Hoofdstuk 1: Wat is project Bots · Web view1.5: De verhaallijnen van de films en mogelijke...

- Onderzoek project Bots! -

Onderzoek naar het gebruik van multimedia en film in de kerk en de haalbaarheid en mogelijkheden van project

Bots!– multimedia bijbelstudies voor tienergroepen –


Uitgevoerd door:Joan Herrebout, januari 2004

In opdracht van:RAP, de Luisterpost/Bralecthah en de opleiding Godsdienst–Pastoraal Werk

(CHE)

Inhoudsopgave

Inleiding

Dankwoord

Hoofdstuk 1:

Wat is project Bots!?En hoe is het project tot stand gekomen?1.1: De rol van RAP1.2: De rol van de Luisterpost/Bralectah1.3: Wat is mijn rol in project Bots!?1.4: Het formuleren van de afstudeeropdracht en centrale vraag1.5: De verhaallijnen van de films en mogelijke thema’s1.6: Publiciteit met betrekking tot het project

Hoofdstuk 2:

Literatuur- en praktisch onderzoek naar het gebruik van film in de kerk2.1: De relatie tussen kerken en massamedia2.2: Een overzicht van vergelijkbare projecten2.3: Een overzicht van reeds bestaand (besprekings) materiaal2.4: Generatie Search en de aanknopingspunten voor het evangelie

Hoofdstuk 3:

Geschiedenis en recente ontwikkelingen t.a.v. film en theater binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)


3.1: De visie van gereformeerden (vrijgemaakt) t.a.v. kunst, cultuur en theater3.2: Enkele recente ontwikkelingen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)3.3: Organisatie van het jongerenwerk binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)3.4: Onderzoek naar het draagvlak van project Bots!

Hoofdstuk 4:

Samenvatting en conclusies van de literatuurstudie en het praktisch onderzoek

Literatuurlijst


Inleiding

Gedurende mijn opleiding heb ik gemerkt dat van alle gebieden van het kerkelijk werk het jongerenwerk me het meest interesseert. Het jongerenwerk boeit me omdat het altijd in beweging is: de cultuur en in het bijzonder de jongerencultuur verandert vandaag de dag in een hoog tempo. Inmiddels schijnt het zelfs zo te zijn dat er om de zeven jaar een nieuwe generatie jongeren opgroeit.

Volgens mij ligt de uitdaging van de kerk dan ook bij de vraag hoe zij de boodschap van het evangelie op zo’n manier kan communiceren, dat jongeren zich erdoor aangesproken voelen. Veel kerken communiceren – voorzichtig gezegd - op een manier die ongeveer twintig jaar achterloopt op de huidige cultuur. Om de relevantie van het evangelie aan te kunnen tonen bij jongeren is het om deze reden - naar mijn mening - belangrijk dat kerken zoeken naar nieuwe en eigentijdse vormen van communicatie.

Daarom vond ik het ook bijzonder aangenaam dat project Bots! vorig jaar op mijn pad kwam, juist op het moment dat ik op zoek was naar een geschikt onderwerp voor een scriptie of afstudeerproject. Het idee om te werken aan een programma waarbij korte (speel)films gebruikt kunnen worden als inleiding voor bezinning en bijbelstudie sprak me bijzonder aan. Het leek me een geschikte en eigentijdse methode van kerkelijk onderwijs aan jongeren.

Maar omdat de opleiding GPW de studenten steeds meer stimuleert om te kiezen voor een combinatie van een theoretisch en praktisch onderdeel bij een afstudeeropdracht, besloot ik naast het schrijven van het lesmateriaal een onderzoek te doen naar het gebruik van multimedia en film in de kerken binnen Nederland. Ook wilde ik in het belang van het project onderzoeken in hoeverre project Bots! uniek zou zijn qua opzet. In overleg met de opleiding kwam daar de vraag bij naar de haalbaarheid van project Bots! en de mogelijkheden die er zijn ten aanzien van het jongerenwerk in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) en eventueel andere kerken en organisaties. Voor de afbakening van de centrale vraag van dit onderzoek en hoofdstukindeling van dit verslag verwijs ik naar hoofdstuk 1.4, waarin ik precies uitleg hoe ik bij dit project betrokken ben geraakt en hoe mijn afstudeerproject werd geformuleerd in een plan.

Het project leek me bij aanvang al erg interessant, maar toen ik me eenmaal in het onderwerp ging verdiepen groeide mijn interesse. Nu het project bijna is afgerond, kan ik met zekerheid zeggen dat ik veel geleerd heb, ook vanwege mijn afstudeeropdracht: over de verhouding tussen kerken/religie en massamedia, over audiovisuele taal, over welke invloed massamedia en film kunnen hebben op de maatschappij in het algemeen en op mensen op persoonlijk gebied, over hoe je film en massamedia kunt gebruiken in de kerk en het jongerenwerk. Over deze onderwerpen heb ik voornamelijk geleerd


door middel van literatuuronderzoek. Door het project zelf kwamen daar nog andere leersituaties bij, maar dan meer op praktisch gebied, namelijk: inzicht krijgen in het proces van het schrijven en maken van een film, het assisteren bij de opnames voor een film, het maken van een programma voor jongeren in de kerk - in opdracht van een instelling -, het samenwerken en overleggen met meerdere partijen die betrokken zijn bij een project. Waarschijnlijk kan ik nog wel meer leersituaties en momenten kunnen opnoemen, maar dit zijn wel de belangrijkste die specifiek bij dit project naar voren kwamen. Dankwoord Ede, januari 2004

Graag wil ik alle personen bedanken die op de één of andere manier een bijdrage hebben geleverd aan mijn afstudeeropdracht, onderzoek en het schrijven en uittesten van het lesmateriaal, dus: Reinier, bedankt voor de samenwerking, het meedenken en begeleiden! Hopelijk is dit nog niet definitief het einde van de samenwerking, maar ik wil ook Peter en Annelies bedanken voor de leuke samenwerking en dat ik uberhaupt mee mocht werken aan dit ontzettend boeiende en leuke project! Niet te vergeten natuurlijk Jip en Bernhard Jonker van de Luisterpost/Bralectah. Verder Hendrik Jan de Bie en Teus van de Lagemaat, die mij hebben geholpen met het opstellen van een plan voor het afstudeerproject vanuit de opleiding GPW en daar ook uiteindelijk hun toestemming voor gaven. Degenen die het lesmateriaal hebben uitgetest hebben ook een belangrijke bijdrage geleverd en daarom wil ik hen ook even met name noemen: Joep Tange, Anita Vogelaar, Anneke Nieboer, Herm Slotman, Henk Buning, Johan Harmanny, Heleen Roose en nog een paar leiders waarvan ik de namen helaas niet weet, maar in elk geval bedankt!

Joan Herrebout.


Hoofdstuk 1: Wat is project Bots! en hoe is het project tot stand gekomen?

In dit hoofdstuk beschrijf ik wat de aanleiding is geweest voor het opstarten van project Bots! en hoe het project tot stand is gekomen. Verder beschrijf ik de rollen van de verschillende partijen die meewerken aan het project. Daarna beschrijf ik globaal de verhaallijnen van de films en de mogelijke thema’s voor de bespreking. Tenslotte schrijf ik nog iets over de publiciteit met betrekking tot het project. De informatie voor dit hoofdstuk heb ik verkregen door middel van interviews met RAP en Bernhard Jonker van de Luisterpost/Bralectah.

1.1: De rol van RAP

Project Bots! is een initiatief van RAP en stichting De Luisterpost/Bralectah. Het idee voor project Bots! is in 2002 ontstaan toen RAP en De Luisterpost/Bralectah besloten samen te gaan werken.

RAP is een samenwerkingsverband en bestaat uit de volgende drie personen: 1) Reinier Sonneveld, is sinds kort afgestudeerd aan de gereformeerd

(vrijgemaakte) universiteit theologie in Kampen. Hij heeft veel artikelen geschreven voor jongerenbladen, waaronder ‘Kivive’, maar schreef ook voor andere bladen, o.a. voor CV Koers, voornamelijk op theologisch gebied. Hij schreef zijn afstudeerscriptie over het gebruik van film en theater in de gereformeerde kerk.

2) Annelies Nijboer, zij studeerde theater- film en televisiewetenschap aan de Universiteit Utrecht. Ze werkte bij de Evangelische Omroep als secretaresse en dramaturg en bij Theaterwerkplaats Ode als productieleider/dramaturg. Op het moment werkt ze als bureauredacteur bij Pearson Education Benelux.

3) Peter van Dijk, studeerde Nederlands aan de Universiteit in Utrecht en werkte daarna een aantal jaren bij de academische uitgeverij Amsterdam University Press. Daarnaast verzorgde hij cabaretoptredens met ‘H&S Klinkhamer’ en mimevoorstellingen in de kerk. Hij heeft laatst zijn baan opgezegd om zich helemaal te ‘werpen’ op het schrijven, spelen, cabaret, mime, poëzie en korte verhalen.

Deze drie ontmoetten elkaar bij een cursus scenarioschrijven bij de EO en besloten voor dit project samen te gaan werken. Zo ontstond het samenwerkingsverband RAP (= Reinier, Annelies en Peter).

Reinier was in 2002 aan het afstuderen over het onderwerp ‘film & theater in de gereformeerde kerken’ en had zich zodoende veel in dit onderwerp verdiept. Hij kwam in contact met stichting de Luisterpost/Bralectah en hoorde dat zij graag iets wilden doen met film in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt), het liefst iets voor jongeren, omdat zij het meest openstaan


voor dit medium. Reinier was hierin geïnteresseerd en vatte het plan op om filmpjes te gaan maken. Stichting de Luisterpost wilde dit graag financieren en zodoende ontstond het eerste idee. Reinier volgde in diezelfde periode een cursus scenarioschrijven bij de EO en heeft tijdens deze cursus Peter van Dijk ontmoet. Ze raakten in gesprek en bleken nogal op één lijn te zitten: ook Peter wilde graag iets met film en jongeren doen. Het oorspronkelijke idee werd geboren: stille films produceren (soort mime), bedoelt voor internationaal gebruik, evangelisatie en voor jongeren. E-mission - een organisatie die actief is op het gebied van evangelisatie in het buitenland - zou hier ook bij betrokken worden. Het budget werd begroot op ong. 400 Euro per film inclusief alles. Ook Annelies Nijboer volgde tegelijkertijd met Reinier en Peter de cursus scenarioschrijven bij de EO. Zij ving wat van de gesprekken op, raakte geïnteresseerd en op deze manier betrokken bij het project. Het drietal besloot verder samen te gaan werken en noemden zichzelf voortaan RAP (= Reinier, Annelies en Peter)

Uiteindelijk bleek het oorspronkelijke idee van stille films maken voor buitenkerkelijke jongeren in het buitenland niet haalbaar. E-mission haakte hierdoor af; RAP en de Luisterpost bleven over. Het plan veranderde van stille films voor internationaal gebruik in het volgende idee: korte verhaaltjes schrijven die uitgewerkt worden in de vorm van speelfilmpjes, waarop een bespreking volgt.

Doelstelling van het project: Jongeren in een open en prettige sfeer over het geloof laten nadenken. Niet op een dogmatische, maar op een emotionele en toegankelijke manier. Verder wil RAP door dit project vernieuwend bezig zijn voor de kerken: het stimuleren van het werken met audiovisuele middelen en het gebruik maken van film en theater in de kerk. We leven ten slotte in een visueel tijdperk. Verhalen spelen hierbij ook een belangrijke rol: het verhalende aspect van film en theater geeft een hele andere invalshoek dan de traditionele manier door middel van ‘preken’, stichtelijke boeken en traditionele bijbelstudies. De bijbel zelf geeft wat dit betreft ook goede aanwijzingen: in de bijbel wordt veel gebruik gemaakt van beeldende verhalen, van symboliek. Als we kijken naar Jezus in het Nieuwe testament, zien we dat ook Hij veel gebruik maakte van beeldende taal: Hij sprak vaak in gelijkenissen. Daarbij zijn de verhalen voor de films ook nog eens confronterend: dat is een ander doel van de films: ze moeten de kijker confronteren met zichzelf.

De kijker krijgt geen kant-en-klare boodschap op z’n bord, geen clichés, maar eerder een verhaal dat aan het denken zet, dat misschien eerder vragen oproept dan ze beantwoordt. Als we dan weer terugkomen op het verhalende element en we kijken weer naar de gelijkenissen die Jezus vertelde, zien we dat het effect van gelijkenissen vaak dezelfde was: geen duidelijk antwoord, eerder confronterend en vragen oproepend. Maar het zet tegelijkertijd


mensen aan het denken.Hier komt ook de naam Bots! Vandaan. De keuze voor dit woord heeft 2 redenen:

1) het is een kort en krachtig woord2) het wijst op confrontaties, het botst met de kijker

Het uitgangspunt van het project Er is gekozen voor een manier van communiceren die relevant is voor een hedendaagse jongere. Hierbij is gekozen voor de speelfilm, omdat de speelfilm jongeren op een speelse en open manier kan confronteren met zingevingvragen en thema’s uit het dagelijks leven. Vervolgens kunnen deze thema’s gelinkt worden naar het evangelie. Hierdoor sluit je aan bij de belevingswereld van de jongere en neem je ze mee naar het evangelie. Andere argumenten kunnen zijn: film spreekt niet alleen het verstand aan, maar ook emoties. Film kan een mens ‘raken’, kan iets ‘losmaken’. Hierdoor sluit deze vorm van communicatie beter aan bij leerstijlen en vormen van communicatie in deze tijd. Vervolgens is er gekozen voor eigengemaakte speelfilms, zodat je de boodschap die je wilt communiceren veel specifieker kan maken dan bij bestaande films en direct kan toepassen op de doelgroep.

Persoonlijke drijfveren van de RAP-leden om mee te werken aan dit project

Reinier SonneveldReinier wil graag ervaring opdoen met schrijven en produceren. Hij wil graag iets moois maken, mensen aan het denken zetten. Ook wil hij graag verhalen vertellen. Als doelgroep voor de films koos hij voor jongeren omdat jongeren dicht bij hemzelf staan en omdat hij zichzelf nog jong voelt. Hij heeft al veel voor jongeren geschreven, zoals voor het jongerenblad Kivive. Andere redenen zijn: jongeren lopen weg uit de kerk. Het is een doelgroep die het meest openstaat voor vernieuwing en nieuwe werkvormen, zeker op multimediaal gebied. Jongeren hebben iets met film. Jongeren van nu zijn opgegroeid met film en het is een vorm van communicatie die ze aanspreekt. Verder hoopt Reinier dat er uit dit project nieuwe opdrachten voortkomen. Zijn taak binnen het project:Scenario's schrijven voor de films, meewerken aan de productie van de films, helpen en meedenken met het maken van een opzet voor het lesmateriaal.

Annelies NijboerHet leek Annelies leuk om met Reinier en Peter samen te werken. Verder wilde ze graag zelf filmpjes gaan produceren, om praktisch aan de slag te gaan met de theorie die ze tijdens haar opleiding heeft gehad, theater-, film en televisiewetenschap. Ze heeft nog niet zoveel ervaring met het produceren van films, wel wat via een stage. Verder heeft ze voor haar eigen bedrijfje (tijdelijk) productiewerk gedaan. Ze was ook benieuwd naar het werken voor een christelijke organisatie. Ze heeft verder geen idealistische doelstellingen voor dit project, maar kan zich wel vinden in de algemene


doelstelling van het project, nl.: jongeren laten nadenken over geloofsthema’s naar aanleiding van enkele speelfilmpjes. Haar taak binnen het project: Annelies zorgt voor de productie van de filmpjes, dat houdt ongeveer het volgende in: zorgen voor de dramaturgie, commentaar leveren op de scenario’s voor de filmpjes, kijken naar de opbouw van de filmpjes. Het voordeel van ‘de korte film’ is volgens Annelies dat je meer vrijheid hebt. De wetten en regels voor het maken van een film zijn iets minder strak dan voor een korte film. Je hebt hierdoor iets meer ruimte om te experimenteren en het zorgt er daardoor voor dat dit een echte uitdaging is. Verder doet Annelies al het ‘regelwerk’: ze verdeelt de budgetten en de taken. Annelies hoopt dat de mensen echt belangstelling hebben voor de filmpjes, zodat het project wat breder getrokken zou kunnen worden. Het zou mooi zijn als de boodschap van de films ook aankomt bij de doelgroep. Ze zou hier wel graag haar beroep van willen maken, (= het produceren van films) dus als het even kan, zou ze hier in de toekomst ook wat geld mee willen verdienen. Als het project ruimer en beter gefinancieerd zou kunnen worden, komt er meer ruimte om de films professioneler aan te pakken en dat is wat ze graag zou willen.


