HOOGDALEM, J.J. VAN - Huis Voortman (z.a.) · interieur heeft!in deze publicaties weinig tot! geen...
152
Universiteit Gent Academiejaar 20142015 HUIS VOORTMAN Bestudering, duiding en waardering van een Gents empireinterieur Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst, Muziek en Theaterwetenschappen, voor het verkrijgen van de graad Master, door Judith J. van Hoogdalem (01404557). Promotor: prof. dr. A. Bergmans.
Transcript of HOOGDALEM, J.J. VAN - Huis Voortman (z.a.) · interieur heeft!in deze publicaties weinig tot! geen...
Universiteit Gent
Academiejaar 2014-‐2015
HUIS VOORTMAN Bestudering, duiding en waardering van een Gents empire-‐interieur
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad Master,
door Judith J. van Hoogdalem (01404557).
Promotor: prof. dr. A. Bergmans.
2
3
Woord vooraf
Allereerst wil ik mijn promotor prof. Bergmans heel hartelijk danken voor het aanreiken
van het onderwerp, de op-‐ en aanmerkingen en de bemoedigende woorden gedurende
het schrijven van de thesis. Hoewel zij tegen haar emiraat zat, was haar hulp nooit
aflatend. Een dikke merci aan Tim Scheire van het AZ Sint-‐Lucas, voor het openstellen
van Huis Voortman en het beantwoorden van mijn vragen. Ook ben ik veel dank
verschuldigd aan dr. Wijnand Freling, voor zijn bezoek aan Huis Voortman en de hulp bij
het dateren en duiden van een stucplafond. Ik wil ook de heer Mario Baeck nogmaals
hartelijk danken voor het verstrekken van informatie over een tegelvloer in het huis.
Tenslotte wil ik bedanken Roland, Marthe en mijn ouders, voor hun steun gedurende
mijn masterjaar in Gent. Zonder jullie was het niet gelukt.
4
5
Inhoudsopgave
Woord vooraf_______________________________________________________________________________ 3
Inleiding_____________________________________________________________________________________8
Gebruikte afkortingen______________________________________________________________________11
Methodiek___________________________________________________________________________________12
Status quaestionis__________________________________________________________________ 12
Literatuur en archivalia____________________________________________________________ 13
Veldwerk____________________________________________________________________________ 17
Deel I: Wat voorafging____________________________________________________________________18
Situering en beknopte beschrijving_______________________________________________ 19
Bouw-‐ en bewonersgeschiedenis_________________________________________________ 26
Deel II: Interieurbeschrijving en duiding_____________________________________________ 32
Inleiding_____________________________________________________________________________ 33
Oorspronkelijk gebouw____________________________________________________________ 34
0. Begane grond____________________________________________________________ 34
0.1 Inkomhal________________________________________________________ 35
0.2 Bibliotheek______________________________________________________ 38
0.3 Keuken___________________________________________________________40
0.4 Kantoor__________________________________________________________ 44
0.5 Eetkamer________________________________________________________ 47
0.6 Entresol_________________________________________________________ 49
1. Bel-‐etage__________________________________________________________________ 52
1.1 Kamer____________________________________________________________53
1.2 Vestibule________________________________________________________ 55
1.3 Trapzaal_________________________________________________________ 60
1.4 Ontvangstsalon_________________________________________________ 64
1.5 Veelhoekig salon________________________________________________ 71
1.6 Dienstvertrek___________________________________________________ 77
1.7 Keuken___________________________________________________________80
1.8 Dienstvertrek____________________________________________________82
2. Tweede verdieping_______________________________________________________84
2.1 Overloop_________________________________________________________85
6
2.2 Kamer____________________________________________________________88
2.3 Badkamer________________________________________________________90
2.4 Hoekkamer______________________________________________________ 92
2.5 Overloop_________________________________________________________94
2.6 Keuken___________________________________________________________96
2.7 Kamer____________________________________________________________98
2.8 Hoekkamer______________________________________________________100
3. Derde verdieping_________________________________________________________102
3.1 Gang_____________________________________________________________ 103
3.2 Kamer___________________________________________________________ 104
3.3 Kamer___________________________________________________________ 106
3.4 Hoekkamer_____________________________________________________ 108
3.5 Kamer___________________________________________________________ 110
3.6 Kamer___________________________________________________________ 111
3.7 Kamer___________________________________________________________ 113
3.8 Hoekkamer_____________________________________________________ 114
Oostelijke aanbouw________________________________________________________________ 115
Introductie__________________________________________________________________ 116
O.1 Salon____________________________________________________________ 117
O.2 Gang_____________________________________________________________ 120
O.3 Kamer___________________________________________________________ 121
O.4 Badkamer_______________________________________________________ 122
Westelijke aanbouw________________________________________________________________ 124
Introductie__________________________________________________________________ 125
W.1 Salon____________________________________________________________ 126
W.2 Gang____________________________________________________________ 128
W.3 Kamer__________________________________________________________ 129
W.4 Kamer__________________________________________________________ 130
W.5 Badkamer______________________________________________________ 131
Tussentijds besluit_________________________________________________________________ 133
Deel III: Toekomst________________________________________________________________________ 135
Waardering_________________________________________________________________________ 136
Schadebeeld________________________________________________________________________ 137
7
Algemene aanbevelingen__________________________________________________________ 141
Besluit_______________________________________________________________________________________ 143
Epiloog______________________________________________________________________________________ 146
Literatuurlijst en bronvermelding________________________________________________________ 147
8
Inleiding
1.1 Motivatie
Omdat ik mijn bachelorpaper aan de Universiteit Leiden gewijd had aan de bestudering
van een historisch interieur, te weten een 18de-‐eeuws pand in Haarlem, leek het mij een
logische vervolgstap om een soortgelijk onderwerp te kiezen voor mijn masterthesis.
Aanvankelijk had ik een 18de-‐eeuws pand aan de Geldmunt op het oog, maar helaas
wilde de eigenaar hiervan niet meewerken aan een onderzoek en aldus liep dat spoor
dood.
Gelukkig kwam mijn promotor professor Bergmans met een interessant alternatief, dat
ik onmiddellijk met beide handen aangreep. Dit betrof Huis Voortman, een vroeg 19de-‐
eeuwse directeurswoning, in 1810 ontworpen door stadsarchitect J.B. Pisson in
empirestijl. Nadat het in 1816-‐20 gebouwd werd, is het lange tijd in de familie gebleven,
maar dat stopte in de jaren ’90 van de vorige eeuw. Na enkele omzwervingen is het nu al
vijftien jaar in bezit van het academisch ziekenhuis van Gent, het AZ Sint-‐Lucas.
Helaas heeft het ziekenhuis nooit een geschikte bestemming voor het pand gevonden en
staat het dus al die tijd al leeg. Het grondig onderzoeken van de authenticiteit en de
kwaliteiten van het interieur leek mij een geschikte uitdaging, met name in functie van
een eventuele restauratie.
1.2 Probleemstelling
Met het oog op de leegstand is het belangrijk dat het interieur in huidige staat uitgebreid
beschreven, gedocumenteerd en gefotografeerd wordt. Naast deze feitelijke beschrijving
moet er meer onderzoek gedaan worden naar de interieurelementen: wat is authentiek
en wat is verdwenen? Dit moet vervolgens vergeleken worden met andere Gentse
panden om vast te stellen hoe bijzonder het interieur eigenlijk is. Dit leidt tot de
volgende probleemstelling:
9
Hoe ziet het interieur van Huis Voortman er vandaag de dag uit, en hoe verhoudt dit
interieur zich tot andere empirepanden in Gent?
1.3 Onderzoeksvragen
Om bovenstaande probleemstelling op te lossen, moeten er enkele deelvragen
beantwoord worden.
Allereerst is het noodzakelijk om het pand te situeren in de context. Hierbij moet
gedacht worden aan de geografische context van het 19de-‐eeuwse Gent en het kaderen
van het huis in het oeuvre van de architect. De onderzoeksvraag die hier centraal staat,
is dus: wat is de ontstaanscontext van Huis Voortman? Bovendien zal de bouw-‐ en
bewonersgeschiedenis in beeld moeten worden gebracht: wie hebben er allemaal
gewoond in het pand, en welke grote verbouwingen zijn er geweest? Dit vormt deel I
van het onderzoek.
Het zwaartepunt van het onderzoek ligt in het tweede deel, waarin het interieur
beschreven, geduid en gewaardeerd zal worden. Dit wordt gedaan per ruimte: van elke
kamer zal achtereenvolgens eerst de vloer, daarna de wanden en tot slot het plafond
beschreven worden. Ook de nagelvaste onderdelen worden hierbij behandeld. In dit deel
zal enkel een feitelijke beschrijving van (de toestand van) het interieur gegeven worden;
er is hier nog geen ruimte voor speculaties of waardeoordelen.
Vervolgens komt het duiden van het interieur van elke ruimte aan bod. Er zal getracht
worden enkele terugkerende vragen te beantwoorden: wat zijn de authentieke
elementen in het interieur? Wat had er geweest kunnen zijn op plekken waar de
originele delen verwijderd zijn? Ook wordt hier onderzocht of we soortgelijke
voorbeelden kunnen vinden in andere Gentse interieurs. Er zal dan gekeken worden
naar het empire in Gent en andere woningen van de architect J.B. Pisson. Zo zal duidelijk
worden of het interieur van Huis Voortman bijzonder en uniek is, of dat het meer
gestandaardiseerd is en misschien niet zo zeldzaam is.
10
Tot slot wordt in dit deel van de scriptie een waardering gegeven van het interieur. Dit
wordt ook weer per kamer gedaan. Heeft het interieur bepaalde historische, artistieke of
sociale waarden? Is de binnenruimte zeldzaam? Op basis van deze criteria krijgt het
interieur in dit deel een hoge, gemiddelde of lage waardering.
Kortom, in deel II behandelen we dus de beschrijving, de duiding en de waardering van
alle vertrekken in Huis Voortman.
Met alle informatie, die verkregen is in deel I en deel II van het onderzoek, zal in deel III
een kijk gegeven worden op de toekomst en een eventuele restauratie. De
onderzoeksvragen die hier centraal staan, zijn: is het van belang dat Huis Voortman
behouden blijft? Wat is het schadebeeld van het interieur en wat zal in de toekomst
gerestaureerd moeten worden? Tot slot geven wij hier enkele algemene aanbevelingen
met betrekking tot het voortbestaan van Huis Voortman.
11
Gebruikte afkortingen
RAG Rijksarchief Gent
SAG Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos
SCMS Stedelijke Commissie voor Monumenten en
Stadsgezichten
UGent Universiteit Gent
12
Methodiek
Status quaestionis
Over Huis Voortman is weinig gepubliceerd. Slechts één artikel bestaat dat in zijn geheel
gewijd is aan dit pand, verschenen in De Woonstede door de eeuwen heen.1 Auteur Sophie
Derom besteedt hierin aandacht aan de bouwheer Voortman, architect J.B. Pisson, het
interieur en de tuin. Door dit artikel is de bewonersgeschiedenis goed gekend. De
interieurbeschrijving blijft echter beperkt tot enkele hoogtepunten.
Een andere, recentere publicatie waarin gesproken wordt over Huis Voortman is die van
Frieda Van Tyghem in het tijdschrift Relicta.2 Dit artikel geeft een vrij volledig overzicht
van het leven en werk van de architect Pisson. Huis Voortman wordt hierin slechts kort
aangehaald, met een beknopte beschrijving van het exterieur en de plannen. Er wordt
niet ingegaan op de vraag hoe dit pand in zijn oeuvre past, en het interieur wordt buiten
beschouwing gelaten.
Er zijn aan de Universiteit Gent twee omvangrijke licentiaatsverhandelingen geschreven
over het empire in de stad, te weten die van Godelieve De Leye3 en meer recentelijk die
van Maïté Sabo.4 Aniek Loosveldt schreef haar masterproef (Universiteit Gent) over de
trap in het empire.5 Huis Voortman, hoewel een empirewoning, wordt in geen van alle
genoemd.
De huidige stand van het onderzoek is dus als volgt. Huis Voortman is slechts beperkt
beschreven, en ontbreekt in de belangrijke verhandelingen over het empire in Gent. Het
interieur heeft in deze publicaties weinig tot geen aandacht gehad en is dus nooit
grondig onderzocht. De enige publicatie die wel op het interieur in gaat, dateert van een
behoorlijke tijd terug. De omstandigheden zijn echter veranderd: het pand staat sinds de
afgelopen vijftien jaar leeg, en het heeft daaronder geleden. De publicatie over het
1 Derom, S. (1995). 2 Van Tyghem, F. (2011). 3 De Leye, G. (1983). 4 Sabo, M. (2009). 5 Loosveldt, A. (1996).
13
interieur is dus achterhaald en de schade van de leegstand is nog niet eerder in kaart
gebracht. Over de architect is onlangs een publicatie verschenen, maar hoe Huis
Voortman stilistisch gezien precies in zijn oeuvre past is nog niet beschreven.
Literatuuronderzoek
Het onderzoek naar literatuur en bronnen kan per deelaspect ingedeeld worden.
Over de familie Voortman
De eerdergenoemde publicatie van Sophie Derom is van belang voor de reconstructie
van de bewonersgeschiedenis en de opeenvolgende telgen van de familie Voortman. Dit
artikel werd echter in 1995 gepubliceerd, dus vanaf dat jaar tot heden moest
gereconstrueerd worden met andere bronnen.
Hoewel het artikel van Derom vrij volledig is in het schetsen van de familiegeschiedenis,
werd er ook nog gebruik gemaakt van het Nationaal Biografisch Woordenboek voor
enkele aanvullende feiten. Daarnaast is er naar meer informatie gezocht over de familie
Voortman in publicaties van de heer Scholliers6 en mevrouw Coppejans-‐Desmedt7 over
de firma A. Voortman. Hierin werd nochtans weinig bruikbaars gevonden, omdat zij
bijna uitsluitend handelden over de fabriek Voortman.
Over de architect J.B. Pisson
De eerder genoemde omvangrijke studie van Frieda Van Tyghem is onontbeerlijk voor
informatie over de persoon J.B. Pisson en zijn werk. Huis Voortman wordt slechts kort
genoemd in dit artikel, en alleen chronologisch geplaatst in Pissons architecturale
oeuvre. Toch is het artikel een goed uitgangspunt om Huis Voortman te vergelijken met
zijn andere gebouwen, die uitgebreid besproken worden.
Een ander artikel van Van Tyghem8 handelt over Pissons eigen woning en de inrichting
hiervan, gebaseerd op de boedelinventaris die opgemaakt werd na zijn overlijden. Dit
geeft goed zicht op hoe een woning van iemand uit de hogere klasse er in 1818 uitzag. 6 Scholliers, M. (1977). 7 Coppejans-‐Desmedt (1971). 8 Van Tyghem, F. (2004).
14
Aangezien Huis Voortman omstreeks die tijd net opgeleverd was en vanwege de
connectie van de familie met architect Pisson, kan dit een voorbeeld zijn van hoe de
inrichting van Huis Voortman er oorspronkelijk uitgezien heeft.
Plannen van enkele van J.B. Pissons ontwerpen zijn opgenomen in het platenboek Choix
des monumens van P.J. Goetghebuer.9 Hoewel dit niet geldt voor Huis Voortman is dit
toch een nuttige bron voor dit onderzoek, omdat het ook weer bijdraagt aan het
vergelijken van het pand met Pissons andere werken.
Over het empire (algemeen, en specifiek voor Gent)
Een klassiek werk bij de bestudering van historische interieurs is Het Nederlandse
interieur in beeld 1600-‐1900.10 In deze publicatie was het artikel van Titus Eliëns over
het empire bruikbaar, omdat het een algemeen beeld geeft van hoe het interieur er in
die periode uitzag.
Een publicatie die meer specifiek over het empire-‐interieur in Gent gaat, is de
eerdergenoemde scriptie van M. Sabo uit 2009. Hier worden de algemene
karakteristieken van de Gentse empire-‐interieurs onderzocht. Deze karakteristieken
werden gebruikt om het interieur van Huis Voortman tegen af te zetten. Ook kon Huis
Voortman zo geplaatst worden in de context van het empire in Gent en vergeleken
worden met andere empirepanden. Ook de iets oudere verhandeling van Godelieve De
Leye was bruikbaar omwille van het opgenomen fotomateriaal.
Over het beschrijven van het interieur
Voor het beschrijven van de binnenruimtes van Huis Voortman is allereerst het
documentatieformulier historische interieurs onontbeerlijk. Dit werd ontwikkeld op
basis van de voorstellen van Eloy Koldeweij11 en Marloes Tigchelaar12 en fungeert als
een soort checklist bij het beschrijven van historische interieurs. Ook de klassieker
9 Goetghebuer, P.J. (1827). 10 Fock, C.W. (red) (2001). 11 Koldeweij, E.F. (1996) onuitgegeven studie in opdracht van de Onderzoeksschool Kunstgeschiedenis, 1996. 12 Tigchelaar, M. (1997) onuitgegeven studie in opdracht van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1997.
15
Bouwkundige termen van E.J. Haslinghuis 13 is onmisbaar als naslagwerk voor de
terminologie. Voor het vaststellen van de waarde van het interieur is gebruik gemaakt
van het ‘hulpmiddel bij de waardering van historische interieurs’ van de Nederlandse
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.14
Voor de bestudering van authenticiteit en datering van (gehengen aan) ramen is de
publicatie Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek van Dienst Monumentenzorg van
de Stad Gent behulpzaam. In het artikel van Guido Everaert15 wordt Huis Voortman zelfs
kort genoemd, bij het spreken over pompspanjoletten. Een ander artikel16 van zijn hand
in Deuren en poorten: zeven eeuwen techniek en esthetiek is ook bruikbaar, omdat er in
wordt gegaan op moderne (empire) deuren en de terminologie hiervan. De deuren en
poorten van Huis Voortman konden hierdoor makkelijk vergeleken worden.
Van grote waarde voor algemene kennis over stijl en gebruik van papierbehang in de
19de eeuw waren de publicaties Stemmen uit het behang: vier eeuwen geschiedenis van
het behangpapier 17 en Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het
Nederlandse binnenhuis 18 . Meer specifieke informatie over dateringskwesties en
stilistische overeenkomsten kwam uit publicaties onder redactie van Lesley Hoskins19,
van Odile Nouvel20 en Sabine Thummler21. Aan de hand hiervan kon het behangpapier in
Huis Voortman vergeleken worden met ander (empire) behangpapier.
Voor de bestudering van de parketvloeren in Huis Voortman is gebruik gemaakt van een
boek onder redactie van P. Nickl22 en een artikel van Ingrid Van Cauwenbergh.23 Helaas
bleken beiden niet erg bruikbaar, daar de eerste erg algemeen was en de tweede juist
erg specifiek voor koninklijke parketvloeren.
13 Haslinghuis, E.J. (2005). 14 Langedijk, A. (red) (2011). 15 Everaert, G. (1993). 16 Everaert, G. (1995). 17 Jacque, B. (red.) (1997). 18 Koldeweij, E.F. (red.) (1991). 19 Hoskins, L. (red) (1994). 20 Nouvel, O. (1981). 21 Thummler, S. (1998). 22 Nickl, P. (red) (1995). 23 Van Cauwenbergh, I. (1998).
16
Om de trap in Huis Voortman te duiden bleek het onderzoek van A. Loosveldt (ut supra)
erg bruikbaar. Hierin wordt de trap in privéwoningen te Gent tijdens het empire
behandeld. Met deze informatie kon gemakkelijk onderzocht worden hoe de opgangen
in Huis Voortman zich verhouden tot andere trappen in Gent uit dezelfde tijd. Bovendien
diende de scriptie als naslagwerk voor de terminologie van de trap.
Archiefonderzoek
Voor het archiefonderzoek aanving, werd Huizenonderzoek in Gent. Een handleiding24
bestudeerd. Dit was noodzakelijk om relevante archieven en vindplaatsen te
achterhalen.
Eén van die relevante archieven was reeks G12 van het Stadsarchief Gent, ofwel de
Moderne bouwaanvragen. Hierin werd de oorspronkelijke bouwaanvraag van Huis
Voortman bestudeerd, en latere aanvragen voor verbouwingen van het pand. Zo kon de
bouwgeschiedenis onderzocht worden.
Een andere relevante bron binnen het Stadsarchief Gent waren de prenten van Atlas
Goetghebuer. Hierin bevindt zich een aquarel van de fabriek Voortman en een afbeelding
van de tuin.
Van onschatbare waarde bleek het familiearchief dat bewaard wordt in het Rijksarchief
Gent: Inventaire des archives et notes de la famille Hooreman Voortman. Hierin
opgenomen zijn allerlei stambomen, genealogische notities, (kopieën van) akten,
krantenknipsels en afbeeldingen betreffende de familie Voortman. Helaas werd hier
geen concrete informatie gevonden over het Huis Voortman aan de Vogelenzang.
In het fonds Vliegende Bladen van de Universiteit Gent bevindt zich in de map Voortman
een zeer interessant notarieel document. Het is een beschrijving van de schade die de
fabriek en het huis Voortman in 1830 toegebracht werd door muitende arbeiders. Een
interessante bron voor het onderzoek, omdat notaris Hellebaut per verdieping en per
kamer het huis doorloopt, en wij op die manier kunnen reconstrueren welke kamers 24 Charles, L. et. al. (1994).
17
welke functie hadden. Helaas worden niet zoals in een boedelinventaris alle meubelen
genoemd, maar alleen die objecten die schade hadden.
Van de architect J.B. Pisson is zover bekend geen archief overgeleverd en kon dus
uitgesloten worden als bron.
Veldwerk
Een belangrijk deel van het onderzoek was het precies in beeld brengen van het
interieur van Huis Voortman zoals het er nu bij staat. Dit betekent dat het interieur in
situ gefotografeerd werd. Daartoe bestond met name een grote behoefte omdat de
bekende foto’s uit 1993 stammen, en een achterhaalde situatie laten zien. Ter plekke
werden aldus alle kamers van Huis Voortman gefotografeerd.
Daarnaast was het in situ documenteren ook erg belangrijk. Dit houdt in dat het hele
vertrek beschreven werd aan de hand van het eerdergenoemde documentatieformulier
historische interieurs.
18
Deel I: Wat vooraf ging
19
Ontstaanscontext Huis Voortman
In dit hoofdstuk komt de ontstaanscontext van Huis Voortman aan bod. Hierbij wordt de
geografische situering van het negentiende-‐eeuwse Gent onderzocht, en wordt bekeken
hoe het pand in het oeuvre van de architect J.B. Pisson gekaderd kan worden.
Noodzakelijkerwijs zal hier alvast de nodige aandacht geschonken worden aan het pand
zelf, met name de plannen en het exterieur.
Geografische situering
De aanvraag voor de bouwvergunning van Huis Voortman, die in 1816 door de weduwe
van Abraham Voortman bij het stadsbestuur ingediend wordt, spreekt over de rue de
Ramage en face du canal.25 Dit vormde destijds de meest noordelijke grenslijn van de
stad, direct bij de stadsomwalling. Het kanaal waar op gedoeld wordt is de Lieve, die in
1972 gedempt werd. De rue de Ramage heeft enkele naamswijzigingen gehad, en heet nu
Vogelenzang.
Op de kaart van Ferraris (de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden), die
opgemaakt werd tussen 1771 en 1778, is te zien dat in deze periode dit deel van de stad
nagenoeg onbebouwd was. Slechts enkele kleine gebouwtjes staan in grote velden
onbebouwde grond. In korte tijd zal dit drastisch veranderen.
Vanwege de gunstige ligging in de buurt van de haven, worden er hier in de loop van de
19de eeuw fabrieken opgericht. Abraham Voortman en zijn compagnon verhuizen hun
firma in 1797 van het stadscentrum van Gent naar dit gebied, en vestigen zich in de
voormalige abdij van Groenenbriel.26 Dit voorbeeld zal veel navolging kennen. In 1800
neemt katoenbaron Lieven Bauwens bijvoorbeeld het voormalig Kartuizerklooster aan
de Groenenbriel in gebruik als katoenspinnerij.27 In deze geografische context moet de
totstandkoming van Huis Voortman geplaatst worden.
25 SAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1816/4916. 26 Coppejans-‐Desmedt, H. (1971), p. 8. 27 Bogaert, C. et. al. (1976), p. LVI
20
De periode na het bouwen van de directeurswoning zal zich blijven kenmerken door
enorme expansie van de industrie en daardoor uitbreidingen van de fabrieksgebouwen.
In 1837 worden er door de firma Voortman zelfs dertien arbeiderswoningen opgericht
in een aangrenzende straat, opdat de arbeiders dichtbij hun werk kunnen wonen.28
Weldra is de hele buurt onderdeel van de textielindustrie, zoals te zien op onderstaande
kaart van Vandermaelen uit 1850.
Ook op een briefhoofd van de firma, daterend van voor 1900, is te zien hoe het Huis
Voortman ingebouwd ligt tussen de fabrieksgebouwen. Het toont ook de ruime tuin aan
de achterkant van het pand.
Exterieur en plannen
De bouwaanvraag van Huis Voortman (ingediend 1816) wordt vergezeld van een
eenvoudige tekening van de gevel aan de straatkant. De tekening toont een opstand in
drie bouwlagen met daarop een schilddak. Het gelijkvloers is ontworpen als inkom en
heeft een poort voor de koets en, omwille van de symmetrie, een blinde poort er
tegenover. Er zijn drie halfcirkelvormige vensters, aangevuld met nog twee kleinere
rechthoekige vensters. De bel-‐etage en tweede verdieping hebben rechte vensters. De
straatgevel is precies volgens deze tekening uitgevoerd.
Terwijl de straatgevel haast saai is, is de tuingevel enorm decoratief en prachtig
uitgewerkt. Het gelijkvloers bevat twee poorten, met gekleurd glas in een ijzeren
roedeverdeling, en drie vensters. De bel-‐etage kenmerkt zich door de serliana met
zuilen, de rondboogvensters en de balkonhekken met daarin de initialen van de
opdrachtgever (“AV”) verwerkt. In de afgeschuinde hoeken bevinden zich de voordeur
(oostelijke zijde) en tuindeur (westelijke zijde), geflankeerd door hermen. Boven de
voor-‐ en tuindeuren bevindt zich een ornamenteel fries met ranken en een putto. Ook de
tweede verdieping bevat weer de kenmerkende rondboogvensters, met daartussen vier
zwart geschilderde terracotta sfinxenhoofden.
28 Bogaert, C. et. al. (1976), p. LV.
21
In een privéarchief bestaat een plattegrond die door Sophie Derom als voorontwerp
wordt bestempeld.29 Het laat een situatie van de bel-‐etage zien die vrij goed verenigbaar
is met de uiteindelijke realisatie. Het valt op dat het gebouw een merkwaardige
plattegrond heeft: rechthoekig, maar de twee hoeken aan de tuinzijde zijn afgeschuind.
Het huis wordt betreden door de halfronde vestibule aan de tuinzijde die zich in de
oostelijke afgeschuinde hoek bevindt. De vestibule grenst aan de rechthoekige trapzaal
(met een rechte trap die later een halve cirkelvorm zal krijgen), een vierkant salon en
een achthoekig salon in de westelijke afgeschuinde hoek van het pand. Aan de
straatzijde bevinden zich twee eetkamers, een “entrechamber”, een “cabinet de bain” en
een kantoortje.30 De plattegrond is gesigneerd door Pisson en gedateerd 1810.
