepassing voor gezondheids-sensoren. Studenten van over heel Vlaanderen werden verdeeld in kleine groepjes en moesten op 24u tijd een businessplan uitwerken en voorstellen aan een jury. tijdens deze brainstorm werden ze bijgestaan door imec-experts om technische vragen te beantwoorden. Het winnende team bedacht een sensor-systeem om vroegtijdig kanker op te sporen.

De innovatiekampen zijn een initiatief van Vlajo. Deze Vlaamse Jonge ondernemingen vzw wil ondernemingszin van jongsaf promoten en organiseert hiertoe allerlei projecten, zoals innovatiekampen. tot nu toe werden al zeven innovatie-kampen georganiseerd. De nadruk ligt hierbij op samenwerken, problemen oplossen en het uitwerken en presenteren van een over tuigend businessplan.

› www.vlajoinnovatiekampen.be

© s

tefa

an o

p d

ebee

ck

05

03

InterConneCt 41, MAArt 2013 21

02

interactie graag!Imec heeft een team van technologie-coaches dat samenwerking met Vlaamse bedrijven stimuleert, initiëert en coördi-neert. Het is het contactpunt voor Vlaamse bedrijven die beroep willen doen op imec’s expertise. Dit kan onder vele vormen, bv. door een gezamenlijk o&o-project, een haalbaarheidsstudie, deelname aan een cursus of community (zoals de Wireless community of de CoHeSI-community), bezoek aan een demo-evenement rond een specifiek onderzoeks topic. Sinds kort dragen de activiteiten die specifiek naar de Vlaamse industrie gericht zijn het imecinteract-label.

U kan onze technologiecoaches contacteren via imecinteract@imec.be

02

04

een avonDlijke WanDeling met imec’s ceoU kent de imec-nocturnes misschien al? op deze informele avond-rondleidingen krijgen bezoekers de kans om de trots van imec te ontdekken – de 300mm cleanroom – en krijgen ze een overzicht van het onderzoek dat op imec gebeurt. Deze nocturnes gaan elke eerste donderdag van de maand door.

Af en toe zijn er special guests tijdens de nocturnes, bv. onderzoekers die over hun werk komen vertellen. In maart zal imec’s Ceo Luc Van den hove de avondlijke bezoekers verwelkomen en inwijden in de wereld van imec. een unieke kans dus voor een informele babbel met onze Ceo!

› www.imec.be/nocturne

04

22 Interconnect 41, Maart 2013

een nieuwe keuken voor toeKoMstIGe cHIps

InterConneCt 41, MAArt 2013 23

i ngewikkelde receptenIn imec’s cleanrooms werken onderzoekers aan nieuwe en verbeterde processen om volgende

generaties chips te maken. Dat gebeurt in samen-werking met de chipfabrikanten, maar ook met de bedrijven die de toestellen maken en de gebruikte materialen ontwikkelen.

Hans Lebon: “Zo’n proces om chips te maken kun je vergelijken met het uitvoeren van een recept om een taart te maken. Maar dan wel een bijzonder complex recept, een heel precieze beschrijving van alle stappen die je moet doorlopen, van de manier waarop je de verschillende toestellen moet instellen, en van de ingrediënten die je nodig hebt.

De basis waarop je de chips maakt, de taartbodem, is een schijf silicium, ook wel wafer genoemd. In onze oudste cleanroom werken we met wafers met een diameter van 200mm. en in de cleanroom die we in 2004 in gebruik hebben genomen zijn dat wafers van 300mm. op zo’n wafer kun je bv. 70.000 chips van 1mm² maken, of een 700-tal chips van 1cm².