Peter van DijkPeter heeft altijd al iets gehad met jongeren. Hij heeft veel gedaan op het gebied van geloofstoerusting en jongeren. Voornamelijk op het gebied van drama, mime en theater. Hij wil graag werken met nieuwe vormen, vooral het multimediale trekt hem aan in dit project. Hij wilde het project graag professioneel aanpakken en dat lukt doordat er mensen bij betrokken zijn die professioneel zijn op het gebied van film en die graag mee willen werken aan dit project. Peter vindt het erg belangrijk om films van goede kwaliteit te bieden, omdat jongeren kritisch zijn, maar ook om het evangelie eens van een andere kant te belichten. Niet alleen aandacht voor het bijbelverhaal op zich, (dus: het zo letterlijk mogelijk na vertellen en verbeelden van het bijbelverhaal) maar wil het verhaal graag op zo’n manier neerzetten dat het indruk maakt. Dat het misschien je kijk verandert en invloed heeft op je denkbeelden. Hij vindt het een uitdaging om mensen aan het denken te zetten en traditionele denkpatronen te doorbreken. Jongeren weten te bereiken, ze een boodschap vertellen. Misschien een andere dan die ze gewend waren, als ze maar geraakt worden. Zodat mensen bij het kijken van de film denken: hè, is dit het? Zit het zo in elkaar? Ik heb het altijd heel anders bekeken… Je moet namelijk als kunstenaar blijven geloven dat je de mensen iets te vertellen hebt, aldus Peter. Ook Peter hoopt dat dit project een vervolg heeft in het maken van meer filmpjes of zelfs grotere films. Zijn taak binnen het project: scenario's schrijven voor de films, spelen beeldregie tijdens de opnames en Peter is eindverantwoordelijk voor de montage van de films.


1.2: De rol van de Luisterpost/Bralectah

Stichting De Luisterpost/Bralectah is de opdrachtgever van het project Bots!

Stichting De Luisterpost/Bralectah is ruim 30 jaar geleden opgericht met als doelstelling om voor mensen die niet aan kerkelijke activiteiten deel kunnen nemen geluidsopnamen te maken. Hierdoor kunnen zij deze activiteiten toch meemaken. Recent heeft De Luisterpost/Bralectah de volgende nieuwe doelstelling geformuleerd:De Luisterpost/Bralectah heeft tot doel opnamen van het gereformeerde leven en gereformeerde lectuur (via de CBB) op een beelden/of geluidsdrager beschikbaar te stellen aan kerkleden, en aan onderwijsinstellingen, verenigingen en organisaties die werkzaam zijn binnen de Gereformeerde kerken. Zij richt zich daarbij in de eerste plaats op die kerkleden die niet in staat zijn c.q. zich niet in staat voelen om geheel aan het gereformeerde leven deel te nemen en/of die een leeshandicap hebben.1

De belangrijkste redenen om de doelstelling te veranderen zijn: De samenwerking met Bralectah. Een toenemende belangstelling voor de banden van kerkleden die

wel gewoon aan het kerkelijk leven kunnen deelnemen. Ook gemeenteleden zijn steeds meer visueel ingesteld en lezen

minder. Op de banden ligt een schat aan informatie vast die voor veel

kerkleden interessant is. Een toenemende vraag van kerken en organisaties naar

audiovisueel materiaal ter ondersteuning van hun activiteiten (gespreksgroepen, cursussen, promotie.)

Ze hebben professionele apparatuur die maar beperkt wordt gebruikt.

Ook andere organisaties kunnen een beroep doen op de medewerkers van de stichting.Daarom wil De Luisterpost/Bralectah zich profileren als een organisatie die haar producten, diensten, apparatuur en ervaring in dienst stelt van leden, plaatselijke gemeenten en/of organisaties binnen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt.)

Naar aanleiding van het interview met Bernhard Jonker van stichting de 1 Van de website van de Luisterpost: www.luisterpost.nl


Luisterpost/Bralectah

De aanleiding voor het starten van het project begint voor stichting De Luisterpost/Bralectah 15 jaar geleden: stichting Bralectah (destijds nog niet gefuseerd met de Luisterpost) moest verhuizen en had geld nodig voor een nieuw pand. Om dit geld op te kunnen brengen is er toen een landelijke actie gehouden door de kerken: de opbrengst van deze actie was genoeg om een nieuw pand te kopen waar de stichting uiteraard zeer blij mee was. Laatst is dit pand weer verkocht, omdat Stichting Bralectah gefuseerd is met De Luisterpost. Hierdoor kwam er een flink bedrag vrij, temeer omdat de waarde van het pand intussen flink was gestegen. Stichting De Luisterpost/Bralectah wil nu dat geld weer teruggeven aan de kerken. Het is natuurlijk moeilijk om zo’n bedrag weer te gaan verdelen per kerk en per kerklid, daarom wil de stichting het geld graag op een andere manier teruggeven aan de kerken: in de vorm van een cadeau, oftewel: een product waar de kerken iets aan hebben. Ze zat en hierbij te denken aan een soort catecheseprogramma voor jongeren waarbij gebruikt gemaakt wordt van audiovisuele middelen. Aangezien dit niet helemaal valt onder de eigen doelstelling, besloot de Luisterpost om de uitvoering van het product uit te besteden aan mensen die hier meer mee bekend zijn en graag iets willen doen op dit gebied. Ook hebben de medewerkers van De Luisterpost zelf geen tijd voor het maken van zo’n product.

Via iemand van E-mission hoorde Bernhard dat Reinier afstudeerde op het onderwerp ‘film en theater in de gereformeerde kerken’. Ze nodigden Reinier uit op gesprek en vroegen of hij misschien iets kon betekenen op dit gebied. Reinier is hiermee aan de slag gegaan en kwam met het idee voor vier korte speelfilms als inleiding voor een bespreking. De Luisterpost stond achter dit idee en besloot het project te financieren. Reinier ging ondertussen een samenwerkingsverband aan met Peter en Annelies onder de naam RAP. Hierna hebben RAP en de Luisterpost een aantal keer vergaderd. Hierbij zijn de volgende afspraken vastgelegd:

Het idee: 4 speelfilmpjes maken van ongeveer 10 minuten, die geschikt zijn om daarna te bespreken.Doelgroep: Jongeren binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) in de leeftijd van 12-16 jaar.Doel: Jongeren aan het nadenken zetten over thema’s die te maken hebben met het dagelijks leven, zingeving en identiteit, om ze vervolgens te linken naar het Evangelie.Budget: ongeveer 10.000 a 12.000 Euro inclusief BTWPilot-project: Deze 4 filmpjes zijn een pilot-project. Dit betekent dat er tegen een laag budget wordt geproduceerd en er de vrijheid is om te experimenteren. Na evaluatie kunnen er nieuwe opdrachten uit voortkomen, evt. in samenwerking met andere (gereformeerde of hervormde) organisaties.


Tijdspad: Uiterlijk oktober 2003 zullen de 4 films in hun geheel worden opgeleverd, zodat ze in het nieuwe seizoen kunnen worden vertoond.Overleg: Door De Luisterpost/Bralectah is hierin aan RAP een voortrekkersrol gegeven. RAP is intussen bezig met het schrijven en uitwerken van scenario’s voor de filmpjes en De Luisterpost/Bralectah kan meedenken en heeft regelmatig inzage in het proces. De eindverantwoordelijkheid en copyright ligt bij de Luisterpost/Bralectah als opdrachtgever.

Waarom jongeren?Jongeren groeien op met audiovisuele middelen, kijken videoclips en films, spelen computerspelletjes op de computer, surfen op het internet. Zij groeien op in een beeldcultuur. Onze cultuur is aan het veranderen; het visuele speelt een steeds grotere rol in het dagelijks leven. Jongeren zullen ook het meest openstaan voor het gebruik van dit soort middelen in de kerk.


Wat zijn de belangen van De Luisterpost/Bralectah voor het project Bots!?Onder de doelstelling valt het registreren van diensten, vergaderingen, bijeenkomsten, congressen etc. door middel van het opnemen per cassetterecorder en/of videocamera. Hierdoor kunnen mensen die deze diensten e.d. gewoonlijk niet bij kunnen wonen door een handicap of wat dan ook toch meeluisteren of kijken (zie ook doelstelling hierboven.)Verder wil de stichting ook het gebruik van audiovisuele middelen stimuleren binnen de kerken. Dit willen ze in eerste instantie doen door het beschikbaar stellen van de apparatuur voor de kerken, maar ook door bijvoorbeeld een project als Bots!.

De laatste tijd zijn er wel meerdere projecten gedaan die hierop lijken:

1) Zo is er pas bijv. een documentaire gemaakt over jeugdkerk ‘Godfashion’ in Zwolle. De documentaire dient als een soort inleiding voor een besprekingsavond voor ouderen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Het verschijnsel jeugdkerk in het algemeen en jeugdkerk ‘Godfashion’ in het bijzonder heeft de afgelopen tijd binnen de kerken veel stof doen opwaaien. Vandaar dat dit ook als discussiepunt wordt aangeleverd.

2) Er is in april dit jaar (2003) een soort rondetafelgesprek geweest tussen vier hoogleraren van de theologische universiteit te Kampen die met elkaar discussieerden over stellingen. Deze stellingen kregen zij kort van tevoren te horen, waarop zij ‘live’ met elkaar in discussie gingen. De stellingen hadden betrekking op de kerkelijke ontwikkelingen die de afgelopen tijd plaatsvinden binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt.) De discussie is op video opgenomen en kan ook dienen als een inleiding voor een bespreking van ouderen hierover.

3) Voor de nabije toekomst staat er bijv. nog een voorlichtingsfilm op het programma over de synode: hoe steekt het kerkverband in elkaar? Wat doet de kerkenraad, wat doet de classis, de provincie, wat gebeurt er op een synode? Dat soort vragen worden allemaal behandeld.

Het unieke aan het project Bots! in vergelijking met bovenstaande projectenHet unieke van project Bots! in vergelijking met bovenstaande projecten is dat er bij project Bots! speelfilms gebruikt worden als inleiding voor een bespreking en bijbelstudie met jongeren in de kerk. Bij bovenstaande projecten wordt er bijvoorbeeld gebruik gemaakt van fragmenten uit interviews, opnames van bijeenkomsten of bestaat de video meer uit documentaireachtig materiaal.

Werkgroep ter bevordering van het gebruik van audiovisuele middelen in de kerkenSinds kort is er een werkgroep opgericht van een groep mensen die zich


bezighouden met het audiovisuele en zij willen onderzoeken welke behoeften er op dit moment leven in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt.) Ook willen ze bekijken op welke manier audiovisuele middelen (meer dan nu het geval is) een eigen plek kunnen krijgen binnen de kerken en eventueel de erediensten.


1.3: Wat is mijn rol in project Bots!?

RAP realiseerde zich dat er ook nog een plan moest komen voor de verwerking van de filmpjes in de vorm van een soort bespreking. Omdat zij zelf de scenario’s bedenken en schrijven, leek het hen beter om de opzet voor een verwerking van de filmpjes aan iemand anders over te laten. Omdat één van hen mij al kende via andere activiteiten binnen de kerk, werd ik hiervoor voor het eerst benaderd in september 2002. De opdracht bestond uit het maken van lesmateriaal voor de vier films, waardoor jeugdleiders een handleiding hebben om de films met tieners te bespreken.

Ik heb hier enige tijd over nagedacht en besloot toen om het te doen, omdat het me erg leuk leek en het aansluit bij mijn opleiding, Godsdienst- Pastoraal Werk aan de Christelijke Hogeschool in Ede. Mijn interesses liggen o.a. bij het jongerenwerk in de kerken en ik heb me daar de afgelopen jaren al veel in verdiept. Ik heb mijn ‘grote stage’ in het 3e jaar dan ook gelopen bij YfC, een organisatie die veel visie heeft ontwikkeld op het jongerenwerk binnen de kerken. Verder ben ik opgegroeid in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) en voel me daardoor ook betrokken bij het jongerenwerk in deze kerken.

VernieuwendHet interessante aan dit project leek me dat dit project erg vernieuwend kan zijn, aangezien er nog maar weinig materiaal beschikbaar is op dit gebied voor het jongerenwerk in de kerk. Toen ik me eenmaal in het onderwerp begon te verdiepen, groeide mijn interesse. Op het moment dat ik gevraagd werd om mee te werken aan dit project, was ik juist op zoek naar een geschikte afstudeeropdracht voor de opleiding GPW. Omdat dit project erg aansloot bij mijn interesses en opleiding, heb ik toen besloten om een gedeelte van dit project als afstudeeropdracht te doen. De volgende vragen leken me hierbij interessant:

Hoe is de relatie tussen kerken en massamedia? Hoe is de verhouding van religie en het bovennatuurlijke tot massamedia en film? Wat doet film met mensen? Hoe kun je film gebruiken in de kerk?


1.4: Het formuleren van de afstudeeropdracht en centrale vraag

In overleg met RAP en de opleiding GPW heb ik vervolgens een werkplan opgesteld, waarin ik mijn afstudeeropdracht en centrale vraag heb geformuleerd. Vanuit RAP en de Luisterpost leken de volgende vragen van belang: In hoeverre is dit project uniek? Zijn er vergelijkbare projecten in Nederland? Is er materiaal beschikbaar voor filmbesprekingen en wat kunnen we

hiervan leren? Wat zijn de mogelijkheden voor dit project? Hoe gaan we het lesmateriaal vormgeven? Op welke manier kunnen we het lesmateriaal presenteren aan de

doelgroep?

Vanuit de opleiding GPW werden deze vragen gesteld: Hoe zit het met de haalbaarheid van dit project? Wat is de traditionele visie van gereformeerden en gereformeerd

(vrijgemaakten) in het bijzonder ten aanzien van televisie en film? Wat zijn de mogelijkheden voor dit project binnen het jongerenwerk

van de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)?

Deze vragen vormden het uitgangspunt voor het werkplan en afstudeeropdracht. In overleg met de opleiding heb ik vervolgens de volgende centrale vraag geformuleerd:

Is het haalbaar het project Bots! in te zetten in het jongerenwerk binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) in Nederland? Zo ja, op welke wijze? Zo nee, onder welke condities zijn de ideeën achter dit project mogelijk wel haalbaar?

De definitieve versie van dit werkplan werd als volgt geformuleerd:

1) Het project Bots! : Wat is project Bots! en wat is de aanleiding geweest voor het starten van dit project? Dit ga ik onderzoeken door middel van het afnemen van een interview met RAP en De Luisterpost. 2) Literatuuronderzoek en praktisch onderzoek naar het gebruik van film in de kerken binnen Nederland

Literatuuronderzoek naar de relatie tussen kerken en massamedia, waarvan film in het bijzonder: hierbij zal ik een antwoord proberen te geven op de volgende vragen: Hoe is de relatie tussen kerken en massamedia? Hoe is de verhouding van religie en het bovennatuurlijke tot massamedia en film? Wat doet film met mensen? Hoe kun je film gebruiken in de kerk?


In hoeverre is dit project uniek? Om deze vraag te kunnen beantwoorden geef ik een overzicht van alle vergelijkbare projecten in Nederland. Informatie wil ik verzamelen door middel van korte intervies met jongerenwerkers en organisaties. Verder eventueel zoeken op internet, foldermateriaal, de mediatheek op de CHE.

Welk materiaal is er beschikbaar op dit gebied? Bestaat er geschreven materiaal voor het bespreken van films vanuit een christelijk perspectief? Methode is hetzelfde als hierboven.

3) Onderzoek naar de haalbaarheid en mogelijkheden binnen het jongerenwerk in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) voor het project Bots! Hierbij zijn de volgende vragen en punten belangrijk om te onderzoeken:

Wat is de traditionele visie van gereformeerden en in het bijzonder de gereformeerden (vrijgemaakt) t.a.v. film en theater? Deze vraag wil ik beantwoorden door middel van literatuuronderzoek.

Het signaleren en op een rijtje zetten van recente ontwikkelingen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) die relevant kunnen zijn ten aanzien van dit project. Informatiebronnen: voornamelijk het Nederlands Dagblad en De Reformatie.

Welke generatie tieners groeit nu op en welke behoeften liggen er bij deze generatie? Waar liggen de aanknopingspunten voor het Evangelie? Informatiebronnen: EO, YfC, Jeugdkerken, artikelen.

Wat leeft er bij de doelgroep - gereformeerd (vrijgemaakte) tieners en bij de jeugdleiders? Waar hebben zij behoefte aan? Hiervoor maak ik een opzet voor een onderzoek bij de doelgroep en jeugdleiders om te kijken of hier draagvlak voor is.

