Hoofdstuktitel - Startpaginageschiedenis.norbertuscollege.nl/antwoordenh9.doc · Web view6 -...

Hoofdstuk 9 De tijd van de wereldoorlogen

Introductievragen

Voor je begint

1 a De Eerste Wereldoorlog begon in 1914 en de Tweede Wereldoorlog (tevens de laatste) eindigde in augustus 1945, na de atoombommen op Japan.

b Het interbellum duurt van 1918 tot 1939.

2 Bij dit tijdvak:Adolf Hitler – DuitslandFranklin D. Roosevelt – Verenigde StatenAnne Frank – Nederland (Duitsland)Josef Stalin – Sovjet-UnieFranz Ferdinand – Oostenrijk-HongarijeLenin – Rusland (Sovjet-Unie)Woodrow Wilson – Verenigde StatenKoningin Wilhelmina - Nederland

3 a Totalitaire staat: een land waarin alles, zelfs het privé-leven van mensen door de staat wordt beheerst. Zaken als media, economie, wapens en politiek worden gecontroleerd door de machthebbers.

b Propaganda: reclame maken voor een partij of idee, waarbij de tegenpartij vaak met onware en onbetrouwbare argumenten wordt zwartgemaakt.

c Antisemitisme: vijandigheid tegen joden.d Genocide: volkerenmoord.e Ideologie: een verzameling bij elkaar horende ideeën over hoe de ideale samenleving er moet

uitzien.

4 a communismeb nationaalsocialisme en fascismec nationaalsocialismed communisme, nationaalsocialisme en fascismee communismef nationaalsocialismeg nationaalsocialisme en fascisme (ten tijde van Stalin ook: communisme)

Instapverhaal: Gemanipuleerde werkelijkheid

5 a Eigenlijk was het gebouw van de Rijksdag, het oude Duitse parlement, een merkwaardige keuze, want het stond niet symbool voor nazi-Duitsland, maar juist voor de verdwenen Duitse democratie.

b De foto van Jevgeni Chaldei stond eerst symbool voor de overwinning van de Sovjet-Unie op nazi-Duitsland.

c Toen de onechtheid van de foto was onthuld, stond hij ook symbool voor iets anders: de leugens van de totalitaire regimes.

Kijken op de kaart

6 a Bijvoorbeeld: de meeste landen op de kaarten hebben aan beide wereldoorlogen meegedaan.b Kaart 9.3 gaat over de Eerste Wereldoorlog en daarin deed bijvoorbeeld Japan mee aan de

kant van geallieerden. Kaart 9.4 gaat over de Tweede Wereldoorlog en daarin streed Japan tegen de geallieerden.

Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9 1

Tijdbalk

7 Mussolini kwam enkele jaren na afloop van de Eerste Wereldoorlog aan de macht, Hitler enkele jaren na het begin van de grote economische crisis. Een verband lijkt er dus wel te zijn.

Het tijdvak

8 In die discussies wordt men name gewezen op wat er voor en in de Tweede Wereldoorlog met de joden gebeurde. De Duitse nationaalsocialisten gingen over tot discriminatie, vervolging en volkerenmoord op de joden.

De wereld

9 - De Europese landen werden door de wereldoorlogen verzwakt en geruïneerd.- De VS ontwikkelden zich tot de sterkste economische, politieke en militaire macht ter

wereld.- Door de Tweede Wereldoorlog kwam de dekolonisatie van door Europa overheerste landen

op gang.

Europa

10 Drie voorbeelden:- Na de Eerste Wereldoorlog ontstond in de voormalige Oostenrijks-Hongaarse en Russische

rijken een groot aantal onafhankelijke staten.- In 1922 werd onder leiding van Kemal Atatürk in de resten van het Osmaanse rijk de

republiek Turkije gesticht. Atatürk koos voor modernisering en verwestering.- Onder Stalin vond in de Sovjet-Unie een snelle industrialisatie plaats.

Nederland

11 a Verzuiling.b De verzuiling was niet algemeen verbreid in de wereld. In België en Oostenrijk bestond iets

dergelijks, maar in andere landen niet. Nederland kende veel verschillende levensbeschouwingen die langs elkaar leefden. In andere landen kwam dat niet zo voor.

Heden en verleden

12 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Afgezien van het laatste tijdvak (televisie en computer) zal dat inderdaad zo zijn. Er leven nu nog mensen die in dat tijdvak zijn opgegroeid en het actief hebben beleefd. Wat zij hebben meegemaakt, is ook van invloed geweest op de manier waarop zij hun eigen leven en de samenleving hebben ingericht.

2 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9 Wolters-Noordhoff bv

9.1 De Eerste Wereldoorlog

Verwerkingsvragen

Enthousiasme

1 a De aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog was de moord op de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije en zijn vrouw door de Servische nationalist Gavrilo Princip in Sarajevo.

b - De grote landen waren tot de tanden toe bewapend met steeds dodelijker wapens- De industriële revolutie bracht ook een ongekende vernietigingskracht voort- Overal heersten nationalistische gevoelens- Europa raakte steeds meer verdeeld in twee vijandige blokken van

bondgenootschappen

2 - Velen vonden oorlog helemaal niet vreselijk- Veel politici en generaals vonden oorlog een geschikt middel om de nationale zaak te dienen.- Veel gewone mensen wilden hun vaderland dienen en als overwinaars terugkomen.

Loopgraven

3 Vanaf het begin deden alle grote Europese mogendheden mee en op den duur raakten bijna alle Europese landen erbij betrokken. Door het moderne imperialisme bleef de oorlog niet tot Europa beperkt. Troepen uit de koloniën vochten mee op de Europese slagvelden en er werd ook gevochten in Afrika, het Midden-Oosten en Oost-Azië.

4 a In het westen rukten de Duitsers via België snel op. Het offensief stokte 30 kilometer voor Parijs, waarna in Noord- en Oost-Frankrijk een uitzichtloze loopgravenoorlog ontstond.

b In het oosten, waar de Duitsers en Oostenrijkers tegen de Russen en de Serviërs vochten en in het zuiden, waar de Britten op de Duitse bondgenoot Turkije stuitten, was meer beweging, maar ook daar bleef een beslissende doorbraak uit.

5 a De legerleiding was onverschillig over mensenlevens. Het enige doel was zoveel mogelijk te doden. Om een doorbraak te forceren werden af en toe grote aanvallen uitgevoerd. De vijandelijke linies werden dan eerst dagen- of wekenlang van afstand beschoten. Als de generaals dachten dat de tegenpartij voldoende was verzwakt, lieten ze hun soldaten de loopgraven uitstormen om de vijand af te maken. Maar altijd weer bleek de verdedigende partij in het voordeel. De offensieven leverden nauwelijks winst op.

b De aanvallers werden massaal door vijandelijk mitrailleurvuur gedood.Er werden nieuwe massavernietigingswapens ingezet.

Nieuwe wapens

6 - Gifgas: al snel maakten beide partijen daarvan gebruik; er vielen wel veel doden en gewonden, maar het bracht geen beslissing.

- Vliegtuig en tank: zij waren technisch nog te beperkt; ze brachten geen beslissing.- Onderzeeër: was wel redelijk succesvol, omdat de Duitsers de Britse bevoorrading overzee

troffen, maar omdat ook neutrale schepen werden aangevallen, brachten ze de Verenigde Staten in oorlog tegen Duitsland.

7 Met de onbeperkte duikbotenoorlog wilden de Duitsers de Britse bevoorrading overzee treffen. Maar omdat de Duitse onderzeeërs ook neutrale schepen troffen, verklaarden de Verenigde Staten hun de oorlog (onbedoeld gevolg).


8 a In het oosten: in Rusland brak een revolutie uit en nadat de communisten er de macht hadden overgenomen, sloten ze vrede met Duitsland.

b In het westen: de verse Amerikaanse troepen sloegen de Duitsers terug. De Duitse legerleiding besefte dat de situatie hopeloos was. In november brak overal in Duitsland oproer uit. De keizer vluchtte, de socialisten riepen de republiek uit en twee dagen later tekende Duitsland de wapenstilstand.

9 Nederland was in de oorlog een neutraal land. Daar kon de keizer weinig gebeuren.

Oriëntatiekennis

10 Het westelijke front lag vanaf de herfst van 1914 muurvast. Om een doorbraak te forceren werden af en toe grote aanvallen uitgevoerd. Maar altijd weer bleek de verdedigende partij in het voordeel. De aanvallers werden massaal door vijandelijk mitrailleurvuur gedood. De offensieven leverden nauwelijks winst op.

11 Voor de legerleiding van sommige deelnemende landen waren de soldaten maar getallen. Het doel was om zoveel mogelijk soldaten van de vijand te doden door bijvoorbeeld kanonbeschietingen. De vijand moest doodbloeden om zo de oorlog te kunnen winnen.

12 a Met het gebruik van massavernietigingswapens is het geen ‘eerlijke’ strijd meer van man tegen man. De oorlog wordt onpersoonlijker. Degene die ze gebruikt ziet niet meer wie hij doodt en hoeveel man.

b De massavernietigingswapens zijn bedoeld om zoveel mogelijk dood en verderf te zaaien. Het gaat niet meer om de persoon van het slachtoffer. Hij of zij hoort slechts tot een bepaald aantal dat is getroffen.

13 Je eigen antwoorden.- Bij afbeelding 9.5 moet het accent liggen op de betrokkenheid van de burgerbevolking.- Bij afbeelding 9.6 op de verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal (door

massavernietigingswapen)

Woodrow Wilson

14 a - Wilson wilde alleen meedoen als deze oorlog een eind aan alle oorlogen zou maken.- Het was in zijn ogen een gevecht van de democratieën tegen het autoritaire Duitsland.- Na de oorlog moest er peace without victory komen. - Alle landen moesten zich aansluiten in een volkenbond. De deelnemende landen

moesten beloven dat ze hun conflicten voortaan vreedzaam zouden oplossen. - Alle volkeren moesten zelfbeschikkingsrecht krijgen.

b Na de oorlog kwam van zijn programma weinig terecht: - Al snel werd het weer oorlog en vanaf 1939 zelfs weer een wereldoorlog.- Kort na de Eerste Wereldoorlog nam het aantal democratieën af en ontstonden zelfs

totalitaire staten.- Duitsland kreeg de schuld van de oorlog, moest grondgebied afstaan en kreeg hoge

herstelbetalingen opgelegd.- Wel kwam de Volkenbond er maar de VS zelf werden niet eens lid. Wilson kreeg er in

eigen land onvoldoende steun voor en de VS besloten zich voorlopig niet meer met Europa te bemoeien.