In de cleanroom staan een hele reeks geavanceerde toestellen, die elk een stapje van het productie-proces uitvoeren. Het hele recept bestaat uit rond de 250 stappen die samen ongeveer 50 dagen in beslag nemen (de cleanroom functioneert 24 uur per dag en 7 dagen per week). op het einde wordt de taart, de afgewerkte siliciumschijf, versneden en worden de individuele chips verpakt en getest.”

klein, kleiner, nanOHet basiselement van een chip is de transistor, een schakelaar die je aan of uit kunt zetten. Die tran-sistoren zijn met elkaar verbonden tot eenvoudige circuits, zoals geheugencellen of logische poorten. en die worden op hun beurt weer verbonden tot steeds complexere gehelen, zoals circuits om getallen op te tellen of te vermenigvuldigen.

Al sinds het begin van de chipproductie slagen de fabrikanten erin om gemiddeld om de 30 maanden met een nieuwe generatie chips voor de dag te komen. Die bevat telkens dubbel zoveel transistoren als de vorige generatie tegen ongeveer dezelfde kost. Het is die trend die de Wet van Moore wordt genoemd, naar Gordon Moore, een van de stich-ters van Intel. Door die evolutie bevatten de meest recente chipgeneraties tot 100 miljoen transistoren die maar een paar tiental nanometer groot zijn.

Hans Lebon: “om je een idee te vormen van wat dat concreet betekent, moet je je voorstellen dat je een chip van een vierkante centimeter zou vergroten tot een voetbalveld, een halve hectare. Dan zou dat hele voetbalveld bedekt zijn met blokjes, putjes, en draadjes die slechts een millimeter groot of dik zijn.

Bovendien bestaat zo’n chip nog uit laagjes. De onderste laag zijn de eigenlijke transistoren die in het silicium zijn gemaakt. Daar kunnen nog tot 10 lagen boven liggen. Die vormen een woud van metaaldraadjes die de transistoren verbinden tot complexe reken- en geheugencircuits.”

een bOMbardeMent van stOfIn een typische stedelijke omgeving tel je in een kubieke meter lucht al vlug 35 miljoen stofdeeltjes groter dan een halve micrometer. Alleen al door te bewegen, ademen, en het contact met onze omge-ving, produceren wij zelf tot 5 miljoen zo’n deeltjes per minuut.

Hans Lebon: “Als we de vergelijking met ons voet-balveld doortrekken, dan zou dat betekenen dat de millimeterdunne draadjes voortdurend worden bekogeld met tienduizenden dikke hagelstenen. na korte tijd hebben we dan natuurlijk geen enkele functionerende chip meer over.”

om dat te vermijden worden chips in een clean-room geproduceerd waar zo weinig mogelijk stof-deeltjes rondzweven. In imec’s 300mm-cleanroom bv. wordt verse lucht door het plafond in de cleanroom geblazen. Dat plafond is voorzien van hoog-efficiënte HePA-filters die deeltjes tot 0,3µm kunnen verwijderen. De lucht stroomt dan door-heen de ruimte en wordt via de geperforeerde vloertegels afgevoerd. De relatief hoge luchtsnel-heid – tot een halve meter per seconde – verhin-dert dat stofdeeltjes afkomstig van machines of mensen zich ergens kunnen op vastzetten. Bovendien staat de cleanroom ook onder een lichte overdruk, een extra maatregel om stof buiten te houden. en om zoveel mogelijk te vermijden dat de mensen in de cleanroom zelf stofdeeltjes produceren, dragen ze aangepaste, stofvrije kledij.

chips worden gemaakt in cleanrooms, stofvrije ruimtes vol met uiterst precieze toestellen. Hans Lebon, senior vice president fab operations bij imec, vertelt hoe dat gebeurt en wat de rol van imec is. Hij legt ook uit waarom imec een nieuWe cleanroom gaat bouwen.