4) Conclusies: Wat heeft het onderzoek opgeleverd en wat kunnen we hiervan leren voor het project Bots! De conclusies zijn belangrijk voor het maken van een goede opzet voor het lesmateriaal wat geschreven gaat worden.5) Het eindproduct: een opzet maken voor de verwerking van de filmpjes in groepen. Voor het maken van die opzet zal ik eventueel ook enkele opnames bijwonen van de filmpjes. Verder lees ik de scenario’s goed door en doe ik dit in samenwerking met RAP, de Luisterpost/Bralecthah en de jongerenbond, omdat zij achter het materiaal moeten kunnen staan. In de opzet zal ik ook het geleerde uit het voortgaande onderzoek proberen toe te passen. Het beoogde resultaat zal zijn dat ik een verslag kan leveren waarin de bovenstaande punten zijn onderzocht en uitgewerkt. De conclusies


van het onderzoek zullen vervolgens verwerkt worden en het uitgangspunt vormen voor het maken van een opzet voor het lesmateriaal. De afstudeeropdracht is voltooid als bovenstaande punten zijn uitgevoerd en het verslag van het project met de opzet voor het lesmateriaal worden ingeleverd bij de opleiding.

Het vervolg van project Bots! na afronding van de afstudeeropdrachtHet lesmateriaal zal vervolgens samen met de speelfilms opgeleverd worden aan stichting de Luisterpost/Bralectah, waarna ze waarschijnlijk via de BGO (= de bond voor ouderbesturen van de jeugdverenigingen voor jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar binnen de gereformeerde kerken vrijgemaakt) ingang zullen vinden bij het jongerenwerk in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt.)

De hoofdstukindeling is gebaseerd op dit werkplan.


1.5: De verhaallijnen van de films en mogelijke thema’s

‘Hok’ Het verhaal gaat over 2 jongens, Saïd en Diederik, en speelt zich af op een middelbare school. Saïd is een populaire en arrogante jongen, terwijl Diederik een sukkelige indruk maakt. De twee mogen elkaar absoluut niet. Door het verloop van het verhaal moeten ze noodgedwongen samen een nacht doorbrengen in een lift. Deze ongewone situatie zorgt ervoor dat Saïd en Diederik elkaar met andere ogen gaan bekijken.

Thema’s die in deze film naar voren komen zijn: vooroordelen, liefde/haat, vergeving.

‘De Weg’Het verhaal gaat over Hidde, een stoere jongen van 17 jaar. Hij is opgegroeid met het christelijk geloof, maar heeft er niet zoveel mee. Als er al een God is, dan mag Hij wel eens wat van zich laten horen, is zijn mening. Hidde merkt niet zoveel van God in zijn leven. Dit spreekt hij hardop uit tegen zijn vriendin Esmee, die zelf wat positiever staat ten opzichte van het geloof. Niet lang daarna wordt Hidde regelmatig gebeld op zijn mobiele telefoon door iemand die zich voorstelt als Jezus. Deze man schijnt allerlei dingen over hem te weten en stelt hem (in zijn ogen) allerlei lastige vragen. Hidde weet niet zo goed wat hij met deze man aanmoet. Heeft hij werkelijk Jezus aan de telefoon? En wat moet hij hiermee?

Thema’s die in deze film naar voren komen zijn: Wie is Jezus? Hoe kwam Jezus in de film naar voren en komt dit overeen met het beeld wat jongeren van Hem hebben? Geloof je in God en in Jezus? Wat zegt de Persoon Jezus over God? Is het moeilijk om te geloven?

‘Verdraaid’:Deze film heeft een sterk ‘reality-tv’ karakter, omdat de film door Marije (een getuige van het wonder) met een gewone camera wordt gefilmd en niet door een professionele cameraman met een professionele camera etc. Het scenario is wel van tevoren geschreven. De hoofdpersonen spelen en filmen volgens het scenario.

Het verhaal draait om Janneke en Marije, twee vriendinnen. Janneke krijgt een vreemde droom waarin een man in een wit gewaad haar een voorspelling doet: die woensdag zal om 12 uur de molen van Groeneveld gaan draaien en zal uit zichzelf in beweging komen. Marije vindt het maar een vreemd verhaal, maar samen met Janneke besluit ze om dit wonder te gaan vastleggen met de camera. En zo gaan ze die bewuste woensdag op pad naar de molen van Zwolle. Na een spannende tijd voltrekt het wonder zich voor de ogen van de getuigen. Het bewijsmateriaal is de videoband, want alles is gefilmd door Marije. Met dit bewijsmateriaal gaan Janneke en


Marije naar Janneke’s vader. Maar die reageert tot de grote teleurstelling van Janneke en Marije erg cynisch: de video zou wel eens gemanipuleerd of bewerkt kunnen zijn...

Thema’s die naar voren komen in deze film zijn bijvoorbeeld: Geloof je in wonderen? Hoe zit het met wonderen in de bijbel? Gebeuren er in deze tijd ook nog wonderen? Op welke manier?

‘Plankenkoorts’Deze video bestaat uit verschillende scènes. Een aantal acteurs kregen een casus waarin een bepaald thema is verwerkt. Ze kregen de opdracht om deze casus uit te werken en te spelen op zo’n manier dat het thema scherp neergezet kan worden voor de kijker. Tijdens het uitspelen van zo’n casus werd er direct gefilmd. Het verschil met de andere films in het project Bots! is dat er voor deze scènes wel een opdracht was geschreven, maar geen script. Hoe het verhaal uiteindelijk verloopt, is hierdoor mede afhankelijk van de spelleiding van de spelregisseur en de creativiteit en het improvisatievermogen van de acteurs. Enkele thema’s die werden uitgebeeld: echtheid en eerlijkheid tegenover kerkelijke tradities, uitkomen voor je christen-zijn, verliefdheid, vriendschap, generatiekloof tussen jongeren en ouderen en verschil in opvattingen en geloofsbeleving tussen ouders en jongeren.

(Voor meer informatie over de films en de verwerking verwijs ik naar het boekje met DVD)


1.6: Publiciteit met betrekking tot het project

Het project is ondertussen al een aantal keer in de publiciteit geweest.

29 juli is er een artikel verschenen in het Nederlands Dagblad over project Bots! waarin een interview staat met Bernhard Jonker. De titel luidt: ‘Luisterpost maakt films voor in kerk’. Het artikel gaat voornamelijk over de Luisterpost en beschrijft in het kort het project en de aanleiding voor het starten van dit project. Bernhard Jonker zegt hierover in het interview:“ Wij merken dat er in gemeenten steeds meer behoefte komt aan audiovisuele ondersteuning van de catechese, bijbelstudie en het verenigingsleven. Door onze activiteiten hebben wij de mogelijkheden om daarop in te spelen. Vandaar dat we nu, bij wijze van proef, vier korte speelfilms maken".Zaterdag 16 augustus verscheen er nog een artikel over project Bots! in het Nederlands Dagblad. Dit artikel gaat met name over de opnames van de film ‘Hok’. Een journalist en een fotograaf van het ND kwamen een kijkje nemen op de set en schreven naar aanleiding van dit bezoek een artikel voor het ND.Een citaat uit de kop van het artikel luidt:“ Je moet boosheid denken als je de lift uitloopt, niet boosheid spelen. Anders ligt het er teveel bovenop”, zegt regisseur Peter van Dijk tegen Saïd. Saïd knikt en doet samen met ‘Diederik’ de scène opnieuw. Diederiks echte naam is Jan Willem. Saïd heet in werkelijkheid ook Saïd. Ze spelen de hoofdrollen in een van de vier films die de gereformeerde stichting De Luisterpost/Balectah aan het maken is. Daarmee betreedt ze een terrein waar een deel van de christenen voetangels en klemmen ziet liggen.”


Hoofdstuk 2: Literatuur- en praktisch onderzoek naar het gebruik van film in de kerk

In 2.1 heb ik geprobeerd de volgende punten en vragen toe te lichten: Hoe is de relatie tussen kerken en massamedia? Religie en het bovennatuurlijke in massamedia en films Wat doet film met mensen? Hoe kun je film gebruiken in de kerk?

Om deze vragen te kunnen beantwoorden heb ik informatie verzameld door middel van een literatuurstudie.

2.1: De relatie tussen kerken en massamedia

De relatie tussen kerken en massamedia is in de loop van de tijden nogal aan veranderingen onderhevig geweest. Eerst hadden de kerken nogal moeite met de massamedia, omdat het leek of de massamedia de opvoedingstaak van de kerken dreigde over te nemen. Van een houding van achterdocht en wantrouwen in de beginperiode via een fase van irritatie over de bestaande media waarbij de kerken probeerden de media in eigen bezit en gebruik te hebben, is er nu een situatie ontstaan van kritische verstandhouding en geëngageerde dienstbaarheid. De relatie tussen kerken en de massamedia kan men vanuit verschillende gezichtshoeken benaderen, namelijk: wat kunnen de massamedia voor de kerken betekenen? En andersom: wat kunnen de kerken van de massamedia leren of welke bijdragen kunnen de kerken leveren aan de media? Hiervoor zullen de kerken zich eerst moeten bezinnen op de wereld van de media en zich afvragen wat zij van die media kunnen leren. Wat zijn die media? Hoe zitten ze in elkaar? Welke taal spreken zij? Hoe werken ze? Een hele belangrijke vraag hierbij is: wat is het eigene en typische van de audiovisuele uitdrukkingswijze - afkomstig van de zender - en welke belevingsvormen roept deze uitdrukkingswijze op bij de ontvanger? 2

In 2.1.1 gaan we eerst kijken wat massamedia zijn, welke taal zij spreken en welke effecten deze massamedia hebben op mensen individueel en op de maatschappij. Daarna gaan we in 2.1.2 kijken welke betekenis de massamedia en de audiovisuele taal kunnen hebben voor het christelijk geloof en de kerk.

2.1.1: Massamedia en audiovisuele taal

Wat zijn massamedia?Massamedia kan men beschouwen als ‘technische instrumenten en 2 Hemels, J., Hoekstra, H., Media en religieuze communicatie, een uitdaging aan de christelijke geloofsgemeenschap, Gooi en sticht bv., Hilversum, 1985, pag. 125


apparaten met behulp waarvan publistische boodschappen aan de openbaarheid doorgegeven en zodoende voor iedereen toegankelijk gemaakt worden". De massamedia kunnen we dus zien als een soort technische verlengstukken en verfijningen van de menselijke zintuigen zoals het oog, oor en mond. Ze zijn namelijk gericht op verruiming, versterking en de verfijning van onze waarneming, van onze ervaring en beleving, van ons bewustzijn en denken, en ook van onze zelfexpressie. De massamedia bemiddelen de werkelijkheid en tegelijkertijd geven ze een nieuwe definitie aan de werkelijkheid. Ze verbinden ons met werelden die anders voor ons gesloten zouden blijven. De instanties die deze massamedia bedienen, kunnen we bemiddelaars noemen. Zij (de bemiddelaars) bepalen wat we wel en niet te zien krijgen, zij scheppen in feite deze nieuwe werelden voor ons. Hierdoor spelen deze bemiddelaars een grote rol in de opbouw van onze feitelijke, maar ook in die van de mogelijke, toekomstige wereld. 3

Wat is audiovisuele taal? Het woord audiovisueel heeft twee betekenissen:Het eerste verwijst naar alles wat we in de communicatie tussen mensen kunnen zien en horen: lichamelijke expressie in het dagelijks leven, theater, film en televisie. Audiovisueel in de tweede betekenis gaat over de combinatie van beeld, woord en geluid met de elektronische techniek als grondslag. Audiovisuele taal wordt ook wel de ‘totale taal’ of ‘nieuwe taal’ genoemd, vanwege de integratie van beeld, woord en geluid. Hierdoor wordt een zeer verfijnde en intensieve expressie in audiovisuele producten mogelijk gemaakt. Woord en beeld vullen elkaar hierbij aan. Hierdoor stijgt de zeggingskracht en de uitwerking. De informatie die woorden ons geven is van abstracte aard en daardoor verbonden met logische denken, de informatie die wij door middel van beelden opdoen is meer van concrete aard en daardoor verbonden met het verbeeldend denken. Bij het samengaan van deze twee ontstaan nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden.De werkelijkheid kan met behulp van de audiovisuele taal en vormgeving opnieuw worden ontdekt, onthuld en vormgegeven. Ook kan met behulp van de vele montagevormen de regisseur beeldenreeksen in shots, scènes en sequensen ordenen en zo structuur aanbrengen, dat een samenhangend en doorlopend verhaal ontstaat. 4

Nadruk op vormgevingEen belangrijk aspect van audiovisuele taal is de vormgeving. De vormgeving is van centrale betekenis bij audiovisuele taal. Onze maatschappij neemt het karakter aan van een informatiesamenleving. Een wezenlijk karakteristiek van die samenleving is dat zij uit boodschappen van allerlei aard en over allerlei zaken bestaat: aan de vormgeving van die boodschappen wordt zo uitzonderlijk veel aandacht besteed, dat men wel zegt dat niet meer de productie van goederen en diensten, maar vormgevingsprocessen het 3 Media en religieuze communicatie, pag. 1264 Media en religieuze communicatie, pag. 127


centrale bestanddeel zijn geworden: we hoeven maar naar winkels, straten, televisie, reclame, naar mensen, hun kleding, hun make-up, hun leefmilieu te kijken en we nemen overal die vormgevingsaspecten waar. Maar bijzonder sterk zien we dit alles werkzaam bij film en televisie. 5

Overgang van woordcultuur naar beeldcultuurHierdoor kun je ook wel spreken van een nieuwe beeldcultuur. Van een eeuwenlange literaire cultuur - sinds de uitvinding van de boekdrukkunst - belanden we nu in een beeldcultuur. Volgens de Bleeckere (medeauteur van geloof & communicatie) is de huidige overgang naar de beeldcultuur zeer ingrijpend en moet dit gegeven door de wetenschappen uiterst serieus genomen worden. Veel filosofen, theologen en andere wetenschappers hebben moeite om dit gegeven te accepteren en dat is ook wel te begrijpen, omdat de beeldcultuur immers haaks staat op de literaire cultuur, die de basis vormt van de hedendaagse wetenschapsopvatting. Eeuwenlang domineerden abstracte ideeën over het goede, het juiste, het ware en het spirituele de (christelijke) cultuur. Het enige medium dat in aanmerking kwam om de waarheid te benaderen en te bemiddelen was het woord, dat onder gezag van de rede behoorde te staan. Het beeld hoorde thuis in de categorie ‘schijn der aardse dingen’ en te misleidend genot’.