- Het zelfbeschikkingsrecht gold niet voor alle volken, bijvoorbeeld niet voor Duitsers.

15 a Wilsons programma werd slechts gedeeltelijk uitgevoerd: Wel kwam de Volkenbond er – de voorloper van de huidige Verenigde Naties (overwinning), maar Duitsland kreeg de schuld van de oorlog, moest grondgebied afstaan en kreeg hoge herstelbetalingen opgelegd. Wilson vond dat de verliezers niet moesten worden gestraft (nederlaag).


b Nee, het schilderij benadrukt vooral de overwinning van de geallieerden op Duitsland.

Reflectie

16 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, deze afbeelding geeft goed weer dat het een loopgravenoorlog was, dat de aanvalstactiek vooral die van een stormloop was en dat er tijdens die aanvallen veel doden vielen, omdat een mitrailleur veel soldaten in korte tijd kon neermaaien.

b Het is niet helemaal een neutraal beeld dat het schilderij geeft. We zien Britse soldaten op de voorgrond die hun stellingen verdedigen tegen een stormloop van de Duitsers. De boodschap is dat zij echte helden zijn voor het vaderland.

c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Ja, er vielen zeer veel slachtoffers en de afloop, met de Vrede van Versailles, was zo ongelukkig dat die tot een nieuwe wereldoorlog leidde.

Samenvatting

17 a Bij de oorlog van 1914 – 1918 was een groot aantal volkeren en meerdere werelddelen betrokken.

b Je eigen antwoord.Daarin moet in elk geval staan dat bij de oorlog een groot aantal volkeren en meerdere werelddelen betrokken waren. Bovendien eiste ze ongekende aantallen mensenlevens en bracht verwoestingen op nooit eerder vertoonde schaal. Verder was het vooral aan het westfront een uitzichtloze loopgravenoorlog.

9.2 De economische wereldcrisis

Verwerkingsvragen

Optimisme

1 a In de VS geloofden velen dat de economie voortaan in een rechte lijn omhoog zou blijven gaan. Armoede en gebrek zouden definitief verdwijnen. Dankzij de technologische vooruitgang zouden de werkdagen korter en de lonen hoger worden.

b Tientallen jaren was er al geen grote economische crisis geweest. In de jaren 1900-1914 en de jaren 1920, de roaring twenties, nam de welvaart in de westerse wereld toe. Er was nauwelijks werkloosheid en de lonen stegen fors.

Zwarte donderdag

2 a Op 24 oktober 1929, Zwarte Donderdag, brak op de effectenbeurs van New York paniek uit. De fors gestegen aandelenkoersen daalden ineens pijlsnel.

b Drie oorzaken van de economische crisis:- De Amerikanen hadden massaal geld geleend om aandelen, huizen en auto’s te kopen.- De banken hadden veel te gemakkelijk geld verstrekt. Doordat ze hun geld nu niet

terug konden krijgen, gingen duizenden banken failliet.- De landbouw en industrie produceerden teveel: ze konden hun producten niet meer

kwijt.c Twee sociale gevolgen:

- In 1932 zat een kwart tot een derde van de Amerikaanse beroepsbevolking zonder werk. Er waren steden waar bijna niemand nog werkte.

- Een stelsel van sociale zekerheid was er niet. Miljoenen wanhopige werklozen hadden nauwelijks te eten.


3 a Er ontstond een sneeuwbaleffect. Vanuit de VS verspreidde de crisis zich snel over de wereld.

b Op deze twee manieren:- De handel in tropische producten daalde harder dan die in westerse

industrieproducten.- Bovendien beschermden de moederlanden hun eigen economie ten koste van de

koloniën.

Falend kapitalisme

4 a De liberale economische politiek werkte niet meer. In het begin van de jaren 1930 hielden de regeringen nog vast aan deze politiek van vrijhandel en staatsonthouding. Ze hoopten dat de crisis dan vanzelf over zou gaan. Maar het werd alleen maar erger. In 1932 leek de hele wereldeconomie tot stilstand te komen.

b De nieuwe Amerikaanse president Roosevelt begon in 1933 zijn new deal uit te voeren. Dit programma kwam erop neer dat de overheid op grote schaal ingreep in de economie. Zo kwamen er sociale uitkeringen en stak de staat miljarden dollars in openbare werken. Dit werkte wél.

c In de New Deal greep de overheid op grote schaal in de economie in. De oude liberale economie schreef echter staatsonthouding voor: de overheid mocht zich niet bemoeien met de economie.

5 a Daar had de staat de leiding over de economie krachtig in handen genomen en groeide de economie in duizelingwekkend tempo. De Sovjet-Unie werd een industriestaat.

b In 1933 kwam Hitler aan de macht. Ook hij gaf veel overheidsgeld uit, vooral aan herbewapening en aanleg van autowegen.

c De overheid vergrootte na de oorlog de greep op de economie en er kwam een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid.

Oriëntatiekennis

6 Voor de crisis heerste er optimisme en dachten velen dat armoede en gebrek definitief waren verdwenen. Toen de crisis hard toesloeg en iedereen de gevolgen daarvan zag, overheerste het pessimisme en leek het wereldkapitalisme ten dode opgeschreven.

7 a De crisis duurde te lang. De overheden vonden het sociaal onaanvaardbaar dat velen werkloos bleven en zelfs honger leden. Mogelijk vreesden zij bovendien opstanden.

b Het welvaartsniveau was in de jaren dertig lager dan nu, dus mensen konden minder bezuinigen. Bovendien waren geen sociale uitkeringen in het begin van de jaren dertig, die een minimumbestaansniveau moeten garanderen. Die zijn er tegenwoordig wel.

8 a Door de maatregelen van de New Deal gaf de overheid veel meer uit dan ze aan inkomsten kreeg.

b Roosevelt liet evenals de leiders van de Sovjet-Unie de overheid sterk in de economie ingrijpen.

c Een van deze redenen:- Bedrijven (productiemiddelen) kwamen niet in handen van de overheid, maar bleven

privé-bezit.- Bedrijven mochten nog steeds zoveel winst maken als ze wilden.

9 a In de kapitalistische landen bleef de economische crisis voortduren. In de Sovjet-Unie groeide de economie wel en had iedereen werk. Ook in het nationaalsocialistische Duitsland verdween de werkloosheid.


b Democratische landen waren vrijwel allemaal kapitalistisch. Toen de regeringen van die landen niet voor oplossing van de crisis konden zorgen, keken velen naar het communisme of nationaalsocialisme.

10 Nederlandse boeren die suikerbieten verbouwden kregen subsidie, terwijl rietsuiker uit de kolonie Nederlands-Indië van de Nederlandse markt werd geweerd.

11 a De overheid greep in veel landen in de economie in. Daarmee verdween de volledig vrijemarkteconomie die het kapitalisme vóór die tijd kenmerkte.

b De werkloosheid was traumatisch voor de generatie die in de jaren 1930 jong was. De herinnering eraan werkte lang door. Na de oorlog kwam er daarom een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid.

12 Op afbeelding 9.9 loopt een wanhopige werkloze met een bord rond waarop staat ‘Wie helpt mij aan werk. Onverschillig wat.’ Dit is kenmerkend voor de crisis in het wereldkapitalisme die leidde tot grote langdurige werkloosheid, ook in Nederland.

Hendrik Colijn

13 a De vastberaden stuurman die Nederland door zwaar weer heenleidt.b Hij begon in de jaren 1890 als een spijkerharde beroepsmilitair in Nederlands-Indië. Daarna

vergaarde hij als topman van Shell een fortuin. In de jaren 1920 en 1930 torende hij in de Nederlandse politiek ver boven de rest uit.

c Hoewel hij zelf steenrijk was, vertelde hij anderen dat het allemaal nog best wat minder kon. Werklozen kregen net voldoende steun om niet dood te gaan.

d Ja, de stelling is juist. Hij benadrukte vooral dat de overheid moest bezuinigen. De overheid moest minder uitgeven aan sociale uitkeringen.

Reflectie

14 Je eigen antwoord.Het gaat vooral om de vraag hoeveel de overheid moet doen om zwakkeren te beschermen.

Samenvatting

15 a Ingevuld schema:

<<<1 consumptie (daalt) 4 lonen (dalen)2 investeringen (dalen) 5 werkgelegenheid (daalt)

>>> >>>overproductie

>>> <<<3 export (daalt) 6 protectionisme (stijgt)

<<<b Oude liberale recepten werkten niet meer. De economische crisis werd steeds erger. In 1932

leek de hele wereldeconomie tot stilstand te komen. Het enige land zonder werkloosheid, de Sovjet-Unie, had met het wereldkapitalisme gebroken.

c Ingevuld schema: 1 openbare werken, sociale uitkeringen en staatsleningen2 productie (stijgt)5 lonen (stijgen)6 werkgelegenheid (stijgt)3 investeringen (stijgen)4 consumptie (stijgt)


9.3 De totalitaire systemen

Verwerkingsvragen

Totalitaire machtsovernames

1 a t/m d - Communisme : in Rusland - in 1917 - revolutie (staatsgreep) - Lenin Fascisme: in Italië - in 1922 - na straatgevechten met linkse groepen benoemde de koning Mussolini tot regeringsleiderNationaalsocialisme: in Duitsland - Tijdens de grote economische crisis kreeg de NSDAP zoveel stemmen dat Hitler in 1933 tot regeringsleider werd benoemd. Binnen een jaar rekende hij af met zijn tegenstanders en greep de alleenheerschappij.

2 Deze drie totalitaire stromingen zijn ontstaan uit onvrede over of het verloop van de Eerste Wereldoorlog.

Fascisme en communisme

3 a Het fascisme en het nationaalsocialisme waren extreem nationalistisch en verheerlijkten strijd en geweld.

b De Italiaanse Fascisten hingen niet de rassenleer aan, die juist de kern was van de nazi-ideologie.

4 a Twee verschillen:- Fascisten vonden ras en natie (nationalisme) erg belangrijk. Communisten niet: zij

wilden dat wereldwijd de arbeidersklasse aan de macht kwam.- Communisten wilden een klassenloze maatschappij ontstaan, waarin alle mensen

gelijkwaardig en welvarend waren. Fascisten gaan juist uit van ongelijkheid tussen mensen.

b Ze kunnen beide gerekend worden tot het totalitarisme.

