HEALTH, SAFETY & ENVIRONMENT MAGAZINE for Oil & Gas industry

en meer...

In dit nummer:

VENKOOFFSHORE

pagina 16

HARMONISEREN DOORTE REGISTREREN

128

WAAROMHARMONISATIE...

28

2016

HOE BELANGRIJK ISSAMENWERKEN?

4

ZOMER EDITIE

17

EEN GOUDENORGANISATIE

16JA ZEGGEN,JA DOEN

20

DE VOLGENDE STAP IN

WERKENVEILIG

KENNIS EN GEDRAG ONDERHOUDEN EN OPTIMALISEREN

2

HSELIFE MAGAZINEOP EIGEN BENEN

Voorwoord

Beste lezer,

We krijgen veel verzoeken van organisaties in de Olie- en Gasindustrie om hun bedrijfsverhaal te vertellen in HSElife magazine. Daarom hebben we besloten om het speelveld in het magazine uit te breiden. Dit betekent dat HSElife magazine voortaan op eigen benen staat en bedrijven een bijdrage kunnen leveren aan het grote succes ervan.

Zoals je weet is HSElife magazine een middel om je te informeren over de laatste ontwikkelingen in de Olie- en Gasindustrie en in het bijzonder over veiligheid, gezondheid en milieu. Dit blijven we doen, alleen verandert het kleurenpalet van het magazine op figuurlijke wijze. We nodigen je uit om je ruimte te pakken in het magazine en je eigen verhaal voor het voetlicht te brengen zodat we nog meer verdieping kunnen geven aan veiligheid, gezondheid en milieu. Neem contact met ons op en we bespreken de mogelijkheden. Stuur een e-mail naar: info@hselifeunio.com.

De digitale uitgave van HSElife magazine vind je op hselifeunio.com. Wil je deze gratis digitale versie ontvangen? Stuur dan een e-mail naar bovengenoemde e-mail adres.

Vriendelijke groet,

Pier van SpronsenThe WAT Group

3

4

Hoe belangrijk is...

WERKEN?SAMEN-

5

“We komen misschien van verschillende schepen, maar nu

bevinden we ons in dezelfde boot,” zei Martin Luther King ooit.

Samenwerken wordt vaak met de mond beleden maar

komt in feite niet tot stand. Organisaties blijven het

eigene koesteren, willen niet aanpassen of veranderen.

Hoe belangrijk is samenwerken?

We vroegen dit aan Piet van Dam van Shell.

SAMEN-DREAM!

6

“Wil je veilig werken? Dan moet je samenwerken. Zeker in deze stormachtige tijden is

samenwerken essentieel! We hebben allemaal een verschillende achtergrond en verschillende

ervaringen, maar we kunnen veel van elkaar leren als we ervoor open staan. Uiteindelijk willen we

allemaal hetzelfde: dat mensen iedere dag met plezier en veilig en gezond hun werk kunnen doen,

met aandacht voor het milieu. Dat bereik je door elkaar aan te spreken en aangesproken te willen

worden. In het veld én op kantoor waar we de plannen maken.”

Piet vertelt dat samenwerken en van anderen leren de essentie is van HSElife. “We hebben al

veel bereikt met HSElife UNIO, maar we kunnen nog veel meer bereiken. Om ons heen is meer

dan genoeg informatie beschikbaar die we kunnen gebruiken. In Nederland en in het buitenland.

Middels HSElife kan daar op een slimme en eenvoudige manier gebruik van worden gemaakt.

We hoeven niet alles zelf uit te vinden en te ontwikkelen. Op deze manier kunnen we veiliger

werken EN kosten besparen. De kosten voor NAM voor het ontwikkelen en onderhouden van het

materiaal bedroegen in het verleden vele honderden duizenden euro’s. Door samen te werken is dit

teruggebracht tot enkele tienduizenden per jaar.

Wil je veiligwerken? Dan moet

je samenwerken.

De essentie van HSElife UNIO

7

We moeten allemaal leren van de incidenten die in onze industrie gebeuren. De lessen die we

hieruit trekken moeten we openlijk met elkaar delen. “Zoals we hebben opgedaan bij het vreselijke

ongeluk in Warffum in 2005,” zegt Piet. “Een van de vele leerpunten was het feit dat onze

HSE-informatie te complex was voor de werkvloer. Een andere belangrijke les die we hebben

geleerd is dat we ook moeten focussen op procesveiligheid, naast persoonlijke veiligheid. Door

HSElife UNIO hebben we nu de gevaren, risico’s en beheersmaatregelen van veel onderwerpen

vereenvoudigd. Daarnaast hebben we in het HSElife UNIO materiaal verschillende onderwerpen

over procesveiligheid uitgewerkt. Binnen Shell ben ik nauw betrokken bij verschillende Process

Safety gerelateerde Reflective Learning video’s. Deze zullen we in de nabije toekomst koppelen

aan de HSElife website in het onderdeel “Learning From Others”.

Hou het simpelEr is een overvloed aan informatie en het is daarom essentieel om heldere informatie beschikbaar

te hebben. Communicatiemiddelen zijn bijvoorbeeld de HSElife UNIO website, apps voor mobiele

telefoons en tablets, het HSElife magazine en de nieuwsbrief. Allemaal middelen om simpele

informatie te delen in je organisatie. Maar ook om zoveel mogelijk organisaties te bereiken.

Deze helpen om de juiste informatie op het juiste moment op de juiste plek te krijgen.

Het is cruciaal dat die informatie de man op de werkvloer bereikt. Het is belangrijk dat we

gebruik maken van verschillende communicatiemiddelen. De nieuwe HSElife Academy is een

perfecte vervolgstap waar de mogelijkheid wordt gecreëerd om op de werkvloer direct mensen te

informeren.”

Een uitdagende toekomst“Het zijn uitdagende tijden door de lage olieprijs en reorganisaties in onze industrie, maar dit biedt

ook kansen,” vertelt Piet. “We kunnen enorm veel kosten besparen als we nauwer samenwerken

en vereenvoudigen. Daardoor kunnen we veiliger werken. In Nederland en in het buitenland. Het

is juist nu tijd om je eigen stokpaardjes los te laten en met anderen samen te werken aan simpele

oplossingen. Met alle Operators, de industrie, belangenorganisaties en last but not least met de

aannemers die voor ons werken.”

