Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

11
Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat Open Monumentendag 2016

Transcript of Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

Page 1: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat Open Monumentendag 2016

Page 2: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 20162 Open Monumentendag 2016 | 3

MonumentenVeilig wonen en werken in een land met voldoende natuur en schoon water. Vlot en veilig van A naar B kunnen reizen. Samen met anderen zet Rijkswaterstaat zich hiervoor dagelijks in. Zo houden we Nederland veilig, leefbaar en bereikbaar. Dat doen we al eeuwenlang: sinds 1798 werken we aan de aanleg en het beheer van wegen en vaarwegen. Inmiddels beheren we 6.800 objecten zoals bruggen, sluizen, stuwen, duikers, vuurtorens, lichtopstanden en gemalen. Ruim 160 hiervan zijn monument. Tijdens Open Monumentendag brengen we een aantal van onze monumen­ten extra onder de aandacht.

CultuurhistorieDe ingenieurs en architecten van Rijkswaterstaat beïnvloeden de Nederlandse bouwkunst en het landschap al eeuwen­lang. Zij ontwikkelden veel standaard­ontwerpen. Rijkswaterstaat deed de afgelopen jaren, samen met architecten en bouwhistorici, uitgebreid onderzoek naar de cultuurhistorische waarde van zijn bouwwerken. Daardoor kunnen we verantwoorde keuzes maken bij beheer en onderhoud, aanpassing, renovatie of nieuwbouw. Het resultaat? Een duidelijke aanpak om de cultuurhistorische waarden te behouden.

Iconen en symbolen van RijkswaterstaatOpen Monumentendag 2016, in het weekend van 10 en 11 september, staat in het teken van iconen en symbolen. Rijkswaterstaat toont bij deze dertigste editie een aantal monumenten die een iconische en symbolische waarde hebben: land­schappelijk, maar ook door de functie die ze hebben voor de waterhuishouding, het verkeer en de scheepvaart. Vuurtorens, havenlichten, bruggen, sluizen en stuwen zijn belangrijk cultuurhistorisch erfgoed, waarmee Rijkswaterstaat mede het gezicht heeft bepaald van Nederland. Het zijn iconen en symbolen van Rijkswaterstaat!

Bouwhistorisch onderzoekIn een bouwhistorisch onderzoek wordt de cultuur­ of bouwhistorische waarde van de afzonderlijke onderdelen van een monument beoordeeld en vastgelegd. Hieruit blijkt welke onderdelen monumentaal zijn. Het is belangrijk om hierachter te komen, want een eigenaar van een wettelijk beschermd monument moet de cultuurhistorische waarde van het object in stand houden. Een bouwhistorisch onderzoek bevat de kennis die nodig is bij de voorbereiding en uitvoering van werkzaamheden aan het monument. Het onderzoek is gebaseerd op de richtlijnen voor bouwhistorisch onderzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

De Muntdraaibrug is gerenoveerd!Het Muntgebied wordt gezien als een van de mooiste plekken van Utrecht. De ijzeren Muntdraaibrug, een rijksmonument uit 1889, in de Leidseweg en over het Merwedekanaal is onlangs terug­geplaatst. De brug, oorspronkelijk gebouwd door ijzergieterij De Prins van Oranje, is geheel en ambachtelijk gerenoveerd, inclusief de landhoofden. Zo zijn vierduizend klinknagels met de hand vervangen. Waar mogelijk is het originele staal hergebruikt en is de authenticiteit maximaal bewaard. De restauratie is uitgevoerd op basis van bouwhistorisch onderzoek en gebeurde in nauw overleg met de monumenten­commissie Utrecht.

Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

Page 3: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 20164 Open Monumentendag 2016 | 5

Civiele kunstwerkenEen kunstwerk is een begrip uit de civiele techniek, bouwkunde en spoor­, weg­ en waterbouw. Een civiel kunstwerk is door mensenhanden gemaakt en meestal niet voor bewoning bestemd. Voorbeelden daarvan zijn bruggen, sluizen, stuwen, duikers, viaducten, tunnels en gemalen. Bijvoorbeeld wegvakken of spoorwegen zijn geen kunstwerken. Kunstwerken zijn meestal de constructies die nodig zijn om een rivier te kunnen oversteken (brug) of het waterpeil te beheren (sluis). Een wegverbinding over een rivier kan alleen gemaakt worden door een brug of tunnel te bouwen. Dit zijn dan de kunst­

Egbert van der Weide

Egbert van der Weide is als adviseur techniek betrokken bij alle vuurtorens in Nederland en in het Caribische Nederland.