24 Interconnect 41, Maart 2013

Hans Lebon: “Stel verder dat je op ons voetbalveld parallelle lijntjes moet uitzetten op een millimeter afstand van

elkaar. Maar de lijntjes mogen elkaar nooit raken. Daarvoor moet je apparatuur hebben die geen enkele afwijking of trillingen vertoont.

om dat mogelijk te maken, wordt de tempera-tuur en luchtvochtigheid in de cleanroom binnen zeer nauwe grenzen gehouden. Bovendien zijn het gebouw en de machines zo ontworpen dat er geen trillingen optreden”.

een nieuwe cleanrOOM vOOr grOtere wafersHans Lebon: “De chipindustrie wil tegelijk de per - formantie van chips blijven verhogen en de kost-prijs blijven verlagen, en dat tegen hetzelfde tempo als de voorbij decennia. Maar om dat te doen moeten we af en toe een sprong maken in het aantal chips dat we in één keer, op één wafer, kunnen fabriceren. In het verleden hebben we dat telkens gedaan door grotere wafers te gebruiken. en ook nu zijn de belangrijkste chipproducenten overeen gekomen om op termijn over te scha kelen van 300mm-wafers naar wafers met een diameter van 450mm.”

Maar grotere wafers betekent ook nieuwe pro cessen en nieuwe toestellen. Die moeten niet alleen een beetje groter worden en met zwaardere wafers omkunnen. Ze moeten ook veel sneller en preciezer worden. De oppervlakte van de nieuwe wafers is immers dubbel zo groot en er kunnen bijgevolg ongeveer dubbel zoveel chips op. Maar om de efficiëntiewinst aan te houden, moet je dat dubbel aantal chips wel even snel kunnen maken als vroeger, en met dezelfde opbrengst.

Deze overgang naar grotere wafers zal mogelijk de laatste zijn. Hij zal samenvallen met de 10-nano-meter- en daaropvolgende chipgeneraties. Alle onderzoek en ontwikkeling voor het volgende decennium en zelfs daarna zal gebeuren op de 450mm-wafers en -toestellen. De fabrikanten kunnen immers hun meest geavanceerde toestellen niet tegelijk ontwikkelen voor 450mm-wafers en voor de andere formaten.

Hans Lebon: “Als we één van de wereldleiders in chiponderzoek willen blijven, moeten we deze evolutie dus volgen. Alleen zo blijven we een essentiële onderzoekspartner voor de grote elek-tronicabedrijven waar we mee samenwerken.”

Bovendien zal imec’s onderzoek en ontwikkeling voor chips op 450mm-wafers rechtstreeks werk verschaffen aan 600 mensen. en met de indirecte tewerkstelling, wordt het totale aantal extra jobs geschat op 2.500.

Hans Lebon: “Daarom is het voor imec, maar ook voor Vlaanderen belangrijk om mee te werken aan deze ontwikkeling. De Vlaamse regering heeft dan ook in 2012 beslist om imec te steunen, ook finan-cieel, bij de bouw van een nieuwe cleanroom.

Daarnaast hopen we ook op een aanzienlijke inves-tering van europa, vooral in de toestellen en in de onderzoeksprogramma’s. De rest van het te inves-teren bedrag zal imec halen uit de onderzoeks-programma’s die het samen met de internationale industrie opzet.

We starten de bouw van de cleanroom in 2014, en hopen de eerste toestellen in de nieuwe clean-room in gebruik te nemen begin 2016. Voordien kunnen we enkele 450mm-toestellen in gebruik nemen in de extensie van onze bestaande clean-room die compatibel is met de 450mm-vereisten. tegen 2018 plannen we onderzoek te doen op een volledige 450mm-lijn.”

hans LeBon

“als we één van de wereldleiders

IN ChIpoNderzoek wIlleN blIjveN,

moeteN we deze evolutIe volGeN.”

IMec spIn-off MAGweL bLIKt teruG op 10 jAAr OnderneMen de ingenieurs van magWel bijten zich dagelijks vast in één van de meest complexe wiskundig-natuurkundige problemen: het gedrag van geavanceerDe

elektronische circuits simuleren. Minstens even groot is de uitdaging om hiervoor software te ontwikkelen en er een business van te maken. oprichters wim schoenmaker en peter Meuris doen hun verhaal.