Kenmerkende aspecten van de audiovisuele taal Babin (auteur van geloof & communicatie) zet de meest kenmerkende aspecten van de audiovisuele taal ( verbonden met de beeldcultuur) op een rijtje. De belangrijkste hiervan is dat audiovisuele beelden in eerste instantie altijd een emotionele werking hebben. Verder noemt hij de volgende kenmerkende aspecten: dramatisering, visualisering, narrativiteit, spel, contextualiteit en mixage. Deze taal vormt een contrast, zo niet vaak een tegenstelling met de literaire taal (verbonden met de woordcultuur), waarvan rationalisering, conceptualisering, cognitie, abstractie en logica de meest kenmerkende aspecten zijn. 6 Film en tv spreken de taal van het gevoel, het affectieve en het imaginaire. Dit is ook de taal waarin de gewone man zich thuis voelt, waarin hij ademt en leeft. Daarom ook is televisie het meest geliefd bij de arbeidende bevolking, de minst opgeleiden en kinderen. De verhalen, series, shows, spelen, popprogramma’s enz. maken emotionele participatie mogelijk. 7

Verschillende soorten audiovisuele boodschappenAudiovisuele programma’s zijn in tekens geformuleerde boodschappen. Zij staan voor iets anders, zij verwijzen naar de werkelijkheid. Er zijn 5 Hahn, Johan G., Henk Hoekstra, Frist Tillmans, Over religieuze films gesproken: het verschijnsel ‘religieuze film’, theologische achtergrond en praktische bruikbaarheid in catechese en pastoraat, Gooi en sticht bv., Hilversum, 1987, pag. 1106 Media en religieuze communicatie, pag. 1327 van de Wouw, H.M.W.J, Geloof en communicatie, audiovisuele media als vindtplaats van religiositeit en spiritualiteit, Katholiek mediacentrum, Driebergen, 1991, pag. 90 en 91


verschillende soorten audiovisuele boodschappen:

a) Audiovisuele boodschappen die verwijzen naar de reële werkelijkheid om ons heen, zoals bijvoorbeeld het journaal, de actualiteiten en documentaires.

b) Audiovisuele boodschappen, die verwijzen naar de zogenaamde imaginaire werkelijkheid. Hier gaat het om boodschappen die ontstaan zijn in de verbeelding, in de fantasie van de schrijvers of regisseurs: het lied, de speelfilm, een videoclip, het drama of de serie. In deze gevallen is er sprake van verhalen: zij komen voort uit de verbeelding en zijn op audiovisuele wijze vorm gegeven. Zij verwijzen naar een werkelijkheid die niet echt bestaat, maar ons desondanks wel kan aanspreken.

c) Audiovisuele boodschappen, waarin zowel naar de reële werkelijkheid om ons heen als naar een imaginaire werkelijkheid wordt verwezen. Hiervan zijn docudrama’s een goed voorbeeld; deze programma’s maken gebruik van beelden van de reële werkelijkheid (bijvoorbeeld archiefbeelden) en van fictieve personen. Vaak heeft een docudrama, waarin fictie en werkelijkheid hand in hand gaan, een grotere zeggingskracht en werken ze effectiever dan de weergave van de werkelijkheid alleen.

d) Audiovisuele programma’s kunnen ook verwijzen naar een speelse en ludieke werkelijkheid; denk dan aan sportprogramma’s, quizzen en shows.

e) Tenslotte zijn er programma’s die wat uitdrukkelijker verwijzen naar een religieuze werkelijkheid, dus naar situaties waarin mensen bewust grenservaringen beleven, ondergaan dat het leven groter is dan zijzelf; vieringen, gebedsdiensten, meditaties e.d. zijn als zodanig bedoeld. 8

Het dramamodel als communicatievormDe audiovisuele taal bedient zich van het dramamodel als communicatievorm. Alle films, televisieprogramma’s, documentaires, amusementsseries, reclamespots gaan uit van een plot, thematiseren een conflict, hebben een bepaalde spanning, zoeken naar oplossingen en gebruiken audiovisuele vormgevingselementen die met het plot en zijn afwikkeling in overeenstemming zijn. 9 Dramatisering is actie, reliëf geven, spanning oproepen. De titels van kranten en de affiches op zuilen, de accentuering door bepaalde lettertypen en beeldvormen, de audiovisuele dramaturgie van film en tv, dit alles wordt gedaan om de aandacht van mensen te trekken, ze te dwingen tot luisteren en kijken. Tv-informatie is zo een opeenvolging van kleine drama’s. 10

2.1.2: Media en de mogelijkheden voor religieuze communicatie

8 Media en religieuze communicatie, pag. 129 9 Over religieuze films gesproken, pag. 11110 Media en religieuze communicatie, pag. 128


Media en de openheid voor religieEen Hongaarse regisseur en maker van 5 films deed een onderzoek ter afsluiting van zijn theologiestudie en kwam o.a. tot de volgende stellingen: Film en televisie maken met en door hun artistieke audiovisuele expressiewijze geheel nieuwe ervaringen van de werkelijkheid mogelijk. Zij biedt nieuwe en andere ontmoetingsmogelijkheden met de werkelijkheid. Zij kan ook een ‘ontsluitingsfunctie’ in de richting van het religieuze hebben. Zij bezit mededelingsmogelijkheden voor verbaal niet-zegbare en verbaal niet-ontsluitbare ervaringen en betekenissen. De audiovisuele taal is ook bij uitstek de taal van de symboliek en het geheim. Door de bijzondere representatie van grenssituaties van het menselijk leven zoals dood, nood, schuld, verlorenheid, maar ook vergeving, verzoening, solidariteit, troost, vreugde en inzet kunnen audiovisuele massamediaproducten ook het niveau van het religieus gelovige bereikbaar maken. Zij kan hierdoor ook bijdragen aan de ontwikkeling en verdieping van een spirituele cultuur. 11

De mythische functie van televisie en filmTelevisie geeft uitdrukking aan en vormt ook onze hedendaagse mythes. De televisie maakt in de vorm van verhalen - vergelijkbaar met oude mythes, bijbelverhalen en dergelijke - onzichtbare waarden zichtbaar en vervult daarmee, in de rituele betekenis van het woord, een sacramentele rol in onze overwegend geseculariseerde westerse cultuur. 12 Ook White benadrukt de waardevolle mythische functie van het medium televisie. Maar hij meent tegelijkertijd dat de mythes, ondanks hun integrerende kracht, onder permanente kritiek gesteld moeten worden. Ze zijn namelijk vaak eenzijdig: de televisie zal vaak bewust bepaalde aspecten van de werkelijkheid niet aan de orde stellen, omdat ze bijvoorbeeld twijfel kunnen zaaien in het geloof dat de samenleving in zichzelf heeft. In het doorbreken van deze eenzijdige benadering van de ons omringende werkelijkheid ziet White een taak voor christelijke communicatoren. Hij trekt een parallel met Jezus’ optreden. Jezus heeft altijd geprobeerd de destijds heersende mythe over de komst van de Messias te ontmythologiseren en paradoxaal voor te stellen. Hij kon zich echter niet vanzelf duidelijk maken. Hiervoor gebruikte hij religieuze metaforen, de gelijkenissen of ook wel parabels genoemd. Parabels zijn eigenlijk verhalen, die weliswaar gebruik maken van populaire en eigentijdse beelden, maar die toch een nieuw en paradoxaal licht op de werkelijkheid werpen en zo de mens dichter bij God kunnen brengen. Jezus zette mensen aan het nadenken door zijn gelijkenissen. 13

De aanwezigheid van religie en religiositeit blijft dus duidelijk niet beperkt tot expliciet religieuze programma’s. Het zou ook niet gewenst zijn, omdat dat zou kunnen betekenen dat godsdienst helemaal geen onderdeel zou uitmaken van het dagelijkse leven. We zouden een vergelijking kunnen 11 Media en religieuze communicatie, pag. 13012 Geloof en communicatie, pag.9613 Geloof en communicatie, pag. 98


maken tussen uitdrukkelijke godsdienstige programma’s in de media en het vak godsdienst temidden van de andere vakken in het onderwijs. Er kan pas echt sprake zijn van religieus geïnspireerd onderwijs, als er in alle vakken gevoeligheid en aandacht bestaat voor de religieuze dimensie van het leven en niet alleen in de godsdienstles. In de godsdienstles wordt het licht van het geloof uitdrukkelijker onder de korenmaat vandaan gehaald en op de kandelaar gezet; in de andere vakken kan het wat stilzwijgender en implicieter, maar daarom niet minder werkzaam aanwezig zijn dan zuurdeeg en zout der aarde. Maar zoals de stilzwijgende en vanzelfsprekende aanwezigheid van de geloofsinspiratie in het onderwijs vaak meer wens dan werkelijkheid is, zo is dat ook bij de media het geval. (zie ook: ‘christelijke’ of seculiere film)

Volgens de auteurs van ‘geloof en communicatie’ zijn de mogelijkheden van de media tot religieuze beïnvloeding beperkt en moeten ze niet overschat worden. De media kunnen namelijk in de religieuze communicatie een belangrijke rol vervullen, maar zij kunnen andere vormen van communicatie binnen de geloofsgemeenschap - zoals het contact van persoon tot persoon en de deelname aan het groepsleven - niet vervangen. Ze kunnen er wel naar verwijzen en ze ondersteunen. 14

Er zijn verschillende vormen en gradaties van religieuze communicatie:

1. Confrontatie: Er vindt een confrontatie plaats tussen de zienswijzen en zingevingen van de makers en die van de ontvangers. De ontvangers herhalen op hun wijze bij het ontvangen van de audiovisuele boodschappen het werk van de makers: zij kiezen, ordenen, structureren, vereenvoudigen, verkorten en vertekenen wat zij zien, horen of lezen. Vergelijkt men hoe ontvangers dat doen, dan stelt men telkens weer zeer grote verschillen daarin vast. Dezelfde boodschap wordt dus door meerdere ontvangers verschillend geïnterpreteerd.

Een terloopse confrontatie met een godsdienstige ervaring of voorbeeld kan indringender zijn dan een nadrukkelijke confrontatie daarmee in een godsdienstig programma. Soms is de totale afwezigheid of een karikaturale aanwezigheid van godsdienst bepalender voor de mate waarin een breed publiek religieus wordt aangesproken dan in uitdrukkelijk godsdienstige programma’s het geval is.

Nadrukkelijk godsdienstige programma’s zoals die van de EO bijvoorbeeld zullen voornamelijk de gelovigen aanspreken en ze bevestigen in hun geloof. Maar er zijn bijvoorbeeld films en programma’s die niet nadrukkelijk religieus zijn, maar waarin wel veel aanknopingspunten zijn voor het religieuze en de vraag naar God. Deze programma’s zullen meer geschikt zijn om niet-gelovigen aan te

14 Geloof en communicatie, pag. 143


spreken.

2. Informatie: Informatieve religieuze programma’s dienen om informatie te geven over actuele religieuze en kerkelijke gebeurtenissen en ontwikkelingen. Hierbij is het belangrijk om te beseffen dat goed nieuws meestal geen nieuws is. Bij religieuskerkelijke nieuwsvoorziening gelden dezelfde mechanismen die bij algemene nieuwsvoorzieningen gelden: de nadruk valt meer op verandering en discontinuïteit dan op traditie en continuïteit, (menings) verschillen komen over of worden voorgesteld als geschillen.

3. Initiatie: Initiatie betekent ‘inwijding’, dit is iets anders dan informatie. Informatie kan zich beperken tot informatie over religie. Dat is iets anders dan religieuze communicatie. Geloof en geloofsgemeenschappen zijn in onze tijd geen vanzelfsprekendheden meer en staan vaak ter discussie. Daarom is de neiging om er reflexief-problematiserend mee om te gaan de laatste jaren groot; de mogelijkheid voor een spontane en onbevangen geloofsbeleving lijken daardoor verminderd.

Voorbeelden van initiërende programma’s zijn programma’s met vieringen, gebed en zang. Deze programma’s zullen weer voornamelijk de gelovigen aanspreken, omdat dit programma’s zijn waarin zij hun geloof kunnen beleven. Mensen kunnen de viering meebeleven, maar we moeten beseffen dat deze programma’s de religieuze viering binnen de geloofsgemeenschap niet kunnen vervangen.

4. Identificatie: Identificatie - het zich vereenzelvigen met en het navolgen van een voorbeeldige persoon is een intensieve vorm van religieuze communicatie. We hoeven daarbij niet meteen te denken aan de navolging van Jezus zelf, bijbelse figuren of personen die een belangrijke rol hebben gespeeld in de kerkgeschiedenis. Allerlei gelovig geïnspireerde figuren kunnen door hun woorden en daden en met name door hun levensverhaal mogelijkheden bieden voor identificatie. We maken ons het geloof eigen door ons te verplaatsen in de personen die zich door God geleid en aangesproken voelen. Gelovig leven heeft iets van een rollenspel: we leven ons in in de omstandigheden, de gevoelens en reacties van anderen die wij als voorbeeld zien.

Het geloof heeft vele facetten en belevingsmogelijkheden: het heeft iets avontuurlijks, iets mysterieus, het doet een beroep op ons verstandelijk vermogen en op ons gevoel voor schoonheid, op ons gevoel van verantwoordelijkheid en ons sociaal-politieke engagement.

De communicatiemedia bieden een unieke mogelijkheid tot identificatie, wanneer zij de veelzijdigheid van het geloof zichtbaar en


hoorbaar kunnen maken in een gevarieerde ‘wolk van getuigen.15

Drama en identificatieWat gebeurt er met je als een dramastuk (of film) ziet of een verhaal leest? En hoe kan dat opbouwend zijn voor je relatie met God? Wie drama ziet stapt een nieuwe wereld in en kijkt door de ogen van de hoofdpersoon. Drama toont een uniek verhaal met een unieke ontwikkeling en voor de tijd dat je toeschouwer bent, is dat jouw wereld. Je wordt meegesleept en bekijkt de wereld zoals de hoofdpersonen die zien. Hun logica wordt jouw logica, hun emoties die van jou. Het unieke verhaal transcendeert zich. Centraal in dit beïnvloedingsproces is de identificatie. 16 Identificatie transcendeert het verhaal. Theaterwetenschapper Schoenmakers beschrijft identificatie als het gebeuren waarbij de toeschouwer het perspectief van de identificatiefiguur in het verhaal overneemt en de cognitieve disposities, zijn gevoeligheden, waarden, belangen e.d. als de zijne ervaart. Mogelijk gevolg is dat zijn emoties dezelfde worden als de veronderstelde emoties van de identificatiefiguur. Een oorzaak van identificatie is similariteit: de kijker ziet overeenkomsten tussen de figuur en hem of haar, zoals sekse, karaktertrekken, leeftijd etc. Een andere oorzaak is wensidentificatie: je ziet begerenswaardige kenmerken bij de figuur. 17

De rol die God heeft in heeft in het levensverhaal van mensen die je ontmoet of een film die je ziet, heeft invloed op de rol die je zelf hebt t.o.v. Hem. Hoe je zelfbeeld in relatie staat tot je godsbeeld, hoe jijzelf in relatie staat tot God, kan groeien door rolidentificatie in verhalen. Verhalen verschaffen de mogelijkheid nieuwe rolpatronen uit te proberen, en bekende rolpatronen uit te breiden of af te schaffen. Je kunt ook zeggen: het her-plotten van je (religieuze) autobiografie. Drama biedt rollen aan die in relatie staan tot God en door identificatie kun je worden meegevoerd en zelf groeien in je relatie tot God. Dit is de basis van de gemeenteopbouwende kracht van drama. Bezinning op het drama kan dit effect versterken en bijsturen. 18

Audiovisuele taal en leerprocessenDe eigenheid van de audiovisuele taal heeft gevolgen voor het soort kennis dat we opdoen via programma’s. Wat kijkers leren, is allereerst het aanvoelen van de (on)geloofwaardigheid, de (on)waarachtigheid van de persoonlijke uitstraling in beeld en geluid, van de presentaties van menselijke relaties in het drama, van de situatieschets door de camera, de geluidsapparatuur en de montage.19 De kennis die men over mensen, situaties en onderwerpen opdoet, is aanschouwelijk, particulier en concreet

15 Media en religieuze communicatie, pag. 14716 Rittersma, pag. 15/16; Rietkerk, pag. 71,72, uit: Sonneveld, R. Film en theater in gereformeerde kerken, pag. 4717 Schoenmakers, pag. 60/61, uit: Sonneveld, R. Film en theater in gereformeerde kerken, pag. 47 18 Ankersmith, pag. 58; Mol pag. 28, Stilleboer, pag. 10: Dronkers, pag. 27, uit: Film en theater in gereformeerde kerken, pag. 4819 Media en religieuze communicatie, pag. 143-147


van aard en verloopt via processen van identificatie en confrontatie.20

20 Geloof en communicatie, pag. 93


2.1.3: Het mediagesprek als leerproces

Wat is een mediagesprek?In het leven van alledag worden massamediale en interpersoonlijke communicatie vaak spontaan met elkaar verbonden: de mediaboodschappen dienen dan als gespreksstof en lenen zich voor allerlei commentaar in de persoonlijke sfeer. Deze gesprekken verlopen over het algemeen niet direct systematisch maar associatief; de mediaboodschap wordt onmiddellijk aan de eigen levenssituatie gekoppeld en van daaruit besproken. Men kan beide communicatievormen echter ook meer doelgericht en systematisch op elkaar betrekken door het bewust en methodisch gebruik van metaalproducten in kleine groepsgesprekken: in mediagesprekken. De voordelen van de massamediale en de interpersoonlijke communicatie kan men zo optimaal met elkaar verbinden en optimaal gebruiken. 21

Pedagogische consequentiesDe werking van de audiovisuele taal heeft ver gaande pedagogische en didactische consequenties, wanneer men bij de mediavorming voor een groepsgesprek als methode kiest. In een groepsgesprek over een programma zullen altijd emoties in het spel zijn. Bovendien zullen vooral identificatie- en confrontatieprocessen optreden die betrekking hebben op concrete personages en situaties in het drama. Meteen ordelijk, thematisch en logisch aan de slag gaan, zoals dat mogelijk is met een tekst, is niet mogelijk in het mediagesprek. Pas na het uitvoerig aan de orde stellen van de verschillende emoties, identificaties en confrontaties kan langzaam maar zeker overgegaan worden naar enkele inhoudelijke thema’s die door het programma worden aangereikt. Overigens hebben deze thema’s juist vaak betrekking op menselijke relaties.

Deze emotionele werking heeft ook consequenties voor de criteria op grond waarvan een programma wordt gekozen voor bespreking. Immers, hoe inhoudelijk interessant een programma ook mag zijn, als het qua vormgeving nauwelijks aanspreekt of geen ontroering oproept, zal een mediagesprek ook thematisch mislukken. De audiovisuele media, waarnaar zoveel gekeken wordt en waaraan helaas in kerken nog relatief weinig aandacht wordt geschonken, veranderen leerprocessen zowel qua vorm als qua inhoud. 22

Het doel van mediagesprekken:

1) Het kan zijn dat men in de groep een bepaald thema wil bespreken en ook wil bekijken hoe dat thema in een documentaire of in een speelfilm audiovisueel gestalte heeft gekregen. Zo’n programma kan men dan als illustratie, demonstratie of instructie gebruiken.