‘Mijn werk is echt mijn hobby geworden in de veertig jaar dat ik hier werk. Als techneut kan ik me helemaal uitleven in vuurtorens: verlichting, duurzame energie, innovaties. Hoe kun je de lichten minder energie laten verbruiken? Of hun eigen energie laten produceren?’ ‘Alle vuurtorensleutels op zak hebben, blijft voor mij speciaal. Als het stormt ga ik soms weleens een toren op om op 60 meter hoogte de kracht van de wind te voelen. En… als een toren dan niet beweegt, is het niet goed, heb ik me laten vertellen.’ ‘Als projectleider ben ik verantwoordelijk voor alle vuurtorens van Rijkswaterstaat.

Onderhoud wordt uitbesteed. Op de vaarwegmarkeringsdienst – waar ik tot de jaren negentig werkte – werd bijna alles in eigen huis gedaan. Van onder-houd tot radarsystemen. Er was zelfs een afdeling die, met fijne instrumenten, de optieken voor de vuurtorens in elkaar sleutelde.’ ‘Vuurtorens spreken bij veel mensen tot de verbeelding. Dat leidt soms tot opmerkelijke verzoeken. Van huwelijks-aanzoeken tot circusacts. Hoe welwillend we ook zijn, voor ons hebben de vuur-torens nog steeds een functie voor de scheepvaart. Maar ik moet ook wel even glimlachen als ik een verzoek krijg van een mevrouw om haar dertig meter lange breiwerk uit de toren te laten wapperen. Toch kunnen we daar niet aan beginnen. Wel lukt het op steeds meer plaatsen om een functie aan de vuurtoren toe te voegen. Bijvoorbeeld een museumfunctie. Daarmee wordt een vuurtoren toegankelijker.’

Overzicht monumenten

1 Paard van Marken2 Vuurtoren Urk3 Vuurtoren Scheveningen4 Vuurtoren Westkapelle5 Vuurtoren Noorderhoofd 6 Vuurtoren Vlieland7 Vuurtoren Eierland8 Vuurtoren De Brandaris9 Vuurtoren Noordwijk 10 John Frostbrug11 Waalbrug12 Prinses Beatrixsluis13 Sluis Eefde14 Stuwcomplex Hagestein15 Grave: complex van brug, sluis en stuw

werken. De complexiteit van kunstwerken varieert: een eenvoudig viaduct is een kunstwerk, maar een lange tunnel is dat ook.

Terschelling

Urk

Texel

Nijmegen

Eindhoven

Roermond

‘s-Hertogenbosch

Dordrecht

MiddelburgWestkapelle

Scheveningen

Noordwijk

Stellendam

Hoofddorp

Vreeswijk

Ambt Delden

Amersfoort

Utrecht Arnhem

Lelystad

Amsterdam

Alkmaar

Den Helder

Deventer

Zutphen

Zwolle

Assen

GroningenLeeuwarden

Maastricht

Tilburg

86

7

2

93

1

45

12 14

15

1110

13

Page 4: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 20166 Open Monumentendag 2016 | 7

Iconen aan de kustBrandende vuren wijzen de scheepvaart al sinds 1280 de weg. Door toename van de handelsvaart werd de behoefte aan goede bakens langs de kust groter. Het licht moest van steeds grotere afstand zichtbaar zijn. Aan het eind van de achttiende eeuw ontstond daarom een uitgebreid stelsel van vuurtorens. Elk met een eigen lichtkarakter, waardoor ze goed van elkaar waren te onderscheiden. Vuurtorens en havenlichten laten de scheepvaart gevaarlijke ondieptes zien en markeren veilige vaarroutes naar havens. Veilig van A naar B, ook langs de kust.

Paard van MarkenRijksmonument (1839)Architect: J. ValkLocatie: Oosterpad 1, MarkenBezichtiging: zaterdag 10 september van 11.00 uur tot 16.00 uur, vanaf 12 jaar

Markant en kwetsbaarDe vuurtoren van Marken op de oostpunt van het eiland is een markant wit bouwwerk en staat bekend als het Paard van Marken. De toren werd in 1839 gebouwd op het fundament van een vierkante vuurbaak. De ingemetselde steen, met daarop wapens, dolfijnen en het jaartal 1700, is hiervan een overblijfsel.