Totale controle

5 a Drie kenmerken van totalitaire staten:- Alle totalitaire staten wilden de bevolking volledig controleren.- Tegen tegenstanders was alles geoorloofd. Veiligheidsdiensten kregen onbeperkte

bevoegdheden.- In de totalitaire staten was maar één partij met één leider, die alles kon beslissen en

aan niemand verantwoording schuldig was.- De totalitaire staten erkenden geen individuele vrijheid. De staat ging boven alles.

b Drie verschillen tussen de Sovjetunie en nazi-Duitsland:- Het particuliere bedrijfsleven bleef in Duitsland bestaan, al moest het meewerken met

de nazistaat. Stalin schafte alle particulier eigendom af en nam de tientallen miljoenen boeren hun land af.

- Duitsland was al een industriestaat, Rusland werd in recordtempo veranderd van een agrarisch land in een industriële natie.

- In Duitsland werden duizenden tegenstanders van het regime vermoord en verdwenen er tienduizenden in de kampen. In de Sovjet-Unie werden miljoenen vermoord en naar werkkampen afgevoerd, ook loyale communisten.


Oriëntatiekennis

6 Het nationaalsocialisme heeft alle kenmerken van het fascisme en één kenmerk extra, dat tevens het belangrijkste kenmerk was: de rassenleer.

7 Totalitaire staten wilden de bevolking volledig controleren. In de Sovjet-Unie ging dat verder dan in nazi-Duitsland:- Ook het bedrijfsleven kwam er volledig onder controle van de staat te staan.- In de Sovjet-Unie kon iedereen, zelfs loyale partijleden door de geheime politie worden

opgepakt en naar werkkampen worden afgevoerd.

8 In een ‘gewone’ dictatuur is alle politieke macht in handen is van een alleenheerser. In totalitaire dictaturen ook, maar zij gaan verder: zij willen ook het leven, denken en voelen van mensen beheersen.

9 Een van deze kenmerken:- Veel aandacht (veel uiterlijk vertoon) voor het leger.- Het organiseren van massabijeenkomsten.

10 a In de totalitaire staten was maar één partij met één leider, die alles kon beslissen en aan niemand verantwoording schuldig was.

b Het klopt niet met communistische waarde van gelijkheid tussen de mensen: het lijkt of de leider belangrijker is dan alle anderen.

Stalin

11 Stalin was zo sluw dat hij zelfs de gedachten van de mensen kon beïnvloeden. De meeste Russen dachten dat zijn ondergeschikten het volk lieten lijden zonder dat hij daar iets van wist. Slachtoffers van de terreur riepen bij hun executie nog Stalins naam. Hij was ‘vadertje Stalin’ en immens populair.

12 a De kleur rood staat voor communistische ideologie. Tsaar staat voor een absoluut heerser in Rusland. Stalin was dus een communistisch absoluut heerser in Rusland.

b Eigen antwoord van de leerling. Het lijkt een goede benaming; alleen was de functie van tsaar in Rusland erfelijk, dat was die van partijleider in de Sovjet-Unie niet.

Reflectie

13 a Ja, wel steeds minder. In 2007 waren bijvoorbeeld Noord-Korea, Cuba en in zekere zin Iran nog totalitaire staten.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Nee, totalitaire staten zijn altijd slecht, want zij onderdrukken mensenrechten en vrijheden, die mensen van nature bezitten.Of, bijvoorbeeld: Ja, in zo’n staat is iedereen tenminste verzekerd van een minimale levensstandaard. Armoede zal er niet voorkomen. Wat heb je aan vrijheid van meningsuiting, als je niks te eten hebt?


Samenvatting

14communisme fascisme/nationaalsocialisme parlementaire democratietotalitarisme totalitarismeklassenloze maatschappij

individuele vrijheiddemocratie

extreem nationalismerassenleer

gelijkheid gelijkheid (voor de wet)persoonsverheerlijking persoonsverheerlijkinggeheime politie geheime politie

vrijheid van meninguitingcensuur censuur

(kapitalisme) kapitalisme

9.4 Propaganda en communicatie

Verwerkingsvragen

Gruwelverhalen

1 Dat had te maken met de democratisering. Socialisten, nationalisten en confessionelen probeerden met propaganda de massa’s voor zich te winnen.

2 De Eerste Wereldoorlog betekende een impuls voor de staatspropaganda. Het was een onmisbaar middel om de volkeren tot de grote offers te brengen waar de staat om vroeg.

Zwart-wit

3 a In de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland was de propaganda overal. Alles werd versimpeld tot de tegenstelling ‘goed-kwaad’, ‘vriend-vijand’, ‘wij-zij’. Tegenstanders werden met grove middelen verdacht gemaakt, de eigen maatschappij en beweging werden verheerlijkt, dezelfde boodschap werd eindeloos herhaald.

b Twee van de volgende verschijnselen:- De propaganda was des te effectiever doordat hij werd gecombineerd met

onderdrukking. Het uiten van afwijkende ideeën was gevaarlijk.- Het was moeilijk of zelf onmogelijk om onafhankelijke informatie te krijgen.- Het effect van de propaganda werd verder vergroot door het gebruik van nieuwe

communicatiemiddelen. Vooral radio en film bleken geschikt voor het beïnvloeden van de massa.

4 De film vertelde dat joden in Duitsland normale mensen leken doordat ze hun ware aard verborgen. Ze pasten zich aan het ‘gastvolk’ aan, zodat ze het in het geniep konden verzwakken en leegzuigen.

5 Kunstenaars moesten de werkelijkheid ‘realistisch’, voor de massa begrijpelijk, weergeven, en tegelijk verwijzen naar de stralende communistische toekomst.

6 a Dat de mensheid niet zonder de goede Stalin kan: een zon brengt warmte en licht.b Lodewijk XIV werd de ’zonnekoning’ genoemd. Sommige koningen van de Maya’s,

Egyptische farao’s (Echnaton) en goden werden vergeleken met de zon.


Massaorganisaties

7 a Gelijkschakeling wil zeggen dat alle organisaties de leer van het nationaalsocialisme moesten verspreiden.

b Twee voorbeelden:- De vakbonden waren vervangen door het Arbeitsfront, waarvan alle arbeiders

verplicht lid waren. Het front moest ‘de soldaten van de arbeid’ opvoeden tot goede nazi’s.

- Alle jongens van 14 tot en met 18 jaar waren verplicht lid van de Hitlerjugend. Daar kregen ze een bruin hemd en een dolk met als opschrift ‘Bloed en Eer’ en leerden ze vechten en marcheren.

c Ook in de Sovjet-Unie werden alle organisaties ingezet om de communistische ideeën te verspreiden.

Oriëntatiekennis

8 De Eerste Wereldoorlog was een totale oorlog. De bevolking (het ‘thuisfront’) moest gemotiveerd blijven om inspanningen te verrichten om die oorlog te kunnen winnen. Propaganda was daartoe een geschikt middel.

9 a Bijvoorbeeld: radio of filmb Via dit communicatiemiddel konden propagandaboodschappen in korte tijd heel veel mensen

tegelijk bereiken.

10 Een totalitaire staat wil volledige controle van het denken en doen van zijn bevolking. Deze beïnvloeding van de bevolking werd pas mogelijk met de moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie uit de 20e eeuw.

11 a De nationaalsocialisten gebruikten onder andere het hakenkruis, een eeuwenoud symbool dat stond voor eeuwigheid. Het Derde Rijk van de nazi’s zou zeker duizend jaar duren.De communisten gebruikten onder andere hamer en sikkel als symbool. De hamer stond voor de arbeiders, de sikkel voor de boeren. Zo was de Sovjet-Unie een volksdemocratie, waarin arbeiders en boeren het voor het zegen hadden.

b De communisten begroetten elkaar met “kameraad” om aan te geven dat zij allen gelijkwaardige broeders en zusters waren.De nationaal-socialisten gebruikten de ‘Hitlergroet’, waarbij de rechterarm gestrekt schuin omhoog werd gehouden. Deze lijkt op de Romeinse groet. De Romeinen waren lang een machtig heersersvolk.

c Riten en gebruiken zijn van alle tijden en je komt ze in allerlei organisaties tegen. De bekendste zijn misschien die uit de godsdiensten.

12 a Via deze jongerenorganisaties kon de jeugd goed worden geïndoctrineerd (ingeprent met ideeën). Jongeren zijn de volwassenen van de toekomst en de verwachting was dat zij later volledig overtuigd zouden zijn van de juistheid van de ideologie.

b Andere ‘gelijkgeschakelde’ massaorganisaties zijn:- de (radio)omroepen- de vrijetijdsverenigingen, zoals sportverenigingen- genoemd in de tekst zijn al de vakbonden


Adolf Hitler

13 a Hitler was een geweldige propagandist. Hij kon als geen ander de hartstochten opzwepen. Hij deed dat vanaf 1919 als redenaar in bierkelders, hij deed het later op perfect georganiseerde massabijeenkomsten voor tienduizenden mensen. Propaganda vond hij zo belangrijk dat hij zich bijvoorbeeld uitgebreid bemoeide met de totstandkoming van de films.

b Met de een directer dan de ander:- het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en

fascisme/nationaalsocialisme;- de crisis van het wereldkapitalisme (wardoor hij aan de macht kon komen);- het voeren van twee wereldoorlogen;- racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de joden.- de Duitse bezetting van Nederland (gevolg van uitbreken Tweede Wereldoorlog);- verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de

betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.

Reflectie

14 a Je eigen antwoorden.b Het antwoord moet een mening bevatten over de rol van de overheid in de samenleving. Mag

zij bijvoorbeeld het rookgedrag van mensen beïnvloeden? Bovendien moet ingegaan worden op de betekenis van het begrip propaganda. In wezen is het een neutrale term en qua beïnvloeding te vergelijken met reclame.

Samenvatting

15 a/b Propaganda werd verspreid via posters (9.14), massabijeenkomsten (9.15), radio en film (9.16). Ze verheerlijkten de eigen leiders, de eigen maatschappij en beweging (9.15) verheerlijkt en alles werd versimpeld tot de tegenstelling ‘goed-kwaad’, ‘vriend-vijand’, ‘wij-zij’ (9.16). Het was een onmisbaar middel om de volkeren tot de grote offers te brengen waar de staat om vroeg.(9.14) Dezelfde boodschap werd eindeloos herhaald. Alle oorlogvoerende landen verspreidden leugenachtige gruwelverhalen over de misdaden van de vijand en de nobelheid van de eigen troepen.

c Massaorganisaties moesten de bevolking indoctrineren (hersenspoelen) en van hen fanatieke leden van de staatsideologie maken.