2) Je kunt ook in een groepsgesprek programma’s als een spiegel 21 Geloof en communicatie, pag. 9422 Media en religieuze communicatie, pag. 286


gebruiken. Het programma fungeert dan als een spiegel, waarmee de groep zich confronteert: enerzijds kan men nagaan wat het programma in inhoud en vorm over dit onderwerp laat zien en horen, anderzijds roept het ook de vraag op, hoe men met dit probleem zinnig en verantwoord om moet gaan.


3) Er kan ook een dialoog plaatsvinden met de regisseur: wat heeft de regisseur bedoelt te zeggen met het programma of de film? En hoe kijken we hier zelf tegenaan? 23

In mediagesprekken is de primaire functie van audiovisuele boodschappen belangstelling wekken, aandacht vragen, tot nadenken stemmen, informeren, de ogen openen, tot confrontatie en stellingname uitnodigen, terwijl de hoofdfunctie van het onderling gesprek vooral ligt in het gezamenlijk bespreken, onderzoeken en analyseren, maar ook in het verbreden, verdiepen en bijstellen en tenslotte ook in het duiden, waarderen en zingeven aan wat de mediaboodschappen aanbieden.

Het is goed om de mediagesprekken in groepsverband te laten plaatsvinden, omdat men samen meer ziet dan alleen, ieder persoon ziet weer wat anders. Zo kunnen de deelnemers elkaar aanvullen in de gesprekken en van elkaar leren en tot een meer evenwichtige en verrijkende verwerking van de mediaboodschappen komen. (over religieuze films gesproken)

Waar mensen met elkaar vanuit religieuze/spirituele perspectieven hun ervaringen en inzichten onder woorden brengen en die van anderen beluisteren, kunnen grens- en transcendentie-ervaringen ter sprake komen, processen van religieuze zingeving op gang komen of verdiept worden en spirituele houdingen ontwikkeld of geïntensiveerd worden. Het mediagesprek kan de religieuze identiteit helpen vormen en versterken.24

Er kan natuurlijk nog veel meer gezegd worden over mediagesprekken en hoe deze plaats kunnen vinden, maar ik wil nu iets meer specifieker kijken naar de film en welke betekenis films kunnen hebben voor de kerk en de gelovigen. Ook gaan we verder in op de filmbespreking, een specifieke vorm van een mediagesprek.

2.1.4: De betekenis van de film (en de filmbespreking in het bijzonder) voor de kerk

De kracht van filmOver – inmiddels - ongeveer honderd jaar hebben mensen de kracht en de uitwerking van films in hun leven ervaren. Film kan ons gevoel raken, ons laten schudden van het lachen en ons zelfs tot tranen toe bewegen. Tegelijkertijd kan film ons laten zien of vragen laten rijzen over hoe de kijk is van de maatschappij op de belangrijke dingen in het leven - thema’s als vrijheid, rechtvaardigheid, hoop en zingeving, of onze waarde en identiteit als mens - en veel mensen gebruiken deze gedachten om zin te geven aan hun leefwereld. Hierdoor lijkt film een krachtig medium te zijn en een uitdaging te

23 Geloof en communicatie, pag. 9424 Over religieuze films gesproken, pag. 117 en 118


vormen voor de kerken. 25

25 Maher, I., Reel issues, engaging film and faith, British and foreign bible society, Swindon Press, Swindon, England, 1998, cover.


Het bewuste niveauFilms raken ons intellect en onze emoties. Er gebeurt veel in ons hoofd terwijl we een film aan het kijken zijn, of we ons daar nou bewust van zijn of niet. We kunnen het bijvoorbeeld heel erg eens zijn met de boodschap van de film, of juist heel erg tegen. De muziek en de beelden zijn eveneens bepalend voor het effect dat een film kan hebben op onze geest, in het bijzonder op een groot scherm. De muziek en de beelden gaan ons rationele denken voorbij en raken ons direct op een emotioneel niveau. Dit is één van de redenen waarom we kunnen huilen bij een film. Ook al weten we heel goed dat het verhaal gespeeld wordt door professionele acteurs, en beseffen we dat we naar een film aan het kijken zijn, vloeien er toch tranen. Dit is een verbazingwekkend iets, omdat we hierdoor zien dat mensen niet simpelweg rationeel denkende wezens zijn. Mensen hebben ook gevoel en emoties. Film kan ieder aspect van ons zijn raken.

Het onderbewuste niveauDe wetenschap van de psychologie vertelt ons dat een groot gedeelte van onze identiteit, van wie we zijn en hoe we ons gedragen, wordt bepaald door verborgen en onderbewuste motieven en gedachten. Onze gevarieerde ervaringen in het dagelijks leven hebben een diep en blijvend effect op ons, ook al zal een groot gedeelte daarvan in ons onderbewuste plaatsvinden. Heel vaak zijn we ons goed bewust waarom een onderwerp of thema in de film ons uitdaagt of ons tegenstaat. Maar op andere momenten maken films onderbewuste en verborgen reacties los, die moeilijke te duiden zijn en niet in relatie lijken te staan tot de film. Als we gaan reflecteren naar aanleiding van zo’n reactie, kunnen we ons realiseren dat de film een gebied raakt waarin een herinnering ligt opgeslagen van een gebeurtenis in het verleden of een recente situatie uit het leven hier en nu. Soms kan het ook gebeuren dat een fragment uit een film die we misschien jaren geleden een keer hebben bekeken associaties oproept met een situatie waarin we ons bevinden. Net als alle andere ervaringen, heeft het kijken van films invloed en op zo’n manier dat het ons ook nog kan beïnvloeden op een later tijdstip in ons leven.

De kracht van de film moet zeker niet onderschat worden. Het raakt de diepste emoties en gevoelens van de mens. De tranen die vloeien in de bioscoop laten ons zien dat film ons persoonlijk diep kan raken.

Verschillende reactiesAls we kijken naar hoe mensen reageren op films, zien we dat de reacties per persoon erg kunnen verschillen. De één is bijvoorbeeld tot tranen toe geroerd door een bepaalde film, terwijl een ander onder dezelfde film nuchter en gevoelloos blijft. Ieder persoon brengt zijn eigen achtergrond en levenservaring mee, waardoor dezelfde film verschillende effecten kan uitwerken. Toch zijn er ook films die bij een grote, uiteenlopende groep


mensen dezelfde soort emotie kan losmaken. 26

Ongeacht welke religieuze thema’s er in een film gepresenteerd worden, films vertellen ons iets over de wereld waarin we leven en over de normen en waarden die belangrijk worden gevonden. Ze hebben een hoge potentie om mensen te kunnen beïnvloeden. Dit gegeven mag niet onderschat worden. Net als de politiek is te belangrijk is voor de kerk om het aan de regering zelf over te laten, is de invloed van film te groot om ons als christenen er buiten te houden. Zonder dat we ons verdiepen in de wereld van de film kunnen we nooit op de hoogte komen van ontwikkelingen in de maatschappij en hoe films de mensen vormen, die door miljoenen gemaakt en bekeken worden. Als we ons niet met de filmwereld inlaten als christenen, zou dit een grote gemiste kans zijn om bijbelse antwoorden te zoeken op de algemene boodschappen die de grote filmmaatschappijen ons laten zien. 27

Dit alles geeft ons goede argumenten om te zoeken naar wegen en manieren om de inzichten en het begrip van God, zoals we Hem hebben leren kennen door de verhalen van de bijbel heen, te communiceren met behulp van het meest krachtige medium van de 20e eeuw. 28

Zoals we inmiddels gezien hebben kan film een opening bieden naar de dingen die er toe doen in het leven. Mensen hoeven niet verbaasd te zijn als we zeggen in een God te geloven die actief en present is in deze wereld. God heeft zich altijd in culturele contexten geopenbaard aan de mens. Dit is een belangrijke reden waarom er veel natuurlijke verbindingen gelegd kunnen worden tussen hedendaagse thema’s, in films naar voren gebracht, en veel bijbelse thema’s. De grote en belangrijke vragen zijn bijvoorbeeld: Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Waar ga ik naartoe? Waarom is er ellende in de wereld? Dit zijn zomaar wat thema’s die regelmatig naar vormen komen in films.

Christenen, agnosten, atheïsten en aanhangers van andere levensbeschouwingen hebben een te uiteenlopende kijk op de wereld om ze allemaal in één film samen te brengen, maar de thema’s zijn vaak wel gemeenschappelijk. In de zoektocht naar antwoorden op de grote vragen in het leven kunnen mensen weliswaar vanuit een verschillende referentiekader starten en de dingen op een andere manier verwoorden, de essentie van de vragen is gelijk. 29

Dialoog is de sleutelDe geloofsthema’s moeten naar voren gebracht worden naar aanleiding van de film en moeten met de boodschap van de film in gesprek kunnen gaan. 26 Reel isseus, engaging film and faith, pag. 3 en 427 Reel issues, pag. 528 Reel issues, pag. 329 Reel issues, pag. 5


We mogen open zijn voor de veranderingen die een film kunnen aanbrengen in ons denken ten aanzien van bepaalde geloofsthema’s. Als we dit gegeven serieus nemen, moeten we openstaan voor de mogelijkheid dat de film ons kan uitdagen en ons kan aanzetten om onze ideeën en begrip en manieren van geloofsbeleving eens te heroverwegen.

‘Christelijke’ of seculiere filmAls er al een verschil is tussen deze twee, dan in het feit dat dezelfde thema’s vanuit een ander gezichtspunt naar voren worden gebracht. Wanneer je een strikt onderscheid zou willen maken tussen een ‘christelijke’ en een seculiere film, zou een beperking zijn van God en de suggestie wekken dat God alleen maar kan spreken door overwegend christelijke films. Dit zou hetzelfde zijn als dat we zouden zeggen dat we God alleen maar op zondag of in de kerk zouden kunnen ervaren. Natuurlijk kunnen religieuze en/of christelijke films een belangrijk hulpmiddel zijn om mensen aan te zetten tot discussie en praten over geloofsthema’s in een bepaalde setting. Maar voor veel onkerkelijke mensen zullen seculiere films een beter uitgangspunt vormen. (zie ook: religieuze communicatie in de media) 30

In een tijd van audiovisuele media heeft de film een uitwerking op mensen op een hele andere manier dan traditionele vormen van bijbelstudie dat zouden kunnen doen. Het is alsof mensen een nieuwe manier van communiceren nodig hebben om de tijdloze Boodschap van Gods liefde voor de mensen te kunnen begrijpen. 31

2.1.5: Het belang van kritisch kijken en de filmbespreking

Waarom is het van belang om kritisch om te gaan met films?

1) De film wil communiceren: de meeste films willen een boodschap communiceren. Daarom is het ook goed om je bewust af te vragen wat de maker van de film met deze film heeft willen overbrengen. Misschien is het bespreken van een film nadat je hem hebt bekeken wel de meest respectvolle manier om ermee om te gaan.

2) Film kan een krachtige invloed op ons gedrag hebben: omdat veel films de fantasie en verbeelding aanspreekt, heeft ze een krachtige werking op ons gedrag. Als je het beeldend vermogen aan kunt spreken, oefen je invloed uit op datgene wat ons motiveert. Films kunnen ons dus beïnvloeden in wat we mooi vinden of niet, in wat we grappig vinden of niet, in wat we goed vinden en kwaad. Kritisch kijken helpt ons een filter aan te leggen voor wat we ons gedrag laten bepalen.

3) Kritische interactie vergroot het plezier van het kijken: dat komt omdat we er dan meer uithalen. Zodra we ons gaan afvragen wat er met een film bedoelt wordt, worden we ons bewust van de thema’s die een rol

30 Reel issues, pag. 6 en 731 Reel issues, pag. 2


spelen, en het helpt ons te zien welke keuzes de regisseur maakte bij de opbouw van zijn film. Als we bijvoorbeeld kijken naar de film ‘The Matrix’ en we zien dat het thema ‘verlossing’ een belangrijke rol speelt, gaan we ook de vele verwijzingen of linken zien die er zijn naar het bijbelse verlossingsverhaal.

4) Samen praten over een film vergroot het inzicht: in het gesprek vult de een de ander aan, omdat iedereen weer andere gedachten heeft over de film of andere details heeft opgevangen. 32

32 Reitsema, H., artikel uit Lev - een tijdschrift wat uitgegeven wordt door l’Abri -, over: filmdiscussies: waarom en hoe?, pag. 11 en 12


Belangrijke opmerkingen en tips voor het gebruik van film in de kerk door middel van een filmbespreking

Van tevoren Kies een film uit die geschikt lijkt voor een bespreking en de doelgroep

die je voor ogen hebt Kijk naar de leeftijd van de groep: sluit deze film aan bij de leeftijd van

de doelgroep? Het is goed om als leider de hoofdlijnen van de film op een rijtje te

hebben Het is ook belangrijk om de hoofdkarakters en hun namen te weten Wees je bewust van thema’s die verwant zijn aan geloofsthema’s Wees je bewust van linken met bijbelse verhalen Bedenk hoe je de film gaat laten zien

Op de avond zelf Begin bijvoorbeeld met een brainstorm: vraag om een eerste indruk,

gedachten of gevoel bij de film. Ook kun je beginnen met een goeie openingsvraag. Schrijf wat gedachten op een flap-over.

Gebruik kleine groepjes, dan kan er meer persoonlijk met elkaar gesproken worden

Het kan goed zijn om sommige onderdelen terug te koppelen naar de grote groep, zeker wanneer de groepen onderling verschillende opdrachten hebben gekregen.

Een andere mogelijkheid is om rollenspelen met elkaar te doen aan de hand van het verhaal van de film. Vraag bijvoorbeeld of een paar mensen een rol of een karakter van iemand kunnen naspelen, waarna ze met elkaar in gesprek kunnen gaan. Ook kunnen de karakters met niet-spelers in gesprek gaan. Belangrijk hierbij is dat de leider hier goed mee om kan gaan.

Belangrijke vragen om te stellen aan de groep: Vraag de groep welke thema’s naar voren kwamen in de film Vraag de groep of er thema’s of verhaallijnen in de film aanwezig waren

die lijken op bijbelse thema’s of verhaallijnen. Vraag de groep met welke karakters ze zich het meest konden

identificeren en waarom. Vraag de groep of ze de film kunnen bespreken vanuit het perspectief van

het christelijk geloof: zijn er bijvoorbeeld Jezus-figuren in de film? En zo ja, op welke manier? Welke antwoorden zou je kunnen geven op de vragen die in de film naar voren komen? 33

33 Reel issues, pag. 7,8 en 9


2.2: Een overzicht van vergelijkbare projecten

In het volgende gedeelte geef ik een overzicht van alle vergelijkbare projecten in Nederland. Dat wil zeggen; alle projecten die te vergelijken zijn met project Bots! . De informatie hierover heb ik verzameld door middel van korte telefonische interviews, internet, foldermateriaal en het informeren naar en het bekijken van catechesemethodes in de mediatheek van de CHE.

De criteria die ik hiervoor heb aangehouden zijn: 1) Het gaat om projecten voor de doelgroep jongeren vanaf ongeveer 11

jaar2) Het gaat om projecten die opgezet zijn door mensen met een

christelijke levensvisie (kerk/stichting/organisatie) en deze visie ook willen uitdragen richting de doelgroep (=jongeren)

3) Het gaat om projecten waarbij visuele en multimediale middelen een belangrijke rol spelen (daarom heb ik ook projecten die werken met theater meegenomen in het overzicht)

4) Het gaat om projecten die als doel hebben jongeren te laten nadenken over thema’s die een link hebben met het christelijk geloof

Youth for Christ:

Switch onderwijsprojectenSwitch onderwijsprojecten is opgestart in 1987 als onderdeel van stichting Youth for Christ Nederland. De doelstelling van de Switch onderwijsprojecten is om scholen en docenten ondersteuning te bieden bij het behandelen van maatschappelijke en levensbeschouwelijke thema’s. Switch wil leerlingen helpen bij het zoeken naar oplossingen van problemen die ze hierbij tegenkomen. In de loop van de jaren werd een aantal verschillende diensten en werkvormen ontwikkeld en uitgeprobeerd. Doelgroep is voornamelijk scholieren van het voortgezet onderwijs en het MBO. Switch onderwijsprojecten bestaat uit tien mensen. Vier professionele stafmedewerkers ontwikkelen en organiseren de programma’s. Een team van zes jongeren wordt door hen getraind en begeleid in het uitvoeren van de diverse projecten. Het team praat met zo’n 25.000 (!) leerlingen per jaar over thema’s en e-mailt iedere week met leerlingen die ze ontmoet hebben.