Piet van Dam is Operational Safety Manager Upstream bij Shell. Hij is tien jaar betrokken geweest

bij dit harmonisatieproject. Eerst in het kader van ‘A Way Of Living van NAM’, nu als coördinator

van HSElife UNIO.

Samen lerenvan incidenten

8

Harmoniserendoor te registreren

9

Harmonisatie kan van grote toegevoegde waarde

zijn bij het optimaliseren van het HSEQ beleid

binnen organisaties. Maarten Liebreks (Corporate

Quality Coordinator bij Total) speelde een

belangrijke rol bij de totstandkoming van LARS,

het e-learning en registratiesysteem.

De goede ervaring met het bestaande systeem

EPITS vormde één van de uitgangspunten van het

nieuwe LARS.

Met gepaste trots presenteren wij:

Learning and RegistrationSystem

10

11

Prettig systeem“We werken al twaalf jaar naar tevredenheid met EPITS. De kracht van dit systeem is dat het niet alleen

de kwalificatie van de eigen medewerkers registreert maar ook de kwalificatie van Contractors, wereldwijd

en op ieder gewenst tijdstip. Op het moment dat we met HSElife UNIO mee gingen denken over het

standaardiseren van HSE eisen, wilden we eigenlijk niet van dit systeem afstappen. Helaas kon het door

copyright beperkingen niet gekoppeld worden aan het systeem van HSElife UNIO. De The WAT Group

dacht mee en ontwikkelde LARS, dat dezelfde functionaliteiten en positieve eigenschappen kent als

EPITS.”

Profiteren van overzicht en inzichtHSElife UNIO besteedt veel aandacht aan ‘lessons learned’, hier kunnen alle aangesloten partijen van

profiteren. Maarten: “LARS biedt overzicht en inzicht in Total specifieke trainingen én de geharmoniseerde

trainingen vanuit HSElife UNIO. Wanneer er een kennisupdate vereist is, krijgen gebruikers via LARS

direct toegang tot de juiste trainingen. Als aanvulling op de periodieke trainingen ben ik erg gecharmeerd

van de HSElife Academy, waarin trainingen worden gedoseerd over het gehele jaar om het kennisniveau

te behouden. En alles is inzichtelijk via LARS. Ik hoop dat het systeem in de markt goed ontvangen wordt

en dat iedereen ermee gaat werken. We kunnen verdere harmonisatie mogelijk maken door alle branche

gerelateerde bedrijven te laten werken naar dezelfde veiligheidsmaatstaven gebruik makend van hetzelfde

trainings- en registratiesysteem.”

LARS Learning & Registration system• Altijd en overal via ieder device toegankelijk

• Inzicht in kwalificatie van medewerkers

• Inzetbaarheidsoverzicht altijd bij de hand

• Mogelijkheid om direct trainingen te volgen

De samenhang tussen veiligheid,

kwaliteit en efficiency

succesvol in omvangrijk project

OFFSHORE

12

VENKO

Venko Offshore werkt al een aantal jaren aan een mooi project van ONEgas. Directeur Tom Herok vertelt dat het bedrijf binnen dit project in totaal zo’n 35 platformen van NAM/Shell onder haar hoede heeft: “Deze platformen behandelen we van top tot teen. Denk hierbij aan het conserveren en het uitvoeren van steigerbouw- en isolatiewerkzaamheden.”

Een omvangrijk project waarbij contractueel vaste prijzen per m2 zijn vastgelegd en Venko

Offshore een garantie van 5 jaar biedt. Neemt productiviteit binnen een dergelijk project niet

snel de overhand? Tom: “Dat geldt zeker niet voor Venko. Sterker nog, het blijkt juist één van

de veiligste projecten die we tot nu toe hebben uitgevoerd. Daarnaast is er sprake van een zeer

hoge efficiëntie en kwaliteit. Dit maakt dat ik ontzettend trots ben op onze medewerkers en alle

betrokkenen!”

Gezamenlijk resultaatTom legt uit dat het project van ONEgas niet alleen zo succesvol is dankzij de subcontractors,

maar dat dit ook te danken is aan de mindset van hun klant. Om het succes verder uit te rollen

binnen andere projecten maakte Venko samen met de uitvoering en de klant een analyse van

de succesfactoren en omschreef deze in de afbeelding op pagina 14.

13

14

FMBargeCampaign

2YEARSRECORDABLEFREE(Since2-12-2013)Contributingfactors;

Continuityinexecution

-Fixedcrew.

-Familiaritywith

operationsandT&E.

-Teamspirit,trustand

respect.

Clientfocus

-Commitmentandsupport

ofHCO,HMIandOCM.

-Openculturewith

ONEgas.

-Offshoresafetyofficer

Participatingculture

-Dailyoffshoremorning

huddle.

-Safetyawayday’s.

-Kick-offandlessons

learnedsessions.

Onshoresupport

-YTTmorningcall’s.

-Interfaceswithteam.

-Dedicatedprojectteam.

Tom: “Wanneer het management en supervisors de juiste werkomgeving en voorwaarden scheppen

zodat onze vakmensen hun werk kunnen uitvoeren, komt dat de veiligheid, kwaliteit en efficiency

ten goede. Alles hangt met elkaar samen. Het een kan niet zonder het ander, dat bewijst deze Barge

Campaign.”

BEDANKT!“Via deze weg wil ik iedereen bedanken die heeft bijgedragen en bijdraagt aan dit prachtige project

en de fantastische milestone van recordable free sinds 2 december 2013!”

- Tom Herok

15

HOPPENMmm, eilandhoppen. Ik denk dan meteen aan de eilandencultuur die ik vaak ervaar in organisaties. Ik hop dus eigenlijk al vaak van eiland naar eiland. Ben ik dan voortdurend op vakantie? Nou nee. Deze vorm van eilandhoppen voelt zeker niet als vakantie. Het voelt als trekken aan een dood paard. Het is ieder voor zich. Kleine organisaties in een organisatie die allemaal het wiel willen uitvinden. Wat een geldverspilling want het wiel en het zwarte garen zijn allang uitgevonden. Geen eilandhoppen dus voor mij dit jaar. Ik wil mijn geld beter besteden. Ik wil samenwerken. Samenwerken aan veiligheid, samen iets bereiken, harmoniserend denken. Wie wil er nou veel geld betalen terwijl dat helemaal niet nodig is? Want dat is nou het verschil tussen samenwerken en ieder voor zich. Het een kost een beetje geld en het andere heel veel.