In hetzelfde privéarchief bevindt zich nog een plan, ditmaal van de benedenverdieping
en van de tuingevel. Volgens Derom is dit grondplan een definitief ontwerp, waarnaar de
uiteindelijke bouw is uitgevoerd. De ruimtes op deze gelijkvloerse verdieping zijn een
eetkamer, een kantoor voor de directeur, een bibliotheek met spreekruimte en keukens
met bergruimtes.31
Kadering in het oeuvre van J.B. Pisson
Jean Baptiste Pisson (Gent, 1763 – aldaar, 1818) volgde een opleiding architectuur aan
de Gentse Academie tussen 1778 en 1786. Hij begon rond 1790 als architect met het
uitvoeren van particuliere herenhuizen en buitenplaatsen in Gent en omstreken.32
Een voorbeeld van dit vroege werk is het impostante Hotel de Meulenaere (ontworpen
in 1791, afgebroken in 1957), dat oorspronkelijk aan de Nederkouter stond. Pisson
ontwierp dit herenhuis voor jonkheer Pierre-‐Georges de Meulenaere, een belastinginner
van de stad Gent.
29 Derom, S. (1995), p. 6. 30 Ibid. 31 Ibid. 32 Voor dit deel van het onderzoek is veelvuldig gebruikt gemaakt van Frieda Van Tyghems reconstructie van het oeuvre van J.B. Pisson.
22
De gevel met rustica, een middenrisaliet met vier kolossale Corinthische zuilen en een
kroonlijst laat nog een sterk neoclassicistische vormentaal zien. De rechthoekige
plattegrond toont een ronde trapzaal met een dubbele trap die afgedekt werd door een
koepel. Aan de voorkant van het huis op de bel-‐etage lag een groot rechthoekig salon, de
meest prominente ruimte van het pand.
Het buitenhuis Blancquaert-‐Van Tieghem (1793/1796) aan de Ferdinand
Lousbergskaai ontwierp Pisson voor de belangrijke industrieel Blancquaert en zijn
vrouw. Het gebouw, dat in het plan van Pisson uit enkel een souterrain en een
gelijkvloers bestond, heeft als blikvanger het ronde salon. Het salon springt in een halve
cirkel uit de gevel. Het interieur van het salon heeft empireschilderingen ter decoratie,
in een recent verschenen scriptie (Universiteit Gent) toegeschreven aan de
decoratieschilder Antoine Plateau.33
Pisson wordt over het algemeen gezien als degene die de Franse empirestijl in de Gentse
bouwgeschiedenis introduceerde. Het buitenhuis Blancquaert wordt door sommigen
gezien als het eerste empirebouwwerk in Gent, al bestaat er enige onduidelijkheid over
het precieze bouwjaar. Hoewel in veel literatuur gedateerd op 1793, stelt Frieda Van
Tyghem in haar biografie over architect Pisson dat het bouwen op zijn vroegst in 1796
begon.34
De empirebouwstijl wordt gekenmerkt door een vormentaal sterk geïnspireerd op
antieke stijlelementen zoals palmettenfriezen, sfinxen en medaillons. Ook typisch bij
burgerhuizen is de bel-‐etage met rondboogvensters, die dikwijls voorzien wordt van
smeedijzeren balkonhekken of leuningen.35
Het herenhuis Grenier op de Recollettenlei 10-‐16, dat Pisson in 1797 ontwierp voor de
handelaar Jean Grenier, vertoont deze kenmerken van het empire. De gevel toont een
bel-‐etage met drie rondboogdeuren in het middenrisaliet, vergezeld van een
33 Dochy, L. (2012). 34 Van Tyghen, F. (2011), p. 270. 35 Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, p. LIX, zie ook: inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/stijl/.
23
smeedijzeren balkonhek. Volgens Van Tyghem illustreert dit gebouw de overgang van
het neoclassicisme naar de empirestijl.36
Wederom is de bel-‐etage de belangrijkste verdieping. Het bevat onder meer een centraal
gelegen salon aan de voorzijde van het huis, wat uitgeeft op het balkon. Het salon staat
in verbinding met de trapzaal met halfrond trappenhuis aan de achterzijde van het pand.
De ruimte heeft geen koepel, maar wordt verlicht door een rondboogvenster. Het
interieur bevat enkele elementen die zullen terugkeren bij de bespreking van Huis
Voortman, zoals een empiretrap en een marmeren vloer met een geometrische tekening
in meerdere kleuren.
Van Tyghem noemt het herenhuis Vindevogel (Hoogpoort 37-‐39) als een vroeg
voorbeeld van empirestijl in Gent.37 Dit huis ontwierp Pisson in 1798 voor Jean-‐Baptiste
Vindevogel, een handelaar in tabakswaar. De bel-‐etage is hier één geheel, zonder
toepassing van een (uitspringend) middenrisaliet. Ook de karakteristieke
rondboogvensters met ijzeren balustrades zijn hier aanwezig. Op de plattegrond is
wederom een ronde traphal te zien.
In 1802 wordt Pisson aangesteld als stadsarchitect van Gent, een functie die hij zal
vervullen tot 1809. Zijn meest belangrijke opdracht in deze hoedanigheid is wellicht de
verbouwing van het Gentse stadhuis ter gelegenheid van de komst van Napoleon in
1803. 38 Verder werd Pisson als stadsarchitect belast met het herbouwen van
stadspoorten, het bouwen van bruggen, het aanleggen van wegen en het plaveien van
straten.
Na 1806 stopt Pisson officieel als architect voor particulieren, maar bij uitzondering
ontwerpt hij af en toe nog voor vrienden. 39 Hij houdt zich na zijn ontslag als
stadsarchitect in 1809 voornamelijk bezig als aannemer van polder-‐ en zeewerken, en
van opdrachten voor de binnenlandse scheepvaart. Ook bekleedde hij de belangrijke
36 Van Tyghem, F. (2011), p. 278. 37 Ibid., p. 280. 38 Nationaal Biografisch Handboek, deel 3 (1968), p. 673. 39 Ibid, p. 676.
24
functie van directeur architectuur van de Gentse Maatschappij voor Schone Kunsten en
Letterkunde.
Er kan dus gezegd worden dat de opdracht van Abraham Voortman uit 1810 geldt als
één van de uitzonderingen waarbij Pisson nog voor particulieren ontwierp. Pisson had
reeds naam gemaakt als architect en hield zich nog weinig bezig met het ontwerpen van
burgerhuizen.
Huis Papeleu (Koophandelsplein 25-‐29), door Pisson ontworpen in 1810, is een ander
laat voorbeeld van particuliere opdrachten. De bouwheer was Emmanuel Papeleu,
vierde adjunct van de burgemeester. Het exterieur toont de kenmerkende
rondboogvensters op de bel-‐etage. Ook hier is een rond salon ontworpen. Verder
bevonden zich aan de voorkant van het huis twee grote rechthoekige zalen.
Van Tyghem merkt op dat bij een huis zoals dit, maar bijvoorbeeld ook het eerder
behandelde huis Grenier aan de Recollettenlei, het accent op de bel-‐etage ligt, omwille
van het feit dat de benedenverdieping gebruikt werd als magazijn of burelen.40
Na alle door Pisson ontworpen herenhuizen in Gent besproken te hebben, kunnen we
enkele algemene conclusies trekken. Pissons cliënteel bestaat uitsluitend uit leden van
de gegoede burgerij, met name handelaren en industriëlen. De huizen die hij ontwerpt,
evolueren in de loop der tijd van neoclassicistisch aan het begin van zijn carrière, naar
de empirestijl later in zijn loopbaan.
Abraham Voortman past als succesvolle industrieel precies bij Pissons andere
opdrachtgevers. Daar Pisson vaak voor handelaren ontwerpt en het gelijkvloers
hierdoor kantoren en magazijnen bevat, is de bel-‐etage dikwijls de belangrijkste
verdieping van het huis. Bij Huis Voortman zien we dit precies terug: de begane grond
biedt plaats voor het kantoor, de bibliotheek en bergruimtes. De bel-‐etage is de
representatieve verdieping met salons. Dit is ook de verdieping waar de gasten het pand
binnentreden.
40 Van Tyghem, F. (2011), p. 289.
25
Ook vertonen de plattegronden van Pissons huizen altijd een ronde ruimte, meestal een
salon maar ook vaak trapzalen. Dit zien we terug in Huis Voortman, waar de vestibule
een halfronde vorm heeft. Hoewel in het voorontwerp langwerpig van vorm, is ook de
trapzaal in een halve cirkel gebouwd.
Huis Voortman is nochtans atypisch voor Pissons architecturale oeuvre door de
merkwaardige plattegrond met afgeschuinde hoeken. Dit zien we niet in andere plannen
van de architect terug.
Qua exterieur past Huis Voortman juist wel in het (latere) oeuvre van Pisson. Dit
vanwege de vensters met rondbogen, de ijzeren balkonhekken en de empire vormentaal.
Toch is de tuingevel van Huis Voortman zeker Pissons meest decoratieve gevel in
burgerlijke woonhuizen in Gent.
26
Bouw-‐ en bewonersgeschiedenis
Nadat Huis Voortman in 1816 werd gebouwd naar ontwerp van Jean-‐Baptiste Pisson, is
het enkele malen verbouwd en uitgebreid. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de
bouwgeschiedenis, gekoppeld aan de bewonersgeschiedenis.
Abraham Voortman (1758 -‐ 1810) werd geboren in 1758 te Weesp (Noord-‐Holland) als
zoon van Hendrik Voortman (1715/16 – 1775) en Margriet de Vries (1719/20 -‐ ?). Zijn
ouders waren getrouwd in 1744 te Weesp en kregen naast Abraham nog zes andere
kinderen. Zijn vader was geboren in Osnabrück, Duitsland met de achternaam
Fohrtman. Abraham werd op 26 juli 1758 gedoopt in de plaatselijke katholieke kerk.41
Over het leven van Abraham Voortman in Nederland is verder weinig bekend.
Als jongeman trok hij in 1787 naar Gent, waar hij aanvankelijk waarschijnlijk werkzaam
was in de katoendrukkerij.42 Na enkele jaren in de stad richtte hij in 1790 samen met
een partner, Frans De Vos, zelf een katoendrukkerij op: Firma Frans De Vos &
Voortman.43 Abraham Voortman was verantwoordelijke voor de technische aspecten
van de fabriek, terwijl zijn partner De Vos toezicht hield op de financiën.44 De firma
Voortman kocht stoffen in uit Indië, die in de Gentse fabriek bedrukt werden en
vervolgens op aanvraag verkocht konden worden.45
In 1792, twee jaar na de oprichting van de fabriek, trouwt Abraham Voortman met de
zus van zijn compagnon, Marie De Vos (1770 – 1848).46 Meteen in dat jaar werd hun
eerste kind Rosalie (1792 – 1824) geboren. Een jaar later kwam François Jean (1793 –
1849) ter wereld, en als nakomeling, toen Abraham Voortman achterin de veertig was,
werd Jean Baptiste (1804 – 1862) geboren. Vanaf 1806 zijn zij woonachtig in de
Waaistraat 54.47
41 RAG, Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 42 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), p. 928. 43 Coppejans-‐Desmedt, H. (1971), p. 8. 44 Scholliers, M. (1977) p. 127. 45 Ibid. 46 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), p. 928. 47 RAG, Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 6.
27
In het jaar 1805 trekt Voortmans compagnon Frans De Vos zich terug uit het bedrijf om
zijn eigen katoenspinnerij op te richten. Firma Voortman is op dat moment de grootste
katoendrukkerij van Gent met een werknemersaantal van ongeveer 200 man.48 Passend
bij zijn imago van succesvolle zakenman, woonde Abraham Voortman met zijn vrouw en
hun drie kinderen vanaf 1806 in een luxe herenhuis aan de Sint-‐Jansstraat in het
centrum van Gent. 49 Dit pand is heden ten dage bekend onder de naam “Hotel
Hamelinck” (huidig Sint-‐Baafsplein 10).
Blijkbaar is dit statige pand echter niet genoeg voor Abraham Voortman (nu directeur
en enig vennoot van zijn firma), wat volgt uit het feit dat hij in 1810 de vooraanstaande
voormalig stadsarchitect Jean-‐Baptiste Pisson vraagt een woning naast zijn fabriek voor
hem te ontwerpen. Het was niet ongebruikelijk voor directeurs van grote industriële
bedrijven om een buitenhuis dichtbij de fabriek op te trekken.50
Helaas heeft Abraham Voortman de bouw van zijn directeurswoning niet meer mee
kunnen maken. Hij sterft in 1810 op 52-‐jarige leeftijd. De plannen voor de
directeurswoning komen dan enkele jaren stil te liggen, totdat weduwe Voortman in
1816 de bouwaanvraag bij het gemeentebestuur indient.51 Als bijlage is een tekening
bijgevoegd die een vrij eenvoudige gevel met drie bouwlagen en een schilddak laat zien.
Enkel op de begane grond zijn rondbogige vensters en twee poorten te zien.
Nadat de woning omstreeks 1816-‐1820 opgeleverd wordt, neemt de weduwe Voortman
haar naar alle waarschijnlijkheid in gebruik. Het huis aan de Vogelenzang dient niet als
primaire woning. Samen met haar jongste zoon die dan nog minderjarig is, blijft
mevrouw Voortman namelijk in het huis “by het belfort” aan de Sint-‐Jansstraat wonen
wat blijkt uit de Wegwyzer der stad Gent.52 Haar twee oudere kinderen zijn tegen die tijd
al getrouwd. Vermoedelijk wonen zij bij hun moeder in, want in de jaren 1840-‐1844
48 Scholliers, M. (1977) p. 129. 49 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 50 Derom, S. (1995), p. 2. 51 SAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1816/4916. 52 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 48 (1818), p. 120.
28
laat de weduwe Voortman het toch al grote huis in oostelijke richting uitbreiden met een
nieuwe vleugel.53
De weduwe Voortman neemt na het overlijden van haar man de leiding van de fabriek
op zich, zoals blijkt uit de Gentse stadsalmanakken uit die tijd.54 Zij zal het huis aan de
Vogelenzang, dat ontworpen werd als directeurswoning, waarschijnlijk gebruiken als
buitenhuis en wellicht bij gelegenheid voor het ontvangst van (zaken)gasten. Pas vanaf
1826 wordt in de almanakken melding gemaakt van fabriek “Voortman, weduwe en
zoon”.55 Toch was ruim voor die tijd François Jean, de oudste zoon, al betrokken bij het
beheer van de fabriek.56
François Jean was in 1815 getrouwd met zijn nicht Jeanne Francoise De Vos. Samen
kregen zij drie zoons en vier dochters.57 In 1824 draagt François Jean het beheer van de
katoendrukkerij Voortman over aan zijn jongere broer om zich volledig te richten op
zijn fabrieken in Frankrijk. Nadat hij daar echter failliet gaat, keert François Jean met
zijn gezin in 1833 terug naar Gent.58
In dat jaar trouwt Jean Baptiste, zijn jongere broer, met Julie Antonie Ghislaine Van
Zantvoorde (1810 – 1859) in Tielt, waarvan zijn vrouw afkomstig was.59 Aangezien Jean
Baptiste 6 jaar oud was toen zijn vader overleed, is hij het grootste deel van zijn leven
opgevoed door zijn moeder. Verder had hij erg nauwe banden met Maximilien en Victor
Van Zantvoorde, respectievelijk zijn schoonvader en –broer.60
Na hun huwelijk in Tielt trekken Jean Baptiste en Julie naar Gent. Als de weduwe
Voortman in 1848 overlijdt, wordt het huis aan de Vogelenzang, in de akte van
boedelverdeling getaxeerd op 30.000 francs, de nieuwe woonplaats van het echtpaar.61
Jean Baptiste krijgt met Julie Van Zantvoorde zes kinderen, waarvan er vier de
53 Everaert, G. (1993), p. 106. 54 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 54 (1824), p. 120. 55 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 56 (1826), p. 157. 56 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970) pp. 929-‐932. 57 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 58 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970) pp. 929-‐932. 59 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 60 Ibid. 61 Ibid.
29
volwassenheid bereiken. Dat zijn zoons Jules, Guillaume en Charles en dochter Marie
Ghislain.62
Al vanaf jonge leeftijd was Jean Baptiste betrokken bij het reilen en zeilen in de fabriek
Voortman die door zijn moeder gerund werd. Hij is in 1838 een van de geldschieters bij
de oprichting van de mechanische vlasspinnerij la société Linière Gantoise, dat zou
grenzen aan zijn eigen fabriek. 63 Daarnaast trad hij op in verschillende
voorzittersfuncties, bijvoorbeeld van de plaatselijke Kamer van Koophandel. Tevens was
hij ridder in de Leopoldorde en ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw.64
Zijn echtgenote zat ook niet stil. Julie Voortman-‐Van Zantvoorde was bestuurslid van het
Gesticht voor boetveerdige dochters te Gent, een liefdadigheidsinstelling die als doel had
om een schuilplaats te bieden aan meisjes die “tot de eer en deugd begeeren weder te
keeren”. 65 In het bestuur zaten allerlei andere adellijke en maatschappelijk
hooggeplaatste vrouwen.
Tussen 1845 en 1853 investeert Jean Baptiste Voortman in gronden in Meerle
(Hoogstraten) om een financiële reserve te bekomen voor zijn fabriek. De braakliggende
gebieden werden veranderd in rendabele akkergronden.66 Ook maakt hij plannen om in
Meerle een villa op te trekken. Hij sterft echter op 3 juli 1862, voordat deze woning
gerealiseerd kan worden.
Zijn zoon Jules (1835 – 1923) erft zijn grond in Meerle en gaat verder met de bouw van
de neoclassicistische ‘Villa Den Rooy’, die in 1863 klaar is. Jules is verder de grootste
aandeelhouder van de firma Voortman met een bedrag van 165.595,33 gulden. Zijn
broers Guillaume en Charles en hun moeder Julie Van Zantvoorde hebben ook aandelen
in de firma Voortman zoals blijkt uit de balans van oktober 1876.67
62 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 63 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), pp. 929-‐932. 64 UGent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman: uitnodiging voor de afscheidsdienst. 65 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 48 (1846), p. 362. 66 De Hoogstraatse Maand, Het boeiende verhaal van Clara Voortman, een dame van stand. 19de jaargang, nr. 217 (mei 2003), p. 3. 67 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6.
30
Op 12 augustus 1871 trouwt Jules in Gent met Clara Dobbelaere (1853 – 1926), die later
naam zal maken als kunstschilderes. Samen krijgen zij twee zonen, Jean-‐Pierre (1872 –
1947) en Robert (1877 – 1937).68 Met zijn gezin woont Jules in het woonhuis aan de
Vogelenzang, en als zomerresidentie wordt de villa in Meerle gebruikt.69
De oudste zoon, Jean Voortman, trouwde in 1897 met Marguerite Buysse (1875-‐1940)
en woonde op Sint-‐Pietersnieuwstraat 90, waar in 1901 hun zoon Jacques geboren
wordt. Als in 1923 Jules Voortman overlijdt, trekt moeder Clara Voortman vanuit het
huis op de Vogelenzang naar een pand op de Coupure. 70 Jean komt dan met zijn vrouw
op de Vogelenzang te wonen.
Blijkbaar voldoet het huis niet helemaal aan de behoefte van Jean Voortman, want
meteen in 1924 laat hij het verbouwen. Volgens Derom gaat het hier om verbouwingen
in verband met de veranderende levensstijl, zoals de aanleg van centrale verwarming.71
Zoals blijkt uit de aanvraag bij het gemeentebestuur voor een vergunning tot verbouwen
(goedgekeurd juni 1947), wil Jean Voortman een tijd later het oorspronkelijke huis
nogmaals laten uitbreiden, ditmaal in westelijke richting. Meteen ten westen van de
woning ligt namelijk een bouwvallige orangerie. Die moet uitgebroken worden en
vervolgens moet het drie hoog opgetrokken worden.72
Jean Voortman sterft echter voordat de werkzaamheden aanvangen. Het huis gaat over
in handen van zijn zoon Jacques Voortman (1901-‐1982). Dit is de eerste afstammeling
van Abraham Voortman die geen zonen krijgt, en dus zal na hem de traditie van het van
vader op zoon doorgeven van de woning ophouden te bestaan.
De erfgenamen verkopen Huis Voortman in 1991. Vervolgens wordt het in 1997
eigendom van een kloostergemeenschap.73
68 D’Hondt, C. (2012), p. 31. 69 Ibid., p. 32. 70 Ibid., p. 31. 71 Derom, S. (1995), p. 5. 72 RAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1947/V19. 73 Derom, S. (1995), p. 15.
31
In 2000 wordt Huis Voortman aangekocht door een vereniging zonder winstoogmerk
die het beheer van het pand in handen geeft van het AZ-‐Sint Lucas te Gent. 74
Aanvankelijk zijn er plannen voor het restaureren van het huis, maar die komen nooit
tot uitvoering. Op het moment van schrijven is er een aanvraag voor een
stedenbouwkundige vergunning ingediend bij de stad Gent. Het betreft project
“Voortman” bestaande uit twee eengezinswoningen, een zorghotel, assistentieflats, de
restauratie van villa Voortman en een omgevingsaanleg.75
Samenvattend kan gezegd worden dat het Huis Voortman sinds 1816 tot 1991 in
handen is gebleven van nakomelingen van Abraham Voortman, die overleed voordat de
bouw van het pand aanving. Het is jarenlang in handen van vader op zoon overgegaan.
Het huis zoals J.B. Pisson dit ontwierp is door enkele grote verbouwingen uitgebreid met
een vleugel in zowel oostelijke als westelijke richting, respectievelijk gebeurd omstreeks
1840 en in 1947.
74 Dit werd mij duidelijk gemaakt door dhr. Danny Van Hove, hoofd van het departement Infrastructuur van het AZ Sint-‐Lucas, in een gesprek op 27 februari 2015. 75 Bekendmaking aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning, maart 2015.
32
Deel II: Interieurbeschrijving en duiding
33
Inleiding
In dit deel van het onderzoek staat de bestudering van het interieur centraal. Allereerst
worden de vertrekken in het oorspronkelijke Huis Voortman besproken, waarbij van de
onderste verdieping (het gelijkvloers) naar boven gewerkt wordt, eindigend bij de
zolder (de derde verdieping). Er wordt zoveel mogelijk een logische volgorde van
vertrekken aangehouden, dat wil zeggen zoals een voor de hand liggende looproute door
het huis.
Hierna is er aandacht voor het interieur van de later aangebouwde oostelijke en
westelijke vleugels. Van de oostelijke vleugel, tot stand gekomen in 1840-‐1844, wordt
alleen de tweede verdieping besproken. Dit omdat de benedenverdieping enkel berg-‐ en
stookruimtes bevat, en de bel-‐etage niet toegankelijk is vanuit het oorspronkelijke
gebouw. Het wordt namelijk gebruikt door bewoners van het aangrenzende huis.
Van de westelijke aanbouw (1947) zal enkel de bel-‐etage behandeld worden. Zowel het
gelijkvloers als de tweede verdieping konden voor onderzoek niet betreden worden.
Het interieur wordt zo veel mogelijk in deze volgorde beschreven: vloer, wanden,
plafond, deuren, vensters en tot slot nagelvaste onderdelen en eventueel meubilair. Na
de beschrijving wordt het interieur geduid met achtergrondinformatie, waarna er een
waardering aan het vertrek gegeven wordt.
34
Oorspronkelijke pand
Gelijkvloers
Bel-‐etage
Tweede verdieping
Derde verdieping
35
0.1 Toegangshal
Via de poort aan de straatzijde komt men in deze hal waar vroeger de koets binnen reed.
In één lijn met de inkom ligt een tochtdeur met glazen ruiten en een poort die toegang
geeft tot de tuin. De hal leidt (met de rug naar de toegangspoort gezien) links naar de
trap die tot de bel-‐etage reikt, en rechts tot de vertrekken op de begane grond.
Beschrijving
De vloer bestaat uit donkere vierkante tegels. De wanden en het plafond (een tongewelf)
zijn bepleisterd en beschilderd met een baksteenimitatie: zandkleurige voegen doen op
het eerste gezicht vermoeden dat het hier om grote stenen gaat. Op veel plekken is deze
wandversiering vuil, weggescheurd of op een andere manier beschadigd.
De toegangspoort bestaat uit een houten dubbele deur die donkergroen geverfd is. Aan
de buitenkant is de deur in slechte conditie: door achterstallig onderhoud van het hout
is het gaan rotten en is bladdert de verf af. Ook zijn de deuren besmeurd met graffiti. Het
nog aanwezige deurbeslag omvat een greep, en rechts van de deur prijkt een deurbel.
Het oorspronkelijke slot van de deur is er niet meer; in plaats daarvan is er een modern
hangslot geplaatst.
De donkergroene dubbele deur vlak na binnenkomst heeft ruiten met gekleurd glas. De
houten roedeverdeling maakt een motief van een liggende puntige ovaal in een
rechthoek. De ovaal is van matglas, terwijl de rest van de rechthoek met rood en groen
glas gekleurd is. Helaas zijn sommige ruiten gesneuveld. Op beide deuren zijn
draaikrukken bevestigd.
De poort naar de tuin is een houten dubbele deur die ook weer donkergroen geverfd is.
Deze deuren kunnen niet meer geopend worden, omdat ze met houten planken dicht
geschroefd zijn. Het deurbeslag bestaat uit een metalen greep, een schuifslot en lange
metalen grendels. Interessant is dat er luiken bevestigd zijn op de deur, wat er op wijst
dat delen van de deur oorspronkelijk geopend konden worden. Aan de buitenkant is de
deur helemaal dichtgetimmerd met houten platen.
36
In de westelijke muur is er een doorgang naar de vertrekken op de begane grond. Het
gaat om openslaande deuren met grote ruiten. De houten deur en het kozijn zijn weer
dezelfde kleur donkergroen gemaakt.
Daar tegenover bevindt zich een houten trap van enkele treden. De trap wordt bij wijze
van tochtwering afgesloten door een houten constructie met een dubbele deur en
flankerende ruiten. De houten deuren hebben elk tien ruitjes.
In de hal zijn er verder nog twee enkele houten paneeldeuren in de oostelijke wand. Ook
deze zijn weer donkergroen geverfd en hebben een ijzeren deurkruk. Eén deur leidt
naar een toilet, de andere deur kan niet geopend worden.
Duiding
Uit een oude familiefoto (privéarchief)76 blijkt dat de tuinpoort dezelfde glazen ruiten
heeft als de tochtdeur: een roedeverdeling met liggende ovaal. Omdat het een zwart-‐
witfoto betreft, kan niet met zekerheid gezegd worden of het hier ook gekleurd glas
betreft. Voor dit onderzoek kon door de dichtgetimmerde luiken niet vastgesteld
worden of de glazen ruiten nog intact zijn.
Tijdens het empire wordt er bijna uitsluitend gebruik gemaakt van paneelpoorten, die
dikwijls een vaal groene kleur hadden.77 Everaert stelt in zijn essay over de moderne
deur (19de eeuw) dat de behoefte aan meer licht in deze periode leidt tot het veelvuldig
gebruiken van bovenlichten en beglaasde voordeuren. Bij dergelijke voordeuren werd
het bovenste paneel opengewerkt door een ruit met ijzeren rooster.
Er wordt echter nergens melding gemaakt van poorten die, zoals in deze inkomhal, bijna
geheel beglaasd zijn en een houten roedeverdeling hebben. Het kan daarom niet
uitgesloten worden dat deze tuinpoort en de tochtdeuren een latere toevoeging zijn. Het
is ook mogelijk dat deze deuren een unicum zijn in Gent. Meer onderzoek is nodig.
76 Deze foto werd opgenomen in de masterproef van Caroline D’Hondt (2012, Universiteit Gent). 77 Everaert, G. (1995), pp. 121-‐124.