De vuurtoren heeft een nog werkende Bronsmotor, misthoorn en mistbel. De plek aan het IJsselmeer maakt de vuurtoren kwetsbaar. In 1971 is de toren door kruiend ijs zelfs enkele centimeters verplaatst. De huidige toren is niet bemand; het huis is wel bewoond.

2 Vuurtoren UrkRijksmonument (1844)Architect: J. ValkLocatie: Wijk 380, UrkBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 16.00 uur

Gietijzeren platenUrk was lange tijd van groot belang voor de scheepvaart op de Zuiderzee. Overdag gebruikten de schippers de kerktoren van Urk als baken. ‘s Nachts brandden de vissersvrouwen een kolenvuur aan de kust. Op last van de Staten van Holland werd in 1617 op Urk een vierkante stenen toren met een kolenvuur gebouwd. De huidige vuurtoren is gebouwd in 1844. De toren heeft een draailicht: de lamp staat stil en de lens draait. Een oriëntatiepunt, maar ook een licht dat waarschuwde voor een ondiepte voor de kust van Urk.

Toen de vuurtoren doofde…Op 6 januari 1945 doofde de vuurtorenwach­ter van Urk de noodverlichting, om een schip met oorlogsbuit op weg naar Duitsland te laten stranden. Dit ‘klokkenschip’ met 226 monumentale kerkklokken liep vast op het IJsselmeer en zonk. Alle klokken gingen na de oorlog terug naar hun rechtmatige eigenaren.

3 Vuurtoren ScheveningenRijksmonument (1875)Architect: Q. (Quirinus) HarderLocatie: Zeekant 12, ScheveningenBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uurBijzonderheden: korting op toegang naastgelegen museum Muzee

Beter kustlicht nodig Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de kuststrook van vissersdorp Scheveningen ontruimd. Veel gebouwen raakten bescha­digd, maar de vuurtoren bleef staan. In 1551 brandde het eerste vuur bij Scheveningen.Scheepvaartontwikkelingen maakten het noodzakelijk om de kustverlichting te verbeteren. Op 20 december 1875 liet de nieuwe vuurtoren zijn licht voor het eerst langs de Scheveningse kust schijnen. In 1918 is de vuurtoren aangesloten op het elektriciteitsnet. In 1977 is het kustlicht geautomatiseerd. De huidige twaalfzijdige toren is met gietijzeren platen in metsel­verband bekleed. Zo lijkt het net alsof hij van steen is.

1

Page 5: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 20168 Open Monumentendag 2016 | 9

4 Vuurtoren Westkapelle het Hoge Licht

Rijksmonument (1818)Architect: J. Valk (bovenbouw)Locatie: Zuidstraat 1, WestkapelleBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

Twee torensWestkapelle heeft twee vuurtorens. Landinwaarts domineert een tot vuurtoren omgebouwde kerktoren (het Hoge Licht) het dorpsgezicht. Op de Westkapelse zeedijk staat een rode gietijzeren vuurtoren met een witte band (het Lage Licht).

Kerktoren wordt vuurtoren Het Hoge Licht is een overblijfsel van de vijftiende­eeuwse Sint Willibrorduskerk, die door brand verloren ging. In 1818 werd de kap van de toren verwijderd, de rode bovenbouw geplaatst en de klokkenruimte ingericht als woonruimte voor de vuurtoren­wachter. Opvallend aan het Hoge Licht zijn de steunberen en de middeleeuwse spits ­

bogen. Deze zijn typerend voor gotische kerktorens. In 1944 raakte de toren licht beschadigd door een bombardement, maar hij werd nog in hetzelfde jaar gerestaureerd.

Om het licht op grotere afstand zichtbaar te maken, is in het begin van de twintigste eeuw een acht meter hoge opbouw van staal op de kerktoren geplaatst, met een nieuw lichthuis. Toen in 1944 de dijken van Walcheren werden gebombardeerd, trokken de Duitsers zich terug. Op hun vlucht voor het (zee)water vernielden ze het licht van de kerktoren. Specialisten van de British Royal Air Force installeerden daarna een draag­bare radar op het dak van de vuurtoren.

