1

Ik moet je achterlaten

Francis notten

Stap voor stap door het rouwproces

1

Je kist staat daar

Met je foto erop

De muziek speelt

De mensen stromen binnen

Mensen spreken

mooie dingen over je

Nu moet ik je

laten staan

Jij blijft hier

En wij gaan weg

Ik moet je achterlaten

1

Ik moet je achterlaten

Francis notten

Stap voor stap door het rouwproces

2

ColofonEerste druk 2009

Vormgeving: Heleen Davies

Fotografie: Vincent Basler

Redactie: Edith Vos en Mirjam de Graaf, Tekstkeuken

Druk: RS Drukkerij B.V. Den Haag

ISBN: 978-90-814682-1-3

© Copyright 2009 Francis Notten

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver.

Deze uitgave is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de redactie stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.

3

Voor Papa en MamaOmdat jullie altijd deel van mijn leven zijn

Voor Kirsten en Miriam

Omdat jullie zijn

Voor Rikki en Mats

Het nieuwe leven

Voor Bob

Om zijn liefde

Voor Heleen, Elma, Edith, Mirjam, Joke en Ria

Voor jullie belangeloze hulp

4

5

Inhoud

Voorwoord

Een dierbare overlijdt

In gedachten

Het overlijden

Het moment zelf

De eerste dagen

De uitvaart

Na het afscheid

De omgeving

Uit het oogpunt van de overledene

Het ene verlies is het andere niet

Ouders verliezen

Een kind verliezen

Een partner verliezen

Iemand verliezen door zelfdoding

Hoe nu verder?

Lijden en gelukkig zijn

Tips op een rijtje

Adressen

7

13

13

15

17

22

26

31

43

53

63

65

69

75

81

85

94

102

111

6

7

Voorwoord

Dit boekje is bedoeld als een houvast in de

moeilijke tijd na een verlies. Ik wil laten zien, uit

eigen ervaring, dat je uit dit vaak donkere dal

kunt komen.

Iemand verliezen in je naaste omgeving is

ontwrichtend. Je zit vast, je leven staat stil. Maar

ergens hebben we allemaal de kracht in ons om er

weer uit te komen. We doen dat allemaal in ons

eigen tempo. We krabbelen omhoog en gaan weer

staan. We gaan weer leven.

8

In dit boekje verwoord ik mijn beleving van rouw.

Ik geef ideeën hoe je ondanks het verlies toch

gelukkig verder kunt leven. Want daar gaat het

om. Om gelukkig te zijn, ook zonder die ander.

Ik wissel het verhaal af met gedichten. Hierin

komen gevoelens weer op een andere manier naar

voren. Gevoelens die herkenbaar kunnen zijn. En

herkenning en erkenning is al troostend.

Ook geef ik voorbeelden van mijn eigen

belevingen. Je vindt misschien troost en

herkenning in mijn verhaal. Dat het bijvoorbeeld

normaal is een hoopje ellende te zijn. Dat het erbij

hoort om de overledene nog te zien of horen. Dat

ook ik dacht dat het leven nooit meer leuk zou

worden, maar dat er toch strohalmen zijn.

9

Een aantal fases sluit ik af met tips. Ik vat dan kort

samen wat je kunt doen om verder te komen. Om

de draad van je leven weer op te pakken. Of om

te zorgen dat het verdriet wat minder zwaar is. Al

deze tips zet ik aan het einde van het boekje nog

een keer op een rijtje.

Ik hoop van harte dat je de herkenning en

erkenning vindt! Met een lieve groet,

Francis Notten

10

De dood

is een hard einde

geen weg terug

het is over

De dood

is een mooi

keerpunt

om verder te leven

De dood

is een eindpunt

van het praten

van mens tot mens

De dood

is een beginpunt

van het delen

op een andere manier

11

De dood

is afscheid nemen

van die ander

en het leven mét die ander

De dood

is ook het begin

van een ander leven

zónder die ander

12

13

Een dierbare overlijdt

In gedachten

Dit verhaal gaat over het dragen van verlies. Soms

lijkt het verlies ondraaglijk. Ik ken dat gevoel. Na

de dood van mijn vader, dacht ik niet dat mijn

leven ooit weer hetzelfde kon worden.

Dat kan ook niet. Het leven wordt nooit meer

hetzelfde, maar het leven kan wel op een andere

manier net zo mooi en vervullend worden. En je

overleden dierbare kan tóch nog onderdeel zijn

van je leven.

14

Op een zeker moment realiseer je je dat die ander

je iets gegeven heeft met zijn of haar leven. Dat

hij of zij jou lessen heeft geleerd, warmte heeft

gebracht, liefde heeft gegeven, kortom een bijdrage

heeft geleverd aan jouw leven.