9.5 Verzet tegen het imperialisme

Verwerkingsvragen

Gandhi

1 In de periode na 1850 breidden de Europese landen hun invloed die ze in de toenmalige koloniën hadden (kolonisatie), nog verder uit en gingen ze over tot het veroveren van gebieden die nog niet onder het bestuur van een Europees land stonden, dat noemen we imperialisme. De Europese landen bouwden aan een eigen ‘wereldrijk’.

2 Gandhi voerde geweldloos verzet door op te roepen om Britse wetten te negeren, Britse bevelen niet te gehoorzamen en Britse producten te boycotten (niet te kopen).

3 Vooral onder de islamitische minderheid kregen de Britten te maken met gewelddadig verzet.


Communistisch verzet

4 a Het communisme leek in de jaren twintig de grootste bedreiging voor het Nederlandse gezag. Lenin had de koloniale volkeren opgeroepen zich tegen de koloniale onderdrukking te verzetten. De Indonesische communistische partij organiseerde stakingen en gaf in 1926 zelfs het sein voor een complete opstand. Op diverse plaatsen namen revolutionairen de wapens op en pleegden sabotage.

b Al snel herstelden de koloniale troepen de orde. Duizenden mensen werden opgepakt, honderden werden zonder vorm van proces verbannen naar het afgelegen Nieuw-Guinea.

Nationalisme

5 Nationalisme is: voorliefde voor het eigen volk; het streven naar nationale zelfstandigheid in een eigen natiestaat.

6 a Overeenkomsten tussen het verzet in Brits-Indië en dat in Nederlands-Indië zijn:- Het nationalistisch verzet begon bij een kleine elite die westers onderwijs had genoten.- De westers opgeleide elite begon de kolonie als een eenheid te zien, terwijl de grote

massa nog niet verder keek dan de eigen regio.- De nationalisten besloten niet met het koloniale gezag samen te werken.

b Al snel bleek dat het nationalisme niet alleen meer iets was voor intellectuelen. Partijleider Soekarno bracht in alle Javaanse steden enthousiaste massa’s op de been. Na 1929 brak door de economische wereldcrisis ook weer sociale onrust uit. Soekarno en andere nationalistische leiders werden verbannen, hoewel ze niets met de muiterij van 1933 te maken hadden gehad.Er waren ook Indonesiërs die met de Nederlanders samenwerkten. Zij wilden ook zelfstandigheid en daar met de gouverneur-generaal over praten. Die vond het echter nog lang niet aan de orde.

c Na 1929 brak opnieuw sociale onrust uit, die in 1933 tot uitbarsting kwam toen Indonesisch marinepersoneel aan het muiten sloeg op de pantserkruiser ‘De Zeven Provinciën’.Het harde ingrijpen leek succesvol, omdat er na 1933 geen sprake meer was van politieke onrust.

7 Bijvoorbeeld: Deze bestuurders hadden te weinig contact met de Indonesische bevolking. Daardoor wisten zij niet wat er werkelijk leefde onder hen.

Oriëntatiekennis

8 In de Eerste Wereldoorlog vochten de zogenaamd superieure Europese landen een barbaarse oorlog met elkaar uit. Bovendien droegen soldaten uit de koloniën hun steentje bij aan de oorlogvoering en moesten inwoners uit de koloniën vaker bestuurstaken van de Europese kolonisten overnemen, die te druk waren met de oorlog. Dit alles versterkte het gevoel van eigenwaarde bij de mensen in de koloniën.

9 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Sociaaleconomische situatie: Indonesië leed zwaar onder de economische wereldcrisis en uit protest tegen een salariskorting sloeg het Indisch marinepersoneel aan het muiten.Het opkomend nationalisme: Partijleider Soekarno van de PNI wekte met zijn redenaarstalent al snel waar hij kwam enthousiasme bij de Indonesiërs voor onafhankelijkheid. Dit moet ook zijn weerslag hebben gehad bij het Indisch marinepersoneel dat ging muiten.Communistische onruststokerij: De Indonesische communistische partij slaagde er al in de jaren twintig in om een opstandige sfeer te creëren: ze organiseerde stakingen en gaf zelfs het sein voor een complete opstand. Deze sfeer is terug te vinden in de muiterij.Een combinatie van oorzaken zal waarschijnlijker zijn.


b Voorbeelden van ondemocratische reacties:- Soekarno en andere nationalistische leiders werden verbannen, hoewel ze niets met de

muiterij te maken hadden gehad.- Er kwam strenge censuur.- De politie kreeg ruime bevoegdheden om verdachte ‘elementen’ te arresteren en

vergaderingen uiteen te jagenc Op korte termijn leek de onderdrukking succesvol: van politieke onrust was na 1933 geen

sprake meer; alles leek rustig.Op langere termijn bleek dat het nationalisme toch flink wortel had geschoten en dat de Nederlanders de onderhuidse gevoelens flink hadden onderschat. Twee dagen na de Japanse capitulatie riep tot schok van de Nederlanders Soekarno de Republiek Indonesië uit.

10 a Soekarno moeten we dan met Willem van Oranje vergelijken en gouverneur De Jonge met Alva.

b Een oorzaak voor beide opstanden is het streven naar vrijheid; meer zeggenschap in het eigen gebied.

c Nee, niet helemaal. De Nederlandse opstand begon als reactie op de centralisatiepolitiek en de vervolging van protestanten door Filips II. De Indonesische opstand had daarmee niets te maken: het was in feite van het begin af aan een strijd voor meer zeggenschap of onafhankelijkheid.

Soekarno

11 a Op de middelbare school in Soerabaja werd hij verliefd op een Nederlands meisje, maar haar vader verbood haar met een ‘inlander’ om te gaan: een vernederende ervaring voor een jongen die zich als een van de weinige inheemsen op school toch al buitengesloten voelde. Soekarno kreeg een diepe afkeer van het kolonialisme.

b Bijvoorbeeld:- Mahatma Gandhi in India: zijn geweldloze protestacties leidden al in de jaren dertig

tot grote mate van zelfstandigheid.- Mohammad Hatta: een andere leider van de PNI in Indonesië.

12 Een van de redenen was dat Soekarno in de Tweede Wereldoorlog gecollaboreerd (samengewerkt) had met de Japanse bezetters. Dit is ook te zien op de afbeelding 9.19 uit 1944, waar hij zwaait met de Japanse vlag.

Reflectie

13 De Nederlandse regering (plaatsgebonden) bemerkte eind jaren dertig dat er geen acties meer kwamen van Indonesische nationalisten, toen de leiders (‘het dunne vliesje’) waren opgepakt en gevangen gezet. In deze tijd en vanuit Nederland gezien (plaats) leek het dus of het nationalisme onder de gewone Indonesische bevolking niet zo leefde.Later (in 1945) bleek dat het nationalisme toch flink wortel had geschoten en dat de Nederlanders de onderhuidse gevoelens flink hadden onderschat. Toen de Indonesiërs kort na afloop van de Tweede Wereldoorlog enthousiast de onafhankelijk begroetten, was dat een grote schok voor de Nederlanders.


Samenvatting

14 Ingevuld schema:

Schema 3 Verzet tegen imperialisme in AziëIndia Indonesië

Leider(s) Gandhi Soekarno, HattaDoel(en) Onafhankelijke nationale staat met

gelijke rechten voor iedereen Onafhankelijke nationale eenheidsstaat

Middel(en) Massapropaganda, non-coöperatie, boycotten

Massapropaganda en non-coöperatie

Geweldloos door Hindoes PNIMet geweld door Moslims die ‘ongelovige’ overheersers

bestredenCommunisten die het imperialisme bestreden

Gevolg acties Grote mate van zelfstandigheid in jaren dertig

Harde repressie

9.6 De Tweede Wereldoorlog

Verwerkingsvragen

Blitzkrieg

1 a Honderden tanks rukten snel op, terwijl de luchtmacht paniek zaaide en communicatielijnen uitschakelde

b Na de uitschakeling van Frankrijk wilden de Duitsers het Britse luchtruim veroveren. Boven Zuid-Engeland ontbrandde een luchtoorlog, de battle of Britain, die Groot-Brittannië op het nippertje overleefde

c Vier successen:- De Duitsers liepen in de herfst van 1939 Polen onder de voet.- Ze versloegen in het voorjaar van 1940 Nederland, België en Frankrijk.- De Duitsers veroverden in het voorjaar van 1941 de Balkan.- Vanaf 22 juni 1941 trokken de Duitsers in een verbijsterend tempo honderden

kilometers diep de Sovjet-Unie binnen (‘operatie Barbarossa’).

2 a Het verbond was strategisch gunstig voor Duitsland, omdat het zo niet in een tweefrontenoorlog verzeild zou raken.

b Het was gunstig voor de Sovjet-Unie, omdat twee vijanden van dat land: democraten en fascisten elkaar in een oorlog zouden verzwakken. Bovendien had Stalin de tijd om zijn eigen leger klaar te maken voor de onvermijdelijke strijd tegen nazi-Duitsland.

c Al op 22 juni vielen Duitse troepen ondanks het niet-aanvalsverdrag de Sovjet-Unie aan.

Keerpunten

3 a In december 1941 viel de Duitse bondgenoot Japan de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor op Hawaii aan.

b Achteraf gezien tekende hij zo zijn doodvonnis. Net als in 1914-1918 was Duitsland op den duur niet opgewassen tegen de gemeenschappelijke kracht van Groot-Brittannië, de VS en de Sovjet-Unie.


4 a De Duitsers verloren de slag om Stalingrad van de sovjets.b Vanaf toen was de Duitse nederlaag onvermijdelijk. Maar Hitler wilde dat Duitsland tot het

bittere einde doorvocht. Met een overmacht aan tanks sloegen de sovjetsoldaten de Duitsers langzaam steeds verder terug. In juli 1944 landden de westelijke geallieerden in Normandië, waarna de Duitsers ook in West-Europa werden teruggedrongen. Toch viel Berlijn pas op 2 mei 1945, nadat bekend was geworden dat Hitler twee dagen eerder zelfmoord had gepleegd. Een week later gaf heel Duitsland zich over.