InterConneCt 41, MAArt 2013 25

26 Interconnect 41, Maart 2013

“we kuNNeN oNs

zeer sNel herorIëNtereN,

dat Is onze kracht.”

na vijf moeilijke maar leerrijke opstart-jaren, mag het Leuvense Magwel zich vandaag een gezonde ‘tiener’ noemen

– een levenscyclus die heel typerend is voor een spin-off. twee factoren liggen mee aan de basis van haar huidig succes: het open staan voor markt-signalen en de ontwikkeling van een generisch product dat snel en flexibel kan worden aangepast aan nieuwe noden.

startschOtHet idee om vanuit imec een bedrijf op te starten, situeert zich in de complexe wereld van inter-connects. Dat zijn de metaallagen in een chip die de verschillende onderdelen van de chip elek-trisch met elkaar verbinden. Wim Schoenmaker, Cto: “eind vorige eeuw stelde men vast dat naar-mate chips geavanceerder worden en bij hogere frequenties werken, de metaallagen voor giganti-sche problemen zouden zorgen. We spreken hier over frequenties van 10GHz en hoger. De tools die toen voorhanden waren om het gedrag van deze interconnects te simuleren, waren niet langer toereikend. Ik besefte dat we het probleem bij zijn fundamenten moesten aanpakken. net in diezelfde periode gaf imec een extra stimulans aan de oprich-ting van spin-offs. Dat zag ik als een unieke kans. Samen met Peter heb ik dan Magwel opgericht.”

MOeilijke jarenDe technologie die Magwel ontwikkelde, is uniek. Ze bestaat erin de metaallagen te modelleren op basis van een geïntegreerde aanpak. Peter Meuris, productingenieur: “We pakten het probleem bij de basis aan, en slaagden er voor het eerst in om het gedrag van de metaallagen te simuleren en dit door het ganse circuit (de metaallagen en de onderlig-gende elektronica) in rekening te brengen. Met het nodige startkapitaal, maar vooral met financiering uit drie opeenvolgende europese projecten, konden we onze eerste simulator marktrijp maken. De projecten gaven ons ook de nodige zichtbaarheid, en we haalden ons eerste contract binnen.” Wim Schoenmaker: “Maar het werd ons ook steeds duide-lijker dat het moeilijk zou worden om meer klanten over de streep te trekken. De productontwikkeling is heel arbeidsintensief, en het aantal grote chipont-wikkelaars dat van ons product gebruik kon maken, lag niet dik gezaaid. Daarbij kwam dat chipfabrikant Intel in die periode het frequentieprobleem had weten te omzeilen door een nieuwe architectuur voor circuits in het leven te roepen, de multicore-architectuur.”

blOkkendOOsIn 2008 nam Magwel het Leuvense Kimotion technologies over, met de bedoeling om ook opti-

malisaties van analoge ontwerpen te doen. Kort daarna is Magwel op zoek gegaan naar nieuwe marktniches. Peter Meuris: “In 2009 hebben we beslist om een andere koers te varen en ons te richten op hoogvermogen-componenten. onze nieuwe simulator laat toe om bijvoorbeeld scha-kelaars die bij hoge vermogens werken, te simu-leren. op die manier kan je kijken waar de hotspots zitten, waar de component kan doorbranden. Hoogvermogen-componenten vind je bijvoorbeeld terug in de automobielindustrie. De markt had zo’n tool nodig en wij konden die maken.”