MeespeeltheaterHet Switch theaterteam verzorgt verschillende (interactieve) theaterstukken die dienen als inleiding om eens door te kunnen praten met scholieren over bepaalde thema’s, zoals bijv. pesten: ‘Niets mee te maken’, over racisme en multiculturele samenleving: ‘Try diversity’ en ‘Going global’, over geloven: ‘Nu weet ik het’, de kerst- en paasvieringen, enz.

Hieronder volgt een voorbeeld van de opzet van één van de Switch Onderwijsprojecten:


‘Niets mee te maken’Een school nodigt het team van Switch Onderwijsprojecten uit om een onderwijsproject te komen doen op school. Het team komt dan naar de school toe om dit programma uit te voeren. Er wordt begonnen met inspringtheater: een pestsituatie wordt uitgespeeld en op het moment dat de situatie vastloopt, krijgt het publiek (de tieners) de gelegenheid om ‘in te springen’ en de pestsituatie te veranderen. Hierna volgt een spelles die gaat over de vijf partijen die betrokken zijn bij het pestgedrag. Eén voor één worden ze besproken met de leerlingen. Samen met de acteur en de aanwezige docent (mentor) zoeken de leerlingen naar oplossingen. Naast de bespreking doen de acteurs enkele spellen met de leerlingen om ze te laten ervaren wat het is als je buitengesloten of genegeerd wordt. Eventueel worden ook gedeelten uit het stuk nagespeeld en veranderd door de leerlingen.

Kerst- & paasvieringenSwitch maakt ieder jaar een nieuwe kerst- en paasviering. De programma’s zijn vaak breed wat betreft vorm: met theater, dans, zang en video. Vooral met kerst steken de vieringen zo in elkaar, dat leerlingen kunnen deelnemen. Het theaterteam van Switch komt dan een paar weken voor de uitvoering een dag op school. Samen met de leerlingen wordt de viering voorbereid.

Tienerdienst van YfCYfC organiseert ook tienerdiensten. Een gemeente of school nodigt YfC dan uit voor een tienerdienst en deze wordt dan verzorgd door een team van YfC. Het is een interactieve dienst opgebouwd uit zang, dans, theater, video en interactie. De tieners kunnen meespelen in een stukje theater, de mensen in de zaal krijgen vragen, die ze kunnen beantwoorden in de liturgie.

Rock SolidDit is een concept met programma’s voor een tienerclub voor tieners in de leeftijd van 11-14 jaar. De programma’s zijn geschikt voor kerkelijke, randkerkelijke en buitenkerkelijke tieners en is gericht op evangelisatie. In deze programma’s wordt in de thema’s aangesloten bij de belevingswereld van tieners en in de programmaonderdelen wordt gebruik gemaakt van verschillende media zoals kranten, tijdschriften, radio (muziek), film en videofragmenten.

BeeldenstormexpressMidden jaren ’90 had YfC het project ‘Beeldenstormexpress’ lopen.Beeldenstormexpress is een multimedia spektakel dat probeert jongeren een vorm van geloofsbeleving aan te bieden die aansluit bij hun eigen cultuur en smaak. Met muziek, dans, dia’s, veel tv’s, groot videoscherm, veel geluid, lichtshow en rook. Voorafgaand aan het spektakel vinden gesprekken met de klassen plaats. (bron: folder YfC)


Dit (multimedia) project was opgezet door Sander de Boer en Danny Butter, zij werden verhuurd via Switch Theater. De opzet van het project was geïnspireerd door de U2-concerten. Het project liep redelijk, maar uiteindelijk werd het project stopgezet vanwege de volgende redenen:

1 Er was maar een kleine groep jongeren die hier ook werkelijk over was2 De meeste jongeren vonden het teveel een show en teveel van alles

tegelijk, je werd als het ware overspoeld met beeld en geluid. Kortom: te overdreven.

3 Het leek meer op een soort veredelde kunstvorm dan dat het een goede manier van communiceren was met jongeren.

Verder werden er in diezelfde periode op het flevofestival regelmatig multimediale (kerk)diensten gehouden. Dit liep redelijk, maar ook dit vonden de meesten te extreem. (bron: Corjan Matsinger)

Cyber-vesperEr zijn ook wat multimediale gebedsvieringen gehouden. ‘Cyber-vesper’: dit waren een soort creatieve diensten, ook met veel vormen van kunst, zoals graffiti, videobeelden, hiphop en rap enzovoorts. Het liep uiteindelijk niet echt storm. Is weer gestopt.

Kerk in JongerencultuurOok midden jaren ’90 werd de werkgroep ‘Kerk in Jongerencultuur’ opgericht met als doel om kerken en gemeenten te helpen antwoorden te vinden op de vraag: “Hoe kunnen we het evangelie duidelijke maken in de leefwereld van jongeren?” Speerpunt is: hoe ziet een dienst eruit waar jongeren zich thuis voelen en welke cultuurrelevante middelen en vormen (binnen de liturgie) kunnen hiervoor ingezet worden? Twee keer in het jaar werd er door YfC een uitwisselingsweekend georganiseerd rondom dit thema, met onder meer bijdragen van diverse jongerenkerken. In tegenstelling tot nu (2003) kwam dit niet echt op gang, waarschijnlijk was het project z’n tijd vooruit.

Plaatselijk project YfC DeventerVerder hoorde ik over een project van YfC Deventer; een project wat draaide in juni dit jaar waarbij met jongeren uit de buurt filmpjes gemaakt werden. Het doel hiervan was om met de jongeren uit de buurt in contact te komen. Er werd gewerkt met 2 groepen jongeren; één groep hangjongeren in de leeftijd 15-17 jaar, met hen werd een filmpje gemaakt over een aantal studenten die bij elkaar in huis wonen. De andere groep was een groep meiden in de leeftijd 12-13 jaar, met hen zijn verschillende filmpjes gemaakt. De filmpjes zijn niet heel professioneel, ze zijn gemaakt door een aantal enthousiastelingen. Vanwege het 30-jarig bestaan van YfC en afronding van het project worden de filmpjes vertoond in oktober aan de jongeren, familie, subsidiegevers, gemeente.


Evangelische Omroep

VideobandenDe EO doet uiteraard ook veel op multimediaal gebied en met jongeren. De EO levert bijvoorbeeld videobanden over bepaalde thema’s die geschikt zijn om over door te praten met tienergroepen en/of jeugdverenigingen. Bij elk programma wordt een videotip (tips voor een programma met de video) geleverd, die aanwijzingen geeft voor (evt. avondvullend) gebruik. Daarbij vormen de videofragmenten een aanzet tot gesprek. De meeste banden bestaan uit studiogesprekken, afgewisseld met stukjes drama. Enkele thema’s: omgaan met geld, de dood, racisme, versekste wereld, occultisme, pesten, school, bestaat God? , het lijden, vergeving, arm en rijk, stilte, uiterlijk. De HGJB maakt overigens gebruik van dit materiaal, het is via de HGJB te bestellen.

PraatprogrammaEnkele jaren geleden verzorgde de EO D-Lounge: een tv-programma voor jongeren waarin discussie plaatsvond tussen christenen en niet-christenen.


Wervelpraise/niteVerder is er natuurlijk de EO Ronduit-club voor jongeren die bijvoorbeeld de Wervelpraise/nites en Wervelweekenden organiseert voor jonge tieners. Wervelpraise is een combinatie van een concert en lekker zingen: de Wervelband treedt op met songs van diverse gospelartiesten en praise in een eigentijds jasje. De songs zijn een combinatie van R&B, dance, praise, rock en streetdance. Hierbij wordt ook gebruik gemaakt van videoclips en filmfragmenten.

De laatste tijd waren er 2 Wervelnite-projecten die ook erg multimediaal waren; ‘Revelation’ en ‘De Vlucht’. Het eerste was een stuk over de eindtijd met veel videobeelden in combinatie met drama en muziek. Het tweede was meer een theaterstuk met ondersteuning van beelden en muziek. De projecten van Wervelnite zijn gericht op kerkelijke jongeren, maar ook op rand- & buitenkerkelijke jongeren. Daarom is het belangrijk dat de Wervelnite-avonden eigentijds en actueel zijn.

De VluchtIets meer over ‘De Vlucht’ (multimediaal theater): ‘De Vlucht’ is een soort eigentijdse gelijkenis en aan het eind van de voorstelling wordt het verhaal gebruikt om het Evangelie uit te leggen. Volgens de EO moest het programma aan de volgende punten voldoen:

Het Evangelie zelf niet veranderen, maar wel de benadering relevant laten zijn;

Eigentijds en creatief; Veel visuele hulpmiddelen De taal die gesproken wordt moet begrijpelijk zijn voor iemand die niet

gelooft.

Inhoud van het verhaal; zes jongeren hebben zo elk hun eigen reden om op de vlucht te zijn. Ze sluiten zich aan bij een reisorganisatie die claimt een reis te hebben naar een plek waar je voor alles en iedereen onvindbaar bent, zelfs voor God. Twee deelnemers werpen zich op als reisleider en een barre tocht vol hilarische verwikkelingen volgt. Wat te doen als de vlucht dreigt te mislukken door hinderlijk afgaande mobieltjes, modeverslaafde deelnemers en verschrikkelijke eetproblemen? Lukt het ze uiteindelijk om op de juiste tijd op de juiste plek aan te komen? Levend?

Na afloop van de voorstelling wordt een oproep gedaan aan de tieners, waarbij ze hun leven aan Jezus kunnen geven. Bij een van de voorstellingen van ‘De Vlucht’ ben ik zelf aanwezig geweest, als lid van het pastorale team. Het stuk werd wel goed gespeeld, maar achteraf bleek dat de inhoud te moeilijk was voor tieners. Ze begrepen de rode draad van het stuk niet helemaal.


Catechesevideo van de EODe redactie van deze catechesevideo maakte een selectie van 19 korte videofragmenten uit verschillende EO-programma’s. Geselecteerd vanuit de vraag: wat is er bruikbaar voor catechisatie of ander jeugdwerk? De fragmenten zijn verzameld op een VHS-band, die te bestellen is op de EO-site: www. eo.nl/home/html/predikanten/jeugdwerk/catechese in Nederland.


De onderwerpen zijn onderverdeeld in de volgende vier onderdelen:1) Over leren geloven2) Over leren leven als christen3) Over leren bidden4) Over leren bijbellezen

De videofragmenten zijn bedoeld ter inleiding van een bespreking over een bepaald onderwerp. De doelgroep is jongeren vanaf 15 jaar. Het materiaal bestaat uit de volgende onderdelen:

1) Een paar vragen over het onderwerp in het algemeen2) Vragen bij het videofragment3) Andere vragen bij het onderwerp4) Korte Bijbelstudie5) Leermoment

Bij de video zit een korte handleiding voor de leiders. Het nadeel van dit soort materiaal is dat het vrij snel verouderd. Deze fragmenten kunnen bijvoorbeeld ondertussen alweer vrij gedateerd overkomen.

EO-jongerendagVerder organiseert de EO natuurlijk ieder jaar de EO-jongerendag, die gemiddeld zo’n 30.000 tot 40.000 jongeren trekt. De EO-jongerendag is ook een goed voorbeeld van een eigentijds en multimediaal project. Hierbij wordt volop gebruikt gemaakt van video- en filmfragmenten.

Nederlands Bijbelgenootschap;

Caught on tape - Breng de Bijbel tot leven in de 21e eeuw‘Caught on Tape’ is een project van de NBG waarbij jongeren uitgedaagd worden om een verhaal uit de Bijbel op hun eigen manier in beeld te brengen. Ze mogen een bijbelverhaal uitkiezen en bedenken hoe het verhaal eruit zou zien als het zich in deze tijd in Nederland af zou spelen. De video mag max. 10 minuten duren. Het project is gestart in het najaar van 2002. Op flevo werd van de eerste serie videofilmpjes de 5 beste vertoond. Het project is een succes en momenteel is de 2e fase van het project opgestart. Dat wil zeggen dat er sinds dit najaar weer een nieuwe groep jongeren mee doet aan het project.

Het doel van dit project is: de bijbel tot leven laten komen, dichterbij jongeren brengen, zodat ze de Bijbel weer gaan lezen. We leven in een visueel tijdperk en daarom is het belangrijk om hier iets mee te doen.

‘Caught on Tape’ is een project voor groepen, bijv. voor een klas, een bijbelstudieclub of catechisatiegroepen. Ook een stel vrienden of vriendinnen mogen meedoen aan het project. Voor het maken van de video kunnen de


jongeren een handleiding en instructievideo bestellen bij het NBG, waarin allerlei praktische tips werden gegeven wat betreft een script schrijven, filmen, licht, geluid, samenstellen van een filmcrew en tips voor bijbelverhalen die zich goed lenen voor het maken van een video. Volgens Jaïr Sagstrom (NBG) zijn er uiteindelijk 27 banden binnengekomen, waarvan er 5 van uitzonderlijke kwaliteit waren. Er zaten ook goeie acteurs bij.

Citaat van een jongere die meedeed aan het project: ‘Het verhaal van Ruth in de bijbel is voor mij veel duidelijker geworden nadat we het verhaal op video hadden gezet. Toen ik het voor het eerst las, snapte ik er niks van, maar we hebben erover gesproken en toen werd het veel duidelijker.’

Citaat van een leraar:‘De leerlingen waren erg enthousiast. Ze kwamen in de tussenuren terug om aan hun film te werken.’

Baptistengemeente Ede en andere gemeenten

De Baptistengemeente in Ede is een goed voorbeeld van een gemeente die veel gebruik maakt van multimedia in de diensten. De diensten worden namelijk gehouden in een bioscoopzaal. In de diensten maakt de gemeente regelmatig gebruik van de aanwezige apparatuur en mogelijkheden. Het scherm wordt gebruikt voor projectie van de teksten van de liederen, voor het projecteren van bijbelteksten of informatie en gebedspunten, soms voor power-point presentaties en een enkele keer ook voor bewegende beelden en korte filmpjes. Deze films dienen bijvoorbeeld om het doel van een collecte toe te lichten, om iets te laten zien van het (zendings)werk van organisaties of gemeenteleden die werken in andere gebieden. Soms worden er ook korte sketches opgenomen en gemonteerd met tekst en muziek die dienen als inleiding op een bepaald thema wat centraal staat in de dienst. Vooral in de themadiensten voor kinderen, de 16+ en de 20+ diensten wordt hier gebruik van gemaakt. Soms worden onderdelen van de dienst ondersteund door het laten horen van stukken muziek en door het gebruik van bepaalde belichting. Ook worden er regelmatig korte toneel en theaterstukken opgevoerd om thema’s in te leiden of te visualiseren. Ook kinderen en jongeren leren in deze gemeente al op jonge leeftijd om op deze manier hun gaven in te zetten voor de gemeente.

Er zullen ongetwijfeld meer gemeenten zijn die gebruik maken van multimedia en die kan ik hier niet allemaal gaan noemen. Maar ik heb de Baptistengemeente van Ede als voorbeeld genoemd om te laten zien wat er allemaal mogelijk is op dit gebied binnen de erediensten en om te laten zien dat er kennelijk ook kerken en gemeenten zijn die deze multimedia ondertussen al op een praktische manier weten te integreren in de erediensten.


Toch denk ik dat de meeste kerken en gemeenten nog niet zover zijn of dat sommige gemeenten en kerken hier misschien zelfs liever vanaf zien omdat zij deze middelen niet passend vinden voor het gebruik in de erediensten.


Jeugdkerken

De laatste tijd is het verschijnsel jeugdkerken erg in opkomst: plaatselijke interkerkelijke initiatieven om de jongeren in de nabije omgeving te bereiken. Er zijn er ondertussen zo’n 45, verspreid over het hele land. De diensten zijn vaak laagdrempelig en evangeliserend van karakter. De organisatie en leiders van deze beweging vinden het belangrijk om jongeren tegemoet te komen in de manieren van communicatie die zij gewend zijn in het dagelijks leven en via de media. Zij willen de bijbelse boodschap dichter bij de jongeren brengen door de boodschap in een eigentijds jasje te gieten en moderne communicatiemiddelen en methodes te kiezen. Daarom wordt in deze diensten veel gebruik gemaakt van audiovisuele taal en multimedia door middel van theater, drama, en het laten zien van video- en filmfragmenten eventueel in combinatie met muziek en zang. Ook hebben bijna alle jeugdkerken een eigen site op internet waarin ook een hoop informatie Hoewel de oudere generaties nog veel moeite blijken te hebben met het gebruiken van moderne communicatiemiddelen in de diensten, lijken de jongeren deze nieuwe middelen en manieren van communicatie te omarmen. In korte tijd , zo’n 2 jaar na het opstarten van de eerste jeugdkerk, is de beweging van jeugdkerken uitgebreid tot een aantal van ongeveer 45. Meer over het verschijnsel jeugdkerken en een overzicht van de bestaande jeugdkerken is te vinden op www.jeugdkerken.nl.