Totale oorlog

5 a Overeenkomsten:- Miljoenen soldaten sneuvelden of raakten voor het leven verminkt.- De oorlog beheerste het dagelijkse leven, ook omdat de economie er helemaal op werd

ingesteld.- Omdat miljoenen mannen onder de wapenen waren, vergde deze oorlogsproductie van

de achterblijvers aan ‘het thuisfront’ grote inspanningen.Kortom: het waren totale oorlogen.

b In 1914-1918 waren bijna alle slachtoffers militairen, in 1939-1945 was de helft burger.

Onbeperkt geweld

6 a De Duitse soldaten maakten zoveel slachtoffers onder de burgerbevolking in Oost-Europa, omdat ze vanaf het begin een vernietigingsoorlog voerden. De nazi’s wilden hun rijk tot de Oeral uitbreiden. De Slavische bevolking die daar woonde moest worden vermoord (de elite) of verjaagd of dwangarbeid verrichtten voor de Duitse meesters.

b De Sovjetmilitairen maakten later zoveel burgerslachtoffers in Duitsland als wraak voor wat de Duitsers in de Sovjet-Unie hadden aangericht en omdat hun officieren bij het passeren van Duitse grens vertelden dat ze ‘het hol van het fascistische beest’ binnengingen.

Bombardementen

7 a Er vielen veel burgerslachtoffers vanwege de massale bombardementen van de westerse geallieerden op Duitse steden.

b De Amerikanen gooiden in augustus 1945 twee atoombommen op Hirosjima en Nagasaki. Het effect was zo ontzagwekkend dat Japan een week later capituleerde (= zich overgaf).

Oriëntatiekennis

8 a Nog het minst komen aan de orde:- De crisis in het wereldkapitalisme- Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme

b Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering. Geen enkel wapen bracht zoveel verwoesting en slachtoffers onder de burgerbevolking voort als de atoombom.

9 Het past als voorbeeld goed bij de totale oorlog: alle middelen werden ingezet om deze strijd te winnen. Er vielen daarom bijna een miljoen doden.

10 Hitler was uit op revanche voor de Eerste Wereldoorlog. De Eerste Wereldoorlog moest worden overgedaan, maar nu zou Duitsland winnen en de heerschappij in Europa veroveren. Voor een deel gaat het dus om dezelfde tegenstanders.


11 a De westerse geallieerden hoopten met massale bombardementen te bereiken dat de Duitse burgerbevolking oorlogsmoe zou worden (en in opstand zou komen).

b Kennelijk werkte de propaganda van de nazi’s via moderne communicatiemiddelen zo goed, dat de Duitse burgerbevolking in de eindoverwinning bleef geloven.

c Ja, bij het ontwikkelen van de bom waren veel sectoren in de Verenigde Staten betrokken. Bovendien was dit een ultiem middel om de vijand te verslaan; het leidde tot enorme verwoestingen ook onder de vijandelijke burgerbevolking.

Winston Churchill

12 a Redenen om Churchill te keizen:- Na de nederlaag van de Fransen, had hij vrede met Duitsland kunnen sluiten, maar hij

wilde er niets van weten waardoor de oorlog voortging (en Hitler-Duitsland uiteindelijk verslagen werd). Nog altijd is Winston Churchill hét symbool van Britse onverzettelijkheid tegen de nazi’s.

- Ook Churchill speelde al een (belangrijke) rol in de Eerste Wereldoorlog. Ook voor hem was de Tweede Wereldoorlog de oorlog van de revanche.

b Verklaringen zijn:- Churchill is nog altijd hét symbool van de Britse onverzettelijkheid tegen de nazi’s in

de Tweede Wereldoorlog.- Al voor de Eerste Wereldoorlog (en ook in die oorlog) was hij minister van marine (en

fel gekant tegen Duitsland).- In de jaren dertig riep hij als een van de weinigen in Groot-Brittannië op tot

waakzaamheid ten opzichte van Hitler.Kortom, het leek of hij voorzag wat er allemaal zou gebeuren.

c Hij liet de Duitse steden Keulen (1942) en Hamburg (1943) platbombarderen, waarbij honderdduizenden doden vielen.

Reflectie

13 a Je eigen antwoorden.b Je eigen antwoorden.

Samenvatting

14 a Bijvoorbeeld:A Duitse troepen van Polen binnen B Duitse troepen vallen Nederland binnen C Battle of BritainD De Duitsers veroveren de Balkan E Operatie Barbarossa gaat van start F Aanval op Pearl Harbor G Slag om Stalingrad H D-dayI De sovjets veroveren BerlijnJ Duitsland capituleertK Amerikaanse atoombommen op twee Japanse stedenL Japan capituleert

b - Het dodental was zes keer zo hoog.- De wapenproductie was nog veel groter dan in de Eerste Wereldoorlog.- Duitsland gebruikte miljoenen dwangarbeiders uit de bezette landen, omdat er lang

niet genoeg Duitse arbeiders beschikbaar meer waren.- Op het laatst moest iedere Duitse man van 16 tot 60 jaar die maar enigszins een wapen

kon dragen, meevechten.


c De westerse geallieerden hoopten met massale bombardementen te bereiken dat de Duitse en Japanse burgerbevolking oorlogsmoe zou worden (en in opstand zou komen). Dat gebeurde niet. Ze zagen zichzelf als slachtoffers en de propaganda van de nazi’s en Japanners via moderne communicatiemiddelen werkte zo goed, dat de burgerbevolking lang in de eindoverwinning bleef geloven.

9.7 Genocide

Verwerkingsvragen

Discriminatie en racisme

1 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Vijandigheid tegen joden, ook wel antisemitisme genoemd, is een specifieke vorm van discriminatie en racisme die al eeuwenlang in Europa voorkwam. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gingen de nazi’s nog een stap verder: zij gingen over tot systematische uitroeiing (genocide) van joden, die ook bekend staat als de holocaust.

2 a Redenen waarom een gewelddadige uitbarsting van antisemitisme rond 1900 niet te verwachten was in Duitsland zijn:- Duitsers van joodse afkomst vormden maar één procent van de bevolking.- Duitsland gold niet als erg antisemitisch.- Veel joden waren gewone, vaderlandslievende Duitsers.

b Hitler was aan de macht gekomen en associeerde de joden met alles wat smerig en kwaadaardig was, zoals het communisme, kapitalistische uitbuiting en andere rampen die Duitsland waren overkomen.

c SA en SS.

3 Discriminerende maatregelen die Hitler tegen joden nam, na zijn machtsovername, waren:- Joden mochten vanaf 1933 geen ambtenaar meer zijn.- Vanaf 1935 was seks tussen joden en andere Duitsers wettelijk ten strengste verboden.

Kristalnacht

4 a In de nacht van 9 op 10 november 1938 (Kristalnacht) werden in heel Duitsland synagogen in brand gestoken, joodse winkels en huizen geplunderd en honderden joden vermoord.

b De overwegend lauwe en afkeurende reacties van de bevolking op de Kristalnacht vielen Hitler tegen.

Endlösung

5 a - Na de inval in Polen werden drie en een half miljoen joodse Polen in getto’s bijeengedreven en tienduizenden vermoord.

- Na de inval in de Sovjet-Unie schoten speciale Einsatzgruppen van de SS alle joden die ze tegenkwamen met duizenden tegelijk dood.

- Na de Wannsee-bijeenkomst op 20 januari 1942 gingen de nazi’s over tot de Endlösung: alle joden op het Europese continent zouden naar vernietigingskampen in het oosten worden getransporteerd om daar met onder andere gifgas te worden vernietigd. Dat kostte miljoenen joden het leven.

b De totale vernietiging van alle Europese joden (zie het derde streepje bij antwoord 5a).


Oriëntatiekennis

6 a Leugens die Hitler over joden verspreidde waren:- ‘Het internationale jodendom’ zat volgens hem zowel achter de kapitalistische

uitbuiting als het bolsjewistische (communistische) gevaar.- Joden waren geen mensen, maar bacillen die het Arische (Germaanse) ras

vergiftigden.b Met deze leugens maakte Hitler de joden tot zondebokken voor alle crises waarin Duitsland

was geraakt. Bovendien speelde hij in op angsten en vooroordelen die al over joden leefden bij Duitsers. Dat versterkte de jodenhaat (antisemitisme).Omdat ze door een regeringsleider werden uitgesproken, geloofden velen dat het werkelijk zo was.

7 a Het geweld tegen joden nam met name in tijden van crisis (natuurrampen, epidemieën, stijgende werkloosheid) toe. Dan nam de onzekerheid en angst toe en deze ontlaadde zich dan bijvoorbeeld in het aanwijzen van zondebokken.

b Joden waren een minderheid die er andere waarden en vooral normen op nahield en daarom was zij snel als zondebok gevonden.

c De nazi’s gingen over tot systematische uitroeiing van de joden. Dat was nog nooit voorgekomen.

d Bijvoorbeeld: ‘Heksen’, ‘ketters’, ‘zigeuners’ en homoseksuelen werden ook als zondebokken vervolgd.

8 Bijvoorbeeld:Discriminatie: Joden mochten vanaf 1933 geen ambtenaar meer zijn.Isolering: Vanaf 1935 was seks tussen joden en Ariërs wettelijk ten strengste verboden .Deportatie: Na de inval in Polen werden drie en een half miljoen joodse Polen in getto’s bijeengedreven.Vernietiging: Na de Wannsee-bijeenkomst op 20 januari 1942 gingen de nazi’s over tot de Endlösung: alle joden op het Europese continent zouden naar vernietigingskampen in het oosten worden getransporteerd om daar met onder andere gifgas te worden vernietigd.

9 Nog in de jaren negentig van de 20e eeuw hebben zich bijvoorbeeld genociden voorgedaan in:- Bosnië- Rwanda

10 a De jood op de poster is afschuwwekkend afgebeeld: als een soort duivel, als iemand die iets kwaad in de zin heeft. Hij heeft een vaal gele, gerimpelde huid, de ogen half open met vlak daarboven de wenkbrauwen gefronst, een scheve mond, een tand zichtbaar, platgekamd zwart haar met een ringbaardje. Dat het een jood moet voorstellen zie je aan de Davidsster op zijn voorhoofd. Hij zou er gezien de titel eeuwig zo uitzien.

b Op de foto van afbeelding 9.26 is te zien dat joden (met de jodenster op hun kleding) met hun koffers en andere spullen omsingeld door (Duitse) soldaten worden afgevoerd door een typisch Nederlandse straat (let op de ramen). Deze situatie deed zich alleen voor tijdens de Duitse bezetting van Nederland.