Wim Schoenmaker: “omdat we zo’n kleine spin-off zijn, kunnen we ons heel snel heroriënteren. Daarbij kan je ons origineel product zien als een grote ‘blokkendoos’: we kunnen er blokken uithalen en opnieuw gebruiken om een nieuwe toepassing te ontwikkelen. Dat is onze kracht. Het gaf ons in die tijd uitzicht op een grotere markt, en we konden nieuwe klanten aantrekken. Momenteel is deze tool, onze PtM (of power transistor modeller), nog altijd het best verkopende product uit onze portfolio.”

geven en neMenMagwel haalt zijn inkomsten uit de verkoop van software. Het verkoopproces neemt heel wat tijd in beslag. Peter Meuris: “een geïnteresseerde klant

WIM sChoenMaker Peter MeurIs

iMec richt Op

op 10 april 2003 werd Magwel toegevoegd aan de lijst met imec spin-offs. oprichters Wim Schoenmaker en Peter Meuris gebruikten de kennis die ze in imec opbouwden om simulatiesoftware voor geïntegreerde circuits te ontwikkelen en te commercialiseren.

InterConneCt 41, MAArt 2013 27

zal eerst onze tool evalueren: zij proberen hem uit op hun product en trachten hem in hun soft-ware-oplossing te integreren. De klant geeft ons de nodige feedback, soms aan de hand van test- cases, waardoor wij op onze beurt onze simulator kunnen optimaliseren. een ideale samenwerking is dan ook een win-win-situatie voor beide partijen. na enkele maanden tot een half jaar kan de klant dan beslissen om de software in licentie te nemen. Het ganse proces vraagt natuurlijk voorfinanciering door Magwel. Maar omdat wij testcases binnen-krijgen van verschillende klanten, kunnen we ons product verder verfijnen.”

uitbreidingondertussen zijn ze met z’n veertienen: Ceo Dündar Dumlugöl, (vooral) software-ontwikke-laars en een verkoopsafdeling. Ze bespelen de Amerikaanse, de Aziatische en de europese markt. tot hun klanten mag Magwel grote circuit-ontwik-kelaars rekenen, zoals het Amerikaanse Fairchild Semiconductor. In Vlaanderen is Magwel bijzonder opgezet met de goede samenwerking met on Semiconductor in oudenaarde, een belangrijke speler in hoogvermogen-elektronica. Peter Meuris: “on Semiconductor heeft onlangs toegang gekregen tot de jongste telg uit onze portfolio: een elektrothermische-simulatietool. Hiermee kan

de klant ook de temperatuur in rekening brengen en dus veel preciezer simuleren. Dat product kent nergens ter wereld een gelijke. Momenteel leggen we ook de laatste hand aan onze eSD-simulator. In heel wat ontwerpen voor diverse toepas-singen worden structuren voorzien om het circuit te beschermen tegen ongewenste elektrostati-sche ontladingen of eSD events. Met onze tool kan je nagaan of die structuren wel degelijk zullen werken. Dat geeft ons uitzicht op een bijzonder grote markt. omdat onze productenreeks groeit, zullen we binnenkort ook ons personeelsbestand verder uitbreiden.”

10 jaar in een nOtendOpWim Schoenmaker: “We hebben vijf moeilijke opstartjaren gekend. Als starter word je in het begin niet erg au sérieux genomen. eén van onze eerste potentiële klanten stond erop toegang te krijgen tot onze broncode, in geval we een jaar later niet meer zouden bestaan. Dat geeft aan in welke sfeer die eerste besprekingen verliepen. De ommekeer kwam 5 jaar later, toen we ons heroriënteerden en een nieuwe markt aansneden. Uitgerekend toen begon de crisis wereldwijd toe te slaan. Desondanks mogen we Magwel vandaag een gezond bedrijf noemen. onze productinkomsten zijn fenomenaal gestegen en we zijn minder afhan-

kelijk van subsidies of projectgelden. toch blijven projecten van het IWt of de europese Commissie voor ons bijzonder interessant. Dat is een vorm van kapitaal die ons toelaat om meer exotische ontwik-kelingen te doen op langere termijn. Zo hebben we ooit in het kader van een europees project tijds-afhankelijke modellering kunnen uitwerken. Daar vroeg geen klant naar, maar het kwam heel goed van pas bij de ontwikkeling van onze elektrother-mische-simulatietool. Magwel concentreert zich op marktnoden en opereert in een sector die niet te kampen heeft met concurrentie vanuit Azië.” op de keper beschouwd een gezonde evolutie voor een tienjarige spin-off.