5 Vuurtoren Noorderhoofd het Lage Licht Rijksmonument (1875)Architect: Q. (Quirinus) HarderLocatie: Westkapelse Zeedijk, WestkapelleBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

Omdat op de westpunt van Walcheren duinen ontbreken is daar een dijk aangelegd. Bij het Noorderhoofd werd in van 1875 tot 1876 een gietijzeren vuurtoren gebouwd door de firma Nering Bögel. Het ontwerp was van Q. Harder. Deze toren vormt samen met het licht op de kerktoren een zogeheten lichtlijn voor de scheepvaart. Schepen die vanaf het noorden de Westerschelde op willen, kunnen langs deze lichtlijn het begin van het Oostgat vinden. Het Lage Licht van Westkapelle is de eerste ronde gietijzeren toren die in Nederland

is gebouwd. Oudere vuurtorens waren veelhoekig. Het was makkelijker om gietmallen te maken voor platte platen dan voor boogvormige platen. Na verloop van tijd kon deze giettechniek ook gebruikt worden voor ronde vuurtorens. Functioneel gezien hadden ronde torens geen voordeel boven veelhoekige torens; het was puur voor de vorm.

6 Vuurtoren Vlieland Rijksmonument (1909)Architect: Q. (Quirinus) HarderLocatie: Vuurboetsduin , VlielandBezichtiging: zaterdag 10 en zondag 11 september van 10.30 uur tot 17.00 uur

Op Vlieland brandde enkele eeuwen een vuur op het Vuurboetsduin. De oudst bekende verwijzing is van 1462. In 1836 werd een ronde stenen toren gebouwd. Vanaf 1891 functioneerde de vuurtoren, samen met een licht aan de Badweg, als het hoge licht van een lichtenlijn.

Gietijzeren torenOmdat er een hoger en krachtiger licht nodig was, is de stenen toren in 1909 vervangen door de bovenste drie verdiepingen van de vuurtoren van IJmuiden. Daar werd de toren juist verlaagd. Door de plaatsing op een hoog duin volstond deze kleine toren. Met de komst van elektriciteit op Vlieland kreeg de vuurtoren in 1918 een Brandarislamp van 3000 watt. In 1928 werd naast de vuurtoren een uitkijklokaal gebouwd.

In de Tweede Wereldoorlog kreeg de vuurtoren schutkleuren en diende deze als uitkijkpost voor de Duitsers. Het licht brandde alleen als een konvooi het licht nodig had. Op 2 juni 1944 werd de toren beschoten door een Engels vliegtuig. De kogelgaten zijn nu nog zichtbaar aan de binnenkant.

Page 6: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 201610 Open Monumentendag 2016 | 11

Vuurtoren EierlandRijksmonument (1864) Architect: Q. (Quirinus) HarderLocatie: Vuurtorenweg 184, De Cocksdorp, TexelBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

Eierland, sinds 1630 geen eiland meerEierland heeft zijn naam te danken aan de grote hoeveelheid meeuweneieren die werden verkocht aan bakkerijen in en rond Amsterdam. De kust rondom de vuurtoren van Eierland is in de loop van de tijd steeds verder afgekalfd. In 1864 was de afstand tot zee nog drie kilometer. Rond 1950 dreigde de vuurtoren in zee te verdwijnen. In 1956 is er daarom een asfaltdijk aangelegd langs de kust. Omdat dit toch niet voldoende bescherming bood, is in 1995 een 550 meter lange strekdam aangelegd, haaks op de kust. Scheepsrampen Rond 1852 klaagden gezagvoerders van schepen over het gemis van een kustlicht. De afstand tussen de vuurtorens van Den Helder en Vlieland was te groot. Het aantal scheepsrampen illustreert het probleem. Tussen 1848 en 1860 vergingen 72 schepen op de Texelse kust. Geen wonder dat de Texelse jutters zich sterk verzetten tegen de plannen voor een kustlicht.

Vuurtoren De BrandarisRijksmonument (1594)Locatie: Brandarisstraat 2, West-TerschellingBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur (alleen de trouwzaal)

Bebakening van het Vlie De Brandaris is de bekendste vuurtoren van Nederland. In 1323 sloten de Hanzestad Kampen en Terschelling een overeenkomst over het oprichten van een baken op het westeinde van het Waddeneiland. Voor de scheepvaart naar de Oostzee­landen was een goede bebakening van het Vlie – de geul tussen Vlieland en Terschelling – van groot belang.

Begeleiding zeeverkeer De eerste (echte) Brandaris werd een eind landinwaarts gebouwd. Door kustafslag kwam de zee in 1559 bedreigend dichtbij. De Staten van Holland en West­Friesland hadden de ondergang zien aankomen en besloten een nieuwe Brandaris te bouwen. In 1594 begon de bouw van de huidige Brandaris. Kaarsen vormden aanvankelijk

de lichtbron, maar de lichtsterkte was onvoldoende. Daarom werd een vuurboet gebouwd in de nabijgelegen duinen. In 1835 kreeg de Brandaris een beter licht, het eerste draailicht in Nederland.