Waarom willen we nog steeds niet samen iets neerzetten en samen iets bereiken? Hoe komen we van dat eiland af?

Pier van SpronsenThe WAT Group

De lente in de bol. Vakantieplannen maken voor de zomer.

Wat gaan we doen? Waar gaan we dit jaar naar toe?

Naar Rundumhausen? Pakken we een last-minute

naar het nog onbekende avontuur?

Of wordt het een keer eilandhoppen?

EILAND

16

Een

GOUDENorganisatieEen veiligheidscultuur van binnenuit

17

Veiligheidscultuur in DNA “We richten onze interne organisatie steeds meer in op basis van onze ‘safety

culture’. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor ons intranet, waar de ONE Academy

deel van uit gaat maken. Medewerkers worden consequent herinnerd aan

veiligheid. Op deze manier creëren we een cultuur van binnenuit. We leggen onze

medewerkers niets op, we laten het hen ervaren. Alleen zo ontstaat er een cultuur

die onderdeel is van ons DNA," aldus Peter.

Oranje-Nassau Energie gaat vanaf deze zomer werken met de

ONE Academy. Een initiatief dat tot stand kwam door nauwe

samenwerking met Pier van Spronsen van de The WAT Group.

Peter Nieuwenhuijze, Operation Director bij Oranje-Nassau

Energie B.V. heeft hoge verwachtingen van de Academy:

“We moeten met z’n allen streven naar een gouden company.

Om dat te realiseren moeten we elkaar challengen, van elkaars

fouten leren en de voordelen van een veiligheidscultuur ervaren.”

ONE

18

Leren, ontwikkelen en uitdagen De ONE Academy daagt medewerkers van Oranje-Nassau Energie uit om hun kennis en

gedrag te onderhouden en te optimaliseren door bijvoorbeeld actuele leermomenten te maken

van gerapporteerde gebeurtenissen uit de praktijk. Wat ging er fout en wat had jij gedaan in

deze situatie? Peter verwacht hierin veel van zijn medewerkers: “Binnen de Academy kunnen

medewerkers verschillende niveaus behalen, waarvan goud en platina de hoogst haalbare

veiligheidsniveaus zijn. We verwachten van alle medewerkers dat ze minimaal het gouden niveau

behalen en behouden. Om het belang hiervan te benadrukken introduceren we de Academy

met een gerichte campagne. Door kennis te blijven onderhouden en elkaar uit te dagen, wordt

veiligheid een onmisbaar element van onze cultuur en creëren we samen een gouden organisatie.”

Door kennis te blijven onderhouden

en elkaar uit te dagen, wordt veiligheid een

onmisbaar element van onze cultuur

19

Ontwikkelen dankzij standaardisatie Dankzij de The WAT Group is een online leeromgeving zoals de ONE Academy bereikbaar

voor iedere organisatie. Het wiel hoeft hierdoor niet opnieuw uitgevonden te worden.

Peter: “Het toverwoord is naar mijn mening ‘standaardiseren’. Leer van elkaar, doe daar je

voordeel mee en blijf ontwikkelen. Externe bijdragen zoals de Academy ondersteunen deze

standaardisatie. Maar niets gaat vanzelf, je moet het als organisatie écht willen. Veiligheid

nastreven moet onderdeel zijn van de bedrijfscultuur.”

De ONE Academy werd ontwikkeld door

de The WAT Group en is een variant op de door

hen geïntroduceerde HSElife Academy, een

middel om kennis en gedrag te onderhouden.

De ONE Academy bevat opleidingsmodules

gericht op veiligheidsaspecten die branche

breed kunnen worden ingezet en aspecten

die specifiek van toepassing zijn op

Oranje-Nassau Energie.

Kennis en gedrag onderhouden

JA ZEGGEN,JA DOEN!

Profiteren door te harmoniseren

20

JA ZEGGEN,JA DOEN!

In maart en april spraken de Contractor Focal Points elkaar over harmoniseren en communiceren. Tijdens deze training-infodagen en belronde werd er volop van gedachten gewisseld. En deze gedachten bleken aardig eenduidig: de initiatieven LARS en HSElife Academy kunnen op flink wat steun rekenen. Dat geldt ook voor de optimalisatie van interne en externe communicatie vanuit HSElife UNIO. Contractors zijn het erover eens dat dit alles bijdraagt aan verdere harmonisatie. Oftewel, een volmondig JA voor het spreken van dezelfde taal.

Maar ja zeggen en ja doen blijken in de praktijk vaak twee verschillende dingen… Helaas

ook wanneer het om harmonisatie gaat. Harmonisatie bij en tussen Operators blijkt nog

ver te zoeken. Hoe kan dit wanneer harmonisatie-initiatieven wel met veel enthousiasme

ontvangen worden? Sterker nog: hoe kan dit wanneer vrijwel iedereen volmondig ja zegt?

Misschien is het laksheid, is het desinteresse of kost het te veel ‘moeite’. Maar waarom

niet wat tijd investeren en vervolgens eindeloos profiteren? Kleine moeite! Want

harmonisatie leidt tot:

• Efficiency

• Aanzienlijke kostenbesparingen

• Effectieve communicatie

• Optimalisatie van processen en informatie

• Terugdringen van het aantal incidenten

• Betere samenwerking tussen Contractors

Een volmondig ja hoorden we al tijdens de training-infodagen. Laten we nu met z’n

allen naast ja zeggen ook JA DOEN!

Voor meer informatie lees de korte samenvatting op pagina 22 en 23.

21

Korte samenvatting van de HSELife UNIO infodagen voor contractor focal pointsplus de inventarisatiegehouden van 1 – 22 maart 2016 IN Klarenbeek.

(reacties maart 2016, 75% van het aantal deelnemers), totaal 50 deelnemers aangemeld om deel te nemen aan

de Infodagen voor Contractor Focal Points. De overige 19 deelnemende Focal Points die vanwege afspraken niet

aanwezig konden zijn, werden via de mail geïnformeerd en kregen ook de gelegenheid te reageren. Na week 13 is

iedereen nog telefonisch benaderd.

Huidige info HSElife UNIO site + update naar HTML5Men is unaniem enthousiast met de vernieuwing van de site naar HTML5.

Inmiddels hebben 6 Contractors zich aangemeld om plaats te nemen in de testing HTML5 werkgroep.