28 Interconnect 41, Maart 2013

dOOrgelezen — een imec-medewerker selecteert een boek en vertelt waarom je het zou moeten lezen. Bart onsia, innovation program manager bij imec, las ‘Lowtech Magazine’ (www.lowtechmagazine.be), een internetpublicatie van journalist Kris de decker.

een Andere KIjK op duurzAMe innOvatieloWtech magazine is een verzameling artikels – elke paar weken komt er eentje bij – geschreven door journalist Kris de decker. ze geven een sterk onderbouwde en kritische kijk op actuele thema’s ronD Duurzame innovatie, zoals energie, mobiliteit, of wonen. Kris de decker doet dat vanuit een breder perspectief dan we doorgaans gewoon zijn.

InterConneCt 41, MAArt 2013 29

Bart onsIa

B art onsia: “Kris De Decker doet ons in zijn artikels met een nieuwe bril kijken naar tech-nologie en innovatie. Hij toont bv. hoe we

op een berg van technologie zitten die vroeger is ontwikkeld, of stamt uit andere culturen. Waardevolle verwezenlijkingen die we in vele gevallen lang vergeten zijn, maar die nu in combinatie met nieuwe technologie voor verrassende oplossingen kunnen zorgen. In een aantal artikels wijst hij er ook op dat bepaalde problemen die we vandaag hebben, bv. in mobiliteit, mee voortkomen uit beslissingen die lang geleden gemaakt zijn, en die vandaag misschien niet meer de beste zijn. Voor de ingenieur in mij is het bovendien zeer belangrijk dat de artikels van Lowtech Magazine technisch onderbouwd zijn en verwijzen naar betrouwbare bronnen.”

een van de stokpaardjes van Lowtech Magazine is oude technologie. Mensen hebben al duizenden jaren ingenieuze oplossingen bedacht voor dezelfde problemen waar wij nu ook mee worstelen. Hoe ze bijvoorbeeld comfortabel kunnen leven in koude periodes.

Bart onsia: “Zo is er de tegelkachel, een technologie die al minstens 1.000 jaar oud is. Zo’n kachel bestaat uit een grote massa keramisch materiaal (bv. spek-steen) die, eenmaal opgewarmd, urenlang stralings-warmte afgeeft. Dat is zuiniger dan onze metalen radiatoren die lucht verwarmen en in beweging zetten. Het blijkt bovendien ook gezonder en voelt aangenamer aan, zoals de zon die op je huid schijnt. In de geschiedenis zijn er honderden types tegelka-chels gemaakt, met oplossingen voor grote en kleine ruimtes, in combinatie met kook- en droogoplos-singen ...”

een ander thema dat Kris De Decker aansnijdt is ‘ingebedde’ energie, de energie die nodig is om bv. een chip, een auto, of een woning te produceren. Die moet je meenemen als je de ecologische voetafdruk van een product wil berekenen.

Bart onsia: “toegepast op woningbouw geeft dat een heel andere kijk op de duurzaamheid en het hergebruik van materialen, op renovatie, op wonen

in de stad, of op het bouwen van passiefwoningen. Lowtech Magazine citeert studies waaruit blijkt dat het bouwen van een nieuwe woning zoveel energie vraagt, dat het 60 jaar duurt voor je een voordeel haalt tegenover een oudere, minder energiezuinige woning. renoveren van bestaande woningen is dan ook veruit de duurzaamste oplossing. en ook het hergebruik van recuperatiematerialen geeft een voordeel dat je met duurzamere maar nieuwe mate-rialen slechts langzaam inhaalt.”