De Brandaris is in 1979 gerestaureerd. Om de omvangrijke elektronische apparatuur te kunnen plaatsen, is er een groter uitkijklokaal gebouwd op de top van de toren. De Brandaris speelt een centrale rol in de zeeverkeersbegeleiding in de Waddenzee en in de Noordzee ten noorden van het Waddengebied.

Vuurtoren NoordwijkRijksmonument (1921)Architect: C. JelsmaLocatie: Koningin Wilhelminaboulevard 34, Noordwijk aan ZeeBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uurBijzonderheden: zendamateurs maken contact met internationale vuurtorens

Al in 1444 verlichtte een groot vuur het strand van Noordwijk op de plaats waar nu hotel Huis ter Duin staat. Vissers moesten jaarlijks een bijdrage leveren aan het onderhoud van deze vuurboet. Deze bijdrage werd vanaf 1616 afhankelijk gemaakt van de door hen gevangen hoeveelheid vis.

Baken voor scheepvaart en luchtvaartIn 1906 stelde het Rijk een plan vast voor verbetering van de kustverlichting. Er moest tussen Scheveningen en IJmuiden een

nieuwe vuurtoren van gewapend beton komen. De bouw startte in 1922. De toren kreeg een glazen lichthuis met een scheepvaart­ en een luchtvaartoptiek. In 1953 werd vuurtoren Noordwijk een kustwachtstation. Op vijftien meter hoogte is een uitkijklokaal gebouwd. Sinds 1988 is de bediening geautomatiseerd. De morsecode als communicatiemiddel staat op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Nederland.

7

8

9

Page 7: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 201612 Open Monumentendag 2016 | 13

Symbolen die verbindenBruggen markeren belangrijke knooppunten in onze infrastructuur. Ze zijn essentieel om de water­ en verkeersstromen onbelemmerd doorgang te laten vinden. Door hun strategische ligging hadden ze een belangrijke rol in de Tweede Wereldoorlog. Onze kennis en kunde op het gebied van techniek en vormgeving van bruggen zijn beroemd. Onze bruggen staan symbool voor de geschiedenis, maar ook voor ontwikkelingen in het wegverkeer en een veranderende omgeving.

John Frostbrug Arnhem Rijksmonument (1935)Architect: RijkswaterstaatLocatie: Arnhem Airborne Museum / Rijnkade 155, Arnhem, Informatiecentrum Slag bij Arnhem Bezichtiging: altijd te bezichtigenActiviteit: zaterdag 10 september rondleiding om 11.00 uur en 14.00 uur, opgeven kan via [email protected]

Symbool voor de bevrijding van NederlandDe John Frostbrug is de oudste van drie verkeersbruggen over de Nederrijn bij Arnhem. Het was een van de twaalf verkeersbruggen over de grote rivieren uit het Rijkswegenplan van 1927. De brug is vooral bekend vanwege zijn rol tijdens de slag om Arnhem in september 1944.

Daardoor is het een symbool voor de bevrijding van Nederland.Op 10 mei 1940 blies het Nederlandse leger de toenmalige Rijnbrug op om de Duitsers tegen te houden. De door de bezetter herbouwde brug vormde het middelpunt van hevige gevechten tijdens de laatste fase

van de operatie Market Garden. Het bataljon van luitenant­kolonel John Frost voerde een verloren strijd om de noordelijke oprit van de Rijnbrug.

Van de oorspronkelijke situatie rond de brug bij Arnhem was in 1976 niets over. Daarom werden de filmopnamen voor A Bridge Too Far over de operatie Market Garden in Deventer gemaakt. De Wilhelminabrug over de IJssel bij Deventer lijkt namelijk veel op de verkeers­brug in Arnhem.

In 1951 onthulde John Frost een bronzen plaquette met een dankbetuiging aan de Britse soldaten. Als eerbetoon werd de verkeersbrug in 1978 naar John Frost vernoemd. Aan het begin van de eenentwin­tigste eeuw is de John Frostbrug in de paars­rode kleuren van de 1st Airborne Division geschilderd.