LearNing And Registration System (LARS)Het registratie systeem LARS wordt als positieve toevoeging binnen HSElife verwelkomd. Waarbij het zeer

praktisch is om LARS te linken met andere registratiesystemen zodat bedrijven het kunnen laten aansluiten bij hun

eigen systeem.

HSElife AcademyDe HSElife Academy wordt gezien als een systeem waarmee je de safety awareness kan verhogen, waarbij je de

trainingen kan verschuiven naar een langere herhalingsperiode en dat daardoor kostenbesparend werkt. Het wel of

niet toepassen van het rankingsysteem binnen de Academy zou een optie moeten zijn. Op de vraag of het mogelijk

is om andere talen te gebruiken, zoals de slavische talen e.d., kwam een positief antwoord.

22

Suggesties voor het Communicatie Traject• persoonlijke bezoeken met uitleg traject HSElife UNIO acties e.d.

• meer aandacht binnen Toolbox meetings

• meer info richting doelgroepen

• startpagina voor de industrie

• informatie moet NUT hebben

• beschikbaarheid van mensen (timing)

• informatie aanleveren op informatieschermen

• gestructureerde informatie via de mail

• materiaal, zoals posters en folders

• documentatie om door te communiceren voor eigen gebruik

• drie campagnes per jaar industrie breed

• waarborging HSElife UNIO richting de toekomst

Algemene reacties• meer commitment, spreken van dezelfde taal, meer aandacht voor

harmonisatie bij alle deelnemers

• complexiteit van Operators neemt toe richting Contractors (harmonisatie?)

23

24

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?Wij vroegen het aan een

aantal Contractors. Maar ook wat de

struikelblokken zijn en wat harmonisatie betekent

voor hun organisatie.

25

Anne Boersma,adjunct directeur bijC. de Wolff Konstruktiebedrijf B.V.

“Wat je met harmonisatie wil bereiken is dat iedereen een

boodschap helder en unaniem uitspreekt. Bijvoorbeeld veilig werken

op hoogte. De Arbowetgeving heeft daar een richtlijn voor en alles

boven 2,5 meter is dan werken op hoogte. Dat is een algemene

wetgeving die in Nederland geldt. Maar sommige opdrachtgevers

wijken daarvan af en gebruiken hun eigen richtlijn. Daardoor weten

onze monteurs op een gegeven moment niet meer waar ze aan

toe zijn en waar ze aan moeten voldoen. Dus je creëert daarmee

verwarring bij de mensen in het veld. Zij moeten zich uiteindelijk aan

de regels of aan veiligheidsissues houden. Een ander voorbeeld: bij

de ene opdrachtgever is oranje veiligheidskleding verplicht en bij de

andere gele en bij weer een andere helemaal niks. Je zet mensen

voortdurend op het verkeerde been. Ik geef hiermee alleen maar aan

dat je onveilige situaties oproept als je niet een uniforme taal spreekt.

Vergelijk het met het principe van de toren van Babel, iedereen

spreekt maar niemand verstaat het en iedereen raakt in de war. Vind

nou niet elke keer voor je eigen organisatie het wiel opnieuw uit maar

gebruik wat er is, wat goed is en zich al bewezen heeft.”

Samen op trekkenAnne vertelt dat de risico’s bij veel opdrachtgevers vergelijkbaar zijn, ondanks dat iedereen zijn

eigen huisregels heeft. “Op de meeste locaties werk je met leidingen onder druk, met gassen en

vloeistoffen die licht ontvlambaar of giftig zijn. Al die gevaren heb je overal. Op alle locaties waar

we komen zijn er hoogtes of besloten ruimtes. Maar opdrachtgevers hebben vaak hun eigen HSE

jaarplan of actieplannen. De een focust bijvoorbeeld op veiligheid op hoogte en stelt daar extra

veiligheidseisen voor. Een ander focust in dezelfde periode op vallende objecten en weer een

ander vindt dat er in dezelfde periode extra aandacht aan risicoherkenning moet worden besteed.

Opdrachtgevers verwachten dat wij actief meedoen met hun aanvullende veiligheidsissues en

daar onze papieren voor halen. Die hebben een beperkte geldigheidsduur. Dat kan betekenen dat

je om het jaar opnieuw je papieren moet halen. Ik vind dat opdrachtgevers hier samen in moeten

op trekken, dus gezamenlijk vanuit de industrie campagnes moeten voeren over bepaalde

onderwerpen. Je bespaart hiermee enorm veel kosten. Een ander groot voordeel is dat je vooral

de subcontractors die bij meerdere opdrachtgevers werken niet overspoelt met informatie over

veiligheidsissues.”

Onderschat mensen niet“Onze mannen hebben soms de pech dat ze vijf veiligheidsinstructies of video’s per week

moeten bekijken omdat ze voor vijf verschillende opdrachtgevers werken op vijf verschillende

locaties,” zegt Anne. “Dit motiveert hen niet. Natuurlijk vinden onze monteurs veilig werken een

van de belangrijkste speerpunten, maar ze komen nog steeds om gewoon hun werk te doen.

Onderschat mensen niet. Ze voeden met veiligheid is prima maar een overkill aan veiligheid is

ook niet goed. Neem je eigen kind als voorbeeld. Constant pushen werkt niet.”

26

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

27

Open en eerlijk communiceren“Wat belangrijk is in het samenwerken aan harmonisatie is dat uitvoerende en opdrachtgever

begrip en respect hebben voor elkaars werk en elkaar ‘ontmoeten’ in de verschillen van inzichten

over hoe het werk moet worden uitgevoerd. Om dat veilig te doen is het voor ons belangrijk dat

er ruimte is binnen de soms strakke regels of instructies. Er open en eerlijk over communiceren.

Wij voeren het werk uit en kunnen niet klakkeloos instructies volgen die zijn opgelegd en die het

risico van werken mogelijk verhogen. Het probleem is namelijk dat theorie en praktijk vaak niet

met elkaar overeenkomen.”

SamenwerkenAnne geeft aan dat de daadwerkelijk uitvoerende partijen vaak nog niet in beeld zijn als

opdrachtgever en Contractor met elkaar om de tafel zitten en afspraken maken. “Betrek ook

de uitvoerende partij die daadwerkelijk het werk gaat uitvoeren erbij want je moet, vooral in

complexe situaties, echt kennis hebben van uitvoering om er goed over na te kunnen denken.