37
Waardering
De kernelementen van het interieur zijn ongetwijfeld de tochtdeur en de tuinpoort. De
mogelijkheid bestaat dat de houten roedeverdeling met gekleurd glas stammen uit de
bouwtijd. In dat geval tonen zij een vernieuwend ontwerp, waarvan er geen andere
voorbeelden in Gent gekend zijn. Afbreuk aan deze artistieke waarde doet echter het feit
dat een ruit in de tochtdeur verdwenen is. Ook is het betreurenswaardig dat de
tuinpoort zo verminkt is dat de luiken niet meer open kunnen. Dit is echter met een
restauratie te herstellen.
38
0.2 Bibliotheek
Deze kleine kamer op de begane grond ligt aan de tuinzijde. Deze ruimte werd
oorspronkelijk in gebruik genomen als bibliotheek voor de directeur van de firma, wat
blijkt uit de inventaris die notaris Hellebaut maakte in 1831.78
Beschrijving
De vloer bestaat uit brede houten planken. De wanden zijn bepleisterd, geel geverfd en
hebben een witte houten plint. Het plafond is bepleisterd en verder onversierd gelaten.
De deur naar het vertrek is een eenvoudige houten paneeldeur die, evenals het kozijn,
wit geverfd is. Er is geen deurbeslag aanwezig. Verder staan er twee losse deuren tegen
de muur, waarvan de herkomst onduidelijk is. Deze houten klampdeuren zijn relatief
breed, wat doet vermoeden dat ze voorheen niet binnenshuis gevestigd waren maar als
dubbele schuurdeur of iets dergelijks functioneerden. Een van de deuren staat tegen een
opening in de muur, en wordt blijkbaar gebruikt om deze toegang te blokkeren.
Een venster in de zuidelijke muur geeft uit op de tuin. Het gaat om twee ramen die in het
midden geopend kunnen worden met een ingewerkte draaispanjolet. De spanjolet heeft
een zilverkleurige S-‐vormige greep met aan de uiteindes een koperkleurige eikel. De
ramen zijn van binnen afgesloten door witte houten luiken.
Er is tegen de westelijke wand een wastafel bevestigd. De achterwand is versierd met
gekleurde keramische tegels. Hierop is een eenvoudige spiegel aangebracht. Een TL-‐
lamp neemt de verlichting van de kamer voor zijn rekening.
Duiding
In wat volgt zullen we dieper ingaan op enkele interieurelementen, te beginnen bij het
sluitwerk van het venster.
78 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
39
Volgens Guido Everaert gaat het hier om een espagnolette à bascule.79 De stang van de
spanjolet wordt bij dit type niet in zijn geheel omhoog en naar beneden bewogen, maar
bestaat uit twee delen die beiden afzonderlijk naar het draaipunt bewegen. Tijdens het
empire prevaleerde dit soort ingewerkte sluitingen boven de volledig zichtbare
spanjoletten. Een fraai voorbeeld dus van deze ontwikkeling.
Verder moet opgemerkt worden dat de wastafel een latere toevoeging aan dit vertrek is.
Niet alleen is het onwaarschijnlijk dat er een dergelijke voorziening opgenomen wordt
in een bureel, ook is het stilistisch onmogelijk dat deze wastafel begin 19de-‐eeuws is. De
achterwand met gekleurde tegels doet erg jaren ’60 aan; vermoedelijk is de toevoeging
rond deze tijd gedaan. Ook de Tl-‐verlichting zal een recentelijke ‘aanwinst’ zijn.
Waardering
Het hoogtepunt van het interieur in deze ruimte is de fraaie authentieke draaispanjolet.
Het is op een bijzondere manier vormgegeven en het is een zeldzaam voorbeeld van dit
type sluitwerk tijdens het empire in Gent. Dat een afbeelding van de espagnolette à
bascule opgenomen is in een publicatie van de Dienst Monumentenzorg van de stad
Gent, benadrukt het lokale belang ervan.
79 Everaert, G. (1993), p.106.
40
0.3 Keuken
Dit vertrek ligt aan de straatzijde en had oorspronkelijk de functie van keuken. Het
bestaat als het ware uit drie delen die door deuren gescheiden worden, zoals ook blijkt
uit een inventaris uit 1931.80 Daar heeft de notaris het over de keuken, het waschhuis en
het schotelhuis.
Beschrijving
Op de vloer liggen cementtegels in dambordpatroon: zwarte en bruine kleuren wisselen
elkaar af. De tegels tonen sporen van slijtage en zijn op sommige plekken gebarsten of
erg vuil.
Enkele wanden – vooral die in directe omgeving van de keukenschouw -‐ zijn tot op
zekere hoogte betegeld met witte en zwarte keramische tegels. De rest van de wand is
beige geverfd. De meeste muren in de keuken zijn in zijn geheel beige geschilderd.
De deur die naar dit vertrek leidt is een eenvoudige witte paneeldeur zonder deurbeslag.
Direct na binnenkomst uit de hal is er de ruimte met de schouw. De keukenschouw is
opgetrokken in een donkere natuursteen en is zeer sober. De stookwand is bekleed met
witte keramische tegels, waarvan er onderaan enkele ontbreken.
Tegenover de keukenschouw bevindt zich een halfronde vensteropening die uitgeeft op
de straat. Het venster bestaat uit vier ramen, waarvan de twee in het midden – die
logischerwijs het hoogste zijn – geopend kunnen worden door middel van een
draaispanjolet. Aan de linkerkant van het venster hangt stoffering aan een gordijnroede.
Het eenvoudige gordijn is van een dun textiel en heeft een patroon van blauwwitte ruit.
Onder de raamopening staat een dressoir. De lage kast is even breed als het venster en
past precies in de nis die de vensteropening creëert. Dit doet vermoeden dat het
dressoir speciaal voor deze plek gemaakt is. De zware houten kast is sober en heeft vier
deurtjes die alle de scharnier aan de rechterkant hebben. 80 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
41
Rechts van het inbouwdressoir bevindt zich een nis in de muur waarin een aanrecht
geplaatst is. De wand is bekleed met beige tegels. Het metalen aanrechtblad is van het
merk Franke, wat blijkt uit de gravering aan de voorkant van het blad. De kranen zijn
verdwenen.
Een houten paneeldeur met sierglas geeft toegang tot het tweede deel van de keuken.
Het wordt verlicht door een rechthoekig venster aan de straat. Vier ramen, met wit
geverfde houten kozijn en roedes, zijn naast elkaar geschikt. De middelste twee kunnen
geopend worden door middel van een spanjolet.
Tegenover het venster ligt achter een deur de smalle diensttrap verstopt die naar de
dienstvertrekken op de bel-‐etage en tweede verdieping leidt. Het betreft een eenvoudige
houten wenteltrap, met aan de binnenkant een houten trapleuning steunend op slanke
ronde balusters. De trap wordt zoals gezegd afgesloten door een eenvoudige houten
paneeldeur met moderne klink.
In dit deel van de keuken staat ook de goederenlift, die in de keuken bereide gerechten
naar de bovengelegen dienstvertrekken kon transporteren. De lift bestaat uit een cabine
in een houten schacht. De lift kon bediend worden door aan de touwen te trekken, en zo
de cabine handmatig op en neer te bewegen.
Naast de lift, onder de langwerpige vensteropening, staat een soortgelijk dressoir als in
het eerste deel van de keuken. De houten kast is echter nog breder en heeft vijf deuren.
Tegen het dressoir staat een groot los paneel, ongeveer ter grootte van een poortdeur.
De bovenste helft wordt ingenomen door een spiegel met daaronder een plankje. Het
onderste paneel is verfraaid met een gesneden ruit. Vermoedelijk was dit element
onderdeel van een kapstok. Het is onduidelijk of dit object hier in de keuken thuishoort.
Tegenover het dressoir is er een fraaie houten paneeldeur, waarbij het bovenste paneel
opengewerkt is met een ruitvormig raampje. Het deurbeslag bestaat uit een ronde
deurkruk. Deze deur geeft toegang tot een gang naar ruimtes 0.4 en 0.5, waarvan het
interieur hierna besproken zal worden.
42
Tot slot is er een laatste houten paneeldeur die naar het derde deel van de keuken gaat.
Zij heeft een metalen vergrendeling met een schuifje dat op en neer bewogen kan
worden.
Het derde deel van de keuken huisvest weer een aanrecht, dit keer niet van metaal maar
van steen. De achterwand is bekleed met beige keramische tegels. Boven het aanrecht is
er een raam dat uitzicht geeft op de straat. Het is identiek aan het eerder besproken
halfronde venster.
Tegenover het aanrecht staat een robuuste houten kast met openslaande deuren. De
deuren hebben sleutelplaatjes en een metalen vergrendeling, waaraan plastic linten
gestrikt zijn. De doorgang naast de kast leidt naar de opslagruimtes in de westelijke
aanbouw, die verder buiten beschouwing worden gelaten.
Duiding
Hoewel het vertrek qua indeling door de jaren heen grotendeels hetzelfde gebleven is,
zijn enkele interieurelementen wel veranderd. Door de akte die de Gentse notaris
Hellebaut in 1831 opstelde van de schade aan het woonhuis, is het bijvoorbeeld bekend
dat de deur van het waschhuis, van het schotelhuis en van de trap destijds ontbraken. De
huidige trapdeur, de deur met sierglas en de deur met metalen schuifslot naar het derde
deel van de keuken zijn dus in elk geval na 1831 aangebracht.
De notaris stelde verder vast dat de twee halfronde vensters vernietigd waren, en
taxeerde de schade op 86 frank. Uitgaande van het hoge bedrag, ging het hier om meer
dan enkele gesneuvelde ruitjes. Ik concludeer hieruit dat door deze vernielingen de twee
halfronde ramen hersteld moesten worden, en hierdoor een andere roedeverdeling
hebben dan het derde halfronde venster op het gelijkvloers.
Verder is het goed mogelijk dat het aanrecht in het eerste deel van de keuken een
recente toevoeging is. Dit vermoeden ontstaat door de willekeurige plaatsing van de
voorziening. In elk geval zijn de gootsteen en het aanrechtblad van roestvrij staal een
20ste-‐eeuwse aanvulling, omdat roestvrij staal pas in deze periode toegepast werd.
43
Het is aannemelijk dat de goederenlift uit het bouwjaar stamt. De bediening ervan is
handmatig, dus kennelijk was ten tijde van de vervaardiging van de lift de elektromotor
nog niet uitgevonden. In dat geval is de lift van voor het einde van de 19de-‐eeuw.
De kasten die in de keuken staan (de twee dressoirs en de grotere kast) zouden hier al
sinds het begin kunnen staan, maar daarover is geen uitsluitsel te geven.
Waardering
Het vertrek is interessant met het oog op de (sociale) geschiedenis, omdat het getuigt
van een bijna uitgestorven levensstijl: families die zo bedeeld waren dat zij bediendes in
dienst hadden, die in aparte, niet-‐representatieve ruimtes aan het werk zijn. Met name
belangrijk hierbij is de goederenlift die zo oud is, dat hij nog handmatig bediend moet
worden. De lift vormt dan ook een kernelement van het interieur.
Op artistiek vlak is het interieur niet heel interessant. Er zijn geen elementen met een
hoge graad van creativiteit of vakmanschap.
44
0.4 Kantoor
Dit vertrek ligt aan de tuinzijde. Volgens Derom was dit oorspronkelijk een eetkamer.
Dit klinkt aannemelijk, omdat deze ruimte het dichtst bij de keuken gepositioneerd is.
Toch concludeer ik uit de notariële akte van Hellebaut dat dit oorspronkelijk het kantoor
was.81 Hij noteert namelijk bij de eetkamer de volgende schade: deur na de bibliotheque
5=00, deur na het comptoir 1=50. Blijkbaar grensde de eetkamer dus aan de bibliotheek
en het kantoor, want het had deuren naar deze vertrekken. Dit stemt ook overeen met
zijn looproute door het huis: notaris Hellebaut gaat van het kantoor naar de eetkamer en
vervolgens naar de bibliotheek. Aangezien deze ruimte in de hoek ligt en niet grenst aan
de bibliotheek, kan dit niet de eetkamer zijn.
Beschrijving
De vloer wordt versierd met interessante keramische tegels. Een lichtbruin fantasiedier,
wat nog het meest doet denken aan een hond, is verweven met klaverblad. In de linker
bovenhoek van de tegel bevindt zich een punt uit een cirkel. De tegel wordt steeds een
kwartslag gedraaid, waardoor er per vier tegels in het midden een hele cirkel ontstaat.
Drie van de vier wanden zijn bepleisterd en blauw geschilderd. Het vertrek is echter in
zo een slechte staat, dat op sommige plekken de bepleistering loslaat en de
onderliggende bakstenen zichtbaar zijn. De vierde wand is behangen met papier. Het
betreft een repetitief patroon van florale motieven in groentinten en wit.
Ook in deze kamer bevindt zich een fraaie poort, sterk gelijkend aan de poort
beschreven bij ruimte 0.1. Hier zijn de houten deuren echter niet donkergroen geverfd,
maar wit. Twee metalen grendels sluiten de luiken die de ruiten bedekken.
De deur die naar het aangrenzende vertrek (ruimte 0.5) leidt, is een eenvoudige houten
paneeldeur. Er is in de kamer één raampje, in de zuidwestelijke muur. Het vertrek is
voorzien van witte radiatoren en moderne stopcontacten.
81 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
45
In een kleine nis, tegen de tuinzijde, is een kast ingebouwd. De houten kast beslaat de
gehele hoogte van de muur. Ze heeft onder twee openslaande kastdeuren en bovenin
ook. In het midden is een lege ruimte; vermoedelijk zaten hier twee lades.
Duiding
Enkele interieurelementen vragen om verduidelijking, te weten de vloertegels en het
wandpapier.
De tegels zijn geproduceerd door Boch Frères in Maubeuge (Frankrijk), zoals blijkt uit
de catalogus van deze firma.82 De stijl is volgens deze bron Moyen-‐Age, dus een
herneming van motieven uit de middeleeuwen. Vanaf de jaren 1850 was deze stijl, die
gebaseerd was op archeologische vondsten, populair.83
Het gaat hier om ingelegde keramische steengoedtegels met een forse afmeting (17,14
cm). In de catalogus staat de vloer afgebeeld met een decoratieve zoom, maar daar is in
deze kamer geen sprake van.
Interessant om te vermelden is dat bij een veiling in 2013 bij het Rago Arts & Auction
Center in Lambertville (VS) een vloer bestaande uit 193 van bovenstaande tegels is
afgehamerd op 5.625 dollar (ruim 4000 euro).84 Dit was veel meer dan de door het
veilinghuis geschatte opbrengst van tussen de 2.000 en 3.000 dollar.
Het behangpapier laat zich niet zo gemakkelijk duiden. Qua stijl lijkt het te passen in de
Victoriaanse periode (laat 19de-‐eeuws). Het papier laat op sommige plekken los,
waardoor een blauwe ondergrond zichtbaar wordt. Dit is dezelfde kleur blauw als de
andere drie wanden van het vertrek. Het behang zal dus redelijk laat zijn aangebracht,
want een blauw geverfde muur is geen bekend fenomeen tijdens het empire.
82 Carrelages Céramiques Boch Frères Louvroil-‐lez-‐Maubeuge (1914), modelnummers 1-‐638 en 800-‐854. Met dank aan dhr. M. Baeck. 83 Deze informatie is afkomstig uit een gastles van dhr. M. Baeck aan de Universiteit Gent, 3 maart 2015. 84 http://ragoarts.auctionserver.net/view-‐auctions/catalog/id/19/lot/3817/ -‐ geraadpleegd 7 juli 2015.
46
Waardering
De kernelementen van het interieur zijn de tuinpoort en de vloertegels. Waarom de
tuinpoort waardevol is, is reeds besproken bij de tuinpoort in ruimte 0.1. Het moge
volstaan hiernaar te verwijzen.
De tegelvloer is een waardevol interieurelement, omdat het een goed voorbeeld is van
de Moyen-‐Age stijl. Daarnaast zijn de tegels afkomstig van de gerenommeerde firma
Boch Frères in Maubeuge. De recente hoge veilingopbrengst van dezelfde tegels in de
Verenigde Staten toont bovendien aan dat er internationale belangstelling bestaat voor
deze tegel, en dat liefhebbers bereid zijn er veel geld voor te betalen.
47
0.5 Eetkamer
Deze kamer is ontworpen als de eetkamer. Het vertrek zit ingeklemd tussen het kantoor
(0.4) en de bibliotheek (0.2) en ligt aan de tuinzijde.
Beschrijving
Op de vloer liggen donkere houten planken. De wanden zijn bepleisterd en ofwel
oranjebruin ofwel donkergeel geverfd. Het plafond is wit bepleisterd en wordt omgeven
door een eenvoudige lambriseringslijst, maar is verder onversierd.
De deur naar ruimte 0.2 ontbreekt, en daarom wordt de doorgang provisorisch
afgesloten door een losse deur (zie beschrijving van ruimte 0.2).
De twee vensters die uitkijken op de tuin zijn niet alleen identiek aan elkaar, maar
eveneens aan het venster in ruimte 0.2. Ook hier is de sluitconstructie een espagnolette à
bascule met S-‐vormige greep en ook heeft het raam de afdekkende houten luiken.
In de noordwestelijke hoek van de kamer is er een natuurstenen hoekschouw. De zeer
sobere mantel is opgetrokken in een donkere natuursteen. De boezem is versierd met
een schouwstuk geschilderd op pleisterlaag, dat ‘gedragen’ wordt door twee
geschilderde oranjebruinen balken.
Het schouwstuk is sterk gehavend, want de bovenste rand is weggescheurd. Het hoofd
van een antropomorf figuur in een medaillon is nog te zien, het geheel omringd door
bloemenranken.
Duiding
Vermoedelijk komt het schouwstuk uit het bouwjaar. Dit omdat het past in de
vormentaal van het empire: een medaillon, de kop van een antropomorfe figuur en de
ranken. Terughoudendheid is hierbij wel geboden, omdat het ook een latere toevoeging
48
in empirestijl kan zijn. De nodige bronnen om uitsluitsel te geven – zoals
materiaaltechnisch onderzoek of kwitanties van het schilderwerk – ontbreken.
Waardering
Kernelementen van het interieur zijn het sluitwerk van de vensters en het schouwstuk.
De waardering van het sluitwerk is eerder besproken, zie hiervoor de beschrijving van
de bibliotheek (ruimte 0.2).
Het is bijzonder jammer dat het schouwstuk zo gehavend is, des te meer omdat er
eigenlijk te weinig over geweten is en meer onderzoek verricht zal moeten worden.
49
0.6 Entresol
Deze ruimte vormt de overgang tussen het gelijkvloers en de bel-‐etage. Zij kan, zoals
eerder beschreven, bereikt worden via de inkomhal. Volgens Derom was dit
oorspronkelijk het bureel van de directeur. Dit klopt echter niet met de notariële akte
van Hellebaut uit 1831, omdat het kantoor grensde aan de eetkamer.
Beschrijving
De keramisch betegelde vloer heeft een dambordpatroon met zwarte en beige kleur. De
wanden zijn hetzelfde als in de inkomhal, namelijk bepleisterd en beschilderd met
steenimitatie. Ook hier zijn er veel beschadigingen. Het plafond is wit bepleisterd en
geheel onversierd.
De tochtdeurconstructie is eerder besproken (zie de beschrijving van de inkomhal,
ruimte 0.1) en die zal dus nu buiten beschouwing gelaten worden. Onder de trap bevindt
zich een houten paneeldeur naar de oostelijke aanbouw. Het middelste paneel
ontbreekt, evenals het deurbeslag.
Het venster aan de straatkant is halfrond en heeft een fraaie roedeverdeling, die doet
denken aan een opkomende zon aan de horizon. Zoals eerder besproken, is dit venster
verschillend van de andere twee halfronde ramen in de straatgevel.
Aan de muur naast de tochtdeurconstructie is er een houten kapstok met metalen haken
bevestigd, waaraan enkele bezems hangen. De kapstok heeft ook een spiegel.
De houten trap met bovenkwart leidt naar de grote vestibule op de bel-‐etage. De
trapleuning en de balusters zijn van eikenhout, maar de balusters zijn donkergroen
geverfd. Hierdoor geven zij niet onmiddellijk de indruk van hout te zijn; het zouden op
het eerste gezicht ook om metaal kunnen gaan.
De balusters zijn vierkant en redelijk robuust. Tussen twee balusters maken balken
steeds een Andrieskruis, met het snijpunt versierd door een cirkel. Op de plek waar de
50
trap een bocht maakt, zijn er geen balusters maar een houten schot met in het midden
een bloemmotief.
De entresol is één van de weinige ruimtes waar een meubel staat en waar een lamp is, zij
het van lage kwaliteit. Bij de kapstok staat een eenvoudige opklapbare tafel met metalen
poten en een houten blad. Daarboven hangt een gloeilamp uit het plafond. Er zijn verder
enkele oninteressante roerende goederen als de bezems en stoffer en blik.
Duiding
Volgens Derom is dit vertrek in 1924 verbouwd tot nieuwe inkom met garderobe.
Aangezien zij verder niet ingaat op wat er precies verbouwd is, en zij ook geen
bronvermelding geeft, kunnen wij alleen maar voorzichtig suggereren dat de kapstok
wellicht uit deze tijd stamt.
Hoewel de trap niet typisch voor de empirestijl is, stamt hij vermoedelijk wel uit de
bouwtijd. Uit de notariële akte van 1831 weten we dat er in die tijd hier al een trap
stond.
Met zekerheid is te zeggen dat het halfronde venster met roedeverdeling uit de bouwtijd
stamt. Het was tijdens het empire gebruikelijk om bovenlichten te versieren met een
roedeverdeling, bijvoorbeeld vertrekkende vanuit een halve cirkel.85 Volgens Everaert is
het uitzonderlijk als het hele venster een indeling met glasroeden krijgt, zoals in dit
vertrek gebeurd is. Dit venster is dus een zeldzaamheid in Gent.
Waardering
Het interessante element aan het interieur van de entresol is het bijzondere halfronde
venster, wat een goed voorbeeld is van de empirestijl en getuigt van de creativiteit van
de architect J.B. Pisson. Vooral omdat de andere twee halfronde vensters op deze
verdieping veranderd zijn, is het belangrijk dat dit raam met haar roedeverdeling
behouden blijft.
85 Everaert, G. (1993), p. 100.
51
De trap is interessant omdat hij waarschijnlijk uit de bouwtijd stamt, maar niet in de
empirestijl opgetrokken is. Dit gebeurt natuurlijk wel vaker, met name bij diensttrappen
die erg eenvoudig uitgevoerd worden, maar dit is geen diensttrap. Aan het ontwerp is
wel degelijk aandacht, tijd en geld besteed.
52
Oorspronkelijke pand
Gelijkvloers
Bel-‐etage
Tweede verdieping
Derde verdieping
53
1.1 Kamer
Deze kamer kan vanaf de entresol (ruimte 0.6) bereikt worden door de trap op te gaan.
Zij grenst aan de vestibule (ruimte 1.2).
Beschrijving
De vloer wordt versierd door een houten parket in visgraatmotief. De wanden zijn
bepleisterd. Tot op zekere hoogte is een imitatie van beige stenen bewerkstelligd door
beschildering van voegen op de bepleistering aan te brengen.86 Daarboven is de muur
effen wit geschilderd. Op de westelijke wand is een duidelijke verkleuring zichtbaar;
vermoedelijk stond hier ooit een hoge kast. Het plafond is gestuukt en met uitzondering
van een eenvoudige lambriseringslijst verder onversierd gelaten.
In het vertrek bevinden zich vier deuren. Het zijn alle donkergroen geverfde houten
paneeldeuren. Een hoge dubbele deur leidt naar de vestibule. De andere drie deuren zijn
lagere enkele deuren. Eén daarvan is een kastdeur, en de andere geven toegang tot een
achtergelegen dienstvertrek en naar een toilet. Er is geen deurbeslag meer aanwezig,
met uitzondering van de kastdeur en de toiletdeur die een (onoriginele) deurklink
hebben.
Er is in de kamer één raamopening, die uitkijkt op de straat. Acht ruiten worden in de
lengte en breedte gescheiden door roedes. Het houten kozijn is in dezelfde kleur
donkergroen geverfd als de deuren. De pompspanjolet is ingewerkt en alleen de greep is
zichtbaar.
Latere toevoegingen zijn een witte radiator, links van het venster, en een stopcontact en
een moderne lichtknop.
86 Dit verschijnsel werd reeds beschreven bij de vertrekken op het gelijkvloers, te weten bij de inkomhal en de entresol.
54
Duiding
Omdat deze ruimte erg rechttoe rechtaan is, zijn er naar ons inzicht geen
interieurelementen die om verduidelijking vragen.
Waardering
Er zijn in deze kamer geen interieurelementen van een bijzondere uitvoering of van een
associatie met een bepaalde persoon of gebeurtenis. Wij beoordelen het interieur vanuit
artistiek oogpunt als weinig interessant.
55
1.2 Vestibule
De vestibule bevindt zich in de noordoostelijke afgeschuinde hoek van het pand, aan de
kant van de tuin. Een pad leidt vanaf de tuin naar de hoofdingang op de bel-‐etage. De
vestibule heeft een halfcirkelige plattegrond en is een betrekkelijk kleine ruimte met een
diameter van ongeveer 3 meter.
Beschrijving
De vestibule heeft een marmeren vloer met een waaierpatroon. De tekening bestaat uit
een bol van geel marmer in een zwart marmeren cirkel, die zich bij de hoofdingang
bevindt. Vanaf daar waaieren stroken geel en groen marmer uit door de rest van de
halfronde vestibule. De buitenste rand van de vloer in de vestibule bestaat uit een strook
zwart marmer met daarin witmarmeren stippen. Het marmer is vuil, waardoor de
kleuren dof zijn geworden. Bovendien is de steen op meerdere plekken gebarsten.
De wand van de hal is beschilderd met het doel om het op marmer te laten lijken. De
kleuren van het imitatiemarmer zijn okergeel en groen. Tegenover de voordeur bevindt
zich een lege nis met een rond voetstuk. Aan weerszijden van de opening naar de
trapzaal bevinden zich twee imitatiemarmeren pilaren. Dat geldt ook voor de toegang
naar het achtergelegen vertrek aan de straatkant. De pilaren zijn groen met okergele
kapitelen, hetzelfde kleurenschema als de rest van het vertrek.
Het plafond is grijs geverfd zonder enige versiering.
De donkergroene dubbele voordeur was ooit beglaasd. In huidige toestand zijn de glazen
ruiten vervangen door houten planken. Het authentieke smeedijzeren pompspanjolet is
nog aanwezig, evenals een rechthoekig slot met sleutelgat (klink ontbreekt) en
gegraveerde tekst. Een andere dubbele deur leidt naar ruimte aan de straatkant. Deze
paneeldeuren en de deurpost zijn ook donkergroen geschilderd.
Links naast de voordeur bevindt zich een houten deurtje van een smalle inbouwkast. Het
deurtje heeft een ijzeren greep en is, net als de wanden, ook okergeel geverfd.
56
Latere toevoegingen in dit vertrek zijn een radiator en moderne lichtknoppen. Op de
muur is een afdruk te zien van de verwijderde oudere ronde lichtknoppen.
Duiding
Vloer
Het materiaalgebruik van vloeren in Gentse empire-‐interieurs beperkt zich vaak tot
marmer en hout. In trappenhuizen worden vaak marmersoorten gebruikt, en in de
andere (representatieve) ruimtes zijn er over het algemeen houten vloeren. 87
Ingewikkelde geometrische patronen zijn geen uitzondering.