De Waalbrug NijmegenRijksmonument (1936) Architect: RijkswaterstaatLocatie: Dorpsschuur Oosterhoutsedijk 29, LentBezichtiging: altijd te bezichtigenActiviteit: rondleiding langs de bruggen, zondag 11 september om 11.00 uur

De reusachtige stalen Waalbrug bij Nijmegen is een belangrijke verbinding naar Arnhem. En een voorbeeld van de stalen boogbruggen zoals die in de jaren dertig over de grote rivieren werden gebouwd. Bij de inpassing in het landschap

is rekening gehouden met de scheepvaart en het zicht op het uiterwaardenlandschap.

Flessenhals verruimd De Waal maakt bij Nijmegen een scherpe bocht en vormt hier een flessenhals. Doordat het water snel kan stijgen, waren hier rivierkundige maatregelen nodig om overstromingen te voorkomen. In het kader van het project Ruimte voor de Rivier werd de dijk bij Nijmegen­Lent 350 meter landinwaarts verlegd. En een nevengeul zorgt voor extra afvoercapaciteit, zodat minder opstuwing optreedt. Door deze nevengeul moest de Waalbrug worden verlengd.

Het nieuwe deel van de brug is eigentijds vormgegeven. Door de dijkverlegging en de nevengeul ontstond een langgerekt eiland in de Waal. Bij de aanleg van het unieke stedelijk rivierpark in het hart van de stad is de veiligheid en ruimtelijke kwaliteit opnieuw ingevuld. In het plan Ruimte voor de Waal­Nijmegen is de monumentale Waalbrug de verbindende schakel tussen de historische binnenstad en het nieuwe stadsdeel De Waalsprong.

10

11

Page 8: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 201614 Open Monumentendag 2016 | 15

Prinses BeatrixsluisRijksmonument (1938)Architecten: J.P. Josephus Jitta en L.S.P. SchefferLocatie: Prinses Beatrixsluis 1, NieuwegeinBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

De Prinses Beatrixsluis is het grootste monumentale binnenvaartsluiscomplex van Nederland. De sluis heeft twee kolken en ligt in het Lekkanaal bij Nieuwegein. Dit kanaal is de belangrijkste hoofdvaarweg tussen de havens van Rotterdam en Amsterdam. Jaarlijks passeren ongeveer 50.000 schepen.

Voor schepen met een diepgang van meer dan 3,5 meter is de Prinses Beatrixsluis een knelpunt. Zij mogen niet door de sluis en

moeten omvaren. Rijkswaterstaat heeft daarom opdracht gegeven voor de bouw van een ruimere derde kolk en de verbreding van het Lekkanaal. De bouwwerkzaamhe­den worden eind 2019 afgerond.

Monumentaal karakter De grootste opgave is de aanleg van een derde kolk, inclusief een vergroting van de voorhavens voor wachtende schepen. De nieuwe kolk wordt langer, breder en dieper dan de bestaande twee kolken en krijgt een onopvallend ontwerp. Op die manier blijft de bestaande monumentale sluis de blikvanger. In de nieuwe situatie komen de sluiswoningen op een eiland te liggen. In de drie originele woningen wordt de nieuwe bedieningslocatie gevestigd. De monumentale sluis wordt hiermee extra

in ere hersteld, doordat de huidige en veel nieuwere bedienlocatie en loopbrug worden gesloopt.

Schutten XLDe derde kolk krijgt straks aan weerszijden dubbele roldeuren. Als een sluisdeur faalt, blijft de sluis toch in bedrijf, omdat er een reservedeur is. Worden alleen de buitenste deuren gebruikt, dan is de kolk 297 meter lang en ontstaat er ruimte voor het schutten van twee schepen van ieder 135 meter lang. Schutten XL, wordt dit genoemd.

Nieuwe Hollandse Waterlinie-objectenBij de werkzaamheden worden een aantal verdedigingswerken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie verplaatst. Dit zijn onder andere een liniedijk, drie kazematten, twee palengroepen en een schutsluis. Daarbij blijft duidelijk zichtbaar dat zij hier oorspronkelijk niet stonden. Dit heet ’objet trouvé’: een gevonden voorwerp in het landschap.

Symbolen voor waterbeheerMonumentale stuwen en sluizen zijn karakteristiek Nederlands erfgoed. Ons land leverde een zeer grote bijdrage aan de ontwikkeling van sluisbouw. Hoewel Nederland weinig stuwen heeft, zijn in ons land wel bijzondere exemplaren te vinden. De architecten van deze sluizen en stuwen bedachten daarmee niet alleen praktische en functionele oplossingen, maar tekenden ook voor belangrijk cultuurhistorisch erfgoed. Door onze stuwen en sluizen is het achterland beschermd tegen overstromingen en kan het verkeer vlot en veilig over weg en water.