Als je het hebt over harmonisatie, kun je nog heel veel winnen in puur het ontwerp afstemmen op

uitvoeringstechnische zaken. Het zou goed zijn als opdrachtgevers in de industrie bijvoorbeeld

gezamenlijk hun eigen werkprocesbeschrijvingen naast elkaar leggen en kijken wat overeenkomt.

En daar ook de uitvoerende partijen bij betrekken.”

Door harmonisatie spreekt iedereen een boodschap helder en unaniem uit

28

Koen Backer van Ommeren,manager QHSE &Technical Support bijControl Union Nederland B.V.

“Om uniformiteit te bereiken moet je harmoniseren. Je creëert

meer duidelijkheid voor de man op de werkvloer. Dat is essentieel

voor een veilige werkomgeving. Je ziet dat dit voor de industrie

wereldwijd een uitdaging is. Sommige landen kiezen ervoor om te

harmoniseren door hele strenge regels te gebruiken. Dan is er een

soort uniformiteit. In andere landen zijn er minder regels vanuit de

overheid aangezien er deregulatie is. De overheid legt de bal bij

de industrie om veiligheid te waarborgen. Daardoor ontstaan er

verschillende interpretaties van regels en procedures.”

Flexibiliteit“Wij voeren inspecties uit en onze inspecteurs werken bij verschillende maatschappijen.

Ze worden voortdurend geconfronteerd met verschillende veiligheidsthema’s en trainingen.

Het doel ervan is hetzelfde namelijk het creëren van een veilige werkomgeving. Maar de ene

maatschappij doet het net wat anders dan de andere. Het gevaar is dat je harmonisatie tegenhoudt

als het een automatisme wordt en dus averechts werkt. Harmoniseren is zoeken naar consensus

en op een gegeven moment gezamenlijk ergens een klap op geven en zeggen: zo gaan we het met

zijn allen doen. En misschien wijkt dat in theorie af van de programma’s die je al hebt ontwikkeld

maar die mogen niet leidend zijn. Je moet flexibel zijn als je echt wilt harmoniseren. Het moet

uiteindelijk niet uitmaken bij wie je komt. Veiligheid is inherent aan de industrie. Voortdurend

verschillende signalen afgeven aan mensen is ook een groot risico voor de veiligheid.”

Basisvoorwaarde voor samenwerken aan harmonisatieKoen vindt dat als je echt wilt samenwerken aan harmonisatie je ook bereid moet zijn om tot

een bepaalde consensus te komen. “Je moet er ook vrede mee hebben als iets misschien niet

honderd procent is zoals je dat zelf wilt. Overal ligt de lat hoog maar juist de invulling verschilt.

De bereidheid moet er zijn om op een gegeven moment gezamenlijk thema’s en trainingen

te harmoniseren. Dat betekent dat iedereen zich erbij neerlegt als het net iets afwijkt van hun

eigen standaard. Wij zijn een subcontractor en onze mensen moeten voortdurend zo’n vijftien

veiligheidstrainingen up-to-date houden om bij alle Operators te kunnen werken. Ik denk niet dat

dit de veiligheid bevordert. Die trainingen zeggen allemaal hetzelfde. Het zou daarom een flinke

verbetering zijn als je één geharmoniseerde training aanbiedt. Dan ga je er veel meer in veiligheid

op vooruit.”

Alle neuzen in dezelfde richtingKoen vertelt dat HSElife UNIO ervoor zorgt dat harmonisatie in leven blijft. “Het is en blijft een

moeilijk onderwerp. Het lijkt erop dat Operators nog vanuit het oude kader blijven redeneren.

Veel operators houden na het omarmen van de HSElife UNIO basistraining er nog een

aanvullende training op na. Dan zetten we dus nog geen stap want die situatie was er al.

Heel veel mensen werken op verschillende locaties en vaak op verschillende installaties.

Juist die mensen hebben heel veel baat bij uniformiteit. Ik ben ervan overtuigd dat het gaat

lukken. Maar alle neuzen moeten dan wel dezelfde kant op blijven staan. Het is belangrijk dat

mensen begrijpen dat harmonisatie ook betekent dat je soms moet afwijken van hoe je gewend

bent dat jouw organisatie dingen doet.”

29

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

Control Union Industrial Inspections voert inspecties uit op allerlei technische

installaties en materialen. Koen Backer van Ommeren: “Onze inspecteurs zorgen voor een

verhoogde staat van veiligheid. Wij kijken periodiek met competente ogen naar de staat

en operatie van deze installaties en materialen. We geven niet simpelweg een papiertje af

voor inspectie maar we denken mee om zo efficiënt mogelijk onze inspecties uit te voeren

en de resultaten daarvan op een zo makkelijke mogelijke manier aan onze klanten te

geven. De klant moet weten waar hij aan toe is en wat aandachtspunten zijn.”

www.controlunion.com

Harmoniseren is zoekennaar consensus

30

Den Hartogh Liquid Logistics is een logistieke dienstverlener gespecialiseerd in

bulk liquids logistics. Bert Schreurs: “Wij denken op een innovatieve manier mee

met onze klanten zodat we met slimme oplossingen komen, ten gunste van onze

klanten. We vinden het belangrijk om te werken aan een langdurige relatie met iedere

opdrachtgever.”

Bert Schreurs,Operations Manager bijDen Hartogh Liquid Logistics

“Samenwerken aan harmonisatie, op het gebied van safety,

moet een ‘must’ zijn in onze industrie. Eenduidigheid van regels

en procedures maakt het werk voor de man op de werkvloer

een stuk, eenvoudiger, duidelijker en daarmee veiliger. De man

op de werkvloer werkt vaak voor meerdere maatschappijen

en daardoor op meerdere locaties. In de praktijk heeft hij te

maken met een verscheidenheid aan regels. Die regels hebben

hetzelfde doel en dezelfde strekking maar iedere maatschappij

geeft er op zijn eigen manier zijn eigen kleur aan, verwoordt het

net iets anders. Of een maatschappij vat in één regel iets samen,

terwijl een andere daar een hele pagina aan besteedt. Daardoor

is er een overvloed aan regels en instructies die maatschappijen

over de werkvloer uitstorten. Een goed voorbeeld van

harmonisatie is de Wegenverkeerswet. Wanneer dit niet landelijk

geharmoniseerd zou zijn, zou er een enorme chaos op de weg

ontstaan, ondanks alle regels en procedures. Er zou dan veel

onduidelijkheid zijn en er zouden vooral veel meer slachtoffers

zijn in het verkeer.”