Kris De Decker argumenteert ook dat nieuwe tech-nologie wel efficiënter kan zijn, maar dat de manier waarmee we ermee omgaan uiteindelijk toch weer voor minder efficiënte oplossingen zorgt. Zo hebben we de voorbije eeuw de verbrandingsmotor geper-fectioneerd tot een machine die vele keren effi-ciënter is. Maar die motor stoppen we dan in een auto die veel sneller en zwaarder is, zodat er uitein-delijk toch evenveel of meer energie wordt verbruikt. Hetzelfde fenomeen zien we bv. bij verlichting. We kunnen veel energie sparen door het gebruik van energiezuinige LeD-verlichting. Maar dat is natuur-lijk niet het geval als we LeDs gaan gebruiken om ’s winters al de gevels en torens van onze steden te verlichten.

Bart onsia: “Als ingenieurs hebben wij meestal de reflex om elk probleem op te lossen met meer en nieuwere technologie. Maar voor maatschappelijke problemen, zoals mobiliteit, kan technologie maar een deel van de oplossing zijn. ons gedrag aanpassen kan een veel grotere impact hebben, maar is tegelijk veel moeilijker in te voeren dan technologie.”

3 om te onthouDen

01 Mensen werken al duizenden jaren aan duur-zame technologie – veel van hun oplossingen zijn pareltjes die ook vandaag nog bruikbaar zijn.

02 bekijk niet alleen de kosten en het energiever-bruik van een oplossing, maar ook de energie die nodig is om die oplossing te produceren.

03 voor sommige problemen heeft een aanpas-sing van ons gedrag een grotere impact dan technologische vernieuwing.

Wie is De auteur?

Kris de decker (1971) schreef van 1996 tot 2007 als freelance journalist over technologie, weten-schap, milieu en economie voor de tijd, Knack, en de standaard. In 2007 startte hij Lowtech Magazine als een internetpublicatie die zowel in het nederlands als het engels verschijnt. daarnaast schrijft hij bijdragen voor internatio-nale magazines zoals Energy Bulletin en The Oil Drum.

Waarom Deze Blog lezen?

Met deze blog reikt Kris de decker nieuwe gezichtspunten aan, nieuwe manieren om te denken over duurzame innovatie. bovendien – belangrijk voor wetenschappers en ingeni-eurs – zijn alle artikels en visies onderbouwd met argumenten, cijfers, en verwijzingen naar betrouwbare bronnen. je kunt Lowtech Magazine ook volgen op facebook en twitter.

een Andere KIjK op duurzAMe innOvatie

Geert WILLeMs

30 Interconnect 41, Maart 2013

Als groepsleider van het center for electronic design & Manufacturing (cedM, een initiatief van imec en sirris) slaat Geert willems met zijn team de brug tussen wetenschappelijk onderzoek en de industriële noden op vlak van printed board assembly (pbA) -ontwikkeling, -productie en -betrouwbaarheid.

wat is de belangrijkste uitdaging vOOr de tOekOMst in jOuw vakdOMein?Het gros van de elektronicaproductie gebeurt in China, terwijl ook in europa nog veel potentieel is. Helaas hechten europese bedrijven te weinig belang aan maakkennis (industriële PCB-fabricage, -assem-blage en bijhorende falingsmechanismen), want die ontbreekt in de ingenieursopleiding. Daarenboven erodeert de wereldwijde trend van uitbesteding van productie de nog aanwezige maakkennis. echter, met de juiste maakkennis realiseer je kostenbespa-ringen die een veelvoud zijn van onze beruchte loonhandicap. Dat is de boodschap die we met ons ceDM-team volop uitdragen, maar het blijft nog een grote uitdaging om onze bedrijven te over-tuigen: “Yes, we can do it here”.