In Gent zijn marmeren vloeren met geometrische tekening, vergelijkbaar met die van
Huis Voortman, terug te vinden in bijvoorbeeld Nieuwebosstraat 5. Deze vloer bestaat
uit een sterfiguur in een cirkel met uitwaaierende stroken, in verschillende kleuren
marmer. Ook de vloer in Nederkouter 112-‐114 voldoet aan deze beschrijving alleen is
met haar detaillering en kleurgebruik nog ingenieuzer.
Maar ook bij andere huizen van dezelfde architect J.B. Pisson is de marmeren vloer met
geometrisch patroon geen onbekend verschijnsel. Zo vinden we in het souterrain van
het eerdergenoemde buitenhuis Blancquaert een marmeren vloer met een ster in een
cirkel, in verschillende kleuren. Met name sterk lijkend op de tekening in Huis Voortman
is de vloer in de trapzaal van Recollettenlei 10-‐16, het eerder behandelde huis ook naar
ontwerp van Pisson uit 1797. Dit is een simpeler voorstelling dan de hierboven
aangehaalde voorbeelden. Er is sprake van een bol in donkere marmersoort, omringd
door een strook licht marmer in het midden van de tekening. Vanuit daar waaieren
stroken, afwisselend licht en donker, uit.
Wel is het zo dat dergelijke vloeren, althans diegene die bewaard zijn, zich vaak in een
ander vertrek bevinden. Het verschil tussen bovengenoemde voorbeelden met
geometrische tekening (met uitzondering van buitenhuis Blancquaert) en de vloer in
Huis Voortman, is dat zij onderdeel van de trapzaal zijn, en zich bevinden in de
schampgaten. In die zin is het atypisch te noemen dat een dergelijke marmeren vloer 87 Sabo, M. (2009), p. 149.
57
zich in Huis Voortman bij de hoofdingang bevindt en niet in de trapzaal. Echter, het
voorbeeld uit buitenhuis Blancquaert (in het souterrain) toont aan dat Pisson dit
blijkbaar vaker deed. Bovendien is het even goed mogelijk dat er in Gent ooit huizen
waren met daarin een dergelijke vloer in de vestibule, en dat die simpelweg niet
bewaard zijn.
Godelieve De Leye onderscheidt in haar verhandeling over het empire in Gent twee
categorieën marmeren vloeren: 1) deze ingeschreven in een cirkel, een halve cirkel of
een ellips en 2) deze met rechthoeken en ruiten.88 De vloer in Huis Voortman past dus
duidelijk in de eerste categorie. Naast bovengenoemde voorbeelden, noemt zij nog vier
andere adressen waar zich een dergelijke vloer bevindt (waarvan één niet bewaard). We
kunnen dus concluderen dat de vloer in de vestibule van Huis Voortman uitstekend past
binnen het empire in Gent en dat er in Gent vergelijkbare vloeren bestaan, hoewel er
heden ten dage niet heel veel van over zijn.
Wanden
Het imiteren van geaderde marmersoorten was vrij gangbaar in het empire. In Gent is
het nu bijvoorbeeld nog terug te vinden op de wanden van de Koningstraat nr. 1.89
Desondanks is er reden om aan te nemen dat de imitatie-‐marmeren wanden van de
vestibule in Huis Voortman waarschijnlijk veel later dan 1816 aangebracht zijn.
Door de verwijdering van de oudere lichtknoppen zijn er twee cirkels achtergebleven op
de wand die niet gekleurd zijn. Dit zou natuurlijk te wijten kunnen zijn aan de kracht
waarmee de lichtknoppen losgerukt zijn, en dat zo wellicht de verf meegekomen is. Er is
echter duidelijk te zien hoe de okergele imitatie-‐marmeren verf in een ronde beweging
om de lichtknoppen is aangebracht. Hieruit is dus te concluderen dat toen de
lichtknoppen werden aangebracht, waarschijnlijk pas in de 20de eeuw, er nog geen
okergele verf op de muur zat. Ik concludeer hieruit dat de huidige beschildering dus niet
origineel is.
88 De Leye, G. (1983), p. 165. 89 Sabo, M. (2009), p. 154.
58
Hoewel alleen materiaaltechnisch onderzoek uitsluitsel kan geven, is het mogelijk om op
basis van vergelijkbare interieurs een voorspelling te geven van hoe de wanden er
oorspronkelijk uitgezien hebben. Met vergelijkbare interieurs wordt vooral gedacht aan
bovengenoemde ruimtes in Gent die soortgelijke vloeren hebben.
Afgaande op de ruimtes in Gents die vergelijkbare marmeren vloeren hebben, zou het
mogelijk kunnen zijn dat de wanden in 1816 wit of gebroken wit geschilderd waren.
Echter, we kunnen niet met zekerheid zeggen dat deze andere ruimtes wel authentieke
kleuren op de muren hebben. We moeten deze situatie dus met terughoudendheid
benaderen.
Zoals eerder vermeld, kwam het imiteren van marmer op wanden in de periode van de
bouw met regelmaat voor. Daarom is het ook mogelijk dat de wanden oorspronkelijk
met imitatiemarmer beschilderd waren, wellicht in een andere kleur dan in de huidige
situatie. Dit zou aansluiten bij de stijleenheid die zo typisch is voor het empire.
In elk geval kan er wel met zekerheid gezegd worden dat de wanden, vanwege de ronde
vorm van het vertrek, geen paneel-‐ of textielbekleding gehad kunnen hebben.
Waardering
Het interieur van de vestibule is, vanwege de marmeren vloer, een goed voorbeeld van
de empirestijl en van het werk van architect J.B. Pisson en heeft daardoor hoge artistieke
waarde. Het sterke vermoeden dat de wanden niet in originele toestand verkeren, doet
afbreuk aan de waarde. Ook het ontbreken van een beeld in de uitgespaarde nis draagt
hierbij aan. De deuren met hang-‐ en sluitwerk zijn nog wel intact.
Er bevinden zich in Gent vergelijkbare interieurs, bijvoorbeeld de trapzaal in het pand
op de Recollettenlei, ontworpen door dezelfde architect.
59
Het interieur bevindt zich in slechte staat – het marmer is vuil en op veel plekken
gebarsten en de voordeur is verminkt met houten planken – en heeft dus zeker het
nodige opknapwerk nodig.
60
1.3 Trapzaal
Vanuit de vestibule (ruimte 1.2) is deze trapzaal te bereiken. De vrij bescheiden ruimte
van ongeveer 15 m2 staat geheel in dienst van de representatieve trap die zich hier
bevindt. Er is verder alleen een inbouwkast in het vertrek.
Beschrijving
De trapzaal heeft een vloer met tegels van zwarte natuursteen, in de hoeken van elke
tegel afgewerkt met een witmarmeren bol. Op sommige plaatsen ontbreken de ronde
stippen.
De muren zijn bepleisterd en geverfd. Vanwege de slechte staat van het interieur –
vocht-‐ en schimmelvlekken, verkleurde plekken – is het niet duidelijk wat de
oorspronkelijke kleur van de wanden geweest is. In huidige toestand lijken de wanden
lichtgeel te zijn.
Het plafond is een rondbooggewelf en in dezelfde kleur beschilderd als de wanden. Een
kooflijst met een repetitieve reeks van twee bloemmotieven siert de lange zijdes van het
vertrek.
Er bevindt zich in het vertrek één venster dat uitkijkt op de tuin. Twee ruiten worden in
de breedte gescheiden door een roede. Het houten kozijn is donkergroen geschilderd.
Vanaf de buitenkant is te zien dat zich boven het venster een waaier bevindt. Aan de
binnenkant is dit echter weggewerkt. De sporen zijn nog wel zichtbaar. Doordat er een
houten plank tegen het raam getimmerd is, kan niet gezegd worden of er nog hang-‐ en
sluitwerk aanwezig is.
In het cirkelvormige trappenhuis bevindt zich de vrijhangende trap zonder binnenboom.
De trapleuning is van mahoniehout en krult aan de uiteindes op, verfraaid met een
bloemmotief. De trapleuning bestaat uit twee delen: iets na halverwege de trap begint
een nieuw deel.
61
De trappaal is ook van mahoniehout, verfraaid met geaderde marmermotieven. De
bovenkant van de paal laat sporen zien van een oorspronkelijke versiering die hier
bevestigd was. De balusters zijn ook van hout, al zitten er enkele metalen tussen. Ze zijn
deels gecanneleerd en groen en goud beschilderd. De eerste baluster is afgebroken en
ontbreekt, enkel de aanzet is nog zichtbaar.
Een houten inbouwkast die beschilderd is met imitatiemarmer behoort tot de nagelvaste
onderdelen van dit vertrek. Het imitatiemarmer heeft dezelfde kleuren als de
aangrenzende vestibule: groen en okergeel. De inbouwkast bevat enkele planken met
aan de zijkanten pitten voor verlichting. De binnenkant is verder gestoffeerd met roze
textiel.
Latere toevoegingen zijn de groen geschilderde radiator onder het venster, de
gloeilampen in de ingebouwde kast en lichtknoppen en stopcontacten.
Duiding
Vloer
Zoals bij de bespreking van de vestibule al opgemerkt is, hebben de Gentse
empiretrapzalen vaak een marmeren vloer met een ingenieuze geometrische tekening.
Vergeleken met die panden, is de vloer in de trapzaal van Huis Voortman dus redelijk
eenvoudig.
Een vloer met identiek patroon vinden we op de eerste etage van het huis Grenier
(Recollettenlei 10-‐16), ontworpen door J.B. Pisson in 1797. Het verschil is dat hier de
tegels van een lichte marmersoort zijn, en de bollen in de hoeken donker zijn. Blijkbaar
is het dus een formule die Pisson, met enige variatie, vaker toepaste.
Trap
Een typische empiretrap is de vrijhangende trap zonder binnenboom in een cirkel-‐ of
halfcirkelvormig trappenhuis.90 De trap in Huis Voortman voldoet aan deze typologie. In
het empire is het verder gebruikelijk dat de trappaal en de balusters slanker worden in 90 Loosveldt, A. (1996), p. 138.
62
vergelijking met eerdere periodes. Hoewel de trappaal hier toch redelijk robuust is, zijn
de balusters wel erg slank. De trappaal is versierd met imitatie-‐marmerenschilderingen,
wat ook een kenmerk is van het empire.91
Als bekroning van de trappaal wordt in het empire vaak een sfinxenkop gebruikt. Uit
oude foto’s is te zien dat op de trappaal oorspronkelijk een beeldje van een jongen
bevestigd was, naar verluidt een portret van het zoontje van de opdrachtgever Abraham
Voortman.92 In deze zin wijkt de trappaal af van de empiretypologie: de bekroning van
de trappaal was uniek en speciaal gemaakt voor de opdrachtgever van het huis.
In voorname particuliere huizen was het gebruikelijk om in deze tijd een loper van jutte,
wol, katoen of koehaar op de trap te leggen.93 Hoewel hij nu ontbreekt, heeft er
ongetwijfeld een loper op deze trap gelegen. Dit is af te leiden aan de bevestigingshaken
op de treden, en aan de verkleuring van het hout dat niet door de loper bedekt werd.
Dit alles leidt tot de conclusie dat de trapzaal in Huis Voortman typische
empirekenmerken laat zien. Het element dat de trapzaal uniek maakte, namelijk het
beeldje op de trapzaal, is helaas niet meer aanwezig.
Waardering
De trap is een kernelement van het interieur: hij is exemplarisch voor het empire, en er
is door de jaren heen weinig aan veranderd. In combinatie met de marmeren vloer is het
interieur van de trapzaal een goed voorbeeld van de empirestijl en daardoor heeft het
een hoge artistieke waarde.
Er zijn geen aanwijzingen dat er veranderingen zijn aangebracht in de trapzaal, en het
interieur verkeert dus in zijn originele toestand. De ruimte vertoont echter sporen van
gebruik en bevindt zich in slechte staat: enkele marmeren elementen uit de vloer
ontbreken, een baluster is verdwenen, en het beeld dat oorspronkelijk de trappaal
91 Loosveldt, A. (1996), p. 138 92 Derom, S. (1995), p. 11. 93 Loosveldt, A. (1996), p. 138.
63
sierde is ook niet meer aanwezig. Het interieur is dus niet intact, wat afbreuk doet aan
de waarde.
Het ontbreken van het beeld op de trappaal, een portret van het zoontje van de
opdrachtgever, zorgt voor een afbreuk aan de historische waarde van het vertrek. Dit
omdat het beeld, als het nog aanwezig was, het interieur een sterkere associatie zou
geven met de familie Voortman.
De trapzaal in Huis Voortman is vergelijkbaar met andere interieurs in Gent en is dus
niet enige in zijn soort. In vergelijking hiermee bevindt de binnenruimte zich in slechte
toestand.
64
1.4 Ontvangstsalon
Dit ruime rechthoekige salon grenst aan de trapzaal en ligt aan de tuin. Een serliana
geeft toegang tot het balkon. Tegenover de serliana bevindt zich een marmeren schouw.
Tenslotte behoren twee deurstukken en een schouwstuk tot de nagelvaste elementen
van het interieur. Dit salon werd gebruikt om gasten te ontvangen en te imponeren.
Beschrijving
Een eikenhouten parket siert de vloer van dit vertrek. Het patroon bestaat uit vierkante
panelen met daarin recht vlechtwerk, omkaderd door stroken met Hongaarse punt. Op
sommige plekken zijn de koppen van spijkertjes zichtbaar. Vooral aan de oostelijke zijde
van de ruimte treden veel vlekken met verkleuringen op, waarschijnlijk als gevolg van
vochtinfiltratie.
De wanden zijn betimmerd met wit houten lambrisering en daarboven behangen met
papier. Het behangselpapier heeft een grijslila ondergrond met witte decoratie en
gouden accenten. De witte decoratie bestaat uit een repetitief symmetrisch patroon van
een fontein met twee vogels aan weerszijden, omringd door een krans en guirlandes. Op
sommige plekken zijn er delen weggescheurd of op een andere manier beschadigd.
In het vertrek bevinden zich verder twee deurstukken en een schouwstuk. Hoewel ze
alle drie verschillend in uitvoering zijn, volgen ze dezelfde symmetrische opbouw: twee
centaurs met in het midden een vaas. De figuren zijn geverfd als bronsimitaties tegen
een grijze achtergrond.
Deurstuk oostelijke wand:
In het midden van de voorstelling staat een vaas met bloemen. Links en rechts ervan
bevinden zich centaurs in een identieke, aan elkaar gespiegelde houding. Beide centaurs
houden met één hand een guirlande boven de vaas vast. De andere hand wijst naar de
staart, en wordt nagekeken door de centaurs. Over de armen is een doek gedrapeerd.
65
Deurstuk westelijke wand:
Twee centaurs in identieke houdingen staan aan weerszijden van een soort put, en
houden beiden met twee handen een waterkruik boven de put vast. Water stroomt uit
de kruik naar beneden de put in. De centaurs hebben een soort schoudermantel om. De
rechter centaur heeft een lauwerkrans op zijn hoofd, de linker centaur lijkt een
vrouwelijk kapsel te hebben met een knot.
Schouwstuk:
Wederom twee centaurs in identieke houding rond een centrale vaas. Ditmaal drinken
de centaurs uit elkaars hoorn. De paardenlijven knielen en dragen een doek op hun rug.
Het schouwstuk is stilistisch anders dan de twee deurstukken. De deurstukken zijn heel
beheerst en statig uitgevoerd, terwijl het schouwstuk een dynamischer indruk geeft. De
draperieën zijn bijvoorbeeld een stuk grilliger dan de stijve doeken die de centaurs bij
de deurstukken hebben. Ook hebben de paardenlijven hier een andere houding, met
geknielde voorbenen. Daarnaast zijn de staarten anders vormgegeven. Dit wijst erop dat
het schouwstuk wellicht door een andere kunstenaar uitgevoerd is, misschien zelfs op
een ander tijdstip.
Het rechthoekige plafond is versierd met een schilderstuk op pleisterwerk. De
afbeelding bestaat uit drie delen: een centraal deel met versieringen, en twee smalle
delen aan de korte zijdes.
Centraal deel:
Dit beslaat het grootste deel van het plafond. In het midden is een goudkleurig rozet van
krullende acanthusbladeren afgebeeld. Daar omheen bevindt zich een lauwerkrans, met
op vier punten een medaillon met een afbeelding van antieke (drink)bekers.
In de vier hoeken van het centrale deel zijn er steeds twee fantasiedieren, een soort
vogels, afgebeeld, wier lichamen doorlopen in krullende takken met bladeren. Dit alles
is uitgevoerd in veel verschillende kleuren: oranje, lichtblauw, rood, geel, groen en roze.
66
Tevens bevindt zich in het midden van elke zijde van het centrale deel een kop. Deze vier
koppen zijn allen verschillend en zijn geïnspireerd op mythologische saters: ze hebben
hoorns, grote oren of een baard van groene bladeren.
Smalle delen:
De afbeeldingen aan weerszijden van het centrale deel zijn nagenoeg identiek en
bestaan beiden uit een rechthoekig fries, met lichtblauwe en –groene symmetrische
ornamentiek. Daarbinnen is een staf met hedera (oostelijke kant van het plafond) en
wijnranken (westelijke kant) afgebeeld. Ook bevindt zich binnen het fries aan
weerszijden van de staf een vierkant, met daarin een achthoek en een cirkel. De kleuren
zijn lichtgroen, bruin, geel en oranje.
Er zijn aan de korte zijdes van het vertrek twee dubbele deuren in enfilade. De deuren
zijn identiek: wit geverfde houten paneeldeuren, met acht glazen ruiten. Er zijn geen
klinken meer aanwezig, wel zijn er op de oostelijke dubbele deur bevestigingshaken
voor een gordijn.
De tuinzijde heeft een deur die geflankeerd wordt door twee vensters. Vanaf de
buitenkant van het pand is te zien dat het een serliana betreft: een drielicht met een
hoger middendeel onder een rondboog, en twee laterale vensters. Vanaf de binnenkant
van het huis is het bovenlicht van het middelste deel echter niet zichtbaar, zoals in de
trapzaal ook het geval was.
Het middelste deel van de serliana is een dubbele deur met grote glasplaten zonder
onderverdeling in roedes. Van de buitenkant is een grote houten plaat op de deur
bevestigd; er kan dus niet meer naar buiten gekeken worden. Aan de bovenkant van de
dubbele deuren is een houten plak geschroefd, waardoor de deuren met geen
mogelijkheid meer open kunnen. De deurklink ontbreekt.
De laterale vensters bestaan uit een grote glasplaat zonder onderverdeling in roedes. Op
het rechterraam is een grote houten plaat bevestigd.
67
Tegenover de serliana bevindt zich een schouw, uitgevoerd in een lichtkleurige
marmersoort. De schouwwangen bestaan uit voluten en dragen een geprofileerde
schouwbalk met in het midden een ruit. De stookwand is opgetrokken in rode baksteen.
Latere toevoegingen aan het vertrek zijn enkele moderne lichtknoppen en
stopcontacten. Verder staan er aan weerszijden van de serliana twee witte radiatoren.
Duiding
Behangselpapier
In de tijd dat Huis Voortman opgeleverd werd, werd behangpapier in huizen van veel
bevolkingslagen aangebracht. Het was namelijk minder duur dan wandbekleding van
textiel. In deze tijd bereikte het behangpapier dat manueel met blokken gedrukt werd
een hoogtepunt. Behangfabriekjes verschijnen in grote aantallen door heel Europa. Het
papier van de grootste kwaliteit komt uit Frankrijk (bijvoorbeeld van de firma
Jacquemart & Bénard)
Aan het eind van de 18de eeuw en tijdens de eerste vier decennia van de 19de eeuw
bestaat het merendeel van het geproduceerde papierbehangsel uit imitaties. De
voorstelling proberen de vlakheid te verhullen, en imiteren daarom gordijndraperieën,
marmer en landschappen.94 Vooral draperie-‐imitaties waren enorm populair. Deze grote
wandverhullende draperieën behoren tot de modeverschijnselen van het empire.95
Geïnspireerd op romeinse binnenruimtes worden vele meters wijdvallende stof in losse
banen aan de muur gehangen, die zonder lambrisering tot aan de grond vallen.96
Gedrapeerde zijde was ontzettend duur en werd snel stoffig, en dus was het papier dat
de draperieën realistisch en hygiënisch imiteerde een goedkoper alternatief. 97 De
antieke oudheid is een belangrijke inspiratiebron en leent veel motieven, zoals
bloemenslingers en toortsen.
94 Knuijt, M.J.F. (1991) p. 91. 95 Ibid. 96 Thummler, S. (1998) p. 81. 97 Jacque, B. (1997) p. 49.
68
Met deze kennis lijkt het onaannemelijk dat het huidige wandpapier in de salon
origineel is. Het is te gestileerd in vergelijking met de plastische motieven van de
papieren in het empire.
Een stuk afgescheurd behangpapier bevestigt dit vermoeden. De onderliggende krant
waarop het behang aangebracht is, dateert van 1945. Dit behang moet dus in of vlak na
1945 op de muur aangebracht zijn. Deze hypothese wordt ondersteund door het feit dat
er rond die tijd nieuwe bewoners kwamen die onder meer de westelijke aanbouw
hebben laten optrekken. Waarschijnlijk hebben zij toen ook de wanden van deze salon
laten herbekleden met het huidige wandpapier, dat een herdruk lijkt van
behangpapieren uit het neoclassicisme. Dit is de herleving van het classicisme rond
1860, onder Napoleon III. De ornamentmotieven werden vervat in verticale banen en
werden vaak in een spitse ovaal gevat. Ook hadden ze vaak lichte kleuren.98
Wat voor wandbekleding had dit vertrek dan in 1816?
Zoals eerder beschreven waren papierbehangsels erg gangbaar tijdens het empire. Het
is dus zeer goed mogelijk dat dit de oorspronkelijke wandbekleding van het vertrek was,
imiterend bijvoorbeeld draperieën of marmer. Het is ook zeer goed mogelijk dat er
textiel wandbekleding was.
Schouw-‐ en deurstukken
Reeds besproken is dat het hernemen van de classicistische vormentaal zeer
gebruikelijk was in de tijd dat Huis Voortman gebouwd werd. De schouw-‐ en
deurstukken met centaurs, vazen en hoorns passen hier dus precies in.
Soortgelijke supra portes zijn terug te vinden in het Salon Maes (Nederpolder 1, begin
19de eeuw), waar een symmetrische voorstelling van twee griffioenen boven de deur
prijkt. Voorstellingen met centaurs zijn bijvoorbeeld terug te vinden op het fries van de
koepel van het buitenhuis Blancquaert (ook door J.B. Pisson).
98 Thummler, S. (1998) p. 139.
69
Derom vermeldt in haar artikel dat dit salon oorspronkelijk in verbinding stond met een
eetzaal aan de straatzijde. Later, vermoedelijk in 1947, is deze eetkamer omgebouwd tot
keuken, en is er een muur gebouwd die beide vertrekken van elkaar scheidt.99 Dit zou
verklaren waarom het schouwstuk stilistisch zo anders is dan de deurstukken: deze is
pas later toegevoegd, toen de muur tussen keuken en de salon gebouwd werd.
Plafond
Het plafond past qua decoratief programma weer precies in de tijdsgeest van het vroege
19de-‐eeuwse Gent. De voorstelling met saters, klimop en wijnranken is overduidelijk
gewijd aan de Romeinse god van de wijn Bacchus.100 Qua kleurgebruik doet het tafereel
denken aan de stijl van decoratieschilder Antoine Plateau, die in Gent
interieurdecoraties vervaardigde in neoclassicistische stijl.101 Daar hij stierf in 1815 kan
hij echter niet betrokken zijn geweest bij de uitvoering van deze plafondschildering.
Helaas is er geen documentatie voorhanden die uitsluitsel kan geven over de
verantwoordelijke schilder(s).
Wat wel opmerkelijk is, is dat plafonds ten tijde van het empire vaak onversierd
bleven.102 Als ze al gedecoreerd werden, was het spaarzaam en streng symmetrisch, en
vaak met geometrische figuren.103 Hierop vormt deze plafondschildering dus duidelijk
een uitzondering. Voor zover bekend – wij baseren ons hier op het onderzoek van De
Leye en van Sabo – zijn er geen vergelijkbare voorbeelden van een dergelijke
plafondschildering in het Gentse. Wel heeft bijvoorbeeld ook de koepel van het
buitenhuis Blancquaert (ook door J.B. Pisson ontworpen) een beschildering (waar
Antoine Plateau overigens waarschijnlijk wel verantwoordelijk voor is).104
99 Derom, S. (1996) p. 13. 100 Hall, J. (1992). 101 Dochy, L. (2012). 102 Eliëns, T. (2001), p. 345 103 Sabo, M. (2009), p. 160 104 Dochy, L. (2012).
70
Waardering
De kernelementen van het interieur in deze salon zijn de parketvloer, de deurstukken en
de plafondschildering. Oorspronkelijk vormden deze elementen in combinatie met de
originele wandbekleding ongetwijfeld een prachtig classicistisch ensemble.
Het is erg jammer dat de originele wandbekleding vervangen is door het huidige
behangpapier in neo-‐empire stijl, omdat daardoor de samenhang tussen de
interieurelementen verstoord is.
De goed bewaarde plafondschildering heeft hoge artistieke waarde, doordat zij
uitzonderlijk is voor het empire en dus een zekere originaliteit laat zien. Ook is zij
waardevol omdat het zeldzaam is en er geen vergelijkbare voorbeelden gekend zijn in
Gent en omstreken. De twee originele deurstukken zijn waardevol omwille van hun
authenticiteit en sterke associatie met het empire. Het schouwstuk is een latere
toevoeging en heeft daardoor misschien minder historische waarde, maar het heeft
zeker artistieke waarde omdat het samen met de deurstukken een ensemble vormt.
Het interieur krijgt om bovengenoemde redenen een hoge waardering.
71
1.5 Veelhoekig salon
Dit salon met een achthoekige plattegrond bevindt zich op de bel-‐etage in de westelijke
afgeschuinde hoek. Het vertrek geeft uit op de tuin, en staat in verbinding met het eerder
beschreven salon, de dienstvertrekken aan de straatkant en met de latere aanbouw in
westelijke richting. De nagelvaste onderdelen zijn een marmeren schouw en drie
spiegels met houten omlijstingen.
Beschrijving
De vloer bestaat uit eikenhouten planken. Op sommige plekken is het hout in vlekken
verkleurd, waarschijnlijk door blootstelling aan vocht. Op de grens met het salon met
plafondschildering ontbreken meerdere smalle latjes.
De wanden zijn rood geverfd en betimmerd met een lage witte lambrisering met
rechthoekig lijstwerk. Verder is de wand onderverdeeld in grote panelen, die gevormd
worden door wit geverfde houten omlijstingen. Binnen de lijsten is de muur blauw
geverfd, met uitzondering van één vak, dat paars geschilderd is. Bij dit paarse vak is
echter het lichtblauw eronder nog duidelijk zichtbaar.
Het plafond is gestuukt. Het midden van het plafond, de vier hoeken aan de tuinzijde en
de vier hoeken aan de straatzijde zijn verfraaid met ornamenteel stucwerk, dat hier en
daar verguld is. De vlakke delen van het plafond zijn dezelfde felle kleur rood geverfd als
de wanden. Het geheel is omgeven door een kooflijst, die palmetten en bloemknoppen
bevat.
De gestuukte rozet in het midden van het plafond bestaat uit een centraal middendeel
met vier palmetten en vier saterkoppen omringd door een eierlijst. Daar omheen
bevindt zich een decoratief programma met de volgende elementen:
Wat Aantal Wit/verguld
Putti 8 Verguld
72
Vogels 16 Verguld
Grote bloemvaas 4 Wit
Kleine bloemvaas 8 Verguld
Mensenhoofd 4 Verguld
Guirlandes 3* Wit
Acanthusbladeren n.v.t Wit
*Er waren ongetwijfeld oorspronkelijk vier guirlandes (sporen zichtbaar).