Je hebt gedachten over en herinneringen aan de

overledene. De bijdrage die de overledene aan

jouw leven heeft gegeven, blijft altijd bij je. Sterker

nog, in het heden kun je je vaak voorstellen hoe je

dierbare gereageerd zou hebben op een gebeurtenis

in je leven. Als je het, na een lange weg, zo kunt

gaan zien, dan kan het verdriet draaglijk worden.

De gedachten en de schat aan herinneringen die we

hebben, gaan nooit verloren!

15

Het overlijden

Je geliefde is dood. Of je vader, moeder, broer,

zus, oom, tante, zoon, dochter, neef, nicht, vriend,

vriendin. Iemand van wie je zielsveel houdt, is

overleden. Geen knuffel, geen aai, geen streling,

geen lichaamswarmte meer. Het is kei- en keihard.

Het voelt leeg en hol. Alsof er in je hart is

gesneden, alsof je ziel kapot is. Alsof je zelf kapot

bent.

Het enige wat je nu nog hebt, zijn je herinneringen,

je gedachten over die dierbare persoon. Zoals ik

in de inleiding al schreef, kun je uit die gedachten

nog heel veel halen. Je herinneringen kunnen een

bron van troost zijn. Daarvoor moet je eerst een

proces doorlopen. Schuw dit proces niet, ga ervoor

en er door, om de herinneringen levend te kunnen

houden.

16

Gedachten kunnen ook kracht geven. Kracht om

verder te leven. Want aan de ene kant is het heel

erg hard dat het leven gewoon verdergaat, aan

de andere kant is dat mooi. Ons eigen leven stopt

niet met de dood van iemand anders. Ook al lijkt

dat nu zo, of voelt dat nu zo. Ons eigen leven gaat

verder. En diep van binnen weet je dat je dierbare

ook zou willen dat je je leven weer oppakt.

Als de dood nog vers is, als het verdriet nog vers

is, dan klinkt dit allemaal wat rauw. Dat is zeker

niet de bedoeling! Geef het een kans, open je hart

om verder te lezen.

17

Het moment zelf

Je ligt daar

Ik wéét dat jij het bent

Maar ik zie je niet

Ik ken je niet

Het klopt niet

Jij bent het

Maar je bent het niet

Waar ben jíj gebleven?

Nu voel ik je weer

Tussen mijn hart

en mijn buik

En in mijn hart

is jouw warmte

Je geeft me rust

Dank je Papa,

voor mijn leven!

18

De eerste helft van het gedicht beschrijft het

ongeloof. Ik denk dat dat het beste woord is. Je

kunt niet beseffen, je kunt niet geloven, je wilt niet

beseffen en je wilt niet geloven dat hij of zij dood

is. Je bent verdoofd.

De tweede helft gaat over een gevoel dat pas later

komt, veel later. In mijn geval na bijna een jaar.

Dan pas kun je gaan zien dat die ander je iets heeft

gebracht waar je dankbaar voor kunt zijn.

Het is ontwrichtend en schokkend dat iemand

opeens uit je leven is. In ieder geval uit je aardse

leven. Hij of zij is er niet meer, je kunt niet meer

knuffelen. Je kunt niet meer aanraken. Al die

‘aardse’ dingen kunnen niet meer. Vragen die

je nog hebt, kun je niet meer stellen. Je voelt

wanhoop, ontreddering, radeloosheid, onmacht,

verdriet, bodemloos verdriet.

19

Je kunt je niet voorbereiden op iemands overlijden.

Dat zou ook raar zijn, zolang iemand leeft, moet je

bezig zijn met zijn of haar leven.

Het overlijden komt dus altijd onverwacht. Mij

werd soms gevraagd: ‘Was het plotseling?’ Ja

natuurlijk was het plotseling. Het is, denk ik, altijd

plotseling. Soms zie je het wel aankomen, maar het

moment zelf, dat zie je nooit aankomen. Dat kan

ook niet.

Je blijft dan ook altijd achter met zaken die

niet zijn besproken, dingen die niet zijn gedaan,

gesprekken die niet zijn afgerond. Ik denk dat je

zelfs na een lang ziekbed van de overledene niet

totaal voorbereid en klaar kunt zijn voor iemands

overlijden. Je zult moeten accepteren dat je niet

alles af hebt kunnen sluiten. Dit is nu eenmaal de

realiteit.

20

Ik ga je huis binnen. Het is 6 uur

’s avonds, koud en donker. Je jas

hangt aan de kapstok. Je ligt in bed.

Ik weet direct dat je niet meer leeft.

Maar het kan en mag niet waar zijn.

Ik loop radeloos door je huis heen

en weer. Roep ‘Papa oh waarom

ben je nu gegaan, waarom heb je dit

gedaan?’