Volume aantal regels verminderenWat opvalt is dat de overvloed aan regels en instructies elkaar overlappen en dat daardoor

juist onduidelijkheid ontstaat bij de man op de werkvloer, vertelt Bert. “Eenduidigheid zal het

totaal volume aan regels en procedures aanzienlijk verminderen en dit verhoogt de veiligheid.

We zeggen altijd tegen onze mensen: werk veilig of werk niet! We hebben daarom een aantal

belangrijke regels breed ingevoerd in onze organisatie. Chauffeurs doen bijvoorbeeld geen

monsternames. Brandbare vloeistoffen, ADR klasse 3 en GI 33, mogen niet met luchtaanvoer

van buitenaf worden gelost (compressor). Dat geldt ook voor brandbare vloeistoffen die vervoerd

worden met een temperatuur die hoger is dan het vlampunt van deze vloeistof.” Deze laatste is

een regel die volgens de hiervoor geldende wetgeving, het A.D.R., wel is toegestaan, maar waar

wij een stap verder gaan dan deze wetgeving, met als doel, een veilige werkomgeving willen

creëren voor onze medewerkers.

Samenwerken“Een belangrijk uitgangspunt om samen te werken is dat we het met elkaar eens moeten zijn dat

we hetzelfde doel nastreven. Ik zie dat dit wel leeft bij maatschappijen en Contractors. Uiteindelijk

is het doel dat we veiliger werken en dat iedereen weer gezond naar huis gaat ’s avonds. Met

HSElife UNIO zet je goede stappen om tot harmonisatie te komen. Maar het betekent dat

maatschappijen keuzes moeten maken in eenduidigheid van werken. Het is geven en nemen,

ervoor zorgen dat we allemaal dezelfde taal spreken en beter en duidelijker communiceren.

Dat leidt tot ‘First Time Right’ en dat zal leiden tot een veilige sector, bijkomend voordeel, zeker in

deze tijd, het kan ook kosten besparend zijn.”

31

Harmonisatie leidttot duidelijkheid enveiliger werken

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

32

René de Wit,QHSE Manager bijWell Services Group

“Voor ons zit de grootste winst van harmonisatie vooral in efficiëncy

en kostenbesparing. Wij werken voor verschillende Operators. Iedere

keer als we naar een locatie Onshore of Offshore gaan moeten we

op de locatie een introductietraining volgen. Dit betekent dat onze

mensen een half uur tot soms een uur in een kamer zitten en een

video moeten bekijken of een presentatie moeten volgen die ze al

véél vaker hebben gezien. En die dan op details weliswaar anders

is dan die van een andere Operator, maar wel dezelfde boodschap

heeft. Neem bijvoorbeeld de verschillen tussen maatschappijen t.a.v.

de veiligheidseisen over werken op hoogte. Er zijn geen eenduidige

standaarden en door dergelijke verschillen zijn wij dus soms veel tijd

kwijt in de voorbereiding van het werk. Daarnaast is het voor onze

mensen ook frustrerend dat ze iedere keer hetzelfde trainingsmateriaal

te zien krijgen. Ze moeten soms ook voor een bepaalde Operator

trainingen volgen die niet op locatie gegeven worden maar in een

trainingscentrum. Wij moeten dat inplannen, en vervolgens krijgen ze

dan iets te horen wat ze twee weken daarvoor bij een andere Operator

ook al hebben gehoord. Dat kost tijd en dus geld.”

VeiligheidscultuurRené denkt dat de verschillen tussen maatschappijen onder andere te maken hebben met forse

verschillen in de wijze waarop de bedrijven een veiligheidscultuur willen bewerkstelligen. “Bij

sommige maatschappijen is er een uitgebreid systeem van regels om het gewenste niveau van

veiligheid te borgen. Andere Operators zijn wat praktischer en pragmatischer. Daarmee zeg ik niet

dat ze minder veiligheidsbewust zijn. Ze benaderen veiligheid alleen op een andere manier. Veel

Operators werken internationaal en willen soms ook graag een meer praktische en pragmatische

benadering van werken maar zijn afhankelijk van standaarden die voor al hun bedrijven wereldwijd

gelden. Zulke standaarden zijn veelal afgestemd op de 'zwakste schakel', bijvoorbeeld een land dat

geen cultuur van zelfstandig denken en handelen kent zoals wij dat in de westerse wereld gewend

zijn. En die wereldwijd nagestreefde uniformiteit t.a.v. het eigen veiligheidsmanagementsysteem

botst af en toe met de drang naar harmonisatie.”

Tijdswinst en efficiencyHarmonisatie zorgt voor duidelijkheid en uniformiteit, zegt René. “Dan kunnen onze mensen

dezelfde regels overal volgen en hebben ze te maken met dezelfde procedures, dezelfde

checks en dezelfde formulieren. Ze kunnen erop vertrouwen dat ze te allen tijde compliant zijn

met hetgeen ze uitvoeren, ze kunnen ervan uitgaan dat ook andere Contractors op locatie zich

aan dezelfde systematiek onderwerpen en ze hoeven niet meer te zoeken waar wat op welk

formulier moet staan. Geen onzekerheid en verwarring meer maar tijdswinst en efficiency, ook

in de samenwerking met andere partijen op locatie.”

Stimuleer het eigen denkvermogenEenzelfde opvatting over veiligheidscultuur is volgens René een belangrijke basisvoorwaarde

om samen te werken aan harmonisatie. Hij geeft een voorbeeld: “Bij ons heerst een praktische

en pragmatische no-nonsense veiligheidscultuur. Als je bij ons op de yard loopt zie je niet veel

waarschuwingsborden. We hebben natuurlijk wel de wettelijke verplichte signaleringen en het

equipment zoals noodverlichting, nooduitgangen, nooddouches, brandblussers etc. Echter,

wij vertrouwen erop dat onze mensen weten wanneer ze aanvullende veiligheidsmaatregelen

moeten nemen. Omdat ze geleerd hebben daarover – als een tweede natuur – na te blijven

denken. Bijvoorbeeld, dat - als er hijswerkzaamheden worden uitgevoerd - ze verplicht een

helm moeten dragen op het moment dat ze in de nabijheid van die hijswerkzaamheden bezig

zijn. We hebben dus niet standaard als regel dat je op het terrein altijd een helm moet dragen.

Onze filosofie is: denk zelf na, zou het verstandig zijn om een helm op te zetten, zou het

verstandig zijn om handschoenen te gebruiken als je bezig bent met sleutelwerkzaamheden?