De rozet kan dus onderverdeeld worden in vier delen die steeds herhaald worden.
De ornamenten aan de uiteindes van het vertrek (aan noord-‐ en zuidzijde) zijn identiek:
het hoofd van een mensfiguur met gesloten ogen in een medaillon, omringd door ranken
met aan weerszijden twee vogels.
Er bevinden zich in het vertrek vier dubbele deuren: de deur vanaf de salon met
plafondbeschildering (met betimmerd deurstuk), de tuindeuren, die naar de
dienstvertrekken gelegen aan de straatzijde (met betimmerd deurstuk) en de deuren
naar een latere aanbouw. Een floraal motief siert het midden van de betimmerde
deurstukken, die wit geverfd zijn.
De dubbele deuren naar de aanbouw zijn lager dan de andere deuren, omdat ze geen
betimmerd bovenstuk hebben. Dit verraadt dat de deuren een latere toevoeging zijn:
vroeger – voor de aanbouw – zat hier waarschijnlijk een venster, wat ook recht deed aan
de symmetrie van het vertrek.
Alle deuren in dit salon zijn wit geschilderde houten paneeldeuren, waarvan drie
beglaasd. De deuren naar de dienstvertrekken bevatten als enige in deze ruimte geen
glazen ruiten. Het oorspronkelijke sluitwerk van de deuren is niet meer aanwezig, met
uitzondering van de tuindeuren. Daar is nog een origineel pompspanjolet en een slot
bevestigd.
De enige vensteropening in het vertrek bevindt zich in de afgeschuinde hoek aan de
tuinzijde. Het venster heeft een groot glasruit, zonder onderverdeling in roeden. Het
73
houten kozijn is wit geschilderd. Aan de rechterzijde van het raam bevindt zich een
katrol voor het rolluik aan de buitenkant.
Tegenover de tuindeuren bevindt zich een marmeren schoorsteenmantel. Het
oorspronkelijk witte marmer is beschilderd met donkere verf, om de indruk van een
donkerdere marmersoort te geven. Dit faux marble bladdert echter behoorlijk af op de
bovenkant van de schouwbalk.
De mantel heeft gebeeldhouwde schouwwangen in vorm van voluten. Op de schouwbalk
bevinden zich aan weerszijden kleine rozetten. De stookwand is opgetrokken in donkere
baksteen en de stookvloer is betegeld.
Boven de schouw hangt een spiegel met houtgesneden omlijsting. Twee andere spiegels
bevinden zich aan de noordelijke en zuidelijke wanden van het vertrek, respectievelijk
tussen de dubbele deuren en tussen de deur en het venster. Ook deze spiegels hebben
houtgesneden lijsten. De lijsten zijn gebroken wit geverfd. De ornamentiek is
asymmetrisch en bestaat uit papaverbladeren en –bloemen.
Latere toevoegingen in het vertrek zijn moderne lichtknoppen (drie stuks),
stopcontacten (zeven stuks) en radiatoren (drie stuks).
Duiding
Wat in deze ruimte onmiddellijk opvalt is het knalrode stucplafond met witte en
vergulde ornamenten. De vraag rijst meteen of deze kleur oorspronkelijk aangebracht is
het bouwjaar 1816, of dat het latere overschildering is.
In het empire werd het plafond, met uitzondering van randdecoraties, over het
algemeen onversierd gelaten. Soms is er, zoals ook in dit geval, wel sprake van een
ornament in het midden van het plafond, bijvoorbeeld een gestuukte rozet.105
105 Eliëns, T. (2001) p. 345.
74
Het ornament in het midden bestaat uit putti, vogels, bloemvazen, guirlandes,
acanthusbladeren, saters, palmetten en vier mensenhoofden. Het gebruik van dergelijke
classicistische vormentaal is kenmerkend voor het empire. Door tekortschietende
documentatie is niet duidelijk wie verantwoordelijk is voor het ontwerp en de
uitvoering van het stucplafond.
Afgezien van de knalrode kleur, is het plafond dus vrij gangbaar voor de empireperiode.
In het midden van de 18de eeuw werd het in Groot-‐Brittannië mode om de platte
oppervlakten van plafonds te kleuren, een zaak die contrasteert met het tot dan toe
gangbare gebruik van wit op stuc dat geen artistiek schema had.106 Deze ontwikkeling
ging gepaard met het toenemende belang dat gehecht werd aan de bestudering van de
antieke oudheid als bron voor het architectuurontwerp, wat aldus resulteerde in de
reproductie van antieke plafonds, bijvoorbeeld door architect Robert Adam. Het ging
hier nochtans om kleine vlakken rood, en niet, zoals in Huis Voortman, om een geheel
plafond.
Dit is een aanwijzing dat de rode laag niet stamt uit 1816, maar om het zeker te weten is
het noodzakelijk om het plafond zelf te onderzoeken. Doordat het zich in slechte staat
bevindt en er veel barsten en loskomende stukken zijn, was het makkelijk een monster
te nemen. Uit microscopisch onderzoek van dit monster door dr. W. Freling, expert van
historisch en monumentaal stucwerk en gepromoveerd op stucwerk in het Nederlandse
woonhuis uit de 17de en 18de eeuw, blijkt dat onder de knalrode laag verf nog een andere
laag zit, te weten een gebroken wit. De huidige rode laag is dus niet origineel en een
latere toevoeging. Zonder nader materiaaltechnisch onderzoek blijft het onduidelijk
wanneer dit precies gebeurd is.
De ornamenten, die in huidige staat wit zijn geverfd met enkele vergulde decoraties (de
putti, de vogels en de mensenhoofden – ut supra), waren oorspronkelijk allemaal
verguld. Onder de witte laag is namelijk op de onderzochte plekken gouden verf te
vinden. Dit betreft de plekken in de centrale rozet, bij de kooflijst op de oostelijke muur
en bij de ornamenten in de hoek van de tuinzijde. 106 Bristow, I. C. (1996) p. 78.
75
Het plafond had oorspronkelijk dus een traditionele afwerking van gebroken wit met
vergulde ornamentiek. Een dergelijk stucplafond met goudophogingen is erg gangbaar
in de vroege 19de eeuw. In een later stadium zijn de vlakke delen rood geverfd en is het
goud van de ornamentiek afgezwakt door delen wit te schilderen.107
Met de kennis dat de rode kleur van het plafond niet oorspronkelijk is, weten we zeker
dat de dezelfde kleur van de wanden ook niet oorspronkelijk is. Hoe zagen die er dan
omstreeks 1816 uit?
Over het algemeen waren wanden met paneelverdeling in Gent tijdens het empire de
standaard.108 Hierop vormen de wanden in dit salon dus geen uitzondering. Dergelijke
vlakken op de muur waren dikwijls voorzien van textiel-‐ of behangversiering. Hoewel er
nu geen sporen meer van te zien zijn, is het met het oogpunt op de traditie in Gent dus
goed mogelijk dat de panelen in dit salon oorspronkelijk ook dergelijke versiering
hadden.
Door het afbladderen van de rode verf op sommige stukken muur (rechts van de schouw
en op de westelijke wand) is te zien dat zich onder deze rode laag gouden verf bevindt.
Blijkbaar waren de muren op enig moment helemaal goud geverfd. Aangezien dat
atypisch is voor de vroege 19de eeuw, zal het om een latere overschildering gaan.
Dit fenomeen keert terug bij de lijsten van de spiegels. Thans gebroken wit, maar door
afbladdering is te zien dat er een gouden laag onder zit.
Terug naar de vraag hoe dit vertrek er in 1816 uit heeft gezien. Het plafond en de
wanden waren gebroken wit, met vergulde decoraties en wandbetimmering. Binnen de
lijsten bevond zich wellicht textiel of papierbehang, zoals gebruikelijk in het empire.
Later zijn het plafond en de wanden knalrood geschilderd, en zijn de meeste vergulde
ornamenten van witte verf voorzien. Op een bepaald punt zijn ook de panelen op de
wanden ‘ingekleurd’ met blauwe en paarse verf.
107 Dr. W. Freling concludeert dit op basis van het door hem uitgevoerde onderzoek. 108 Sabo, M. (2009) p. 153.
76
Waardering
Het geheel van het interieur van dit salon is in slechte conditie met duidelijke sporen
van gebruik. De vloer heeft krassen en vochtplekken, het sluitwerk van de meeste
deuren is verdwenen en de houten tuindeur is behoorlijk verrot. De verf van de muren
en van het plafond bladdert af. De verschillende kleuren – rood van het plafond en de
wanden, blauw en paars binnenin de panelen – maken de ruimte een bont geheel. Deze
gebreken moeten in ogenschouw genomen worden bij het waarderen van het vertrek.
De kernelementen van het interieur zijn het stucplafond, de marmeren schouw en de
spiegels met houtgesneden lijsten. Het decoratieve programma van de stucornamenten
past goed in de classicistische vormentaal van het empire.
Helaas is het plafond door de tijd heen behoorlijk verminkt. Niet alleen heeft de
achtergrond een knalrode verflaag gekregen, ook is een groot deel van de vergulde
versieringen achter een witte verflaag verdwenen. Dit doet afbreuk aan de artistieke
waarde van het stucwerk. Ook de marmeren schouw werd niet gespaard van een
ingrijpende metamorfose en is met een donkere verflaag bedekt.
Kortom: het interieur bevindt zich in slechte conditie en de toegebrachte veranderingen
zorgt ervoor dat het op artistiek vlak lager gewaardeerd wordt. Om de kwaliteiten van
het interieur naar een hoger niveau te tillen, zal er een restauratie nodig zijn. Dit om de
rode kleur van de wanden en het plafond te verwijderen en het verguldsel van het
stucwerk weer boven te brengen.
77
1.6 Dienstvertrek
Vanuit het achthoekige salon (ruimte 1.5) is via de dubbele deuren een benauwend
halletje te bereiken, dat naar het dienstvertrek leidt. Vanaf hier begon het terrein van de
bediendes.
Het plafond is een stuk lager dan in voorgaand salon, omdat de bel-‐etage als het ware in
tweeën verdeeld is. Boven de dienstvertrekken bevindt zich een tussenverdieping, ook
bestemd voor de bediendes. In tegenstelling tot de andere vertrekken op de bel-‐etage,
zijn dit dus geen representatieve ruimtes, en dat uit zich ook in het interieur.
Beschrijving
Op de vloer van het halletje liggen bruine cementtegeltjes, met een afmeting van ca. 15
bij 15 cm. De wanden en het plafond zijn bepleisterd en wit geverfd. Er bevindt zich
tegenover de dubbele deur waartoe men het achthoekige salon betreedt, een venster.
Aan het hang-‐ en sluitwerk te zien, is dit een raam dat niet uit het bouwjaar stamt.
Er is in dit smalle halletje een gootsteen, waarvan het aanrecht en de achterliggende
wand bekleed zijn met witte keramische tegels. De kranen zijn verdwenen. Een ander
nagelvast interieurelement is een inbouwkast zonder deuren, die dus enkel bestaat uit
houten planken. Opvallend is de grote groene kluis die aan het beginpunt van het
halletje staat. De metalen kluis is in een nis in de muur gezet. De kluis kan geopend
worden door de vier knoppen te draaien en de juiste combinatie van letters te vormen.
De smalle hal leidt naar een dienstvertrek, maar de ruimtes worden gescheiden door
een houten paneeldeur die wit geschilderd is. De deur heeft een zwarte klink.
Het dienstvertrek heeft een vloer van brede houten planken. De muren en het plafond
zijn bepleisterd en beige geverfd. Een raam geeft uitzicht op de straatzijde. Het venster
kan in het midden geopend worden en heeft een draaislot, dat bestaat uit een balk die
horizontaal of verticaal gezet kan worden.
78
Tot de nagelvaste elementen van het interieur behoort de lift. Deze lift is reeds
besproken bij de beschrijving van de keuken (zie 0.3), de ruimte die onder dit vertrek
gepositioneerd is.
Aan de zuidelijke muur ligt achter de deur een trap naar beneden (richting de keuken)
en naar boven (naar het tweede deel van dit vertrek). De houten deur is wit geverfd en
bevat zes ruitjes, gescheiden door roeden. De trap heeft geen binnenboom en maakt een
halve cirkel. De trapleuning is van een donkere houtsoort. De slanke balusters zijn ook
van hout, maar wit geverfd.
Aangekomen bovenaan de trap is er een beglaasde paneeldeur met een roedeverdeling
die een ruit en twee halve cirkels vormt. Het vertrek boven heeft een houten vloer, wit
bepleisterde wanden en plafond. Er zijn enkele inbouwkasten en wederom de houten
schacht van de lift. Een klein raampje met witte luiken geeft uit op de straat.
Duiding
In het empire is soberheid belangrijk, waardoor raambeslag grotendeels achterwege
wordt gelaten.109 Dat betekent dat volledig zichtbare sluitingen van vensters vermeden
werden. Dit is reeds besproken bij de vertrekken op de begane grond, bijvoorbeeld met
de espagnolettes à bascule waarbij alleen de S-‐vormige greep zichtbaar was.
Met deze kennis vallen de vensters in dit vertrek behoorlijk uit de toon. Vooral de
vensteropening met de draaivergrendeling, waarbij met het sluiten de hele balk in
horizontale positie gezet moet worden, is atypisch voor de empireperiode. Vandaar het
vermoeden dat deze vensters niet uit de bouwtijd zijn.
Helaas zijn er op de kluis geen verwijzingen te vinden naar een fabrikant, waardoor het
lastig is deze te dateren. Wat wel opvallend is, is dat de kluis precies past in de nis van
de muur: de wand is naar deze specifieke kluis gemodelleerd. Dit kan tijdens een
verbouwing gebeurd zijn, maar ook bij het ontwerpen van de oorspronkelijke woning.
109 Everaert, G. (1993), p. 105.
79
De lift werd eerder behandeld bij het bespreken van de keuken (zie ruimte 0.3), waarbij
geconcludeerd werd dat deze waarschijnlijk uit het bouwjaar stamt. De deur bovenaan
de trap, met de roedeverdeling die een ruit vormt, past heel goed in het empire en zal
dus best uit de bouwtijd kunnen stammen.
Waardering
Kunstwetenschappelijk gezien is deze ruimte niet heel interessant, omdat er geen
hoogwaardige, originele interieurelementen (meer) zijn. De deur met empire-‐
roedeverdeling vormt hierop een uitzondering.
Vanuit de (sociale) geschiedenis is dit dienstvertrek wel fascinerend, omdat het een
beeld geeft van hoe de dienstbodes hier, letterlijk onzichtbaar voor en gescheiden van de
familie Voortman, aan het werk waren.
80
1.7 Keuken
Deze ruimte ligt ingeklemd tussen twee dienstvertrekken en bevindt zich ook aan de
straatzijde van het pand. Volgens Derom was deze kamer oorspronkelijk een eetzaal die
in verbinding stond met het salon met de plafondschildering. Later (Derom specificeert
niet wanneer) is het verbouwd tot keuken.
Beschrijving
De vloer van de keuken bestaat uit geelbeige keramische tegels (ca. 20 bij 20 cm), met
een boord van smallere zwarte tegels. Ook de wand bestaat voor het grootste deel uit
dezelfde tegels, ongeveer tot op driekwart van de hoogte. Weer wordt dit afgewisseld
met zwarte tegels: de plint en de bovenste rij tegels zijn zwart, eveneens als een smalle
rij op driekwart hoogte. Het bovenste stuk van de wanden, dat niet betegeld is, is zilver
geverfd.
Het plafond is donkerblauw geverfd, met daar omheen een zilveren band. Het geheel
wordt omkaderd door een zwart geverfde lambriseringslijst met donkerblauwe
accenten.
De keuken heeft twee deuren, die naar naastgelegen dienstruimtes (ruimtes 1.6 en 1.8)
leiden. Beide deuren zijn houten paneeldeuren die zwart geverfd zijn. De westelijke deur
heeft nog een klink, maar dit is een moderne klink en zeker niet uit het bouwjaar. De
houten deurposten zijn zwart geverfd met een donkerblauwe lijn, een combinatie die we
al eerder zagen bij het plafond.
Boven de oostelijke deur is een gestuukt ornament aangebracht. Het bestaat uit een lijst,
die zwart geverfd is, met daarin een festoen. Dat ornament is wit geschilderd, maar er
zijn ook sporen van donkerblauw te vinden.
Het venster, dat uitzicht geeft op de straat, heeft zes ruiten die van elkaar gescheiden
worden door roeden. Het houten kozijn en de roeden zijn zwart geverfd. Aan het hang-‐
en sluitwerk te zien is ook dit raam niet uit het bouwjaar.
81
In het vertrek zijn meerdere aanrechten ingebouwd, in totaal drie. Tegen de oostelijke
wand staan nog de drie zwart betegelde basementen van het aanrechtblad, dat zelf
verdwenen is. In plaats daarvan wordt een houten paneeldeur gebruikt. De gootsteen is
nog wel aanwezig en ligt op de grond onder deur die als aanrecht dient. Ook de moderne
kraan is er nog.
Bij het aanrecht dat tegen de zuidelijke muur aanstaat is geen aanrechtblad meer
aanwezig; in plaats daarvan liggen planken op de zwart betegelde poten. Het derde
aanrecht, tegen de westelijke wand, heeft helemaal geen afdekkende plaat meer, en
bestaat dus alleen nog maar uit drie basementen.
Moderne toevoegingen in deze ruimte zijn de boiler, stopcontacten en lichtknoppen.
Duiding
Deze ruimte is zoals vermeld niet origineel, wat ook te zien is aan de stijl van het
interieur. Vermoedelijk is deze keuken gecreëerd tijdens de grote verbouwing van 1947,
toen ook de westelijke aanbouw tot stand kwam. Onduidelijk is waar de paneeldeuren,
die nu fungeren als aanrechtblad, vandaan komen.
Waardering
Het interieur heeft geen associatie met een bepaalde persoon of plaats. Het getuigt niet
van een bepaalde gebeurtenis of levensstijl. Hierdoor heeft het interieur geen
historische waarde. Ook op artistiek vlak is het interieur niet bijzonder: het is niet op
een bijzondere manier ontworpen, vernieuwend, of een goed voorbeeld van een
bepaalde stijl. Bovendien is het interieur is slechte conditie, want de aanrechten zijn niet
meer intact. Dit brengt ons ertoe de keuken een lage waardering toe te kennen.
82
1.8 Dienstvertrek
Met deze kamer ronden wij de bespreking van de bel-‐etage af. Deze ruimte zit ingeklemd
tussen de keuken (ruimte 1.7) en de achterkamer (ruimte 1.1) en bevindt zich dus ook
aan de straatzijde.
Beschrijving
De vloer bestaat uit smalle houten planken. Alle wanden zijn geheel betegeld met
dezelfde soort keramische tegel als in de naastgelegen keuken, namelijk beige met een
zwarte plint en een dunne lijn zwart aan de bovenkant van de muren. Het plafond is
bepleisterd en in dezelfde kleur beige geschilderd.
De deur die naar de keuken leidt is een eenvoudige beige geverfde houten paneeldeur
met een zwarte deurkruk. De toegang naar de achterkamer is eenzelfde soort deur, maar
heeft geen klink meer. In de zuidelijke muur bevinden zich twee deuren naast elkaar:
één leidt naar de trap en de ander naar de trapkast. Dit zijn ook allebei beige geverfde
paneeldeuren met zwarte deurkrukken.
Tegenover de trapdeur is er in een vensteropening die uitzicht geeft op de straat. Het
houten kozijn is beige geverfd. In het midden kan het raam geopend worden door
middel van een pompspanjolet met greep en trekker. De greep heeft de vorm van een
lus.
In de zuidoostelijke hoek van het vertrek is er een natuurstenen hoekschouw, waarvan
het stookgedeelte omgebouwd is tot kastje. Het kastje heeft twee houten deurtjes die
ook weer beige geverfd zijn. Erin zijn twee planken bevestigd. Boven de mantel hangt
een spiegel. Aan weerszijden van de spiegel zijn sporen van een wandarmatuur te
vinden.
Enkele moderne stopcontacten en lichtknoppen zijn recente toevoegingen aan het
vertrek.
83
De trap naar de tussenverdieping boven het vertrek is een erg eenvoudige houten trap
zonder leuning, balusters of trappaal. Door de trap op te gaan wordt het tweede, hoger
gelegen deel van dit dienstvertrek bereikt.
Hier bestaat de vloer ook uit houten planken. De wanden zijn zalmkleurig geverfd en op
sommige plekken is er nog behangpapier zichtbaar. Het patroon bestaat uit roosjes op
een achtergrond van verticale banen. Aan de bovenkant van het behang bevindt zich een
boord met een slinger van roosjes. Het plafond is gestuukt en verder onversierd gelaten.
Er zijn in de kamer twee eenvoudige witte paneeldeuren, beide in de zuidelijke muur. De
één sluit de kamer af van de trap, en de ander geeft toegang tot een ingebouwde kast.
Beide hebben een smeedijzeren draaihendel.
Tegenover de deuren bevindt zich aan de straatkant een klein venster. Twee ruitjes
worden in het midden gescheiden door een roede. Aan weerszijden zijn luikjes
bevestigd die dicht kunnen klappen in het midden van het venster en vervolgens met
een grendeltje vastgezet kunnen worden.
Duiding
Vermoedelijk, gelet op de wandbekleding met dezelfde soort tegels, is dit vertrek
gelijktijdig met de aangrenzende keuken tot stand gekomen. De interieurelementen – de
hoekschouw, het sluitwerk van het venster, het papierbehang op de verdieping – zullen
dus relatief modern zijn.
Waardering
Het interieur van deze dienstkamer is vanuit artistiek oogpunt niet heel interessant,
omdat er geen hoogwaardige, originele interieurelementen (meer) zijn. Deze lage
waardering wordt versterkt door de slechte staat waarin het interieur is (met name de
bovenverdieping met het afgescheurde papierbehang).
84
Oorspronkelijke pand
Gelijkvloers
Bel-‐etage
Tweede verdieping
Derde verdieping
85
2.1 Overloop
De monumentale empiretrap (zie ruimte 1.3) leidt naar deze overloop. Het is een
betrekkelijk kleine ruimte van waar uit een gang loopt die toegang geeft tot de kamers
op deze verdieping. De gang reikt tot een tweede overloop aan de westelijke kant van
het pand, waar zich de diensttrap bevindt.
Beschrijving
Op de vloer ligt een eikenhouten visgraatparket. De wanden hebben een blauw geverfde
houten plint en zijn verder bepleisterd en beige geschilderd. De conditie is zeer slecht te
noemen: vrijwel overal treden verkleuringen, vochtplekken, schimmel en scheuren in de
pleisterlaag op.
Boven het trapgat is een fraaie ronde plafondschildering aangebracht, die eveneens in
erbarmelijke staat is. De pleisterlaag waarop de afbeelding geschilderd is, is op veel
plekken gescheurd, waardoor witte lacunes het plafondstuk verstoren.
De plafondschildering bestaat uit een cirkel rond de aanzet van de kroonluchter, met
daar omheen vier grote en vier smallere trapeziumvormen. Elk vak wordt steeds
omkaderd door een geschilderde gouden lijst.
De vier grote trapezia volgen steeds dezelfde symmetrische opbouw van twee
fantasievogels aan weerszijden van een cartouche. De vogels zijn identiek qua houding,
maar verschillen in kleur: sommige vogels hebben blauwe vleugels, andere gele of
groene. In het cartouche is een klein portretje van een buste aangebracht.
Uit de cartouche ontspringt een fruitschaal. De fruitschalen bevatten per paneel steeds
een verschillende selectie van fruit, maar zijn altijd vol met rijpe vruchten. Er zijn onder
meer appels, peren, witte en rode druiven en kersen te zien.
De kleinere, smallere vlakken zijn identiek en tonen een cartouche met daarin een
gouden antropomorf hoofd met gesloten ogen tegen een lichtgroene achtergrond.
86
Daarboven is een schelpmotief geschikt met daarboven een gouden ornament. Zoals op
onderstaande afbeelding te zien is, zijn de uitvoeringen erg verschillend in kwaliteit. Het
paneel bij de noordelijke muur (derde van links) is bijvoorbeeld veel fijner dan die aan
de westelijke kant (tweede van links). Dit wijst erop dat er meerdere schilders
verantwoordelijk zijn voor de uitvoering.
Er zijn op de overloop vier deuren: één in de noordelijke wand en drie in de oostelijke
wand (van die drie is één een kastdeur, de andere gaan naar ruimte 2.8). Het zijn alle
eenvoudige houten paneeldeuren die blauw geverfd zijn. Alleen de deur in de
noordelijke muur heeft nog een deurklink.
Een venster in de zuidelijke muur geeft uit op de tuin. Het houten venster en het kozijn
zijn in dezelfde kleur geverfd als de deuren en de plint in het vertrek. Het raam kan in
het midden geopend worden door middel van het pompspanjolet dat nog aanwezig is.
De trap is reeds behandeld bij de beschrijving van de trapzaal (ruimte 1.3), het moge
volstaan hiernaar te verwijzen.
Onder het venster is een witte radiator aangebracht. Aan het plafond, waar
oorspronkelijk een kandelaar hing, hangt een kabel met een gloeilamp. Recente
toevoegingen aan het interieur zijn moderne stopcontacten en lichtknoppen.
Duiding
We zullen hier verder uitweiden over de plafondschildering. De vormentaal met
natuurlijke vruchten in antieke vazen, vogels en mythologische figuren, en de levendige
kleuren van het geheel, passen heel goed in de mode van de eind achttiende en begin
negentiende eeuw.110 Een beroemde decoratieschilder die in Gent actief is geweest in
deze stijl, is de eerder genoemde Antoine Plateau. Hij werkte ook regelmatig samen met
architect J.B. Pisson, doch kan dat hier niet het geval geweest zijn omdat Plateau reeds in
1815 overleed.
110 Bergmans, A. (2010), p. 360.
87
Derom merkt op dat schilderingen zoals deze vervaardigd werden door
interieurschilders die zich uitsluitend bezig hielden met bepaalde decors. 111 Mijn
vermoeden is dat, vanwege de wisselende kwaliteit van de plafondschildering, er
meerdere schilders voor deze schildering verantwoordelijk zijn.
Helaas is de decoratieschilderkunst aan het begin van de negentiende eeuw in studies
over interieurkunst nog onderbelicht gebleven.112 In de studies van De Leye en Sabo,
over empire-‐interieurs in Gent, wordt nergens melding gemaakt van soortgelijke
kleurige plafondschilderingen. Er is dus geen vergelijkingsmateriaal voorhanden.
Waardering
Hoewel de ruimte in erg slechte conditie is, is het interieur belangrijk vanwege de
plafondschildering. Hoewel ondersteunende literatuur ontbreekt, kan voorzichtig
gesteld worden dat de schildering zeldzaam is, omdat er in de bestaande studies geen
melding gemaakt wordt van soortgelijke plafondschilderingen. Met een restauratie kan
de schade hersteld worden en krijgt de schildering weer haar oude uitstraling terug.
111 Derom, S. (1995), p. 12. 112 Bergmans, A. (2010), p. 359.
88
2.2 Kamer
Deze kamer bevindt zich aan de tuinzijde en kan betreden worden via de overloop
(ruimte 2.1). Tegen de westelijke muur is een schouw geplaatst. De oostelijke muur is
niet recht maar heeft afgeschuinde hoeken. De tweede verdieping was het privéterrein
van de familie Voortman, en deze ruimte kan dus een slaap-‐ of zitkamer geweest zijn.113
De notariële akte van notaris Hellebaut geeft hierover geen uitsluitsel.