12

Page 9: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 201616 Open Monumentendag 2016 | 17

De Twentekanalen (1938 - 1953)

Sluis EefdeRijksmonument (1933) Architect: D. RoosenburgLocatie: Kapperallee 53, Eefde Bezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

Sluis Eefde en de TwentekanalenDe Twentekanalen zijn voor een groot deel met de hand gegraven als werkverschaf­fingsproject tijdens de crisisjaren. Het doel: Twente beter bereikbaar maken.

Poort van TwenteSluis Eefde wordt gezien als de poort van Twente, omdat hij voor de binnenvaart de enige toegang is tot de Twentekanalen. De sluis is dus een essentiële, logistieke schakel in de scheepvaartverbinding. Voor de economische ontwikkeling van Twente is het belangrijk dat de schepen de havens in Hengelo, Enschede en Almelo kunnen bereiken. De wachttijden voor sluis Eefde zijn nu lang. Eén enkele sluiskolk als toegang tot een belangrijke vaarweg is

kwetsbaar bij onderhoud of calamiteiten. Rijkswaterstaat breidt daarom het sluiscom­plex uit met een tweede sluiskolk. Ook wordt de vaarweg verruimd. De nieuwe sluis wordt geschikt gemaakt voor schepen met een maximale vaardiepte van 3,50 meter (klasse Va).

Opvallend aan de Twentekanalen is de fraaie vormgeving van de bouwwerken. De witte betonnen boogbruggen en sluiscomplexen van D. Roosenburg, in de functionalistische stijl van de Nieuwe Zakelijkheid, vormen een samenhangend geheel.

Het sluiscomplex bestaat uit een sluis, twee gemalen en een aflaatwerk, waarvan de sluis en het oude gemaal monument zijn. Momenteel worden de gemalen gerenoveerd en wordt de pompcapaciteit vergroot van 12 naar 22 kubieke meter per seconde.

Mooi detail: tijdens de bouw van het oude gemaal in 1932 en 1933 is al rekening gehouden met de mogelijkheid om een extra pomp te plaatsten. Die was toen nog niet nodig. In 2016 wordt deze pomp aangesloten op de onbezette plek. Twee pompen met een hogere pompcapaciteit doen dan het werk. De originele pomp van Stork Hengelo uit 1933 blijft, om het verleden zichtbaar te houden.

Stuwcomplex HagesteinRijksmonument (1958)Architect: Wouter HamdorffLocatie: Lekdijk 7, HagesteinBezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur

Stuwcomplex Hagestein is onderdeel van het stuwensemble Nederrijn en Lek. Binnen dit ensemble zijn de stuwcomplexen bij Hagestein, Amerongen en Driel vrijwel identiek. Elk complex bestaat uit een stuw, sluis, bedieningsgebouw en vistrap. In de stuw bij Hagestein en bij stuwcomplex Amerongen ligt bovendien een waterkracht­centrale. De sluis bij Hagestein is 225 meter lang; die bij Driel en Amerongen zijn 260 meter lang. De breedte van de sluizen is 18 meter. Een tussendeur kan de sluizen opdelen in tweeën. Zo kunnen de sluizen snel en efficiënt worden ingezet. Jaarlijks passeren 39.000 schepen de sluis.

Met de stuwcomplexen kan Rijkswaterstaat de waterstand in de Nederrijn en Lek en de IJssel reguleren. De drie stuwen zorgen er samen voor dat het waterpeil voldoende hoog is voor een vlotte en veilige scheep­vaart. Bij hoogwater staat de stuw open en regelt deze de afvoer van het Rijnwater. De scheepvaart heeft dan een vrije door­vaart. De stuw bij Driel is gemiddeld 75 dagen per jaar geopend. De stuwen bij Amerongen en Hagestein zijn gemiddeld 25 dagen per jaar geopend.

Bij laagwater worden de vizierschuiven neergelaten. Stuw Driel zorgt er dan voor dat het water wordt opgestuwd. Hierdoor stroomt er meer water door de IJssel richting het IJsselmeer. De zoetwatervoor­raad blijft zo op peil en de IJssel bevaarbaar. Als de stuw gesloten is, maakt de sluis naast de stuw de passage van schepen mogelijk. De vistrap zorgt ervoor dat vissen de gesloten stuw kunnen passeren.