Anne Frank

11 a Het dagboek dat Anne Frank bijhield in de twee jaar dat ze zat ondergedoken, is een van de meest gelezen boeken ter wereld. Haar schrijfstijl en belevenissen zijn heel herkenbaar. Haar situatie (ondergedoken) is dat nu juist niet. Die combinatie maakt het bijzonder.

b Anne was een ‘gewoon’ meisje, dat zelf geen invloed kon uitoefenen op de belangrijke gebeurtenissen in haar tijd. Dat gold niet voor de andere kenmerkende personen.

c Anne Frank werd in 1929 geboren in Frankfurt. In 1933 vluchtten haar ouders naar Nederland, waar het gezin in Amsterdam ging wonen. Ze bleven Duits tot de nazi’s gevluchte joden hun Duitse nationaliteit ontnamen. Vanaf toen waren ze stateloos.


Reflectie

12 a Bijvoorbeeld: In een democratie is de vrijheid van drukpers een groot goed en daarom mag je niet (snel) boeken verbieden; of: als je het boek mag bestuderen, kun je nationaalsocialistische ideeën van tegenwoordig beter herkennen en bestrijden.

b Mein Kampf kan beter bij de wet verboden blijven, omdat het aanzet tot racistische haat en opruiing.

c Je eigen antwoord.

13 a In 2007 bestond nog het zogenaamde Joegoslavië Tribunaal, waarin oorlogsmisdadigers uit de oorlog in de jaren negentig in voormalig Joegoslavië terechtstonden.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, het is een waarschuwing voor iedereen die het in de toekomst nog waagt om oorlogsmisdaden te plegen. Bovendien worden belangrijke mensen bestraft.Nee, het zijn altijd de ‘verliezers’ van de oorlog die bestraft worden. Bovendien heeft een oorlog zijn eigen ‘wetten’ die je niet kan vergelijken met een vredessituatie.

Samenvatting

14 Voorbeelden: 5: Vernietigingskampen (b.v. Auschwitz)4: Kristalnacht3: Neurenbergerwetten: b.v. joden mogen geen ambtenaar meer zijn2: Actie: ‘Koopt niet bij joden, of: ‘Wir haben es nicht gewusst’.1: Schelden op joden of ze belachelijk maken in liedjes.

9.8 De bezetting

Verwerkingsvragen

Aanpassing

1 a Twee redenen:- De Nederlanders hadden gehoopt dat ze net als tijden de Eerste Wereldoorlog buiten

de oorlog zouden blijven.- De verbijstering groeide nog toen het Nederlandse leger kansloos bleek. Nederland

moest al op de vijfde dag capituleren, nadat Rotterdam door een bombardement was verwoest.

b Voor de meeste Nederlanders ging het leven gewoon door. Er waren veel Duitse militairen op straat, maar die gedroegen zich verrassend correct. Ze zagen zichzelf ook niet als onderdrukkers. Volgens de nazi’s waren Nederlanders en Duitsers verbonden door hun ‘Germaanse bloed’.

2 a Dat was in overeenstemming met een instructie die de regering voor de oorlog gegeven had: zo hield Nederland de zaken nog een beetje in eigen hand.

b Dankzij de ondergang van de ‘oude’ democratie kon de verdeeldheid in Nederland misschien overwonnen worden. De organisatie wilde onder Duitse leiding Nederland vernieuwen. Wel wilde ze het typisch Nederlandse behouden.

c Via de Unie hoopten de Duitsers Nederland te bekeren tot het nationaalsocialisme. Maar dat bleek een illusie.


Onderdrukking en terreur

3 a In december 1941 werd de Unie verboden omdat ze geen soldaten wilde werven voor de oorlog aan het oostfront tegen de Sovjet-Unie.

b De bezetting werd onaangenaam:- De joden (zo’n honderdduizend) werden weggevoerd.- Driehonderdduizend mensen moesten hun huis uit omdat er een verdedigingslinie

langs de kust moest komen.- Een half miljoen mannen werd als dwangarbeider naar Duitsland gebracht; 350.000

anderen doken onder om daaraan te ontkomen.- Auto’s en fietsen werden in beslag genomen, radio’s moesten worden ingeleverd.- Er kwamen tekorten aan alledaagse artikelen als textiel, schoenen en zeep.- De Duitsers gedroegen zich steeds barser.

Hongerwinter

4 a In september 1944 bevrijdden de geallieerden het zuiden, maar ze bleven steken bij de grote rivieren. In Holland en Utrecht volgde een hongerwinter die duizenden mensenlevens kostte.

b Nederland was aan het eind van de oorlog geruïneerd, want:- Een kwart miljoen mensen was omgekomen.- Een kwart van alle huizen was beschadigd of verwoest.- Grote delen van het land waren door Duitsers onder water gezet.- Rails waren vernietigd, de treinen naar Duitsland gebracht.- Bijna alle bruggen vernield, havens verwoest, fabrieken leeggeroofd.

Anton Mussert

5 a Deze paragraaf gaat over de Duitse bezetting van Nederland. Mussert was de oprichter en leider van de NSB, de Nationaalsocialistische Beweging. Hij nam het antisemitisme van Hitler over, verwelkomde de Duitse bezetters als vrienden en hielp ze.

b Twee redenen:- Hij was een klein mannetje, die meer een nette burger leek dan een rauwe nazi.- Mussert was in Duitse ogen een burgermannetje met slappe ideeën en zij namen hem

niet erg serieus.

Oriëntatiekennis

6 a Bijvoorbeeld:- Aanpassing: een spoorwegmedewerker die gewoon zijn werk blijft doen.- Verzet: een overval op een distributiekantoor van voedselbonnen.- Collaboratie: verraden van joodse onderduikers; meevechten met de Duitsers (aan het

oostfront).b De meesten kozen voor aanpassing.c In feite zat er in de meeste gevallen weinig anders op voor de gewone Nederlander dan te

proberen het leven van alledag voort te zetten, zeker in de eerste jaren van de bezetting toen de Duitsers aan de winnende hand waren.

7 a De Duitse bezetter hoopte via de Nederlandse Unie te bereiken dat het Nederlandse volk zich af zou keren van de verzuilde ‘hokjesgeest’ en zich zou bekeren tot het nationaalsocialisme. Net als alle andere organisaties die waren gelijkgeschakeld, zou de Nederlandse Unie het nationaalsocialistische gedachtegoed moeten uitdragen.

b Bijvoorbeeld: Je kan de Nederlandse Unie heulen met de vijand (collaboratie) verwijten, omdat zij samenwerkte met de Duitse bezetter om het land te vernieuwen en het ‘typisch Nederlandse‘ te kunnen behouden.


Je kan ook stellen dat de Nederlandse Unie toch niet geschikt bleek als instrument in handen van de Duitsers. De Unie wilde niet meewerken aan het werven van soldaten voor het oostfront. Daarom werd de Unie later door hen verboden. Dat past niet bij heulen met de vijand.

8 Oud-premier Colijn vertelde in 1940 zijn landgenoten dat ze moesten leren leven met ‘het alles dominerende feit, dat het vasteland van Europa in de toekomst geleid zal worden door Duitsland’. Op dat moment in de tijd en voor Europa was die conclusie heel begrijpelijk: Duitsland was onbedreigd de baas in Europa. Het was alleen nog in oorlog met Engeland, dat al blij mocht zijn als het zelf niet werd bezet.

9 a De Tweede Wereldoorlog toen Nederland bezet was door de Duitsers leidde in veel opzichten tot een breuk met het verleden. Vóór de oorlog vertrouwden veel Nederlanders op de neutraliteit en trachtten een fatsoenlijk leven te leiden, waarin geen al te ernstige dingen gebeurden. Dit vertrouwen werd door de gebeurtenissen in de oorlog ernstig verstoord.

b Het eerste jaar van de Duitse bezetting is de periode dat de Duitse bezetters zich niet als onderdrukkers gedroegen, wat bijvoorbeeld te zien is op afbelding 9.28: Duitse soldaten voeren samen met Nederlandse kinderen de duiven. Later gedroegen ze zich wel als onderdrukkers en gingen over tot terreur. De straf van de nazi’s voor de spoorwegstaking: een slachtoffertje van de honger.

Reflectie

10 a Zij kunnen zich terecht ook slachtoffers voelen van de nazi-bezetting van Nederland. Anderzijds hebben zij er ongewild ook voor gezorgd dat de Duitse oorlogsmachine kon blijven doordraaien. Waren zij slachtoffers, collaborateurs of allebei? Deze onzekerheid en dit schuldgevoel heeft er mede toe bijgedragen dat ze liever zwegen.

b Veel niet-joodse Nederlanders hadden zelf vervelende of ellendige ervaringen met de bezetting meegemaakt, zeker aan het eind van de oorlog. Denk bijvoorbeeld aan de hongerwinter. Het was voor hen maar moeilijk voor te stellen dat de gedeporteerde joden veel gruwelijker ervaringen met de nazi’s hadden gehad. Dat had zich bovendien voor een groot deel buiten het blikveld van de niet-joodse Nederlanders afgespeeld. Het eigen leed was al erg: velen voelden zich slachtoffer. Dat het leed van de joden van een andere orde was, kon aanvankelijk maar moeilijk worden aanvaard.

11 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De Duitsers waren in de Tweede Wereldoorlog de bezetters en zij hebben veel leed veroorzaakt. Met Duitsers erbij worden oude wonden opengereten. Het feest van de bevrijding is voor hen voor Nederlanders.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Nee: het leed van de Tweede Wereldoorlog is veroorzaakt door het nazi-regime. Het huidige Duitsland is een fatsoenlijke democratische staat. Het is juist goed dat vertegenwoordigers van Duitsland erbij zijn: het leidt tot verzoening en bezinning over wat oorlog en dictatuur allemaal kunnen aanrichten.

c Het lijkt alleen al gezien de data waarop herdacht en gevierd wordt, moeilijk om de Tweede Wereldoorlog er buiten te houden. De gebeurtenissen die daarin plaatsvonden, kunnen gezien worden als (historische) voorbeelden. Waarschijnlijk zal met het verglijden van de tijd wel de sterke nadruk op die oorlog (wat) vervagen.