De ziekenbroeder bevestigt mijn

angstige gedachte dat je niet meer

leeft. Bijna dierlijk schreeuw ik het

uit, ik huil, kan niet meer praten.

Papa is er niet meer.

21

Pijn

Pijn is niet te beschrijven

Het is meer een hartekreet

Een zielekreet

Een kreet van diep

diep uit het innerlijke

leeg

hol

een gat geslagen

een grote gapende wond

met ruwe rand

leeg

hol

of wordt die ruwe rand

al iets minder ruw?

22

De eerste dagen

Er komt van alles over je heen. Je wordt

meegesleurd in emotie. Er moet veel worden

geregeld. Je moet direct beslissingen nemen. Wie

zit er nu te wachten op vragen als ‘waar moeten de

bloemen komen te staan’, ‘hoeveel kaarten wilt u

versturen?’ of ‘wilt u cake, gebakjes of petitfours

bij de koffie serveren en wilt u wat over is mee

naar huis nemen?’. Het is bijna onmenselijk.

Maar het is ook wel goed. Je wordt direct terug op

aarde gezet. Het hoort bij het rouwproces. Je kunt

je niet verliezen in het verdriet, want je moet nu

allerlei aardse beslissingen nemen.

Nu voelt het verkeerd dat het leven gewoon

verdergaat. Dat je met beide benen op de grond

moet staan. Sterker nog, dat gevoel blijft best lang.

Mensen leven gewoon verder, en jij denkt: ‘hoe

kan dat???’

23

Jouw leven staat echt stil, dat is keihard tot een

stop gekomen. En het duurt enige tijd voordat je

weer durft te gaan leven.

Nadat mijn vader is overleden ben

ik totaal de weg kwijt. Ik ben alleen

maar aan het overleven. Het is toch

niet waar dat mijn vader niet meer

leeft. Dat mág niet waar zijn. De

wanhoop is nabij. Waar is mijn

grote schildpad???

Na ongeveer vijf maanden heb ik

pas weer een beetje grip op mijn

leven. Ik kan gewoon weer opstaan

zonder de wanhoop te voelen.

Zonder het intense gemis te voelen.

Ik kan de zon weer zien.

24

Tips voor de eerste dagen

1 Zorg goed voor jezelf. Vergeet niet te

eten en je aan te kleden. Vergeet je

basisbehoeften niet.

2 Zorg dat er voldoende mensen om je

heen zijn. Als alle praktische zaken je

boven het hoofd groeien, schakel dan

hulp in.

3 Ga af en toe naar buiten. Adem de frisse

lucht heel diep in en voel het leven in

jezelf.

4 Je wordt de eerste dagen geleefd. Laat

dit maar toe. Laat het maar gebeuren.

25

5 Neem afscheid van je dierbare. Het

lichaam is er (meestal) de eerste dagen

nog. Je kunt je dierbare dus nog ‘zien’,

na de uitvaart niet meer. Neem hier

voldoende tijd voor.

6 Bereid je zo goed als je kunt voor op de

uitvaart. Overhaast dit niet. Doe dit

afscheid op je eigen manier, en niet zoals

je denkt dat andere mensen vinden dat

het moet.

7 Maak jezelf niet gek dat van alles zou

moeten. Leg de lat niet te hoog. Doe wat

je kunt in deze zware dagen, dat is

genoeg!

1

Met ‘Ik moet je achterlaten’ biedt Francis Notten

(1970) mensen in rouw steun, erkenning en

herkenning. Zelf verloor zij verschillende mensen

in haar directe omgeving. Haar gevoelens uitte ze

in rouwgedichten en langzamerhand merkte ze

dat je nog steeds gelukkig kunt zijn, ook zonder je

dierbare.

www.uitvaartteksten.nl

‘Francis Notten is in dit boekje de tochtgenoot van mensen in rouw.

In toegankelijke en eenvoudige taal benoemt ze het verdriet en biedt

ze troost zonder ook maar iets te ontkennen van de pijn van verlies.

Een vrouw die weet dat praktische tips soms net zo belangrijk kunnen

zijn als een begripvol verhaal. Een troostboekje met allure!’

Boele P. Ytsma - pastor, verbinder en schrijver van ‘Van de Kaart’

‘Elk afscheid is de geboorte van een herinnering, zei Salvador Dalí.

Met dit boek inspireert Francis Notten de lezer om na een ingrijpend

verlies van een dierbare deze mooie herinneringen naar boven te halen.’

Sigrid van Iersel - schrijfster van levensverhalen

‘Het is net alsof ik mijn eigen verhaal lees, bijzonder!’

Marjolein van der Vet - een lezer