Rijkswaterstaat renoveert de drie stuwcom­plexen, zodat zij hun functies weer vijftig jaar kunnen vervullen. Het stuwensemble wordt geschikt gemaakt voor bediening op afstand vanuit een centraal bedienings­gebouw. Het blijft mogelijk om, bij nood gevallen, de stuwen en de sluizen ter plekke te bedienen.

13

14

Page 10: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

| Open Monumentendag 201618 Open Monumentendag 2016 | 19

Grave: complex van brug, sluis en stuw

Rijksmonument (1929)Architect: C.F. Egelie Locatie: Sluisweg 2, Nederasselt Bezichtiging: zaterdag 10 september van 10.00 uur tot 17.00 uur Bijzonderheden: het historische schip RWS 1 is ook te bezichtigen bij het sluiscomplex

Het complex is een belangrijke schakel in het wegen­ en vaarwegennet. Het bestaat uit een verkeersbrug over de Maas met eronder een stuw en sluis. De stalen brug bij Grave heeft een totale lengte van 515 meter. De brug voltooide ooit de verbinding over de weg tussen Bergen op Zoom en Nijmegen. De tegelijkertijd aangelegde schutsluis en stuw zijn gebouwd in het kader van de omvangrijke Maaskanalisatie in de jaren dertig. In 1974 is een nieuwe sluiskolk gebouwd. De kleine handbediende sluiskolk uit 1926 wordt sindsdien niet meer gebruikt.

Van afstand oogt de blauw geschilderde stalen brug bij Grave als één geheel, maar hij bestaat uit negen segmenten. Vanaf de weg is te zien dat de kleur in de verbindingen geleidelijk verloopt van rood aan de Brabantse kant naar groen aan de Gelderse kant.

Verovering van de brugTijdens de geallieerde operatie Market Garden raakte op 17 september 1944 de eenheid van luitenant John S. Thompson (82nd Airborne Division) verspreid. Zelf landde hij met slechts zestien mannen naast de brug over de Maas bij Grave. Toen hij zag dat de Duitsers de brug op wilden blazen, moest hij met zijn kleine groep in actie komen. Door een dapper optreden konden zij de brug innemen. Vanaf 2004 heet de brug John S. Thompson Brug.

Directievaartuig RWS 1 De Rijkswaterstaat 1 (RWS 1) werd in 1912 gebouwd als directievaartuig voor Rijkswaterstaat, in opdracht van Cornelis Lely. De motorzeilklipper RWS 1 was aanvankelijk een zeilschip. Tegenwoordig dient het tuig aan de wind als steuntuig en wordt voornamelijk op de motor gevaren. In de jaren tachtig kreeg de RWS 1 nieuw tuig. Vanwege de stuurhut moest het zeiloppervlak vooral in de hoogte worden gevonden.

Het schip werd oorspronkelijk ingezet voor het arrondissement Hoorn van Rijkswaterstaat. Een van de gasten van de RWS 1 is de naar Nederland uitgeweken Duitse Keizer Wilhelm. De naam van het schip luidde enige tijd ‘Noord­Holland’, maar het vaart nu weer onder zijn oorspronkelijke naam.

In de Tweede Wereldoorlog was de RWS 1 verstopt in de Noordoostpolder. Tevergeefs, want aan het eind van de oorlog vertrokken Duitse officieren met het schip naar Duitsland. Een onherkenbaar schip werd teruggevonden in Travemünde: zonder inventaris, zeilen en rondhouten. De klipper is opgeknapt op de marinewerf in Den Helder en werd ingezet bij het vinden en bergen van vliegtuigwrakken in het IJsselmeer. Rijkswaterstaat gebruikt het schip nog steeds als directievaartuig en als varende vergaderlocatie, maar ook bij maritieme evenementen. De RWS 1 is het enige directievaartuig en het oudste schip in de vaart bij Rijkswaterstaat. De drie huidige bemannings leden voeren zelf het onderhoud uit.

15

Neem voor informatie contact op met:Eli [email protected] Henk [email protected]

FotografieHollandse Hoogte pag. 9, 10, 16, 17Rijkswaterstaat pag. 3, 5, 6, 7, 8, 9,

10, 11, 15Tineke Dijkstra pag. 1, 12, 13, 18, 19Sas van Vreeswijk pag. 15

Page 11: Iconen en symbolen van Rijkswaterstaat

Dit is een uitgave van

Rijkswaterstaat

www.rijkswaterstaat.nl 0800 ­ 8002

augustus 2016 | cd0816tp220