Jeugdkerk Alphen aan de RijnIn Alphen aan de Rijn is er een aantal mensen wat zich iets serieuzer bezighoudt met het produceren van filmpjes. Voor elke jongerendienst die daar gehouden wordt, wordt ook een filmpje geproduceerd. Voor elke dienst wordt een thema bepaald en n.a.v. dit thema wordt ook een filmpje gemaakt. In een telefonisch interview met Marcel van de Velde kwam ik het volgende te weten: de diensten zijn ook gericht op rand- & buitenkerkelijken. Er zijn ondertussen zo’n 10 filmpjes gemaakt van zo’n 3 tot 5 minuten. Ze zijn bedoeld als prikkel, nadenker, om het thema scherp neer te zetten. Het is de bedoeling dat de centrale gedachte eruit gepikt wordt, waardoor er vervolgens verder op de inhoud wordt ingegaan. De filmpjes zijn vaak een beetje absurd en komisch van inhoud. De makers en bedenkers van de filmpjes acteren zelf, omdat ze dit erg leuk vinden om te doen. Het is duidelijk dat de filmpjes jongeren aantrekken en een soort attractie blijken te zijn voor de jeugdkerk in Alphen aan de Rijn. Ze zijn te downloaden en te bekijken op de site: www.x-site.nu . De filmpjes zijn vrij professioneel opgenomen en gemonteerd met goedgekozen muziek erbij. Ook op de site zijn de filmpjes een trekker en andere jeugdkerken kunnen ook gebruik maken van deze filmpjes, wat dan ook regelmatig gebeurt.

HGJBBij de jeugdorganisatie van de Gereformeerde Bond binnen de Hervormde Kerk heb ik ook geïnformeerd naar mogelijke vergelijkbare projecten. Ik heb


toen een folder toegestuurd gekregen waarin een overzicht stond van materialen die te bestellen zijn voor jeugdgroepen en catechese. Ik kwam tot de conclusie dat de HGJB niet beschikt over materiaal met filmbesprekingen of iets dergelijks. Ook hebben ze niet een omvangrijk multimediaal programma of iets dergelijks. Wel maken ze gebruik van de videobanden van de EO. De onderwerpen van deze banden heb ik genoemd onder het kopje ‘EO’. Bij de HGJB worden ze in de folder aangeboden als een compleet programma. Dat houdt in: een video plus daarbij geschreven materiaal om deze video’s te bespreken in groepen.CatechesemethodenEr zijn verschillende catechesemethoden verkrijgbaar die werken met video en filmfragmenten of andere media zoals internet:

‘Zappen’ -NCRV videoplus projectenDit is een catecheseproject voor jongeren in de leeftijd van 13 - 18 jaar en is een uitgave van SGO Hoevelaken (eerder uitgegeven door de NCRV) en is tot stand gekomen in samenwerking met het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht en de NCRV. Bij deze methode spelen verschillende media zoals kranten, tijdschriften, televisie en video een belangrijke rol. Er wordt gewezen op het belang van een goeie verpakking van de inhoud van de boodschap die je als kerk wil communiceren. Het project is gemaakt in opdracht van de NCRV en hierdoor kon gebruik worden gemaakt van bijna al het videomateriaal dat door deze omroep is uitgezonden en gearchiveerd. Daarnaast wordt er ook gebruik gemaakt van materiaal dat door andere publieke omroepen is uitgezonden. Bij de handleiding hoort dan ook een videoband met allerlei videofragmenten die aansluiten bij de onderwerpen en thema’s.

Uitgangspunten van dit project, overgenomen uit de handleiding:

- Inhoudelijk gaat het over de boodschap van Jezus Christus. Daar willen we de catechisant van op de hoogte brengen.

- Het gaat over hun eigen leven, de onderwerpen die gekozen zijn komen dus in eerste instantie niet uit de kerkelijke belijdenisgeschriften, maar uit het dagelijks leven van iemand van 13 jaar en ouder.

- De aanpak zal in eerste instantie vooral boeiend zijn, pas daarna komt in een groepsgesprek de diepere laag aan de orde. Het is dus GEEN avondje videokijken: de video legt alleen op een boeiende manier een onderwerp op tafel.

- Een gekozen onderwerp zal niet meer tijd in beslag nemen dan twee bijeenkomsten, hooguit drie als er een levendige en zinvolle discussie ontstaat die om iets meer tijd vraagt.

- Afwisseling en snelheid spelen een belangrijke rol. Soms zal dat voor de catecheet moeilijk zijn, maar het is zeker de moeite waard om het te proberen.


‘Provider’Het Basisboek Provider biedt een volledige beschrijving van de projectmatige opzet van catechese in de vorm van een keuzepakket van kortlopende activiteiten voor jongeren van 12-16 jaar. Deze aanpak is ontwikkeld door de Commissie Catechese van de Samen op Weg gemeente te Huizen o.l.v. Fijda van der Pluym. De uitgave van het basisboek en van het gebruikerspakket is ondersteund door het Landelijk Dienstencentrum van de Samen Op Weg Kerken te Utrecht. Citaat uit het basisboek van Provider: “Deze nieuwe vorm van catechese is eigentijds, ervaringsgericht en werkt met kortlopende keuzeonderdelen.” Er wordt veel gewerkt via internet en met behulp van een cd-rom is allerlei materiaal te downloaden en uit te printen. In het programma zelf wordt ook gebruikt gemaakt van videofragmenten of andere media.


‘Interactieve web-based catechese’Rob Kuypers is docent aan een SPH in Zwolle, is auteur van diverse boeken over en vanuit de leefwereld van jongeren. Hij bedenkt eigentijdse methoden om met jongeren te spreken over de relevantie van het christelijk geloof. Op het vlak van de catechese heeft hij een catechesemethode bedacht die gebruik maakt van moderne technologieën als msn, e-mail en internet.

De catechisatie wordt gehouden in een Zwolse horecagelegenheid: de stamtafel van een Iers café wordt gereserveerd en de consumpties zijn op kosten van de kerk. Dit in plaats van huur te betalen voor een zaal. De catechisaties duren vaak langer dan een uur omdat de jongeren spontaan blijven hangen en blijven doorpraten.

De catecheet geeft per e-mail de voorbereiding door. Vaak is dit een hyperlink naar een site met het onderwerp van de komende keer. De catechisanten bezoeken de genoemde site. Lezen daar iets, doen daar iets en nemen hun ervaringen mee naar de catechese avond. Vaak wordt er gedurende de week als over en weer ingegaan op het onderwerp en bijkomende zaken. Als de groep bij elkaar komt op catechisatie worden de gesprekken samengevat en wordt er voortgeborduurd op wat er al ligt.

PraisebandsEr zijn ook steeds meer praisebands die gebruik maken van theater, filmfragmenten en videoclips in combinatie met praise- en worshipmuziek.

Er zullen ongetwijfeld nog meer particuliere projecten zijn van kerken en/of organisaties die iets met film en video doen, maar naar mijn weten zijn dit de grootste en belangrijkste projecten die ik kon vinden op dit gebied in Nederland.


Centra van l’ Abri Opmerking: deze centra vallen niet helemaal onder de criteria die ik aan het begin heb genoemd. Het valt in die zin niet onder de criteria, omdat de centra geen specifiek christelijke doelstelling hebben en ook niet een specifiek christelijke achtergrond, voor zover ik geïnformeerd ben. Ook valt dit initiatief niet helemaal onder de juiste doelgroep, het centrum in Utrecht trekt namelijk wel jongeren, maar voornamelijk studenten en begin dertigers. Toch wilde ik deze beweging even noemen, omdat het wel een goed voorbeeld geeft van hoe je film kunt gebruiken om levensbeschouwelijke thema’s uit te diepen in groepsverband.

l’Abri is het franse woord voor schuilplaats. In 1955 stelden dr. Francis en Edith Schaeffer in het Zwitserse bergdorpje Huémoz hun huis open voor een ieder die zocht naar eerlijke antwoorden op eerlijke vragen. Het is intussen een beweging die zich verspreidt heeft over verschillende landen: er zijn meerdere landen die nu een ‘l’Abri’ hebben. Een l’Abri is een soort open huis/centrum waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en zich met elkaar kunnen bezinnen op belangrijke geloofs- en levensvragen. Mensen van verschillende nationaliteiten en levensbeschouwelijke achtergronden ontmoeten elkaar in zo’n centrum, waaronder ook christenen.


In elk van de l'Abri's zul je niet alleen mensen tussen de boeken en tapes vinden, maar ook discussie rondom de open haard, schilderend, onkruid wiedend of bezig met de afwas. Het idee is dat iedereen een halve dag studeert en een halve dag werkt. Dit werken heeft o.a. een belangrijke sociale functie, die door vele gasten gewaardeerd wordt. De sfeer in l'Abri is persoonlijk en informeel.

In Nederland zijn er twee centra van l’Abri: één in Eck en Wiel en één in Utrecht. Het centrum van l’Abri in Utrecht is voornamelijk gericht op activiteiten: Om de veertien dagen is er bijvoorbeeld een fim-avond op de woensdag, die in de week daarop uitgediept wordt met een lezing en een discussie naar aanleiding van thema’s die in de film naar voren komen. De avonden beginnen om 19.30 a 20.00 uur met koffiedrinken en zijn om ongeveer 22.00 uur afgelopen, natuurlijk ook afhankelijk van de lengte van de film of lezing.

Het Adres van het centrum in Utrecht is: Kromme Nieuwegracht 903512 HM Utrechttelefoon: 030 – 2316933 34

34 van de website: www.labri.nl


2.3: Een overzicht van reeds bestaand (besprekings) materiaal

Hierboven heb ik al een aantal voorbeelden genoemd van bestaand materiaal, zoals bijv. de catechesemethodes en de videobanden van de EO met handleiding. Dat materiaal bestaat voornamelijk uit videofragmenten uit verschillende tv-programma’s met daarbij behorend materiaal voor een bespreking. Het valt me op dat hierbij nog niet of nauwelijks gebruik gemaakt wordt van speelfilms.

Voor zover ik weet en de mogelijkheid heb gehad om te onderzoeken, bestaat er op dit moment nog geen geschreven programmamateriaal in boekvorm of gebundeld met filmbesprekingen voor jongeren in de kerk. Wel zijn er verschillende christelijke jongerenbladen die filmrecensies schrijven en daarmee een beschrijving van de film geven vanuit een christelijk perspectief. Hierdoor zou een film gebruikt kunnen worden voor een bespreking.

Het blad ‘Plugged-In’ - een magazine voor tienerleiders, docenten en ouders - vind ik hierbij een goed voorbeeld om te noemen. Elk nummer bevat een uitgebreide en kritische filmrecensie die bruikbaar is voor een bespreking met christelijke tieners. Het gaat dan over de grote films uit Hollywood, die net in de bioscoop draaien of hebben gedraaid en vrij recente videofilms. De recensies bestaan uit de volgende onderdelen:

- soms het weergeven van wat achtergrondinformatie over de betreffende film

- de verhaallijn, - sterke en zwakke punten worden genoemd - er worden linken gelegd met bijbelse thema’s en er worden vaak

ook een paar vragen gesteld, die kunnen dienen als opening van een gesprek of discussie naar aanleiding van de film

- soms volgt er een duidelijk advies naar leiding en ouders toe dat de film niet geschikt lijkt voor het bekijken en bespreken met een tienergroep

Elk nummer biedt ook een recensie van een populaire reclamespot, waarin linken gelegd worden naar bijbelse thema’s. Een goed voorbeeld waarbij we kunnen zien dat ook reclamespots bruikbaar zijn om te bespreken met jongeren. Reclamespots bieden echter niet altijd genoeg diepgang en gespreksstof om een hele avond over te kunnen praten. Het zullen voornamelijk korte besprekingen zijn.

Zelf vind ik dit twee goede voorbeelden van hoe je bestaande films en reclamespotjes op een goede manier kunt gebruiken om te bespreken met christelijke tieners.

Voor het maken van een opzet voor de filmbesprekingen voor het lespakket


heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van:1. Het boek ‘Reel issues, engaging film and faith’ van Ian Maher. Dit is

een engels boek over filmbesprekingen vanuit een christelijk perspectief. Dit boek geeft goede argumenten voor het gebruiken van film in de kerk en geeft tips voor het opzetten van een filmbespreking met christelijke groepen. (zie literatuurlijst)

2. Het artikel ‘Filmdiscussies: waarom en hoe?’ van H. Reitsema uit het tijdschrift ‘Lev’ van l’Abri heeft me ook verder geholpen.


3. De scriptie over ‘film en theater in de gereformeerde kerken’ van Reinier Sonneveld. Hij schreef zijn afstudeerscriptie in 2002 voor de Theologische Universiteit te Kampen over film en theater in de gereformeerde kerken. Op pagina 58 van zijn scriptie beschrijft hij een model voor het opzetten van een filmbespreking en deze heb ik als uitgangspunt genomen voor het maken van een opzet voor de besprekingen.

…In de bezinning is dus receptie essentieel: luisteren naar wat elke kring te zeggen heeft. Maar discussie is evenzeer essentieel: contact tussen de verschillende stemmen, meestal met een hiërarchie. De preek, les of gesprek n.a.v. het dramastuk is pas compleet als drie relaties langs worden gegaan:

A. Drama – Toeschouwer. Dit is m.n. (zelf)ontdekkende fase. Drama is open en er moet dus ruimte zijn voor de vaak totaal verschillende interpretaties van de toeschouwers. Drama kan volstrekt verrassende en persoonlijke dingen in je losmaken, maar zelden weet je zelf precies wat. De bezinning moet ruimte geven voor de grote diversiteit in interpretaties en die helpen te verwoorden, zodat bijvoorbeeld verborgen ik-thema’s kunnen bovenkomen.

B. Drama – Ander. Dit is m.n. een ordenende fase. Drama is een nieuwe wereld wat een bepaalde verwarring kan teweegbrengen en tegen bestaande opinies aan duwt. In de bezinning moet er ruimte zijn om de ervaringen met het drama in te kaderen in de traditie, de leer en de relatie met God

C. Toeschouwer – Ander. Dit is m.n. een toepassende fase, een beetje de ‘moraal bij het verhaal; Soms hoeft dit niet expliciet gemaakt te worden, omdat de deelnemers het zelf kunnen of omdat er principieel voor wordt gekozen dit open te laten. Explicatie kan de boodschap ook verzwakken.

Het werkt goed de volgorde A-B-C ook chronologisch aan te houden in de bezinning. De dramaboodschap is dan vertrekpunt van de bezinning: eerst de film of theater dus, en dan bijvoorbeeld de preek. (Wie deze volgorde omdraait, verraadt de clou van het drama, laat weinig aan de verbeelding over en verlaagt sterk de ontdekkende waarde) In de bezinning kan de overgang na A storend zijn, zeker als meteen de stap van A naar C wordt genomen: Dit kan belerend overkomen en deelnemers kunnen het aanvoelen alsof ze lekker gemaakt worden met bijvoorbeeld een mooie film, maar ja hoor, dan komt de moraal bij het verhaal. Het is een kunst deze overgangen natuurlijk en intersubjectief te krijgen. 35

Het model van A-B-C heb ik aangehouden bij het maken van het lespakket, maar ik heb het op mijn eigen wijze ingevuld. Hiedoor weet ik niet helemaal zeker of mijn opzet helemaal overeenkomt met het bovenstaande model 35 uit: Sonneveld, R., Film en theater in gereformeerde kerken, pag. 58


zoals het was bedoeld. Wat wel zeker is, is dat ik me kan vinden in het idee achter het model en dat heb ik verwerkt in mijn eigen opzet voor de verwerking van de films in het lesmateriaal.


De opzet voor de verwerking in het lespakket ziet er uiteindelijk als volgt uit:

VerwerkingHet gedeelte voor de verwerking bestaat uit de volgende onderdelen:A: Wat gebeurde er in de film of scène?Hierdoor leren jongeren het verhaal te analyseren en de kern eruit te halen. Dit gedeelte hoeft niet heel erg uitgediept te worden, het is puur om het verhaal even duidelijk te krijgen met elkaar. 5 minuten is lang genoeg, maar dit onderdeel mag, afhankelijk van welke film het is, maximaal uitlopen tot 10 minuten. Wanneer het langer duurt, haalt het de vaart uit het programma en heb je kans dat de tieners sneller afhaken. B: Wie ben ik en wie is de ander in de film of de scène?In dit onderdeel worden de tieners zich bewust van eventuele identificatie met personen uit de film of scène en proberen ze zich te verplaatsen in de verschillende personen die in het verhaal of de scène naar voren komen. Verder denken ze na over wat zij hadden gedaan of gezegd als ze in de schoenen van die persoon hadden gestaan. Dit gedeelte mag iets meer uitgediept worden, maar het is afhankelijk van de film en de groep in hoeverre dit uitgediept wordt. C: Wat vertelt de bijbel ons hierover?In dit onderdeel worden de tieners meegenomen naar de bijbel en wordt het thema gelinkt aan enkele bijbelteksten om hier vervolgens met elkaar over door te praten. Neem voor dit gedeelte gerust de tijd. Zorg dat de kern van de bespreking goed naar voren komt in dit gedeelte.