Beschrijving
Op de vloer liggen planken van een donkere houtsoort. De wanden hebben een witte
houten plint en zijn verder blauw geverfd. Het plafond heeft een lichtblauwe kleur en
wordt omkaderd door een witte lijst met goudenkleurige boord.
De houten paneeldeur die toegang geeft tot het vertrek is beschadigd: een deel van de
deur ontbreekt. De deur is wit geverfd en heeft geen klink meer. Hetzelfde geldt voor de
andere deur in het vertrek.
Tegenover de deuren geven drie ramen uitzicht op de tuin. De vensters zijn identiek: het
gaat om rondboogvensters met een interessante roedeverdeling die een ruit vormen. De
houten kozijnen en roeden zijn wit geschilderd. Aan alle ramen is nog het authentieke
draaispanjolet bevestigd.
De schouw heeft een vrij sobere mantel, opgetrokken in een donkere natuursteen. De
schouwbalk wordt gedragen door twee witte voluten. De boezem is wit geverfd en heeft
twee betimmerde gouden lijsten. De vakken binnen de lijsten zijn lichtblauw gekleurd.
Er zijn twee witte radiatoren tegen de zuidelijke wand geplaatst. Verder zijn er moderne
stopcontacten en lichtknoppen aangebracht.
113 Derom, S. (1995), p. 13.
89
Duiding
Uit oude foto’s, bijvoorbeeld die in de publicatie van Dienst Monumentenzorg van de
Stad Gent114, weten we dat in deze ruimte in de jaren ‘90 chinoiserie papierbehang
aangebracht was, van het type tuin met bloemen en vogels. Wellicht dat dit de
oorspronkelijke wandbekleding was; hier kunnen wij enkel naar gissen. In elk geval is
de huidige blauwe kleur van de wanden niet origineel.
De vensters in dit vertrek zijn erg zeldzaam. Everaert noemt ze als uitzondering op de
anders zo sobere vensters tijdens het empire in Gent, die alleen af en toe een versierd
bovenlicht hadden. Bovendien is het authentieke ingewerkte draaispanjolet nog intact,
met de reeds bekende S-‐vormige greep. Zoals eerder besproken, is dit sluitwerk typisch
voor het empire in Gent. De ramen met de bijzondere roedeverdeling zijn dus van hoge
waarde.
Waardering
Het is betreurenswaardig dat het chinoiserie papierbehang ergens in de afgelopen
twintig jaar vervangen is door blauwe verf. Gelukkig zijn de drie bijzondere ramen niet
verdwenen, hoewel een enkel ruitje gesneuveld is. De roedeverdeling is op een
bijzondere manier vormgegeven, uitzonderlijk voor het empire in Gent. Hieruit blijkt de
originaliteit van de architect J.B. Pisson.
114 Van Doorne, G. (red.) Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1993).
90
2.3 Badkamer
Deze badkamer ligt aan de tuinzijde en is te bereiken vanaf de overloop bij de diensttrap
(ruimte 2.5) of vanuit de naastgelegen hoekkamer (ruimte 2.4). Hoewel deze ruimte
duidelijk verbouwd is, heeft zij waarschijnlijk wel de oorspronkelijk afmeting behouden.
Notaris Hellebaut heeft het in zijn inventaris namelijk over een cabinet op den hof,
waarmee alleen deze betrekkelijk kleine ruimte aan de tuinzijde bedoeld kan worden.115
Beschrijving
Op de vloer liggen witte cementtegels, omzoomd door een rij zwarte cementtegels. Ze
zijn erg vuil, versleten en op sommige plekken gebarsten. De wanden zijn grotendeels
betegeld met keramische witte tegels, daarboven is de muur rood geverfd. De
wandbetegeling wordt afgesloten door een rij zwarte tegels. Op de plek waar de
gootsteen bevestigd is, is de wand bepleisterd. Het plafond is bepleisterd en rood
geverfd.
De deur vanaf de gang is erg eenvoudig: een houten paneeldeur die aan de buitenkant
blauw en aan de binnenkant wit geverfd is. Er is geen klink meer aanwezig. De deur die
naar de naastgelegen hoekkamer leidt is ook een wit geverfde paneeldeur, zonder klink
of sleutelplaatje.
Er is in het vertrek één raam, dat uitzicht over de tuin geeft. Het houten kozijn en de
roeden zijn wit geverfd.
Tegen de oostelijke muur is een badkuip ingebouwd, die betegeld is met zwarte tegels.
De kranen zijn niet meer aanwezig. De gootsteen, die tegen de westelijke wand geplaatst
is, heeft nog wel een kraan. Langs het ingebouwde bad is een losse badkuip geplaatst,
waarvan de herkomst onduidelijk is. Ook staan er in de ruimte een bidet en een toilet,
die niet aan een muur bevestigd zijn.
115 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
91
Duiding
Vermoedelijk stamt het huidige uiterlijk van deze kamer uit 1947, toen er een grote
verbouwing plaatsvond. Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te wijden over
het interieur.
Waardering
Het interieur van dit vertrek is niet oorspronkelijk en toont geen originaliteit,
creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Wij geven het interieur
derhalve een lage waardering.
92
2.4 Hoekkamer
Deze kamer ligt in de westelijke afgeschuinde hoek van het pand, dus precies boven het
achthoekige salon. De hoekkamer is echter een stuk kleiner en bovendien niet
achthoekig: één korte zijde heeft afgeschuinde hoeken, de andere zijdes zijn recht. De
kamer kan bereikt worden via de overloop (ruimte 2.5) en bevat een deur die leidt naar
de aangrenzende badkamer (ruimte 2.3).
Beschrijving
Een parket in visgraatmotief siert de vloer van deze kamer. Ongeveer in het midden van
de vloer is een fikse beschadiging aan het parket aangebracht; het lijkt erop alsof er ooit
stukken uitgezaagd en vervolgens weer teruggelegd zijn. Het parket is slecht
onderhouden en vertoont veel verkleuringen.
De wanden zijn bepleisterd en beschilderd in een zachtgele kleur. Vooral richting het
plafond is het erg vuil. De raamopening in het vertrek wordt geflankeerd door twee
betimmerde zuilen, die beschilderd zijn met verticale strepen in wit en dezelfde
zachtgele kleur als de wanden. Ook het plafond is bepleisterd en zachtgeel beschilderd.
De pleisterlaag is op veel plekken gescheurd en laat de witte grondlaag zien.
Er zijn in het vertrek drie deuren: de toegangsdeur vanaf de overloop, een kastdeur en
de deur naar de badkamer. Het zijn houten paneeldeuren, waarvan de deurstijlen wit en
de panelen zachtgeel geverfd zijn. De klinken zijn niet meer aanwezig.
Het venster bevindt zich aan de tuinzijde. Het gaat om twee grote ramen die in het
midden geopend kunnen worden door een niet-‐ingewerkt pompspanjolet met trekker
en moderne greep. Het glas uit het rechterraam is verdwenen en vervangen door een
houten plaat. Er is een bovenlicht zonder roedeverdeling. Het houten kozijn, dat wit
geverfd is, is vooral linksonder behoorlijk verrot. Er is een natuurstenen vensterbank
die doorloopt over de gehele wand.
93
Onder het venster bevindt zich een radiator. Er zijn moderne lichtknoppen en
stopcontacten. In het vertrek ligt een losse gootsteen op de vloer; de herkomst is
onduidelijk.
Duiding
Het venster is, gelet op het sluitwerk en de roedeverdeling, waarschijnlijk niet origineel.
Vensters in de eerste decennia van de 19de-‐eeuw hadden namelijk een indeling van zes
of acht vlakken.116 Ook het sluitwerk past stilistisch gezien niet in het empire, gelet op de
andere spanjoletten die wel origineel zijn.
Waardering
Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige, originele interieurelementen. Daarnaast is het
parket beschadigd en zijn de wanden en het plafond erg slecht onderhouden. Hierdoor
kennen wij het interieur een lage waardering toe.
116 Everaert, G. (1993), p. 100.
94
2.5 Overloop
Dit is de overloop bij de diensttrap aan de westelijke kant van het pand. Het geeft
toegang tot ruimtes 2.3 en 2.4, evenals tot de westelijke aanbouw. Ook is er hier een
andere trap, die naar de zolderverdieping leidt. Het vertrek staat via een gang in
verbinding met de overloop bij de representatieve trap.
Beschrijving
Een visgraatparket siert de vloer. De wanden hebben een blauwe plint en beige muren,
net zoals bij de eerder besproken overloop (ruimte 2.1). Ook hier zijn de muren erg vuil
en beschadigd. Hetzelfde geldt voor het bepleisterde plafond, waarvan er lagen
loskomen. In één van de muren is een nis uitgespaard; wellicht dat hier vroeger een
beeld prijkte.
In de muur aan de straatkant is een vensteropening. Zes ruiten, waarvan twee stuk en
vervangen door houten platen, worden gescheiden door houten roedes. Het houten
kozijn en de roedes zijn blauw geschilderd. De vergrendeling bestaat uit een ingewerkte
pompspanjolet waarvan alleen de greep zichtbaar is.
De ronde houten trap naar de ondergelegen tussenverdieping (ruimte 1.6) heeft een
trapleuning van een donkere houtsoort. De slanke balusters zijn wit geverfd. Eén
baluster ontbreekt.
De houten steektrap naar de derde verdieping maakt een hoek en heeft derhalve een
bovenkwart. Ook hier zijn er slanke balusters aangebracht. De trapkasten zijn blauw
geverfd, dezelfde kleur als de plint en het raamkozijn. In de lagere kast bevindt zich het
katrol van de lift. In de hogere trapkast bevindt zich een toilet.
Onder het venster is een witte radiator geplaatst. Er zijn moderne lichtknoppen en
stopcontacten aangebracht.
95
Duiding
Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te weiden over het interieur.
Waardering
De kernelementen van het interieur zijn de twee diensttrappen. Vooral de trap naar de
zolder, met in de kast een gemak, heeft een historische waarde doordat het getuigt van
de levensstijl in het begin van de negentiende eeuw.
Desalniettemin tonen de trappen geen hoge graad van vakmanschap, vormgeving of een
associatie met een bepaalde stijl of persoon. Wij beoordelen de waarde van het interieur
van deze overloop, dat bovendien in slechte conditie verkeert, als laag.
96
2.6 Keuken
Tegenover de badkamer (ruimte 2.3) bevindt zich aan de straatkant deze keuken. Het
interieur is hier, net zoals bij de badkamer, niet oorspronkelijk. Volgens Derom is de
tweede verdieping in 1947 omgebouwd tot aparte woning.117 Vandaar dat er ook op
deze verdieping een keuken is. Oorspronkelijk zat er op deze plek een slaapkamer.118
Beschrijving
De vloer is versierd met beige keramische tegels met zwarte en rode lijnen, die
rechthoeken vormen. Op enkele plekken zijn de tegels gebarsten en/of verdwenen. De
wanden zijn tot op zekere hoogte ook met beige tegels aangekleed. De plint en de
bovenste rij tegels zijn zwart. Daarboven is de muur bepleisterd en beschilderd met
groene verf. Dit geldt ook voor het plafond. Er treden veel vochtplekken op. Een witte
kooflijst met groene balk omkadert het plafond.
De deur vanaf de overloop is een houten paneeldeur met een moderne klink en een
moderne sleutelplaat. De deur naar het aangrenzende vertrek 2.7 is identiek. De houten
deurposten zijn wit geverfd.
Het enige venster bevindt zich aan de straatzijde. Een breed raam in het midden wordt
geflankeerd door twee smallere ramen. De twee laterale smallere venster kunnen
geopend worden. De houten roedes en het kozijn zijn beige geverfd.
Onder het venster is een witte radiator geplaatst. Ook zijn er moderne lichtknoppen en
stopcontacten in het vertrek aangebracht.
Tot de nagelvaste elementen van het interieur behoren het aanrecht en de
keukenkastjes. Het aanrecht heeft zwarte kunststof deurtjes en lades. Het aanrechtblad
117 Derom, S. (1995), p. 5. 118 Blijkt uit de notariële akte van notaris Hellebaut (1831). Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
97
is van wit kunststof. De kranen zijn verdwenen. De keukenkastjes op ooghoogte zijn ook
zwart met van binnen witte plankjes. De gootsteen is van metaal.
Duiding
Het interieur is duidelijk 20ste-‐eeuws, te zien aan de kleuren, het aanrecht en het venster.
Wij zullen er niet verder over uitweiden.
Waardering
Het interieur van dit vertrek stamt niet uit de bouwtijd en vertoont geen originaliteit,
creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Om deze redenen wordt
het interieur door ons laag gewaardeerd.
98
2.7 Kamer
Deze langwerpige kamer aan de straatkant heeft aan de twee korte zijdes doorgangen:
aan de westelijke kant naar de keuken (ruimte 2.6) en aan de oostelijke kant naar de
hoekkamer (ruimte 2.8). Ook dit vertrek stamt in huidige vorm uit de 20ste eeuw;
oorspronkelijk zal hier een slaapvertrek of kabinet geweest zijn.
Beschrijving
Op de vloer ligt parket met Versaillespatroon. Het is in slechte conditie met vele
verkleuringen en vochtplekken. De wanden zijn bepleisterd en wit geverfd en hebben
een houten plint. Het plafond is ook bepleisterd en wit geschilderd.
In de westelijke muur, latent van de doorgang naar de keuken (ruimte 2.6), is een
houten kast ingebouwd. Het lijkt om een servieskast te gaan: het onderste gedeelte
bestaat uit kastjes en het bovenste deel omvat houten planken.
De deur naar de keuken is een vrij eenvoudige deur, gemaakt van dezelfde houtsoort als
de inbouwkast. Het heeft een moderne deurklink. De toegang naar de hoekkamer
(ruimte 2.8) is geen deur maar een houten toog met ronde boog.
De noordelijke wand wordt voor het grootste deel ingenomen door een vensteropening.
Het gaat om drie ramen waarvan de middelste het breedst is. De flankerende smallere
ramen kunnen geopend worden. Ook in de lengte worden de ramen gescheiden door
een roede. Het kozijn en de roedes zijn van hout en wit geverfd. De vensterbank is van
een donkere natuursteen.
Onder het venster is een witte radiator geplaatst. In het vertrek bevinden zich moderne
lichtknoppen en stopcontacten.
Duiding
Wij achten het niet noodzakelijk verder in te gaan op het interieur.
99
Waardering
Het interieur van deze ruimte is niet oorspronkelijk, bijzonder of zeldzaam. Het parket
in Versaillespatroon zou nog enige artistieke waarde kunnen hebben, ware het niet dat
de conditie ervan slecht is. Wij komen tot een lage waardering van het interieur.
100
2.8 Hoekkamer
Met dit vertrek ronden wij de bespreking van de tweede verdieping af. Deze grote
hoekkamer ligt aan de oostelijke kant van het pand en strekt zich uit vanaf de straatzijde
tot de tuinzijde. Zij kan betreden worden vanaf de overloop (ruimte 2.1) of vanaf de
aangrenzende kamer (ruimte 2.7). De kamer staat ook in verbinding met de oostelijke
aanbouw, waarvan het interieur later besproken zal worden.
Beschrijving
Op de vloer ligt een eikenhouten visgraatparket. Op meerdere plekken, bijvoorbeeld ter
hoogte van de schouw, komen vlekken voor, waarschijnlijk als gevolg van
vochtinfiltratie.
De wanden aan de straatzijde zijn betimmerd met witte lambrisering met daarboven
zachtgeel geverfde bepleistering. Aan de tuinzijde hebben de muren enkel een witte
plint, en verder zijn ze bepleisterd en zachtgeel geschilderd. De straatzijde is in redelijke
conditie, terwijl de muren aan de tuinzijde veel scheuren, schimmel en vochtplekken
vertonen.
Het plafond is bepleisterd en op een witte kooflijst na onversierd gelaten. Het is in
slechte conditie door de schimmelplekken.
De deuren die leiden naar de overloop en de toog naar ruimte 2.7 zijn reeds beschreven.
De toegang tot de aanbouw is een eenvoudige wit geverfde houten paneeldeur die
beschadigingen vertoont.
Het venster aan de straatzijde is identiek aan de vensters in de keuken en de
aangrenzende kamer (ruimtes 2.6 en 2.7): drie ramen waarvan de middelste het
breedste is. Het houten kozijn en de houten roedes zijn wit geverfd. Er zijn twee krukken
om de smallere vensters te openen.
101
De vensteropening aan tuinzijde wordt geflankeerd door blinde ramen. Het venster
bestaat uit zes ruiten die in de lengte en breedte gescheiden worden door roedes en
wordt in het midden geopend door een ingewerkte pompspanjolet. Het houten kozijn en
de roedes zijn wit geverfd. Er is een donkere natuurstenen vensterbank aanwezig. Onder
de vensters zijn witte radiatoren bevestigd.
Tegen de westelijke wand is een schouw geplaatst. De boezem is zachtgeel geverfd met
daarop een witte decoratie van twee gestileerde pilaren met dak. De mantel is zeer
sober uitgevoerd in bruine natuursteen, zonder enige decoratie. De stookwand is
opgetrokken in rode baksteen.
Duiding
De schouw en het straatvenster doen erg 20ste-‐eeuws aan. Het venster aan de tuinzijde is
hoogstwaarschijnlijk wel origineel, omdat het de indeling in zes vlakken heeft die erg
gangbaar was aan het begin van de negentiende eeuw. Hoewel het raam niet de zo
typische espagnolette à bascule heeft, die wel aanwezig is bij bijvoorbeeld de blauwe
kamer (ruimte 2.2) op deze verdieping, is de pompspanjolet wel ingewerkt: ook
kenmerkend voor het empire.
Waardering
Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige, originele interieurelementen. Bovendien zijn
het plafond en de wanden in slechte conditie. Dit brengt ons ertoe het interieur laag te
waarderen.
102
Oorspronkelijke pand
Gelijkvloers
Bel-‐etage
Tweede verdieping
Derde verdieping
103
3.1 Gang
De trap die beschreven is bij de tweede overloop (ruimte 2.5) leidt naar deze gang op de
derde verdieping. De gang loopt vanaf de westelijke kant helemaal door naar de
oostelijke kant van het woonhuis maar kan in het midden afgesloten worden door een
deur. Alle vertrekken op deze verdieping zijn via deze gang bereikbaar.
Beschrijving
Op de vloer liggen houten planken. De wanden zijn bepleisterd en wit geverfd. De plint
heeft een grijsblauwe kleur, dezelfde kleur als de deurkozijnen. Aan de westelijke kant
van de gang staan houten stutten.
De deur die de gang in tweeën deelt bevindt zich direct naast de trap. Het gaat om een
houten paneeldeur die wit geverfd is met bruine paneelomlijstingen. De klink is niet
meer aanwezig. Het houten kozijn van de deur is gebroken wit geverfd.
Duiding
Er zijn geen aanwijzingen dat deze gang niet origineel is.
Waardering
Het interieur van de gang (de vloer, de wandbekleding, het plafond en de deur) is niet
van een hoge kwaliteit of zeldzaamheid. Toch is het prijzenswaardig dat de gang
waarschijnlijk nooit verbouwd is.
104
3.2 Kamer
Deze kamer bevindt zich aan de westelijke kant van het woonhuis. Ze ligt aan de
straatkant en heeft aan die zijde een schuin dak. Dit vertrek was de slaapplek van de
dienstmeid of knecht.
Beschrijving
Op de vloer ligt een donkere vloerbedekking. Alle vier de wanden, ook de schuine muur
aan de straatzijde, zijn met papier bekleed. Het papierbehang bestaat uit een repetitief
patroon van manden met blauwe en roze bloemen tegen een beige achtergrond.
De schuine muur is rechts van het venster voor een deel doorgebroken, waardoor de
onderliggende rottende houten structuur zichtbaar is. Dit heeft als gevolg dat ook het
papierbehang op deze plek in slechte conditie is: bijna de hele verticale baan is
weggescheurd.
De westelijke wand bevat een deurtje met daarachter een bergruimte. Doordat het
deurtje ook behangen is, valt het op het eerste gezicht niet op. De aanwezigheid wordt
verraden door de greep. Het deurtje sluit en opent niet meer goed omdat het los is
gekomen van het onderste scharnier.
Het lage plafond is bedekt met een witte pleisterlaag, die op sommige plekken
afbladdert.
De deur naar het vertrek is een eenvoudige wit geverfde paneeldeur, waarvan de
deurklink verdwenen is. Het enige venster in het vertrek, aan de straatzijde, bestaat uit
twee ramen die in het midden geopend kunnen worden door middel van een
pompspanjolet. De ramen kunnen van binnen afgedekt worden door twee houten luiken,
die in het midden gesloten worden met een schuifslot. De houten luiken, het kozijn en de
vensterbank zijn wit geverfd.
105
Tegen de oostelijke muur is een wastafel bevestigd. De beige wastafel heeft twee kranen.
Er is geen spiegel, maar de nog aanwezige bevestigingshaken verraden dat die er wel
ooit geweest is.
De technische voorzieningen omvatten de witte radiator onder het venster en relatief
oude, ronde zwarte stopcontacten en lichtknoppen.
Duiding
De vloer is het enige originele interieurelement. De dakkapel met het venster is
waarschijnlijk pas in de 20ste-‐eeuw toegevoegd. Dit concluderen wij uit de tekening bij
de bouwaanvraag, en uit een briefhoofd van rond 1900 waarop het Huis Voortman is
afgebeeld en er geen dakkapellen te zien zijn. Het behangpapier ziet er 20ste-‐eeuws uit.
Ook de wasbak is een meer moderne toevoeging.
Waardering
Er zijn geen hoogwaardige originele interieurelementen meer aanwezig. Bovendien is
het vertrek in slechte conditie. Wel heeft de kamer historische waarde: ze is belangrijk
voor de typologie van de woning, omdat hier de bediendes verbleven. Daarom kennen
wij het interieur een gemiddelde waardering toe.
106
3.3 Kamer
Deze kamer bevindt zich naast ruimte 3.2 aan de straat. De muur aan de straatzijde is,
net als de hiervoor beschreven ruimte, schuin. Ook deze kamer was oorspronkelijk een
slaapvertrek voor de bediendes of knechten.
Beschrijving
Op de vloer ligt een donkere vloerbedekking met veel vuile plekken. De wanden en het
plafond zijn bepleisterd en wit geverfd. Vooral de schuine muur is in slechte conditie:
hier is de bepleistering voor een groot deel afgebladderd. Ook de horizontale balk op
deze muur is bijna helemaal ontdaan van de bepleistering.
De toegangsdeur is een eenvoudige witgeverfde paneeldeur. In de westelijke muur
bevindt zich een witte kastdeur met een schuifslot. In de zuidelijke muur is er een
identieke kastdeur. Het enige venster in het vertrek bevindt zich in de noordelijke muur
en kijkt uit over de straat. Het gaat om twee raampjes die in het midden geopend
kunnen worden door middel van een pompspanjolet. Er zijn houten luiken, die gesloten
worden met een schuifslot. Onder de vensteropening is een radiator aangebracht.
In de westelijke muur is naast de kastdeur een wastafel. Ze heeft een kraan en boven de
wasbak enkele vestigingshaken voor een plankje dat ontbreekt. Rechts van de wastafel
is een relatief oude, ronde lichtknop en een stopcontact aangebracht.
Duiding
Net zoals in het voorgaande vertrek, is de dakkapel met het venster niet origineel. Ook
de wasbak is een 20ste-‐eeuwse toevoeging.
107
Waardering
Deze ruimte heeft geen hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. Toch heeft ook
deze kamer weer historische waarde vanwege de associatie met het leven van
bediendes in de negentiende eeuw. Het interieur krijgt een gemiddelde waardering.
108
3.4 Hoekkamer
Deze kamer is gelegen aan de westelijke afgeschuinde hoek van het woonhuis, aan de
kant van de tuin. De oorspronkelijke functie was slaapvertrek voor de dienstmeid of
knecht.
Beschrijving
Op de vloer ligt grijze vloerbedekking. De wanden en het plafond zijn bepleisterd, met
uitzondering van de grote wand aan de tuinzijde; hier is behangpapier aangebracht. Het
motief bestaat uit een klein repetitief patroon van lichtblauwe bloemetjes tegen een
witte achtergrond. Het plafond is in zeer slechte staat, en vooral de gebinten zijn
behoorlijk aan het rotten.
De vensteropening heeft de vorm van een halve cirkel. Voor het middelste deel van de
ramen is een houten plank gespijkerd, waardoor alleen de kleinste buitenste ramen
zichtbaar zijn. Die worden gescheiden door houten roedes. Zowel de roedes als het
kozijn zijn wit geverfd. Boven het raam bevindt zich nog een ijzeren gordijnroede met
ringetjes, hoewel de gordijnen zelf verdwenen zijn.
Duiding
J.B. Pisson liet hier, op de zolderverdieping, de halfronde vensters van de
benedenverdieping terugkomen, zoals ook te zien is op het ontwerp voor de
tuingevel.119 Dit venster is dus uit het bouwjaar. Het behangpapier is, aan het patroon te
zien, een 20ste-‐eeuwse toevoeging.
Waardering
Er zijn, met uitzondering van het halfronde venster, geen bijzondere of hoogwaardige
interieurelementen. Bovendien verkeert het interieur in een slechte conditie. Het heeft
119 Voor dit ontwerp, zie Derom, S. (1995).
109
wel historische waarde vanwege het belang van dienstvertrekken voor de typologie van
dergelijke huizen.
110
3.5 Kamer
Deze ruimte ligt aan de tuinzijde en grenst aan de westelijke hoekkamer (ruimte 3.4).
Ook deze kamer behoorde tot het terrein van de huishoudelijke hulp.
Beschrijving
Op de vloer liggen kunststof platen. De wanden zijn bekleed met witte triplex platen.
Sommige muren zijn wit bepleisterd. Ook het plafond is bepleisterd en wit geverfd, en in
zeer slechte conditie.
De toegangsdeur is een paneeldeur die wit geverfd is en die geen deurbeslag meer heeft.
Het venster, dat in de schuine muur aangebracht is, heeft een wit houten kozijn en wordt
door een roede in tweeën gedeeld. Met een verroeste metalen hendel kan het raam
geopend worden.
In de oostelijke wand is een klein kastje met puntdak ingebouwd. Aan de muren hangen
verschillende half afgescheurde posters. Onder het venster staat een radiator.
Er is een in het oog springende afvoerpijp aan de oostelijke muur bevestigd.
Duiding
Aan het interieur – het venster, de wand-‐ en vloerbedekking met platen – te zien, is deze
kamer duidelijk nieuwer dan de andere (eerder besproken) vertrekken op de zolder.
Het huidige uiterlijk zal uit de 20ste-‐eeuw stammen.
Waardering
Het interieur bevat geen originele elementen en is in slechte conditie. Er zijn geen
hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. De ruimte krijgt een lage waardering.
111
3.6 Kamer
Deze betrekkelijk kleine kamer ligt aan de straatkant van het huis. Vermoedelijk was dit
een zitkamer of kabinetje voor de bediendes.
Beschrijving
De vloer in dit vertrek bestaat uit brede houten planken. De wanden zijn behangen met
een donkerrood tafereel ontleend aan toile de Jouy, maar grote stukken papier komen
los van de muur. Op de oostelijke muur is bijvoorbeeld een groot deel van de bovenste
laag behang verdwenen, waardoor er een kale muur en/of onderliggend behang
zichtbaar is.
De vensteropening in de dakkapel bevindt zich aan de straatzijde en bevat twee ramen
die in het midden geopend kunnen worden met een pompspanjolet. Zoals in eerdere
kamers beschreven, kunnen ook hier de ramen van binnenuit afgesloten worden door
houten luiken. Het kozijn, de vensterbank en de luiken zijn wit geverfd. Onder het
venster is een witte radiator geplaatst.