Die verantwoordelijkheid, om de werksituatie qua veiligheid te beoordelen, leggen we veelal bij

de mensen zelf en leggen we niet vast in talloze procedures en regels."

33

Als je mensen voortdurend voedt met opgelegde werkwijzen, dan zet je hun eigen denkvermogen op nul

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

34

"Ik denk dat het veiligheidsbewustzijn bij werknemers in de Olie- en Gasindustrie over het algemeen heel

hoog is, zeker vergeleken met andere sectoren. Onze mensen kunnen in voldoende mate vaststellen of

in een bepaalde situatie bijvoorbeeld een checklijst vereist is of niet. Als je mensen voortdurend voedt

met opgelegde werkwijzen, dan zet je hun eigen denkvermogen op nul. Wij stimuleren juist het eigen

denkvermogen. We zetten dus meer in op het veiligheidsbewustzijn en minder op het scheppen

van talloze regels. Een voorbeeld van harmonisatie is ook dat je met

elkaar praat over de huidige en beoogde veiligheidscultuur

en wat dat betekent voor de verschillen in

de veiligheidsregels en hoe je daarmee omgaat.”

Eenzelfde opvatting over veiligheidscultuur

is een belangrijke basisvoorwaarde

om samen te werkenaan harmonisatie

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

35

De HSElife Academy“HSElife UNIO introduceert de HSElife Academy. Het is een goed middel om het

veiligheidsbewustzijn van mensen op peil te houden. Ik vind dat een fantastische ontwikkeling.

Ik zie dat de Operators er heel enthousiast over zijn. Als Operators en Contractors hier samen

instappen zetten ze weer een nieuwe stap naar harmonisatie. Wat mij betreft is het verbeteren

van de uitwisseling van informatie tussen Contractors en Operators voor meer samenwerking

daarna de volgende stap. Zorg voor transparante informatie die wederzijds eenvoudig

toegankelijk is, bijvoorbeeld t.a.v. het opleidingsniveau van medewerkers en de status van

certificering en keuring van equipment."

Waarom is

harmonisatie

belangrijk?

De Well Services Group verleent een range van kapitaal-intensieve services

aan de internationale Olie- en Gas industrie, de petrochemische industrie en

de energie sector zowel On- als Offshore. Zo is WSG met Coiled Tubing,

Slickline en Nitrogen Services bijvoorbeeld actief op het vlak van onderhouden

en stimuleren van olie- en gasputten, en het reinigen en testen van

pijpleidingen voor olie- en gastransport. René de Wit: “Flexibiliteit is een groot

goed bij ons – wij zijn allesbehalve rigide. Als de klant ons op vrijdagmiddag

belt met een probleem op de Noordzee, dan gaan onze mensen nog dezelfde

middag op weg naar Den Helder om uiteindelijk op de Offshore locatie het

probleem op te lossen. Ik ben heel tevreden over en trots op de werkinstelling

van onze collega’s in het veld. Wat mij opvalt is dat ze het probleem van een

klant zien als hun eigen probleem. Dat is niet domweg een job uitvoeren, dat is

wat je noemt commitment!”

www.wellservices-group.com

MENSEN GEBRUIKEN MAAR EEN KLEIN GEDEELTE VAN HUN MENTALE VERMOGEN OM VERANDERINGEN IN ORGANISATIES TE LATEN SLAGEN. WAT ZOU ER GEBEUREN ALS WE DAT VERMOGEN

KUNNEN VERGROTEN? DAN VERANDERT DE MANIER WAAROP WIJ ACTEREN. HIERDOOR KUNNEN WE SNELLER INSPELEN OP

VERANDERINGEN EN HEBBEN WE SNELLER RESULTAAT.

Toine Simons

Beerschot & Simons

36

HERINNER

JE JE DEZE

NOG!?HSElife magazine

januari 2012

VERANDEREN IS DE REGEL

Onze maatschappij verandert voortdurend en snel. Door de kennis die wij krijgen via internet verandert ons koopgedrag en dat van het bedrijfsleven. Of de manier waarop wij communiceren en elkaar informeren. Ook oude zakelijke succesfactoren hebben niet het eeuwige leven.

CULTUURVERANDERING

De veranderingen zorgen ervoor dat bedrijven en organisaties hun manier van werken, hun dienstverlening, hun innovaties en producten steeds moeten aanpassen aan de nieuwe vraag. Met andere woorden een duurzame verandering die zich richt op een open cultuur waarin communiceren centraal staat. Dit betekent dat we elkaar aanspreken op het nakomen van afspraken, een doelgerichte houding hebben en klantgericht zijn. Op deze manier krijg je een innovatieve organisatie die groeit en bloeit. Daar wil je graag werken.

VOOROORDELEN OVER CULTUURVERANDERING

‘Cultuurverandering duurt jaren en is niet eenvoudig.’ Dit antwoord horen wij vrijwel overal bij de bedrijven die wij adviseren over het doorvoeren van veranderingen. Dan heb je in feite het grootste probleem al te pakken. Je weet immers niet hoeveel energie en denkkracht mensen zullen hebben om op korte termijn te veranderen.

Veel mensen bieden in eerste instantie weerstand als ze moeten veranderen. Ze vinden het moeilijk en denken dat de organisatie ook niet zomaar verandert. Je hoort vaak ‘we zijn nou eenmaal zo’ of ‘dat is nou eenmaal een feit.’ Mensen denken dat je niet zomaar kunt veranderen en nieuwe en betere resultaten kunt boeken. In de praktijk blijkt dat bedrijven veel praten en vergaderen over veranderingen en nieuw gewenst gedrag en hun vergrootglas hierop leggen. Maar uiteindelijk gebeurt er weinig. Dit sterkt de meeste mensen in hun mening over veranderen. Hierdoor is er geen ruimte voor nieuwe gedachten en inzichten. En dat is nu juist nodig.

37

OUD IS GOED, NIEUW IS BETER

Wij zien dat veranderingen uitblijven doordat mensen niet op nieuwe manieren denken. Organisaties proberen veranderingen door te voeren vanuit het oude denken en gedrag. Dit is een belemmering als er juist een nieuwe manier van denken noodzakelijk is als je snel wilt inspelen op omgevingsverandering.