Samenvatting

12 a Aan het eind van de oorlog waren de Duitsers inderdaad meedogenloos en was er honger (in het westen van Nederland). In het begin van de oorlog was de situatie echter anders: de Duitsers gedroegen zich verrassend correct en veel bleef hetzelfde, met als gevolg dat de meeste Nederlanders pasten zich zoveel mogelijk aan de nieuwe werkelijkheid aan en bleven proberen om hun normale leven voort te zetten..


Onderdrukking en terreur van de bezetters namen pas toe, toen de oorlog tegen de Sovjet-Unie was begonnen, de Nederlanders zich niet wilden omvormen tot nationaal-socialisten en er verzet kwam (zoals de Februaristaking) tegen de maatregelen die door het bestuur van Seyss-Inquart werden genomen. Doordat de oorlog steeds slechter verliep, werd het dagelijks leven voor de meeste Nederlanders steeds minder plezierig: er ontstonden tekorten en de onderdrukking werd zwaarder.

b Je eigen antwoord. - In de dagboekfragmenten moet in ieder geval ter sprake komen:- De onderdrukking die sterker wordt en het gebrek aan van alles.- De hoop op een snelle bevrijding in de periode augustus-september 1944.- Een beschrijving van de ontberingen in de hongerwinter bijvoorbeeld in februari 1945.- De bevrijding en wat voor vreugde-uitingen die met zich meebracht.

13 Ingevuld schema:

Schema 5 Continuïteit of verandering?Dagelijks leven eerst: continuïteit

later: veranderingParlementaire-democratie veranderingAmbtenarenapparaat continuïteitBehandeling joden veranderingVerzuilde ‘hokjesgeest’ verandering

Kennisquiz

1 a Nederland hoorde in de Eerste Wereldoorlog bij de neutrale landen.b Omdat Nederland werd aangevallen door de Duitsers sloot de regering zich aan bij de

geallieerden.c Landen die ontevreden waren over de afloop van de Eerste Wereldoorlog en de

vredesregelingen, wilden revanche en ontketenden de Tweede Wereldoorlog.

2 De juiste volgorde is:B - F - I - G - H - J - C - A - E - D - KOpmerking: Roosevelt werd in november 1932 gekozen, hij begon als president in januari 1933 ongeveer op het moment dat Hitler tot rijkskanselier werd benoemd.

3 De juiste volgorde is:H - D - F - G - C - A - E - B

4 a Gandhi in India, Soekarno in Indonesië.b Overeenkomst: beiden streefden naar onafhankelijkheid en gingen over tot geweldloos

verzet tegen de kolonisator.Verschil: Gandhi bereikte was al vóór de Tweede Wereldoorlog succesvol met zijn acties: India kreeg een vorm van zelfbestuur, Soekarno bereikte niets. Gandhi was vanaf het begin populair bij de massa, Soekarno pas later.


5 De juiste combinaties:a Vrede van Versailles - Wilsonb communisme - Stalinc New Deal - Rooseveltd nationaalsocialisme - Hitlere slachtoffer antisemitisme - Anne Frankf fascisme - Mussolinig Brits premier - Churchillh Nederlands premier - Colijni Geweldloos verzet - Gandhi

6 Wat veranderd is, is vetgedrukt.a Met de Kristalnacht bedoelen we de nacht waarin over heel Duitsland joodse winkels en

huizen weren geplunderd en synagogen in brand gestoken.b Een groot deel van de Nederlandse bevolking paste zich tijdens de Duitse bezetting aan de

nieuwe situatie aan.c juist d Op Zwarte Donderdag 24 oktober 1929 stortte de New Yorkse aandelenbeurs in.e Communisme, nationaal-socialisme en fascisme zijn drie totalitaire ideologieën.

De in 1927 opgerichte PNI was onder leiding van Soekarno een nationalistische organisatie die streefde naar onafhankelijkheid voor Indonesië

f De Tweede Wereldoorlog eindigde (na twee Amerikaanse atoombommen op Japan in augustus 1945) met de capitulatie van Japan.

7 a propaganda (g)b antisemitisme (e)c nationaal-socialisme (n)d totalitarisme (o)e communisme (c )f crisis (i)g discriminatie (d) h wereldoorlog (e)i Het te vormen begrip luidt: genocide.

Historisch denken

1 Bijvoorbeeld:a Hoofdvraag: Wat gebeurde tijdens de economische wereldcrisis?

Deelvraag 1: Wat gebeurde op Zwarte Donderdag, 24 oktober 1929? Deelvraag 2: Wat gebeurde na Zwarte Donderdag in de VS? Deelvraag 3: Wat gebeurde na Zwarte Donderdag in de rest van de wereld? Deelvraag 4: Wat deed de Amerikaanse regering na Zwarte Donderdag?

b Hoofdvraag: Waardoor ontstond de economische wereldcrisis? Deelvraag 1: Welke rol speelde het Amerikaanse volk?Deelvraag 2: Welke rol speelde de overheid? Deelvraag 3: Welke rol speelden de banken? Deelvraag 4: Welke rol speelden de bedrijven?

c Hoofdvraag: Heeft Colijn de crisis goed aangepakt?Deelvraag 1: Welke maatregelen nam Colijn tegen de crisis? Deelvraag 2: Wat gebeurde door deze maatregelen?Deelvraag 3: Welke maatregelen namen andere regeringen in Europa tegen de crisis? Deelvraag 4: Wat gebeurde door deze maatregelen?


d Hypothese 1: De wereldcrisis ontstond doordat er te veel vrijheid was in de Amerikaanse economie.Hypothese 2: In de crisistijd werkten regeringen weinig samen om de problemen op te lossen.

2 Bijvoorbeeld:

a Deze afbeelding is bruikbaar bij deelvraag a3, omdat deze gaat over werkloosheid in 1937 buiten de VS.

b De foto is volgens mij een betrouwbare bron omdat ik denk dat dit echt toen zo is gebeurd in Deventer. Mensen gedragen zich heel gewoon bij het nemen van een foto.

c De foto is geen representatieve bron als het gaat om het bord wat de man draagt. Dat gebeurde niet vaak. Het is wel een representatieve bron als het gaat om het grote aantal werklozen in die tijd.

3 Bijvoorbeeld:a Bruikbare beeldbronnen: 9.9, 9.11, 9.20, 9.25 en 9.26.b De economische wereldcrisis leidde tot werkloosheid in Nederland (9.9) en Duitsland. In dat

land gingen veel Duitsers op Hitler stemmen. Hitler kwam hierdoor aan de macht en kon Duitsland klaar maken om een oorlog te beginnen (9.11). In 1939 bezetten Duitse legers Praag (9.20). Met propagandafilms (9.25) zorgden nazi's ervoor dat joden de schuld van de crisis kregen. Dit leidde vervolgens tot de Holocaust (9.26).

Toepassen

1 a Oorzaken zijn: het gebruik van massavernietigingswapens, de opkomst van totalitaire ideologieën, de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering en het plegen van genocide als gevolg van racisme en discriminatie.

b Een derde oorzaak is bijvoorbeeld: de snelle bevolkingsgroei in de twintigste eeuw.c Mogelijke argumenten tegen zijn: voortgaande ontwapening blijkt historisch gezien maar

moeilijk en de VN hebben tot nu toe slechts een zeer bescheiden rol gehad in de conflicthantering, zeker als grootmachten aansturen op oorlog.Mogelijke argumenten voor zijn: organisaties die boven de partijen staan, zoals de VN en tribunalen kunnen conflicten en oorlogsmisdaden voorkomen, aangezien zij alleen belang hebben bij het handhaven van vrede en mensenrechten; minder armoede en meer gelijkheid zorgen er voor dat mensen minder reden hebben om alles op het spel te zetten (b.v. oorlog) om hun positie te verbeteren.

2 a In Groot-Brittannië zijn veel slachtoffers te betreuren geweest in de Eerste Wereldoorlog en in Nederland niet, omdat Nederland in die oorlog neutraal was.

b In de bron staat: “Maar vooral de aard van de oorlog speelt een rol. Het was de eerste oorlog waarin burgers vochten, een oorlog van de gewone man.” Dit sluit aan bij het kenmerkende aspect: de betrokkenheid van de burgerbevolking bij de oorlogvoering. Omdat iedereen uit het volk erbij betrokken was, greep deze oorlog in het leven van vele mensen in.In de bron staat ook: “Natuurlijk heeft het grote aantal slachtoffers ermee te maken (…)” en: “En plotseling kwam deze slachting, waarop niemand was voorbereid.” Dit sluit aan bij het kenmerkende aspect: verwoestingen in nooit eerder getoonde mate door inzet van massavernietigingswapens. Er werden zoveel mensenlevens verwoest dat mensen zich dit nog lang zullen heugen. Het kan ook als een soort waarschuwing dienen.

c Vele antwoorden zijn mogelijk.Je kan stellen dat de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog voor alle mensen in de toekomst een les horen te zijn, hoe het niet moet.Je kan ook zeggen dat het verwerken van het leed voor ooggetuigen belangrijk is, maar voor mensen die het niet hebben meegemaakt steeds minder belangrijk wordt.


3 a Hahn vindt dat het van buiten lijkt of de mens zich wel heeft ‘ontwikkeld’ (niet meer naakt lopen), maar dat hij (in legerkleding en met gasmasker op) in zijn gewelddadige gedrag niets onderdoet voor de aapmens.

b Bron 4 geeft de gevolgen van de loopgravenoorlog weer. In de strijd wordt steeds meer verwoest en vallen steeds meer doden. Het front verschuift niet of nauwelijks: de suikerfabriek komt steeds weer in handen van de tegenpartij.

c Bijvoorbeeld:Een beschrijvende vraag: Welke (nieuwe) wapens werden gebruikt in de Eerste Wereldoorlog?Een verklarende vraag: Waarom bleef de loopgravenoorlog maar voortduren?Een waarderende vraag: Was de Eerste Wereldoorlog een nutteloze oorlog?

4 a De Sovjet-Unie maakte in de periode 1929-1933 een door de overheid opgelegde, versnelde industrialisatie door, vastgelegd het eerste Vijfjarenplan.

b De periode 1929-1933 staat in het westen bekend als de grote economische crisis.c Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door? De groei van de

industriële productie in latere jaren valt steeds per land te berekenen door die te vergelijken met die van 1929. Op de beide andere vragen kan alleen met de tabel geen antwoord worden gegeven.

d Een verklarende vraag is: Waarom groeit de industriële productie in het ene land wel en in het andere land niet?Een beschrijvende vraag is: Welk land had de grootste industriële productie in 1933? en ook:Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door?

e Een waarderende vraag is bijvoorbeeld: Vind je dat de inwoners van de Sovjet-Unie een bijzondere economische prestatie hebben geleverd in de periode 1929-1933?