Duiding
Het behang uit dit vertrek is niet oorspronkelijk. Doordat het deels afgescheurd is,
kunnen wij de onderliggende krant bekijken en dateren op 1951. In of vlak na dat jaar is
het papierbehang dus aangebracht.
Daarvoor was er ander papierbehang op de wanden bevestigd, wat blijkt uit de
onderliggende lagen (zie afbeelding hieronder). Dit behang is zodanig beschadigd dat
het niet goed bestudeerd en dus gedateerd kan worden.
112
Waardering
Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige originele interieurelementen. De kamer heeft
historische waarde omdat het een dienstvertrek was en het dus associaties heeft met die
klasse. Het interieur krijgt een gemiddelde waardering.
113
3.7 Kamer
Deze ruimte ligt aan de straatkant en grenst aan de hiervoor besproken ruimte 3.6.
Beschrijving
Op de vloer liggen houten planken. De wanden, met wit houten plint, zijn met blauw
papier behangen, maar de wandbekleding hangt op meerdere plekken los. Onder het
venster zijn er witte platen aan de muur bevestigd. Het plafond is bepleisterd en wit
geschilderd.
Het venster in de dakkapel bestaat uit twee ramen die in het midden geopend kunnen
worden met een pompspanjolet. In tegenstelling tot de eerder besproken ruimtes, zijn er
hier geen houten luiken om het venster af te dekken. Onder het venster staat een witte
radiator.
In de oostelijke muur zit achter twee houten deuren een inbouwkast verstopt. Links is
de achterwand betegeld met zachtroze keramische tegels. Er is een kleine tl-‐buis en een
plankje. Hier bevond zich vroeger ongetwijfeld een wastafel. De rechterkant van de kast
heeft alleen een plankje.
Duiding
Door het loszittende behang kan de onderliggende krant bestudeerd worden: het jaar is
1953. De wandbekleding zal dus in 1953 aangebracht zijn. Ook de dakkapel met het
venster is niet oorspronkelijk. Dit geldt ook voor de inbouwkast.
Waardering
Er zijn geen hoogwaardige oorspronkelijke interieurelementen in dit vertrek. Het
interieur heeft historische waarde, omdat dienstvertrekken belangrijk zijn voor de
typologie van de woning. Het interieur wordt een gemiddelde waardering toegekend.
114
3.8 Hoekkamer
Deze ruimte bevindt zich aan de oostelijke kant van het woonhuis en is waarschijnlijk
gebruikt als bergruimte.
Beschrijving
De vloer bestaat uit houten planken. De wanden zijn beschilderde baksteen. Het plafond
is bepleisterd. Ook hier keert het halfronde venster terug. Er zijn houten planken voor
getimmerd.
Wij zullen deze ruimte verder niet behandelen, omdat er over het interieur nauwelijks
iets op te merken valt.
115
Aangebouwde vleugels
Oostelijke vleugel (1840-‐1844)
Westelijke vleugel (1947)
116
Introductie
In 1840-‐1844 werd deze vleugel aan het oorspronkelijke pand gebouwd.120 De begane
grond huisvest de stook-‐ en opslagruimtes en zal verder buiten beschouwing worden
gelaten. De bel-‐etage (eerste verdieping) is niet te betreden, omdat het oorspronkelijke
pand op dit niveau niet intern verbonden is met de aanbouw. Alleen de vertrekken op de
tweede verdieping zullen dus besproken worden.
120 Everaert, G. (1993).
117
O.1 Salon
Dit grote salon kan betreden worden via de hoekkamer (ruimte 2.8) in het
oorspronkelijke woonhuis. De salon vormt een contrast met de vertrekken op dezelfde
verdieping in het oorspronkelijke pand, omdat het rijkelijker gedecoreerd is. Het heeft
bijvoorbeeld een schouw met spiegel en twee deurstukken.
Beschrijving
Op de vloer liggen brede houten planken. De noordelijke wand (aan de straatkant) is
geheel met triplex platen betimmerd, wat ook geldt voor de korte oostelijke zijde van
het vertrek. De zuidelijke wand (aan de tuinzijde) en de westelijke muur zijn ontkleed en
laten een kale pleisterlaag zien. Alleen de lichtblauwe lambrisering met zachtgeel
rechthoekig lijstwerk is nog intact. Op enkele kleine oppervlaktes is nog wandbekleding
terug te vinden, wat bij ‘duiding’ beschreven zal worden.
Het plafond is bepleisterd en wit geverfd, maar in abominabele conditie: de pleisterlaag
laat los, en in een hoek van het vertrek is een enorm gat ontstaan.
De drie deuren in het vertrek zijn identieke eenvoudige paneeldeuren, waarbij de
deurstijlen lichtblauw en de panelen zachtgeel geverfd zijn. De deurlijsten zijn zachtgeel.
Boven de twee deuren in de oostelijke wand bevindt zich een gestuukte afbeelding.
De deurstukken zijn deels hetzelfde: een nimf in een medaillon, bekroond met een strik,
en rustend op een liggende olijftak. De nimfen in de medaillons verschillen. Ten eerste
zitten ze met de ruggen naar elkaar toe. Daarnaast hebben zij andere attributen. In het
linker deurstuk houdt de nimf een tak in haar rechterhand en een verfkwast of
misschien een omgekeerde brandende toorts in haar linkerhand. De nimf in het rechter
deurstuk houdt in haar linkerhand een krans, in haar rechterhand een passer en een
stuk papier met globe op haar schoot. Haar voet rust op een dik boek.
Twee identieke vensters aan de tuinzijde verlichten het vertrek. Het betreft twee ramen
die in het midden geopend kunnen worden door middel van een ingewerkt
118
pompspanjolet. De greep heeft een slingervorm met aan de uiteindes bronskleurige
eikels.
De schouw staat tegen de westelijke korte zijde van het vertrek. De mantel is uitgevoerd
in beige-‐ en donkerkleurig marmer. De wangen eindigen tegen de schouwbalk in
voluten. De stookwand is uitgevoerd in donkere baksteen. Op de boezem van de schouw
prijkt een spiegel met sierlijke lijst. De ornamenten bestaan uit palmetten, strikken en
rozetten.
Technische voorzieningen omvatten twee witte radiatoren onder de vensters en modern
ogende lichtknoppen en stopcontacten.
Duiding
De oorspronkelijke wandbekleding van dit salon is niet meer aanwezig. Er zijn nog wel
resten van behangpapier te vinden. Zowel repeterend bloemetjesbehang als behang met
verticale lichtblauwe en zachtgele strepen hebben hier gehangen. Vermoedelijk is het
papier met verticale banen ouder dan het bloemetjesbehang, en misschien zelfs de
oorspronkelijke wandbekleding. Het heeft namelijk dezelfde kleuren als de deuren.
De iconografie van de vroeg negentiende-‐eeuwse deurstukken laat zich niet gemakkelijk
ontdekken. De rechter nimf, met krans, boek, globe en passer, zou Urania, de muze van de
astronomie kunnen zijn.121 Toch lijkt de keuze van attributen arbitrair en geeft analyse
ervan geen uitsluitsel over de identificatie.
Dit geldt ook voor de linker nimf. De bloeiende tak in haar hand zou kunnen wijzen op
haar identificatie als Logica, een van de zeven vrije kunsten.122 Over de verfkwast, dan wel
de omgekeerde brandende toorts, is geen informatie te vinden die op deze voorstelling
van toepassing is. Kortom, over de iconografie van de deurstukken kan geen uitsluitsel
gegeven worden. Wellicht dat het willekeurige nimfen met willekeurige voorwerpen zijn
en dat er geen diepere betekenis voorzien is.
121 Hall, J. (1992). 122 Ibid.
119
Waardering
Dit salon heeft enkele fraaie interieurelementen: de marmeren schouw, de spiegel
erboven, origineel sluitwerk van de vensters en de gestuukte deurstukken. Dit getuigt
van inrichting volgens de heersende mode rond 1840-‐1850. De genoemde nagelvaste
interieurelementen vormen een ensemble, dat oorspronkelijk ongetwijfeld versterkt
werd door de toenmalige wandbekleding. Helaas doet het thans ontbreken van het
oorspronkelijke behangpapier en de bekleding met triplexplaten afbreuk aan de
belevingswaarde van dit ensemble. Dit wordt versterkt door de slechte toestand van het
plafond. Het interieur krijgt een beoordeling van gemiddelde waarde.
120
O.2 Gang
Dit smalle halletje verbindt bovengenoemd salon (ruimte O.1) met de twee andere
vertrekken (O.3 en O.4) op deze aangebouwde verdieping.
Beschrijving
De vloer in het halletje loopt door vanuit de salon, en bestaat dus ook hier uit brede
houten planken. De wand van de straatkant en van de westelijke korte zijde zijn
bepleisterd en donkerblauw geverfd. De gehele zuidelijke afbakening van het halletje
bestaat uit inbouwkasten en een deur naar ruimte O.2.3. Aan de oostelijke kant wordt
het vertrek niet afgebakend door een muur, maar gaat het terloops over in ruimte O.2.4.
Het plafond is gestuukt met een rasterpatroon. Er is een raam dat uitzicht geeft over de
straat. Het gaat om twee kleine ramen die in de breedte gescheiden worden door een
roede, met daarboven een breder valraam. Het kozijn en de roede zijn wit geverfd.
Aan de muur tegenover het venster zijn kasten bevestigd die de hele wand beslaan. De
kastdeuren zijn van hout, waarvan de panelen erg slordig blauw geverfd zijn.
Duiding
Er valt zonder materiaaltechnisch onderzoek geen uitsluitsel te geven over de
authenticiteit van de blauwe verf op de muren. Vermoedelijk is dit echter een latere
toevoeging, evenals de kleur van de kastdeuren. Precies deze kleur blauw is in Huis
Voortman namelijk op andere plekken aangebracht waar voorheen papierbehang zat
(denk aan ruimte 2.2 en ruimte 0.4).
Waardering
Er zijn in deze gang geen kwalitatief hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. Het
interieur van dit vertrek krijgt een lage waardering.
121
O.3 Kamer
Aan de tuinzijde ligt deze kamer, die bereikt wordt vanaf het hiervoor besproken
halletje (zie O.2).
Beschrijving
De vloer bestaat uit donkere houten planken. De wanden zijn bepleisterd en beige
geverfd, met uitzondering van de oostelijke wand die rood geverfd is. Ook hier is een wit
plafond met ruitjespatroon.
De toegangsdeur en de deur in de westelijke muur (richting het salon) zijn eenvoudige
houten paneeldeuren die wit geverfd zijn. In de zuidelijke wand is er een venster dat
uitzicht geeft op de tuin. Het is een zes-‐vlakkenraam gescheiden door wit geverfde
houten roeden. Het sluitwerk is een eerder besproken espagnolette à bascule. De S-‐
vormige greep is weer verfraaid met eikels. Onder het raam staat een witte radiator.
In de zuidelijke wand is een houten kast gemaakt. Aan de boven-‐ en onderkant heeft zij
openslaande deurtjes. Daar tussenin zijn er houten planken. Het hout is gebroken wit
geverfd.
Duiding
De originele elementen, dus stammend uit 1840-‐1844 toen de vleugel gebouwd werd,
zijn de houten vloer en het venster met draaispanjolet. Het ligt voor de hand dat de
inbouwkast uit het bouwjaar stamt. De kleur van de wanden zal niet oorspronkelijk zijn;
waarschijnlijk was ook hier papierbehang bevestigd.
Waardering
De kamer heeft nog originele elementen uit de bouwtijd. Vooral de espagnolette met S-‐
vormige greep is interessant, omdat het een stilistische continuïteit laat zien van de
latere aanbouw met het oorspronkelijke pand.
122
O.4 Badkamer
Deze badkamer is het laatste vertrek van de oostelijke aanbouw. Het wordt bereikt via
het halletje (ruimte O.2).
Beschrijving
Opvallend genoeg liggen er op de vloer van deze badkamer houten planken. De wanden
zijn bekleed met geelbeige keramische tegels, identiek aan die van de keukens op de bel-‐
etage en op de tweede verdieping. Het hoge plafond is bepleisterd en wit geverfd.
Aan de straatkant zijn er twee vensters. Het linker is ingedeeld in zes ramen en heeft een
ingewerkte pompspanjolet. De greep heeft een versiering van eikels. Het rechter venster
is kleiner en heeft twee ramen met daarboven een valraam.
Tegen de zuidelijke wand is een betegelde badkuip ingebouwd. De kranen zijn
verwijderd. Rechts van het bad is een kast ingebouwd. Ze heeft drie verdiepingen van
kastjes met openslaande deurtjes van verschillende formaten.
Twee wastafels met daaronder een kastje zijn tegen de oostelijke wand geplaatst. De
wastafels hebben beide twee kranen en een spiegel. Het kastje heeft schuifdeurtjes.
Naast de wastafel staat een toilet.
Duiding
Het interieur is, gezien de opvallende gelijkenis met de keukens van de bel-‐etage en de
tweede verdieping, in huidige vorm tot stand gekomen in 1947. Het ligt voor de hand
dat de houten vloer wel uit 1840-‐1844 stamt, gezien het feit dat de vloer doorloopt
vanaf het salon en de hal. Ook het grote venster met zes-‐vlakkenindeling en ingewerkte
pompspanjolet ziet er 19de-‐eeuws uit.
De greep van het pompspanjolet met eikels toont weer continuïteit met het
oorspronkelijke huis, waar soortgelijk sluitwerk te vinden is.
123
Waardering
Het interieur stamt grotendeels uit 1947 en levert daardoor een stijlbreuk op met het
interieur van de andere, 19de-‐eeuwse, vertrekken in de oostelijke aanbouw. Het verschil
in stijl wordt ietwat opgevangen door de houten vloer en het venster met
pompspanjolet, die enige continuïteit laten zien met de 19de-‐eeuwse interieurs van de
aanbouw. Toch krijgt het vertrek vanwege het niet-‐oorspronkelijke interieur en het
gebrek aan hoogwaardige interieurelementen een lage waardering.
124
Aangebouwde vleugels
Oostelijke vleugel (1840-‐1844)
Westelijke vleugel (1947)
125
Introductie
Deze toevoeging aan het oorspronkelijke pand werd gedaan in 1947. De bouwvallige
aangrenzende orangerie werd gesloopt, en in plaats daarvan werd er een vleugel van
drie bouwlagen aangebouwd.
In wat volgt, zullen we enkel ingaan op de bel-‐etage (eerste verdieping). De vertrekken
op de begane grond waren voor dit onderzoek niet te betreden omdat de toegang
afgesloten is. De hele tweede verdieping is vanwege instortingsgevaar niet te betreden
en kon daarom ook niet beschreven worden.
126
W.1 Salon
Deze kamer grenst aan het veelhoekige salon (ruimte 1.5) en ligt enerzijds aan de tuin
en anderzijds aan de straat. Hier begint de westelijke vleugel die in 1947 aan het pand
gebouwd is.
Beschrijving
De vloer wordt versierd door een parket met visgraatpatroon. De wanden zijn
bepleisterd en grijslila geverfd, met uitzondering van de oostelijke muur die beige is. Het
plafond is wit bepleisterd en zonder versiering.
De toegang vanaf het oorspronkelijke Huis Voortman bestaat uit een openslaande
dubbele deur met in totaal acht ruitjes. De houten deurlijst en roedes zijn wit geverfd.
Een eenvoudige witte houten deur leidt naar het achtergelegen halletje.
Er zijn alleen vensters aan de tuinzijde. Het gaat om drie vensters met bovenlicht,
waarvan de buitenste twee geopend kunnen worden met een niet-‐ingewerkte
draaispanjolet. De houten kozijnen zijn wit geverfd.
Tegen de westelijke wand is een schouw geplaatst. Het betreft een lichtbruine
marmeren mantel met in het midden van de schouwbalk een schelpmotief. De
stookwand is opgetrokken in rode baksteen. Op de boezem is een spiegel met
eenvoudige lijst geplaatst. De omlijsting heeft bovenaan in het midden een ornament
met een schelp en acanthusbladeren.
Duiding
Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te weiden over het interieur.
Waardering
Het interieur heeft fraaie elementen, zoals de marmeren schouw en de parketvloer.
127
Toch laat het interieur geen associatie met een bepaalde persoon, stijl of tijd zien, noch
is het zeldzaam. Daarom geven wij het interieur een gemiddelde beoordeling.
128
W.2 Gang
Deze smalle en korte gang leidt vanaf het salon (ruimte W.1) naar de andere vertrekken
in de westelijke aanbouw.
Beschrijving
Ook op deze vloer prijkt een visgraatparket. Op de wanden zijn restanten zichtbaar van
behang met bloemetjesmotief, maar dat is in zoverre afgescheurd dat vooral de witte
ondergrond zichtbaar is. Het patroon toont ranken met groene en blauwe bladeren en
bloemetjes tegen een witte achtergrond. Het plafond is wit en verder onversierd gelaten.
De deur vanaf het salon is een eenvoudige houten deur zonder klink maar met metalen
sleutelplaatje. De deurlijsten zijn van hout. In de noordelijke muur is er een
rondboogvenster dat uitzicht geeft over de straat. Het gaat om een raam zonder
onderverdeling in roedes.
Er is in het halletje een personenlift. De houten deur ervan heeft een smal raampje en
een metalen greep. Op het kozijn is een knop om de lift te roepen. Hier is ook de
fabrikant vermeld (‘Schlieren’).
Duiding
In onze ogen hoeven de genoemde interieurelementen niet verder verduidelijkt te
worden.
Waardering
Het gangetje heeft geen hoogwaardige of zeldzame interieurelementen, met
uitzondering van de relatief oude personenlift met houten deur. Helaas kon niet
vastgesteld worden of de lift nog werkt (dit omdat het hele pand geen stroom heeft). Wij
geven het interieur een gemiddelde waardering.
129
W.3 Kamer
Deze kleine kamer ligt aan de tuinzijde en kan betreden worden vanaf het hiervoor
besproken gangetje.
Beschrijving
Op de vloer liggen houten planken, maar die zijn bijna niet meer te zien door het puin
dat er ligt. De wanden zijn bepleisterd en zachtgeel, lichtblauw of rood geverfd. Het
plafond is deels bepleisterd en lichtblauw geverfd, en deels doorgebroken.
Aan de tuinzijde is er een venster met bovenlicht. De twee openslaande ramen kunnen
geopend worden met een niet-‐ingewerkt pompspanjolet. Er is een donkere
natuurstenen vensterbank. Onder het raam staat een witte radiator.
Duiding
Er zijn naar ons inzicht geen interieurelementen die verduidelijking behoeven.
Waardering
Er zijn in deze kamer geen hoogwaardige interieurelementen. Bovendien is het interieur
in zeer slechte staat. De kamer krijgt daarom een lage waardering.
130
W.4 Kamer
Deze betrekkelijk grote kamer strekt zich uit vanaf de straatkant tot aan de tuin.
Beschrijving
Een parket is visgraatpatroon siert de vloer. De wanden en het plafond zijn bepleisterd
en wit geverfd, zonder enige versiering. De zuidelijke muur is uitgebouwd in een erker.
Twee openslaande ramen in het midden worden geflankeerd door smallere ramen met
pompspanjolet. Alle ramen hebben een bovenlicht. De houten kozijnen zijn wit geverfd,
maar de verf bladdert vooral aan de onderkant erg af. Onder de vensters is een
natuurstenen vensterbank aangebracht; daaronder staan witte radiatoren.
De deur vanaf de gang is een eenvoudige wit geverfde houten deur met metalen klink.
De deur naar de aangrenzende badkamer is identiek.
Tegen de oostelijke wand is een schouw tussen twee inbouwkasten aangebracht. De
kasten hebben geen planken of deuren meer en zijn daardoor eerder nissen. De schouw
is van een lichtkleurige marmersoort. De mantel is erg strak vormgegeven. De wangen
zijn gecanneleerd. Op de plekken waar de wangen de schouwbalk raken is een ornament
met bladeren gemaakt.
Duiding
Het interieur is redelijk eenvoudig, en heeft daarom naar onze mening geen
verduidelijking nodig.
Waardering
Het interieur heeft als kernelementen de marmeren schouw en de parketvloer. Ze
vertonen echter geen onderscheidende bijzonderheden. Bovendien is het interieur niet
in goede staat. Het vertrek krijgt een gemiddelde waardering.
131
W.5 Badkamer
De badkamer grenst aan de hiervoor beschreven kamer (ruimte W.4). Ook de badkamer
loopt van de straatzijde tot aan de tuin. Met de behandeling van deze ruimte ronden wij
het bespreken van de westelijke aanbouw af.
Beschrijving
Bij de toegangsdeur zijn er op de vloer beige keramische tegels te zien. De rest van de
tegelvloer wordt aan het zicht onttrokken door papier en een plastic zeil. De wanden
zijn tot zekere hoogte bekleed met azuurblauwe keramische tegels, boven en onder
afgeboord met zwarte keramische tegels. Op twee tegels van de bovenste boord is een
smallere zwarte fries ingewerkt. Boven de betegeling is de wand bepleisterd en beige
geverfd, zo ook het plafond. Aan de noordelijke wand ontbreekt een rechthoekig vlak
tegels, waardoor de onderliggende bakstenen zichtbaar zijn.
De houten toegangsdeur is wit geverfd en heeft een metalen klink. Er is aan de tuinzijde
een beige venster met twee ramen en twee bovenlichten. Het houten venster heeft een
niet-‐ingewerkte metalen pompspanjolet. Onder het venster staat een radiator.
Tegen de westelijke wand is een badkuip ingebouwd. De kuip is bekleed met zwarte
keramische tegels. Er zijn twee kranen en een metalen wandbeugel. Naast het bad is er
een spiegel tegen de wand aangebracht, geflankeerd door bollampen.
Duiding
Wij willen enkel opmerken dat het interieur, met uitzondering van de wandlampen die
waarschijnlijk jonger zijn, uit 1947 stamt.
132
Waardering
Het interieur van dit vertrek is niet zeldzaam en toont geen originaliteit, bijzondere
creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Wij geven het interieur
derhalve een lage waardering.
133
Tussentijds besluit
Er zal hier alvast een overzicht worden gegeven van de belangrijkste bevindingen uit
deel II van het onderzoek.
De indeling van vertrekken op het gelijkvloers – de inkomhal, bibliotheek, keuken,
eetkamer, kantoor en entresol – is nog origineel. Het interieur is op deze verdieping in
redelijke staat: hoewel alles erg vuil is, zijn er geen onherstelbare beschadigingen.
Kernelementen van het interieur op deze verdieping zijn de tuindeuren met gekleurd
glas, de manueel bediende goederenlift, de Boch Frères tegelvloer, de halfronde vensters
aan de tuinzijde, een schouwstuk in de voormalige eetkamer en het sluitwerk van
enkele vensters, de espagnolettes à bascule. De meeste van deze kernelementen zijn
oorspronkelijk, andere (zoals de tegelvloer) zijn toevoegingen gedaan later in de
negentiende eeuw. Vanwege de historische en artistieke waarden van het interieur,
kregen de meeste ruimtes een gemiddelde of hoge beoordeling.
Ook op de bel-‐etage zijn er nog veel interessante interieurelementen aanwezig. De
marmeren vloer in de vestibule is kenmerkend voor de empirestijl, en ook typisch voor
het oeuvre van architect Jean-‐Baptiste Pisson. De architect liet dergelijke vloeren met
geometrisch patroon vaker terugkeren in door hem ontworpen woonhuizen,
bijvoorbeeld op de Recollettenlei. Het ontvangstsalon heeft een fraaie veelkleurige
plafondschildering met saters, vogels, wijnranken en klimop. Er is een mooi stucplafond
met klassieke vormentaal in het veelhoekig salon, die helaas met felrode verf
overgeschilderd is. Verder heeft de bel-‐etage nog interessante dienstvertrekken, met
bijvoorbeeld een beglaasde deur met interessante roedeverdeling. De staat van het
interieur op deze verdieping is over het algemeen niet goed. Toch kregen de meeste
ruimtes op deze verdieping een hoge waardering, omwille van het interieur met
historische en artistieke waarden,
De vertrekken op de tweede verdieping hebben door de tijd heen veranderingen
ondergaan en zijn vaak niet meer oorspronkelijk. Waarschijnlijk is het vertrek aan de
tuinzijde met de drie rondboogvensters met bijzondere roedeverdeling de enige
oorspronkelijke ruimte. Alle andere kamers zijn verbouwd en hebben een aangepast
134
interieur, wat stamt uit 1947. Vanwege het gebrek aan historische of artistieke waarden,
gaven wij het interieur op deze verdieping een lagere waardering.
De derde verdieping heeft kunsthistorisch gezien weinig interessante elementen, maar
is vanuit historisch oogpunt interessant. De indeling van de kamers is onveranderd en
het een goed beeld geeft van de slaapvertrekken van de bediendes aan het begin van de
negentiende eeuw.
De vleugel aan oostelijke zijde is aangebouwd in de jaren 1840-‐1844. Hier heeft het
grote salon nog enkele interessante interieurelementen, te weten de gestuukte
deurstukken met nimfen en een schouw met spiegel. Een klein kamertje heeft een oude
espagnolette à bascule als sluitwerk. Helaas is de aanbouw in slechte conditie: op
sommige plekken komt het plafond naar beneden en de wanden in het salon zijn deels
betimmerd met triplexplaten.
De vleugel aan de westelijke zijde is in 1947 aangebouwd. Hoewel de aanbouw enkele
fraaie interieurelementen heeft, zoals marmeren schouwen en parketvloeren, is het
interieur verder redelijk rechttoe rechtaan, zonder bijzonderheden. Ook hier komt het
plafond in één kamer naar beneden. De aanbouw kreeg een gemiddelde beoordeling.
In wat volgt zullen we dieper ingaan op de conditie van het interieur en zal aangeven
worden wat er precies gerestaureerd moet worden.
135
Deel III: Toekomst
136
Na de totstandkoming van Huis Voortman besproken te hebben, en het interieur in
huidige staat beschreven te hebben, zal er nu aandacht zijn voor de toekomst. Allereerst
zal het belang van het behoud van Huis Voortman onderstreept worden. Vervolgens
wordt verder ingegaan op wat nu precies de conditie van het interieur is en welke
interieurelementen gerestaureerd zouden moeten worden. Tot slot doen wij enkele
algemene aanbevelingen met betrekking tot het voortbestaan van Huis Voortman.
Waardering
In het voorgaande deel van dit onderzoek is het interieur van Huis Voortman per kamer
beschreven en gewaardeerd. Concluderend kan gezegd worden dat met name de
vertrekken op het gelijkvloers en die op de bel-‐etage een interieur hebben met hoge
waarde, omwille van de artistieke kwaliteiten, historische waarde en/of de associatie
met J.B. Pisson en het empire in Gent.
Maar de waarde van Huis Voortman is meer dan de som der delen. Als geheel
vertegenwoordigt het zeldzame pand het empire in Gent, met een duidelijke herneming
van de klassieke vormentaal, zowel in het exterieur als in het interieur. Bovendien is het
ontworpen door een belangrijke en beroemde Gentse architect. Er zijn weinig andere
overgeleverde huizen uit het oeuvre van Jean-‐Baptiste Pisson in Gent die qua indeling en
interieur zo goed bewaard zijn.