Als veranderingen uitblijven, zie je dat organisaties veel meer op gedrag gaan sturen, terwijl ander gedrag gewenst is. Maar niets is zo ineffectief als sturen op gedrag als je niet weet welk denken ten grondslag ligt aan dat gedrag. Als je een snelle verandering wenst, moet je het nieuwe denken faciliteren. De sleutel is dan om juist oude gedachten en belemmeringen als stuwende kracht te gebruiken voor het nieuwe denken en doen.

SHIT OF SHINE?

Mensen komen door twee zaken in beweging: shit of shine. Met andere woorden of er moet een groot gevaar op mensen afkomen, of we dienen ergens diep naar te verlangen. In beide gevallen is het van belang dat mensen zich bewust zijn van de noodzaak voor verandering. Hier gaat veel mis. Bijvoorbeeld managers die een verkeerd signaal afgeven naar hun personeel. Managers verkondigen boodschappen over verlies, flinke bezuinigingen of ontslag terwijl ze bijvoorbeeld tegelijkertijd in een nieuwe leaseauto rijden.

Maar je ziet ook dat het voorbeeldgedrag van het management indruist tegen de gewenste verandering. Toch is het van groot belang dat er een gevoel van urgentie is en dat het management het ook zuiver en duidelijk uitdraagt. Wat betreft het Shine principe is het veel ingewikkelder om mensen te veranderen vanuit hun verlangen. Het verlangen naar een optimale werkbeleving, klantgerichtheid of betekenisvolle werk doen is er wel maar niet erg manifest aanwezig. Daar kun je dus moeilijk een beroep op doen. Toch blijft er niet veel over als mensen de urgentie (Shit) niet als hoog ervaren.

HOE KUN JE CULTUURVERANDERING SNEL REALISEREN?

Het belangrijkste uitgangspunt is anders kijken, denken en doen. Met andere woorden als je nieuwe en betere resultaten wilt behalen, moet het personeel nieuw gedrag vertonen.

Het nieuwe gedrag komt door anders denken en het anders denken komt door anders kijken. Anders kijken betekent dat mensen naar hun eigen overtuigingen moeten kijken. Zijn die effectief of niet effectief voor de verandering? Bijvoorbeeld: iemand denkt dat het doorvoeren van cultuurverandering lang duurt. Het gaat er hier niet om of dit waar is of niet waar is, maar dat deze gedachte de mens op de handrem houdt of juist in de versnelling zet.

SNEL VERANDEREN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

38

Bij cultuurverandering moeten we belemmeringen die mensen hebben inzetten als stuwende kracht, en vanuit die situatie een nieuwe manier van kijken faciliteren. Je moet mensen bewust maken van de bijdrage die ze kunnen leveren om veranderingen door te voeren. Dus niet: ‘Ik heb al zoveel veranderingen meegemaakt, deze zal ook wel weer voorbijgaan.’ Maar: ‘Wat kan ik zelf bijdragen, ondanks dat ik weet dat ik weer dezelfde verandering op mijn bordje heb.’ Ook niet: ‘Communicatie moet van twee kanten komen, en als dat niet lukt houd ik er mee op.’ Maar wel: ‘Ik ben verantwoordelijk voor de kwaliteit van mijn communicatie, ik wil daarvoor verantwoordelijk zijn en wie heeft zin om mij te volgen?’ Dit lijkt naïef, maar het zorgt uiteindelijk voor resultaat. En mensen ervaren veel meer wat hun eigen inzet betekent.

SNEL VERANDEREN

Zorg dat het gevoel van urgentie duidelijk is en communiceer dit goed.

Maak binnen het management afspraken over voorbeeldgedrag.

Voer geen lange onderzoeken uit naar redenen waardoor het in het verleden niet is gelukt. Mensen hebben vaak een goed beeld van datgene wat er niet klopt. Daar kom je tijdens een interactieve sessie snel achter en hoef je geen onderzoek voor te doen.

We houden veel onder de tafel omdat we bang zijn dat we met “de billen bloot” moeten en daardoor problemen krijgen. Daarom verzwijgen we vaak dingen die eigenlijk boven tafel moet komen. Dus als je naar een volgend niveau wilt veranderen moet je juist eerlijk kunnen zijn en kun je problemen oplossen.

Mensen willen wel veranderen maar hebben veel belemmeringen. Met andere woorden zorg dat je bij veranderingen de belemmeringen naar boven haalt die de veranderingen tegenhouden. Deze belemmeringen zijn vaak sterker dan het verlangen om te veranderen.

Ga na wat je snel kunt veranderen. Pak dat snel aan.

Ga na welke belemmeringen alleen in de overtuiging van de mensen zit. Gebruik die belemmeringen als stuwende kracht en laat zien dat als ze een verandering kunnen tegenhouden.

Breng het verlangen van mensen naar het samenwerken, communiceren en realiseren in beeld. Maak mensen bewust dat door hun belemmeringen ook hun verlangen niet kan worden vervuld.

Ga met elkaar na welke nieuwe manier van kijken en nieuwe overtuigingen wij kunnen realiseren ten opzichte van oude belemmeringen.

Maak daar afspraken over en zorg dat je de mensen verantwoordelijk maakt voor oplossingen en de communicatie daarover.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

DE TIEN BELANGRIJKSTE STAPPEN BIJ CULTUURVERANDERING

39

voor en door de industrie

HSElife wil een platform bieden voor iedereen die in de Olie- en Gasindustriewerkzaam is. Met name richt HSElife zich op diegenen die werken daar waarHSE echt leeft of zou moeten leven: op de werkvloer.

HSElife magazine is een uitgave van:The WAT Group B.V.Postbus 237380 AA Klarenbeek (Nederland)+31 6 462 95 25 6 (7, 8)

www.thewatgroup.com Aan dit nummer werkten meeThera Idema, Mariëlle Dolman, Stéphanie van Stockum, Janine IJssel de Schepper,Bob Janssen, Marjou Janse, Veselin Raznatovic, Pier van Spronsen,Marc van Baasbank, Piet van Dam, Peter Nieuwenhuijze, Maarten Liebreks,Bert Schreurs, Koen Backer van Ommeren, Anne Boersma, René de Wit en Tom Herok.

Reacties betreffende onderwerpen besproken in dit magazine kunnen worden gemaild naar info@thewatgroup.com t.a.v. Janine IJssel de Schepper.

Het overnemen van artikelen als bedoeld in artikel 15 van de auteurswet is niet toegestaan;© The WAT Group B.V. 2016