5 a Te zien zijn onder meer:- Verschillende personen die symbool staan voor de verschillende volken in de Sovjet-

Unie.- Zij dragen graan (symbool voor de landbouw), een rad (symbool voor de industrie),

een hamer met sikkel (symbool voor de arbeiders- en boerensamenleving die de Sovjet-Unie wilde zijn).

- Achter hen wappert de rode vlag (symbool voor het communisme).- Naast hen staat een kanon (symbool voor de soldaten).- Beneden hen liggen voorwerpen die te maken hebben met nijverheid.

b De boodschap die het schilderij wil overbrengen is dat alle volken en alle arbeider, boeren en soldaten van de Sovjet-Unie gezamenlijk het land onder het communisme tot bloei zullen brengen.

c Ja, het schilderij bevat voor de gewone mensen begrijpelijke symbolen die realistisch (niet abstract) zijn weergegeven. Bovendien verwijst de boodschap naar een stralende toekomst. Dat zijn precies de kenmerken van de kunststijl ‘socialistisch realisme’.

d De twee kenmerkende aspecten in bron 6 zijn:- Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën.- De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen. Hierbij gaat het vooral

om de propaganda.

6 a Beide bronnen zijn een goed voorbeeld van de manier van geweldloos actievoeren van Gandhi tegen de Britse kolonisatie. Hij deed dat ondermeer door Britse wetten te negeren (verbod op winnen van zout in bron 8) en door te protesteren tegen de goedkope Britse textiel die de Indiase textielnijverheid had vernietigd (spinnend achter een spinnewiel, slechts gekleed in een lendendoek in bron 9).

b Het optreden van Gandhi was niet (erg) representatief voor het verzet tegen het kolonialisme in de tijd van de wereldoorlogen. Weliswaar trad Soekarno min of meer hetzelfde op. Er kwam echter ook gewelddadig verzet voor, bijvoorbeeld van moslims in Brits-Indië en van communisten in Nederlands-Indië. Bovendien wilden anderen proberen door samenwerken het kolonialisme te veranderen of beëindigen.


7 a In de loop van de moderne tijd zijn er steeds minder soldaten nodig om steeds zwaardere wapens te bedienen die steeds grotere vernietigingskracht hebben.

b Een passen jaartal:- De bovenste tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1800 en in de tijd van burgers en

stoommachines (ook mogelijk: pruiken en revoluties).- De tweede tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1914 en in het tijdvak van de

wereldoorlogen.- De derde tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1945 en in het tijdvak van de

wereldoorlogen.- De onderste tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1980 en in het tijdvak van televisie

en computer.

8 a Het gedicht van Muus Jacobse gaat over de deportatie van een groep Amsterdamse joden; dus over racisme en discriminatie die leiden tot genocide, in het bijzonder op joden.

b De man en het jongetje worden gedeporteerd naar concentratiekamp Westerbork, vandaar zullen zij - zoals de meeste joden - zijn afgevoerd naar een vernietigingskamp om te worden vermoord.

c De kenmerkende aspecten:- Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën als het nationaalsocialisme.- De Duitse bezetting van Nederland

9 a Bron 11 verwijst naar de spoorwegstaking vanaf september 1944. De poster waarschuwt ervoor dat Nederlanders zelf erdoor getroffen zullen worden en dat gebeurde ook: de bezetter liet een hongerwinter ontstaan in Holland en Utrecht.

b De tekenaar van bron 12 wil zeggen dat de rovende nazi-bezetters (weergegeven als een ‘sleepkever’ getekend in de vorm van een hakenkruis) alles van waarde wegslepen uit bezet gebied (Nederland).

c De oorzaken waardoor Nederland geruïneerd de oorlog uitkwam zijn onder andere:- De hongerwinter van 1944/45.- Het feit dat de Duitse bezetters alles van waarde uit Nederland hadden meegenomen

naar Duitsland.d Alleen bron 11 is door de Duitse bezetter gemaakt. Hij hoopte met het dreigement dat het de

Nederlanders zelf zou treffen een eind te maken aan de spoorwegstaking.Bron 12 is door het verzet gemaakt om de bezetter aan de kaak te stellen, belachelijk te maken.

Verdieping

Na de bezetting

1 a ‘Grijs’ wil zeggen dat de meeste mensen geen duidelijke keus hadden gezien tussen zwart (fout) en wit (goed).Grijs staat voor aanpassing; wit voor verzet; zwart voor collaboratie.

b Loe de Jong was aan het begin van de oorlog gevlucht naar Londen, waar hij tijdens de bezetting van Nederland werkte voor Radio Oranje. Voor hem was het duidelijk wat goed en wat fout was. Hij was dus zelf niet in bezet Nederland en heeft het ‘grijze’ gedrag van veel Nederlanders niet zelf gezien.

2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:- Het is geoorloofd het voorbeeld van Anne Frank heeft laten zien waartoe discriminatie van

minderheidsgroepen kan leiden.- Het is niet geoorloofd: de situatie van oorlog en bezetting waarin Anne Frank leefde is niet te

vergelijken met de onze: wij leven in een democratie.


3 a Bijvoorbeeld: Hij vertoont ‘grijs’ gedrag: hij past zich aan de nieuwe situatie aan.b Het is moeilijk om je in te leven in de omstandigheden waarin je op dat moment zou hebben

geleefd. Vooral die omstandigheden zullen bepalen wat voor soort gedrag je zult vertonen. Omstandigheden die een rol kunnen spelen zijn: gezondheid, leeftijd, karakter, wel of geen baan, wel of geen verantwoordelijkheid moeten dragen voor kinderen, politiek bewustzijn, enz.

c Jonge mensen hoeven bijvoorbeeld geen rekening te houden met hun kinderen. Zij kunnen meer hun eigen gang gaan. Ze zijn in het algemeen wat avontuurlijker.

d Bijvoorbeeld:- Het zag er steeds meer naar uit dat de Duitsers verslagen werden. Door in verzet te

gaan, kon er sneller een eind aan de bezetting worden gemaakt.- De onderdrukking van de bezetting werd steeds erger, mensen hadden vanuit

persoonlijke ervaringen steeds meer reden om in verzet te gaan.e Het is een mondelinge bron van één persoon over een vroegere periode. In de loop van de

tijd verandert het geheugen van mensen.f Zijn gedrag komt niet heldhaftig over. Zijn verhaal past bij het gedrag van verreweg de

meeste andere ambtenaren. Hij doet hetzelfde: hij past zich aan, doet wat de bezetter vraagt.

1984

4 a ‘(...) van waaruit de almachtige partij de bevolking controleert. De inwoners kunnen zich zelfs niet herinneren dat het ooit anders was, want de partij beheerst ook het geheugen. Ze kunnen niets denken en voelen zonder dat Big Brother, het hoofd van de partij, het weet.’Dat is typisch voor een totalitaire staat: één almachtige partij en één leider die met zijn partij alles van de bevolking controleert.‘Winstons verzet leidt er ook toe dat hij een liefdesrelatie begint met een vrouw. Ook dat is verboden: je mag alleen Big Brother liefhebben, seks is slechts toegestaan als mechanische daad.’De totalitaire staat bepaalt zelfs hoe je je privé-leven moet leiden.‘Winston wordt gevangengezet en maandenlang gemarteld. Op die manier moet hij opnieuw leren dat wat de partij zegt waar is, ook al zegt de partij: 2+2=5.’In een totalitaire staat worden mensen met ‘verkeerde’ ideeën gevangen gezet en zo bewerkt tot ze weer de ‘goede’ ideeën krijgen.

b In de jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog breidde het communisme zich sterk uit. In de westerse landen ontstond de vrees dat het communisme overal in de wereld de overhand zou krijgen. De leidende communistische persoon figuur was Stalin en het is zijn totalitaire regime dat in 1984 aan de kaak wordt gesteld.

c Twaalf personen worden enkele maanden voor een vergoeding opgesloten in een speciaal gebouwd huis met beperkte voorzieningen waarin camera's alles dag en nacht registreren en doorgeven wat er gebeurt aan internetkijkers. Dagelijks wordt op televisie een samenvatting van de voorafgaande dag uitgezonden. De sociale druk wordt opgevoerd doordat deelnemers elkaar moeten nomineren, waarna er één door de televisiekijkers uit het huis wordt gestemd. De laatst overgebleven bewoner wint een geldprijs na in een rechtstreeks uitgezonden finale-uitzending de twee of drie andere overgebleven kandidaten te verslaan via een publieksstemming via telefoon en sms.De naam Big Brother is geïnspireerd op de roman 1984 van de Engelse schrijver George Orwell, waarin een maatschappij geregeerd wordt door een alles ziende en controlerende "Big Brother".

5 a Jung Chang leeft in een land waar de mening die zij moet hebben bepaald wordt door de dictator, de partijleider Mao Zedong. Ze schrijft: ‘Ik had me langzamerhand de gewoonte eigen gemaakt “zelfkritiek” uit te oefenen en nam mezelf automatisch ieder instinct kwalijk dat tegen Mao’s orders indruiste.’ Op deze manier blijft de staat controle uitoefenen op haar onderdanen.


b Evenals in 1984 heeft de hoofdpersoon er problemen mee dat zijn of haar mening afwijkt van de officiële die door de ‘grote leider’ wordt bepaald.

6 Je eigen mening.Een overheid kan steeds meer van mensen te weten komen met de nieuwe informatietechnologie. Of ze dat ook wil, hangt in een democratische samenleving mede van haar burgers af: zijn zij bereid om die macht in handen van de overheid te geven? Hoe sterk is de kritische controle van de gekozen volksvertegenwoordigers op het verzamelen van privé-gegevens door de overheid?In dit licht is de discussie actueel over hoeveel privacy en vrijheid wij willen inleveren voor veiligheid in verband met de dreiging van terreuraanslagen.

Keuzeopdrachten

Je eigen uitwerkingen.Laat je antwoorden bekijken door je docent.


Hoofdstuktitel - Startpaginageschiedenis.norbertuscollege.nl/antwoordenh9.doc · Web view6 -...

Documents

Transcript of Hoofdstuktitel - Startpaginageschiedenis.norbertuscollege.nl/antwoordenh9.doc · Web view6 -...