Ook in het oogpunt van de (sociale) geschiedenis is Huis Voortman belangrijk. Het is
ontworpen voor de directeur van een belangrijke Gentse firma, die een niet te
onderschatten rol gespeeld heeft in de ontwikkeling van de lokale textielindustrie. Huis
Voortman vormt hierdoor niet alleen een herinnering aan deze firma, maar getuigt
bovendien van een bepaalde levensstijl, namelijk de rijke industriëlen die buitenhuizen
konden laten optrekken. Bovendien heeft de bekende Gentse kunstschilderes Clara
Voortman hier gewoond en is zij in en om het huis gefotografeerd.123
Het belang van Huis Voortman werd reeds in 1995 onderkend, toen de woning door de
Vlaamse regering beschermd werd “omwille van het algemeen belang wegens de 123 D’Hondt, C. (2012).
137
historische, wetenschappelijke en artistieke waarde als zeldzaam en gaaf bewaard
herenhuis in empirestijl opgetrokken […], met bijzondere aandacht voor de stijlvolle
tuingevel en het rijk gestoffeerde interieur in empirestijl…”.124 Helaas is er van dit rijk
gestoffeerde interieur niets meer over, en het tegengaan van verder verval is des te
meer noodzakelijk.
Het moge duidelijk zijn: om veel redenen is het essentieel dat Huis Voortman behouden
blijft. Om dit te bereiken, moeten er eerst noodzakelijke herstellingen verricht worden.
Schadebeeld
Huis Voortman heeft zichtbaar in jaren geen regulier onderhoud gehad. In combinatie
met vandalisme en verkeerd gebruik van de ruimte is een situatie ontstaan waarin de
constructie niet meer gedegen is. Dit heeft grote gevolgen voor het interieur.
Vloeren
Het voornaamste probleem bij de houten vloeren in bijna alle vertrekken is dat er
vochtplekken en verkleuringen optreden. Dit is waarschijnlijk slechts deels te wijten aan
menselijk handelen (bijvoorbeeld schoonmaken met te veel water), en vooral het gevolg
van een bouwkundige oorzaak door achterstallig onderhoud: opstijgend grondwater,
lekkages of condensatie. 125 Resultaat: permanente vlekken, doffe plekken, of
loskomende delen doordat de lijm van het parket oplost.126 Bijkomend probleem is de
slijtage van de vloer, die versterkt wordt doordat er objecten harder dan het hout
(bijvoorbeeld de lege kogelhulzen) het oppervlak bekrassen.127 In één kamer (ruimte
2.4) is het visgraatparket beschadigd doordat de vloer open gezaagd is. Hoewel de
houtdelen teruggelegd zijn, is er onherstelbare schade aangericht.
Nader materiaaltechnisch onderzoek (naar de precieze materialen, structuur, afwerking
en zo voorts) moet uitwijzen of de houten vloeren in Huis Voortman te redden zijn. Als
124 Ministerieel besluit houdende bescherming van monumenten, stads-‐ en dorpsgezichten, 18 oktober 1995. 125 Meul, V. (2008), pp. 235-‐236. 126 Ibid. 127 Ibid., p. 230.
138
de dikte van de houtdelen het toelaat, zou er bijvoorbeeld een laag afgeschuurd kunnen
worden. Waarschijnlijk heeft het jarenlange achterstallige onderhoud echter zijn tol
geëist.
Het grote probleem bij de marmeren vloeren (in de vestibule en de trapzaal) is dat
barsten en ontbrekende delen het patroon verstoren. Ook hier ligt de oorzaak
waarschijnlijk weer in de bouwkundige hoek als gevolg van achterstallig onderhoud.
Slijtage is een inherent verschijnsel bij (marmeren) vloeren, maar in dit geval wordt het
ook weer versterkt door de harde deeltjes (kogelhulzen, harde balletjes) die over het
marmer krassen. De combinatie met vuil maakt dat de vloeren erg dof geworden zijn.128
Bij een restauratie zullen de gebarsten delen opgevuld of gelijmd moeten worden, en zal
er voor de ontbrekende elementen gezocht moeten worden naar vervangende
steensoorten. Het probleem hierbij is dat materialen in oude gebouwen vandaag de dag
soms niet meer leverbaar zijn.129 Als dezelfde soort marmer al gevonden kan worden, is
het nog een kunst om deze nieuwe stukken op dezelfde manier te bewerken en op een
niet-‐storende manier te incorporeren in de bestaande vloer.130 De bestaande vloer heeft
namelijk door slijtage een bepaald afwijkend oppervlak gekregen dat niet makkelijk te
reproduceren is.131
De keramische tegelvloeren in Huis Voortman (bijvoorbeeld op het gelijkvloers in de
voormalige eetzaal of de keuken, of op de eerste en tweede verdiepingen in de keukens)
zijn in relatief goede staat. De tegels zelf vertonen geen barsten maar zijn vaak alleen
vuil. Er is bij deze vloeren dus geen sprake van onherstelbare schade.
Wanden
De wanden zijn over het algemeen in redelijke staat. Betegelde wanden (in keukens en
badkamers) zijn vaak in goede conditie, zonder barsten of verstoringen. Wandpapier,
bijvoorbeeld in het ontvangstsalon en in de vertrekken op de zolder, heeft wel vaak
beschadigingen of is deels afgescheurd.
128 Meul, V. (2008), p. 230. 129 Tolboom, H.J. (2008), p. 173. 130 Ibid. 131 Ibid., p. 174.
139
Waarschijnlijk als gevolg van de deels kapotte daken, is bij de wanden op de overloop
(2.1) en de trapzaal (1.3) grote schade vastgesteld. Dit betreft het loskomen en sterk
verkleuren en vlekken van de bepleistering. Dit schadebeeld is eerder uitzonderlijk te
noemen, omdat vrijwel alle andere bepleisterde wanden in redelijke conditie zijn.
Plafond
Een terugkerend probleem bij de plafonds is dat de pleisterlaag los laat. Dit is nagenoeg
in alle ruimtes het geval, met name op de hogere verdiepingen. Ook hier ligt de oorzaak
weer bij het gebrek aan regelmatig onderhoud.
Op sommige plekken is de conditie slechter. Op de tweede verdieping in de hoekkamer
(ruimte 2.8) is er sprake van schimmels. Dit is het gevolg van de waterinfiltratie door de
lekkages in het dak. In de aangrenzende kamer, in het salon van de oostelijke aanbouw
(ruimte O.1), zit er zelfs een groot gat in het plafond. Dit is ook het geval bij een kamer in
de westelijke aanbouw en bij de vertrekken op de zolder.
De slechte staat van de constructie geeft echte problemen bij de plafondschildering in de
trapzaal. In de directe omgeving van de decoratie zijn er plekken met schimmels door
waterinfiltratie. Het gevolg is materiaalverlies van de drager, de pleisterlaag en de
picturale laag. Dit leidt weer tot totaal verlies van de schildering door de witte
lacunes.132Alsof de plafondschildering nog niet genoeg geteisterd wordt, zorgt de
verkeerde relatieve vochtigheid en verkeerde temperatuur voor barsten in de
schildering.133
De daken van Huis Voortman moeten hersteld worden, opdat de waterinfiltratie gestopt
wordt. Een goed klimaat met de juiste relatieve vochtigheid en weinig schommelingen in
de temperatuur zal verdere schade aan de plafondschildering voorkomen.134
132 Jacobs, E. (2015), pp. 46-‐49. 133 Ibid, pp. 62-‐72. 134 Ibid.
140
De andere plafondschildering in Huis Voortman, die in het ontvangstsalon (ruimte 1.4),
is in minder slechte staat, maar kent ook het probleem van barsten. Om verlies van de
schildering te voorkomen, zal ook deze gerestaureerd moeten worden.
Deuren en vensters
Het grootste probleem bij de deurenpartijen in Huis Voortman, is dat de klinken vrijwel
allemaal verdwenen zijn, waarschijnlijk als gevolg van diefstal. Hier valt dus weinig te
restaureren: er zal eerder gereconstrueerd moeten worden. Beglaasde deuren missen
een enkele keer een ruit, bijvoorbeeld in het ontvangstsalon of in de inkomhal op het
gelijkvloers. De paneeldeuren zijn over het algemeen in goede conditie.
Deuren die naar buiten leiden, bijvoorbeeld de voordeur in de vestibule of de
tuindeuren, zijn in slechtere conditie door blootstelling aan vocht in combinatie met
achterstallig onderhoud. Hier zal het hout echt goed onderhanden genomen moeten
worden en van een nieuwe verflaag moeten worden voorzien.
Hetzelfde geldt voor de vensters en de kozijnen. Neem bijvoorbeeld de vensters op de
tweede verdieping, die wij als waardevol beoordeelden. Barsten in de verflaag,
onthechting van de verflaag, loslaten van delen van het houten: allemaal kenmerken van
aangetast hout.135 Spoed is geboden om onherstelbare schade te voorkomen.
Een ander probleem bij de vensters en deuren is dat zij op het gelijkvloers en op de bel-‐
etage zijn dichtgetimmerd met planken. Vanzelfsprekend doet dit afbreuk aan de
beleving, doordat er niet meer naar buiten kan worden gekeken. Maar dit betekent ook
materiaalverlies voor de oude houten vensters en deurpartijen. Hoe groot de schade
precies is, wordt pas duidelijk als de platen verwijderd worden.
Trappen
De drie diensttrappen zijn in goede staat, in tegenstelling tot de representatie
empiretrap die enkele zware beschadigingen heeft. Zo is één houten baluster afgebroken
en verdwenen. Bovenaan de trap is de metalen bevestiging van de trapleuning
omgebogen, waardoor de houten leuning gespleten is. De houten treden zijn versleten 135 Rooden, M. van (2004), p. 3.
141
en bekrast. Al deze technische mankementen zouden nog hersteld kunnen worden. Echt
(permanent) waardeverlies van de trap komt door het ontbreken van de
oorspronkelijke bekroning van de trappaal.
Stookplaatsen
Er is bij de schouwen in Huis Voortman geen grote of permanente schade vastgesteld.
Technische voorzieningen
Er zijn in veel vertrekken op erg onsubtiele wijze moderne lichtknoppen en
stopcontacten aangebracht. Deze springen erg in het oog en doen daardoor afbreuk aan
de beleving van de ruimte. Wij willen aanbevelen om deze moderne technische
voorzieningen te vervangen door ronde lichtknoppen die meer stroken met de rest van
de binnenruimte. Nog aanwezige oudere lichtknoppen, in kamers op de
zolderverdieping, zouden het best behouden moeten blijven.
Algemene aanbevelingen
De slechte staat van het interieur is voornamelijk te wijten aan verwaarlozing en
verkeerd gebruik van de ruimte. Sinds de aankoop in 1995 heeft de beheerder AZ Sint-‐
Lucas helaas geen functie voor Huis Voortman kunnen vinden. Om krakers buiten te
houden zijn de ramen en deuren op een onsubtiele wijze dichtgetimmerd met planken
en laten de beheerders politietrainingen doorgaan in het pand.
Ongetwijfeld is dit niet uit kwaadwillendheid, maar ten gevolge van onwetendheid over
de zeldzaamheid van het pand. Het voornaamste advies is dus ook om het pand een
geschikte herbestemming te geven, opdat de leegstand en het verkeerd gebruik van de
ruimtes beëindigd wordt.
De eigenaar heeft immers een onderhoudsplicht, in het Erfgoeddecreet
actiefbehoudsbeginsel genoemd (art. 6.4.1): “De zakelijkrechthouders en gebruikers van
een beschermd goed behouden het in goede staat door de nodige instandhoudings-‐,
142
beveiligings-‐, beheers-‐, herstellings-‐ en onderhoudswerken.” 136 Kortom, met de
subsidies die de eigenaar ontvangt voor het bezitten van een monumentaal pand, kan en
moet de eigenaar Huis Voortman in goede staat houden. Een complicerende factor is dat
het AZ Sint-‐Lucas de beheerder is, maar dat een vzw de wettelijke eigenaar is.137
Mogelijk is er tussen beide partijen geen goede afstemming over de
verantwoordelijkheden.
Er zijn op korte termijn al enkele noodzakelijke reparaties te verrichten, zoals het
vervangen van gebroken ruiten en het herstellen van de daken. Op deze manier kan
verder verval gestopt worden.138
Wij adviseren bij elke interventie in de toekomst, vooral met het oog op de te gebeuren
restauratie, nauwe samenwerking met de Dienst Monumentenzorg en Architectuur van
de Stad Gent. Zo wordt toekomstige schade of het verloren gaan van originele elementen
door onwetendheid voorkomen.
136 Onroerenderfgoeddecreet, van kracht per 1 januari 2015. 137 Dit werd mij duidelijk gemaakt door dhr. Danny Van Hove, hoofd van het departement Infrastructuur van het AZ Sint-‐Lucas, in een gesprek op 27 februari 2015. 138 Jacobs, E. (2015), pp. 46-‐49
143
Besluit
Met dit onderzoek is getracht een duidelijk beeld te geven van de huidige staat en de
zeldzaamheid van het interieur van Huis Voortman. De enige eerdere publicatie over
Huis Voortman behandelde het interieur erg beknopt en was bovendien achterhaald: dit
was voordat het pand leeg kwam te staan.
In deel I van het onderzoek werd de ontstaanscontext behandeld. De Vogelenzang, de
straat waar het huis ligt, was in het vroege 19de-‐eeuwse Gent dé plek voor de snel
opkomende textielindustrie. Bouwheer Abraham Voortman liet zijn directeurswoning
bouwen direct naast zijn firma, een groot en succesvol textielbedrijf. De Gentse architect
J.B. Pisson ontwierp de woning in 1810 bij wijze van uitzondering, omdat hij omstreeks
deze tijd eigenlijk niet meer voor particulieren werkte. Pissons cliënteel bestond
voornamelijk uit personen als Abraham Voortman: rijke handelaren en industriëlen.
Huis Voortman is typisch voor Pissons latere carrière, toen hij in empirestijl ontwierp.
Wel heeft het enkele merkwaardigheden die uniek zijn binnen zijn architecturale
oeuvre, zoals de merkwaardige plattegrond en de rijk gedecoreerde tuingevel.
Ook was er in dit deel van het onderzoek aandacht voor de bewoners, gekoppeld aan de
bouwgeschiedenis. Sinds 1816 tot 1991 is het huis in handen gebleven van
nakomelingen van Abraham Voortman, die overleed voordat de bouw van het pand
aanving. De bouwvergunning is in 1816 dan ook aangevraagd door zijn weduwe, Marie
De Vos. Het huis zoals J.B. Pisson dit ontwierp, is door enkele grote verbouwingen
uitgebreid met een vleugel in zowel oostelijke als westelijke richting, respectievelijk
gebeurd omstreeks 1840 en in 1947.
Het zwaartepunt van het onderzoek, deel II, bestond uit het beschrijven, duiden en het
waarderen van het interieur. Na een feitelijke beschrijving werd getracht het interieur te
duiden aan de hand van achtergrondinformatie en vergelijkbare voorbeelden in Gent.
Tot slot werd aan elke ruimte een waardeoordeel verbonden, gebaseerd op historische,
artistieke en/of sociale waarden. Geconstateerd werd dat met name het interieur van
het gelijkvloers en van de bel-‐etage hoge historische en artistieke waarde heeft,
144
vanwege de vaak nog originele en hoogwaardige elementen als plafondschilderingen,
een tegelvloer en het sluitwerk van vensters.
De tweede en derde verdieping kregen een lagere beoordeling, omdat het interieur
minder historische en artistieke waarde heeft. De oostelijke en westelijke vleugels
kregen een gemiddelde waardering. De latere aanbouwen hebben interessante
interieurelementen, maar de staat van het interieur is dikwijls erg slecht.
In deel III werd als afsluiting een blik op de toekomst gegeven. Allereerst werd
benadrukt waarom het van algemeen belang is om Huis Voortman te behouden en te
behoeden tegen verder verval. Niet alleen zijn interieurelementen waardevol, ook het
pand als zodanig is belangrijk omwille van haar artistieke en historische associaties
(met het empire in Gent, met architect J.B. Pisson, met de familie en de firma Voortman).
Het schadebeeld van het interieur werd opgemaakt. Er werd vastgesteld dat het
interieur van Huis Voortman sterk in verval is. Wandbekleding en sluitwerk van deuren
is vaak verdwenen. Bovendien zijn er problemen met de constructie van het pand door
achterstallig onderhoud, waardoor er vochtinfiltratie is. Dit heeft nadelige effecten op
bijvoorbeeld marmer-‐ en parketvloeren en plafondschilderingen.
Ook werden in dit deel van het onderzoek enkele aanbevelingen gegeven. Er moeten zo
snel als mogelijk de noodzakelijke reparaties aan het dak uitgevoerd worden. Om de
leegstand te beëindigen, moet Huis Voortman een geschikte herbestemming krijgen. Bij
een eventuele restauratie kan het best nauw samengewerkt worden met de Gentse
Dienst Monumentenzorg om verder verlies ten gevolge van onwetendheid te
voorkomen.
Bij de aanvang van het onderzoek stelden wij ons tot doel het interieur uitgebreid te
beschrijven, documenteren en fotograferen. Naast dit feitelijk beschrijven moest het
interieur geduid worden: onderzoeken wat oorspronkelijk is, wat verdwenen is en of er
soortgelijke interieurelementen elders in Gent te vinden zijn. Dit zou ons een beeld van
de zeldzaamheid geven, en zo van de waarde van het interieur.
145
Het onderzoeksdoel is grotendeels bereikt. Het fotograferen en het feitelijk beschrijven
van het interieur is gelukt. Het duiden ervan bleek een grotere uitdaging met wisselend
succes. Er is weinig literatuur voorhanden over Gentse empire-‐interieurs; het beperkt
zich tot de studies van G. De Leye, L. Dochy en M. Sabo. Van sommige interieurelementen
in Huis Voortman, zoals de kleurige plafondschildering in de ontvangstsalon, werd in
deze onderzoeken geen vergelijkbaar voorbeeld gevonden. Maar betekent dit dan dat de
plafondschildering in Huis Voortman uniek is, of dat dergelijke interieurdecoraties wel
bestaan in Gent maar om de een of andere reden niet in eerdere onderzoeken zijn
opgenomen? Huis Voortman werd immers zelf in eerdere studies niet behandeld, dus
misschien zijn er nog meer intacte vergelijkbare empire-‐interieurs niet onderzocht. Er
moet dus eigenlijk eerst meer (vergelijkend) onderzoek gedaan worden naar Gentse
empire-‐interieurs, alvorens we ons met volle zekerheid over de uniciteit en
zeldzaamheid kunnen uitlaten. Hopelijk kan deze studie voor anderen een aanleiding
zijn om dit thema verder uit te diepen en tot een volledig overzicht te komen. Doch staat
vast dat er niet veel nog bestaande Gentse interieurs als Huis Voortman zijn.
Een ander heikel punt is dat er in deze studie geen mogelijkheid was tot
materiaaltechnisch onderzoek, terwijl dit eigenlijk onontbeerlijk is voor betrouwbare
uitspraken over de datering en authenticiteit van interieurelementen. Wij zien hier dan
ook nog veel mogelijkheden tot nader onderzoek en nieuwe ontdekkingen over dit
bijzondere pand.
146
Epiloog
Terwijl dit onderzoek reeds in volle gang was, werd mij bekend dat het AZ Sint-‐Lucas
concrete plannen heeft om Huis Voortman nu echt te verbouwen en te restaureren.
Vanwege het beperkte tijdsbestek en de beperkte omvang van dit onderzoek, heb ik
besloten de plannen van het AZ Sint-‐Lucas en het verantwoordelijke architectenbureau
niet inhoudelijk te behandelen. Bovendien wilde ik niet dat mijn onafhankelijkheid op
wat voor manier dan ook in het geding zou komen.
Desalniettemin hoop ik van harte dat dit eindresultaat, waarin ik heb aangetoond dat er
interieurelementen zijn die belangrijk zijn om te behouden, in de toekomst bruikbaar
mag blijken als een vooronderzoek. Moge dit helpen bij een bewust en kundig verloop
van de aankomende restauratie en bij het veiligstellen van de onzekere toekomst van
het voortbestaan van Huis Voortman.
147
Literatuur en bronnen
BERGMANS, A. Sous son pinceau les appartements se métamorphosaient en Elysées. Vijf
interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht. In: ‘Een belvedère aan de Schelde:
paviljoen de Notelaer in Hingene’, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed
(2010)
BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het
cultuurbezit in België. 4NC: Stad Gent, 19de-‐ en 20ste-‐eeuwse stadsuitbreiding (1983).
Gent: Snoeck-‐Ducaju
BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het
cultuurbezit in België. 4NB: Stad Gent, noord-‐oost (1979). Gent: Snoeck-‐Ducaju
BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het
cultuurbezit in België. 4NA: Stad Gent (1976). Gent: Snoeck-‐Ducaju
CHARLES, L. et. al. Huizenonderzoek in Gent. Een handleiding. Stadsarchief Gent. Gent: de
Stadsdrukkerij (1994).
COPPEJANS-‐DESMEDT, H. Bijdrage tot de studie van de gegoede burgerij te Gent in de
XVIIIe eeuw. Brussel: Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en
schone kunsten van België (1952).
COPPEJANS-‐DESMEDT, H. Bedrijfsarchieven op het Stadsarchief van Gent: inventaris van
de fondsen De Hemptinne en Voortman. Leuven: Nauwelaerts (1971)
D’HONDT, C. Clara Voortman-‐Dobbelaere (Gent, 1853 – Menton, 1926). Een burgerlijk
leven in artistieke kringen vereeuwigd via houtskool-‐ en pasteltekeningen,
olieverfschilderijen en sierkunsten (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit
Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 2011-‐2012)
148
DE LEYE, G. Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl.
De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur (onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 1982-‐1983).
DEROM, S. Het huis Voortman te Gent, een prachtige directeurswoning in Empire-‐stijl. In:
‘De woonstede door de eeuwen heen’, vol. 106 (1995), pp. 2-‐15,
DESEYN, G. Bouwen voor de industrie. Gent: Museum voor Industriële Archeologie en
Textiel (1989).
DOCHY, L. Het Gentse oeuvre van decoratieschilder Antoine Plateau. (onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en
Theaterwetenschappen, 2011-‐2012).
ELIENS, T.M. 1800-‐1850, in: FOCK, C.W. (red.) Het Nederlandse interieur in beeld 1600-‐
1900. Zwolle: Waanders (2001)
EVERAERT, G. Het moderne venster. De negentiende eeuw. In: Vensters: zeven eeuwen
techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1993)
EVERAERT, G. De moderne deur. De negentiende eeuw. In: Deuren en poorten: zeven
eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1995)
FOCK, C.W. (red.) Het Nederlandse interieur in beeld 1600-‐1900. Zwolle: Waanders
(2001)
GOETGHEBUER, P.J. Choix des monumens, édifices et maisons les plus remarquables du
Royaume des Pays-‐Bas. Gent: Stéven (1827)
HASLINGHUIS, E.J. Bouwkundige termen: verklarend woordenboek van de Westerse
architectuur-‐ en bouwhistorie. Leiden: Primavera (2005)
149
HOSKINS, L. (red.) The papered wall. History, Pattern, Technique, Londen: Thames &
Hudson (1994)
JACOBS, E. Op het netvlies van een monument. Een beheersgerichte blik op
muurschilderingen in Vlaanderen. Brussel: Agentschap Onroerend Erfgoed (2015)
JACQUE B. (red.) Stemmen uit het behang: vier eeuwen geschiedenis van het
behangpapier. Brussel: ASLK (1997)
KNUIJT, M.J.F. Stijl en gebruik van papierbehang in de 18de en 19de eeuw. In: KOLDWEIJ,
E.F. (red.) Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het Nederlandse
binnenhuis. Amsterdam: Simons & partners (1991)
KOLDWEIJ, E.F. (red.) Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het
Nederlandse binnenhuis. Amsterdam: Simons & partners (1991)
KOLDEWEIJ, E.F. (red.) Over de vloer: met voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders
(2008)
LANGEDIJK, A. (red.) Hulpmiddel bij de waardering van historische interieurs.
Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2011)
LOOSVELDT A. De trap in de privéwoningen te Gent tijdens de 18de-‐eeuw en het empire
(onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en
Theaterwetenschappen, 1995-‐1996).
MEUL, V. Behoud en preventief onderhoud van historische vloeren. In: KOLDEWEIJ, E.F.
(red.) Over de vloer: met voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders (2008)
Nationaal Biografisch Woordenboek, deel 3 (1968). Brussel: Paleis der Academiën.
Nationaal Biografisch Woordenboek, deel 4 (1970). Brussel: Paleis der Academiën.
150
NICKL, P. (red.) Parkett: historische Holzfussböden und zeitgenössische Parkettkultur.
Munchen: Klinkhardt & Biermann (1995).
NOUVEL, O. Französische Papiertapeten 1800-‐1850. Tübingen: Wasmuth (1981)
ROODEN, M. van et. al. (2004) Het conserveren en repareren van historische houten
vensters en deurpartijen, Gids Techniek 14 (2004), Uitgave van de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed
SABO, M. De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene
karakteristieken van de Gentse empire-‐interieurs (onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 2008-‐2009).
SCHOLLIERS, M. De Gentse textielarbeiders in de 19e en 20e eeuw, dossier II:
Bedrijfsgeschiedenis van de firma A. Voortman -‐ N. V. Texas. Brussel: VUB (1977).
THUMMLER, S. Die Geschichte der Tapete: Raumkunst aus Papier. Eurasburg: Minerva
(1998).
THUMMLER, S. Tapetenkunst: französische Raumgestaltung und Innendekoration von
1730-‐1960. Wolfratshausen: Minerva (2000)
TOLBOOM, H.J. Natuurstenen vloeren. In: KOLDEWEIJ, E.F. (red.) Over de vloer: met
voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders (2008)
VAN CAUWENBERGH, I. De Belgische parketindustrie in de 19de-‐eeuw en het begin van de
20ste-‐eeuw: historiek en materiele sporen. In: ‘Monumenten en Landschappen’, jaargang
17 (1998), nr. 3, pp. 6-‐55
VAN DOORNE, G. (red.) Deuren en poorten: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent:
Dienst Monumentenzorg (1995)
151
VAN DOORNE, G. (red.) Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst
Monumentenzorg (1993)
VAN TYGHEM, F. Jean-‐Baptiste Pisson (1763-‐1818). Architect, meester-‐timmerman en
aannemer. In: Relicta 8 (2011), pp. 251-‐376
VAN TYGHEM, F. De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van
architect Jean-‐Baptiste Pisson (1763-‐1818) in de Drabstraat te Gent. In: Gentse bijdragen
tot de interieurgeschiedenis, vol. 33 (2004)
VANDENBREEDEN, J. et al. De 19de eeuw in België. Architectuur en interieurs. Tielt:
Lannoo (1994)
ARCHIVALIA
Rijksarchief Gent (RAG)
Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 1, map 6
Modern notariaat, Depot Notaris J.F. Hellebaut
219/C16 219/D01
Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos (SAG)
Atlas Goetghebuer:
L155/41a L155/28
Moderne bouwaanvragen:
G12/1816/4916 G12/1900/Q10 G12/1947/V19
Universiteit Gent
Collectie Fonds Vliegende Bladen: Map Voortman
Wegwyzer der Stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen: vol. 48 (1818), vol. 54 (1824),
vol. 56 (1826)
152
INTERNETBRONNEN
Inventaris Onroerend Erfgoed
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19497
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19963
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/24929
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/25128
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/25696
http://beeldbank.gent.be, zoekterm: Vogelenzang
Geoportaal Onroerend Erfgoed
http://geo.onroerenderfgoed.be
Auction Info Lot 144
http://ragoarts.auctionserver.net/view-‐auctions/catalog/id/19/lot/3817/ -‐
Nationaal Biografisch Handboek
resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/nbwv/
Onroerend Erfgoeddecreet
https://www.onroerenderfgoed.be/nl/beleid-‐en-‐regelgeving/decreten/