in welke sectOr pOsitiOneert het werk van jOuw teaM zich vOOrnaMelijk? We werken vooral rond professionele elektronica, wat voor onze regio de belangrijkste sector is. We positioneren ons als een kenniscentrum voor

design & manufacturing van PCB en elektronische assemblage waarbij we ons richten op Design-for-X, waarbij X staat voor alles behalve het functioneel circuitontwerp.

welke stappen in jOuw lOOpbaan gaven jOuw carriÈre een belangrijke wending?na tien jaar onderzoek bij imec heb ik acht jaar in een assemblagefabriek gewerkt. Dat was geen evidente noch directe stap, maar ik zag dat als een opportuniteit, omdat ik geïnteresseerd was in indus-triële processen en productie. Die ervaring gebruik ik nu om een brug te slaan tussen wetenschap en industriële praktijk. onze methoden, richtlijnen en tools worden effectief door de industrie opgepikt en geïmplementeerd. Dit heeft een betekenisvolle impact op economie en tewerkstelling in onze regio en daar gaat het bij mij om. Kwantificatie van de kwaliteit van elektronica is één van onze ‘hot topics’ die heel wat industriële belangstelling geniet van bv. bedrijven als Barco, ASML en hun lokale toele-veranciers.

dOOrgelicht — In elk nummer van Interconnect laten we iemand van imec aan het woord die op een of andere manier samenwerkt met de vlaamse industrie. In dit nummer: geert Willems /Geert.willems@imec.be

“ooK In europA Heeft eLeKtronIcA-ontwIKKeLInG en -productIe een tOekOMst”

Belangrijkste uitvinDing van De voorBije 20 jaar?

dankzij de dvd kan ik thuis van live muziek genieten, comfortabel en van opperbeste kwaliteit. Ik bezit een honderdtal muziekdvd’s van het genre rock, blues, jazz. een aanrader: celebration day van Led zeppelin.

motto

niet de nieuwste technologie, maar een oplos-sing gebaseerd op de meest geschikte tech-nologie.

agenda

InterConneCt 41, MAArt 2013 31

8 - 12 AprIL 2013 nanometer cmos ics - eurodots approved

Imec, Leuvenwww.imec-academy.be

13 - 17 MeI 2013 nanoscale cmos process technology - eurodots approved

Imec, Leuvenwww.imec-academy.be

9 - 12 AprIL 2013 summerschool@imec: ontwerp van geïntegreerde schakelingen

Imec, Leuvenwww.imec-academy.be

22 - 23 MeI 2013itf 2013 IMeC teCHnoLoGY ForUM

SQUAre, Brussel www.itf2013.be

24 AprIL 2013leuven.inc visionary seminar: connecting to the brain – a mind machine interface

imec, Leuvenwww.imec.be en klik naar evenementen

8 - 12 juLI 2013 summerschool@imec: vhDl language and design flow

Imec, Leuvenwww.imec-academy.be

7 MAArt 2013 Building integrated pv (Bipv): the future of pv

Imec, Leuven www.imec.be en klik naar evenementen

17 MAArt 2013Dag van de zorg

imec, Leuvenwww.imec.be/dagvandezorg2013

bent u een KMo Met een idee?Heeft u een vraag – wil u bijvoorbeeld nagaan in welke mate imec-technologie kan bijdragen tot een innovatie van uw product, proces of dienst – aarzel dan niet om het imecinteract-team te contacteren. Zij maken de vertaalslag tussen de technolo gische bouwblokken van imec en de wensen en noden van bedrijven in Vlaanderen. U bereikt ze via iMecinteract@iMec.be

Imec’s onderzoek wordt onder andere toegepast in betere gezondheidzorg, slimme elektronica, hernieuwbare energie en veiliger transport. U leest er meer over op www.iMec.be.

iMecrPr LeUVenBtW Be 0425.260.668KAPeLDreeF 75B-3001 LeUVenBeLGIË

WWW.IMEC.BE