2.4: Generatie Search en de aanknopingspunten voor het evangelie

Omdat project Bots! gericht is op jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar wil ik nog iets zeggen over deze generatie opgroeiende jongeren. Als je aan wilt sluiten bij een bepaalde groep jongeren met je boodschap en het evangelie is het belangrijk om je de volgende dingen af te vragen: in welke tijd groeien zij op, wat is typerend voor deze generatie en waar liggen de aanknopingspunten voor het evangelie?

Jongeren in de leeftijd 12- 16 jaar vallen onder de generatie die generatie ‘Search’, of ook wel ‘Next’ genoemd wordt. Onder deze generatie vallen alle jongeren in de leeftijd van 12-24 jaar. Hieronder zet ik in het kort enkele trends en ontwikkelingen op een rijtje die van toepassing zijn voor deze generatie.

Een algemene opmerking over deze generatie: Het is geen rebelse generatie, het zijn voornamelijk zoekende jongeren. ‘How to live a decent, whole life.’ Alleen in het uitgaansleven spelen ze met grenzen en identiteit.

Opmerking voor jongerenwerkers: het sleutelwoord voor deze generatie is RELATIES. Je moet ze echte vriendschap kunnen bieden en ze niet zien als ‘jouw project’. Je moet echt zijn, want ze hebben heel snel door of je echt bent of niet.

Jongeren zijn op zoek naar een schuilplaats. De jongerencultuur is eigenlijk ‘versierd verdriet’ (uitspraak Muskens) Ze hebben meer mogelijkheden dan ooit, mede daardoor ook meer nood en verdriet dan ooit.

Kenmerken voor deze generatie: Geen persoonlijke frustraties met geloven Grote waarheden zijn er niet, de schaduwzijde is bij ze bekend Moeite met het onderscheiden van hoog of laag: wat is kunst en wat

niet? (porno kan net zo goed kunst zijn) Hedonisme: het leven van kick naar kick Gevoel is belangrijker dan het denken: als het maar goed voelt Alle combinaties zijn mogelijk: van alles een beetje Veel keuzemogelijkheden, veel beslissingen moeten nemen:

hierdoor ontstaat veel stress en onzekerheid. Hierdoor ontstaat weer behoefte aan duidelijkheid, eerlijkheid en zekerheid

Merken zijn positief, bedrijven niet; zij willen alleen maar geld verdienen

Ik wil sterk zijn en toch kwetsbaar Liefst zelf antwoorden formuleren: is Jezus de waarheid? Leuk voor

jou! Op zoek naar hoe te leven Jerry Springer is populair, want: “zo te zien doe ik het nog niet zo


slecht als ik dit zie” Denken in winners en losers: je bent een winner als je ondanks

tegenslag toch positief blijft. Nelson Mandela is bijvoorbeeld volgens deze leeftijdsgroep een duidelijke winner.

Door kleine details je proberen te onderscheiden van de massa; piercings, tattoo’s etc.

Willen ergens bijhoren. Niet iets massaals, maar een gewone vriendengroep.

Ze doen het liefst niets; hangen is een favoriete bezigheid Vormgeving is alles; als het er goed uitziet, dan is het goed.

Generatie SEARCH is op zoek naar:

S = Stabiliteit: zekerheid, vertrouwen, ankerpuntenE = Evenwicht: een balans vinden, geen extremen, van alles een beetjeA = Achievement: iets willen betekenen, groot of klein, maar wel realistischR = Regels: regels moeten menselijk en goed voor je zijnC = Collectiviteit: voorbeeld: in je eentje achter de computer, maar wel met velen mailen en chatten.H = Harmonie: niet de verschillen benadrukken, maar liever eenheid. Niet kwetsen of veroordelen.

Recente ontwikkelingen in de jongerencultuur

1. Het nieuwe anti-commercialisme: Bang om ‘brand-victim’ te worden. Niet één merk, ze kiezen eerder voor de goedkoopste, snelste of mooiste mobiele telefoon, i.p.v. ik wil een Siemens.

2. Experience economyHet mag wat kosten, als ik maar wat beleef. Het moet een ervaring zijn die ik me herinner. Hoe meer ik me herinner/ heb ervaren, hoe meer het mag kosten.

3. Nieuwe betovering van de wereld: dit wordt wel genoemd ‘Disneyfication’. (Zelfs een begrafenis leuken we op) Er komt meer exotische naïviteit en hang naar mystieke magie. Denk aan Oosterse religies en vechtsporten. Of: zullen we even met mijn overleden oma gaan praten?

4. De nieuwe hardheid: keiharde teksten van artiesten in videoclips e.d. Graffity is terug. En ‘there’s something beautiful in every criminal.’ Ook is demonstreren weer in, maar dan wel weer subtiel en liefelijk.

5. Celebrity vogue: beroemd zijn is wel leuk, maar beroemdheden zijn onbetrouwbaar. Iedereen kan een celebrity worden. Het stelt dus niet zo veel voor. Denk maar aan Starmaker; het zegt niets of het een echte ster is of niet.


Opmerking over de cijfers: helaas, vrijwel alle statistieken en cijfers gelden ook voor christelijke jongeren. Op het punt van seksualiteit, seksuele ervaringen en hoe ouders hierover denken, zullen de cijfers iets afwijken, maar voor de rest zullen de cijfers veel overeenkomen met christelijke jongeren.

De cijfers

15% van alle jongeren is allochtoon (gemiddeld, in Den Haag is het bijv. 60%)90% heeft een mobiele telefoon14% wapt45% verstuurd dagelijks SMS (binnenkort: veel meer info/entertainment per SMS. Mobiele telefoon is niet bellen, maar is ’24 hours connected with my friends’85% heeft toegang tot internet, 40% dagelijks66% speelt computergames98% heeft e-mail46% chat regelmatig tot dagelijks50% van 16-17jarige meisjes slikt de pil 1e seksuele ervaring hebben meisjes gemiddeld op hun 14e levensjaar bij jongens is dit in het 15e levensjaar54% van alle ouders vinden het geen probleem als hun kinderen bij hun vriend of vriendinnetje slaapt50% van de jongeren ziet overspel niet als noodzakelijk breekpunt voor een relatie

1 op de 7 meisjes is seksueel misbruikt1 op de 20 jongens is seksueel misbruikt1 op de 3 jongeren rookt

het aantal jongeren dat 1-5 keer per week dronken is, ligt op 22%

9% gebruikt cannabis2% gebruikt paddo’s2% gebruikt XTC

Er zijn 13.000 zelfmoordpogingen per jaar35.000 jongeren krijgen te maken met echtscheiding (per jaar?)75.000 jongeren worden thuis mishandeld (per jaar?)35.000 jongeren lopen weg van huis (per jaar?)385.000 jongeren worden zo gepest dat ze niet meer naar school willen.

(Opmerking Joan: Van de drie middelste gegevens weet ik niet of ze per jaar zijn of over meerdere jaren.)

Tien belangrijke (aanknopings)punten voor de kerken wat betreft het


bereiken van generatie ‘Search’:

1. Geen massale dingen, maar kleine kicks2. Geen hokjes, maar overal langs met boodschappenwagentjes3. Geen leer, maar leven4. Symbolische communicatie5. Geen schema’s, maar zoektochten6. Niet stoer, maar kwetsbaar7. Geen pastoraat, maar praktische hulp8. Geen materialisme, maar merken zijn belangrijk9. Niet Jezus als vriend, maar als mystieke hoogverhevene10. Geen geld geven, maar zelf goeddoen 36

Hoofdstuk 3: Geschiedenis en recente ontwikkelingen t.a.v. film en theater binnen de gereformeerde kerken vrijgemaakt

Eerst heb ik gekeken naar de geschiedenis: hoe dachten gereformeerden over kunst, cultuur en theater en hoe was hun visie t.a.v. televisie en film in de begintijd? Hierin heb ik ook de visie van de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) meegenomen t.a.v. tv, bioscoop en film. Daarna heb ik enkele recente ontwikkelingen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) op een rijtje gezet om te kijken of dit project aansluit bij deze recente ontwikkelingen en zodoende de haalbaarheid en mogelijkheden voor dit project kan vergroten. Tot slot vertel ik kort iets over de organisatie van het jongerenwerk voor jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)

3.1: De visie van gereformeerden (vrijgemaakt) t.a.v. kunst, cultuur en theater

Eerst ga ik kijken naar de oorsprong van de gereformeerde leer en leven, zoals die is voortgekomen uit de Reformatie van Calvijn en zijn theologie. Ik wil kort kijken welke uitspraken Calvijn heeft gedaan t.a.v. kunst, cultuur en theater. Vanaf de 19e eeuw heeft Abraham Kuyper veel invloed gehad, ook daar wil ik iets over zeggen. Vervolgens kijken we naar de driedeling van gereformeerden en hun visie en houding t.a.v. de wereld en vervolgens t.a.v. het gebruik van televisie, film en theater. Daarna ga ik specifiek kijken naar de houding van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) t.a.v. ‘de wereld’ en het gebruik van televisie, film en theater.

3.1.1: Calvijn over kunst, cultuur & theater

Calvijn heeft veel invloed gehad op het protestantse christendom in Nederland. Zijn theologie vormde de basis voor de gereformeerde theologie 36 Van de website www.jeugdkerken.nl, naar aanleiding van een onderzoeksrapport van de EO

http://www.jeugdkerken.nl/


en het gereformeerde leven. Vaak wordt hij vereenzelvigd met het calvinisme, de gereformeerde cultuur die onder de invloed van zijn theologie is onstaan. Hierdoor hebben wij soms een vertekend beeld gekregen van Calvijn en zijn opvattingen.

Calvijn over schoonheid t.o.v. het nuttige:Calvijn zei hier bijv. het volgende over: we mogen als christenen genieten van de mooie dingen in het leven. We mogen gebruik maken van onze zintuigen. Het gene wat geschapen is, is niet alleen maar geschikt voor noodzakelijk gebruik.

Calvijn‘ Wij verheugen ons immers in schone dingen; en waar Gods gaven ons ook maar tegenstralen, moeten zij onze zielen noodwendig dringen tot vreugde’ . 37

‘ Weg met die onmenselijke filosofie, die, doordat ze slechts het noodzakelijke gebruik van het geschapene toestaat, ons niet alleen boosaardig berooft van het geoorloofde gebruik der Goddelijke weldadigheid, maar zich ook niet kan handhaven zonder de mens van al zijn zintuigen te beroven en tot een blok hout te maken’. 38

Calvijn over kunst en de Heilige Geest: Volgens Calvijn hebben ook niet-gelovigen hun gaven en talenten ontvangen van God en heel veel ontwikkelingen in de kunst en wetenschap hebben we dan ook aan hen te danken. Hierin straalt iets door van Gods werk.

Calvijn‘ De uitvindingen van de kunsten en andere dingen, die ten algemenen nutte en gerieve strekken, is een lang niet te versmaden gave Gods en een lofwaardige deugd. (…) Mozes heeft met opzet gesproken over de uitvinding van die kunsten in Kaïns geslacht, opdat wij zouden weten dat hij niet zozeer van God was vervloekt of God heeft nog enkele uitnemende gaven onder Zijn nakomelingen uit gestrooid. . Want het is waarschijnlijk dat het vernuft van de anderen intussen niet heeft stilgestaan, maar dat onder Adams zonen ijverige en bekwame mensen geweest zijn, die hun vlijt in het uitvinden en volvoeren van kunsten hebben uitgeoefend. De overgebleven zegening van God nu roemt Mozes bijzonder in dit volk, omdat men anders zou geloven, dat het ledig en onvruchtbaar in alle goede dingen geweest is. Laten wij dus in het oog houden, dat Kaïns zonen van de Geest der wedergeboorte zijn beroofd, maar toch met niet te verachten gaven toegerust zijn geweest. De ervaring van alle eeuwen leert, hoeveel altoos tot de beschaving van het tegenwoordige leven bij ongelovige volken de stralen van het Goddelijk licht hebben meegewerkt, en tegenwoordig zien wij dat de schitterende gaven van de Geest over het gehele menselijke geslacht verspreid zijn. Ja zelfs edele kunsten en wetenschappen zijn van goddeloze mensen ons toegevloeid, sterrenkunde en andere delen der wijsbegeerte, de geneeskunde, de staatsinrichting hebben wij, dit moeten wij bekennen, aan hen te danken.’ 39

Calvijn over theaterCalvijn was terughoudend t.a.v. theater. Het gevaar van theater is, zegt hij, dat mensen de verleiding niet kunnen weerstaan om het kwaad en het onzinnige dat zo vaak in toneelstukken aan de orde komt, voor waar te houden en om het daarom over te nemen. Toch wijst hij het opvoeren van

37 Calvijn, J., Verklaring van de bijbel deel 4: Jeremia h 48-52 en klaagliederen, W..A. de Groot-Goudriaan, Kampen, 1990, pag. 309

38 Calvijn, J., Institutie of onderwijzing in de christelijke godsdienst, W.D. Meinema, Delft, 1985, pag. 222

39 Calvijn, J., Genesis, uitlegging van Johannes Calvijn uit het Latijn, W.A. de Groot-Goudriaan, Kampen, 1970, pag. 151


toneelstukken niet geheel af. 40 Het spel moet aan duidelijke voorwaarden voldoen. De toneelstukken mogen de zinnelijke begeerten niet opwekken. En de dingen moeten op het toneel niet zo worden voorgesteld, dat de mensen denken dat ze ook werkelijk zo zijn gebeurd. Als deze voorwaarden in acht worden genomen, dan kunnen toneelstukken de zaak van de Reformatie bevorderen en als opvoedingsmiddel de vorming van de jeugd dienen. 41

3.1.2: Calvinisten en gereformeerden t.a.v. theater

Als we gaan kijken naar hoe de calvinistische cultuur zich ontwikkelde, zien we in de 17e eeuw dat de calvinisten met uitzondering van schooltoneel het toneelspel in z’n algemeenheid afwezen. Grote bezwaren had men tegen de inhoud van de toneelstukken en het spelelement dat eraan verbonden was.

De Gereformeerde Kerk formuleerde in de loop van de tijd de volgende 5 bezwaren tegen toneel door te wijzen op:

1) de heidense oorsprong;2) de lichtzinnige levenswandel van toneelspelers;3) het feit dat de voorstellingen vaak op zondag werden gehouden;4) dat bij de behandeling van bijbelse onderwerpen het heilige

geprofaneerd werd (‘de hoge materie der diepten Gods kunnen en mogen niet afgebeeld worden’);

5) dat op het toneel allerlei ondeugden werden verheerlijkt (die juist vanaf de preekstoel werden afgewezen en waartegen de kerkenraad door middel van censuur optrad). 42

Abraham Kuyper en zijn visie op kunst en theaterVanaf de 19e eeuw krijgt Abraham Kuyper grote invloed op het gereformeerde leven en werd hij spreekbuis van de orthodox-gereformeerden. Hoewel Kuyper kunst en kunstzin op zichzelf niet negatief waardeerde, sprak hij zijn afkeuring uit over toneel en theater.

Schilder‘Schilder- en beeldhouwkunst doen vaak afbreuk aan de ‘eerbaarheid van de vrouw’ en geen schouwburg bloeit zonder offers van vrouwelijke achtbaarheid te vergen, zo stelde hij.Volgens hem was het met name genotzucht die het publiek naar de schouwburg trok. Met kunstzin had dit weinig van doen. Het leidde ethisch en esthetisch eerder tot verarming dan tot verrijking van het volk, aldus Kuyper.

KuyperVan veredeling van zin en smaak is geen sprake, wel van verdierlijking van zin en karakterverlies. Het kwaad zit in

40 Geluk, C.G., Cultuur in beweging, Boekencentrum, Zoetermeer, 2000, pag. 105

41 Cultuur in beweging. pag. 10642 Polderman, C.P., Kerk en wereld, J.J. Groen en Zoon bv., Leiden, 1996, pag. 182


de stukken, die men speelt, in de spelers en de speelsters, die ze uitvoeren, in het personeel van lagere orde, dat in de koren en reien optreedt, en niet het minst in de bezoekers en bezoeksters van deze spelen, die erdoor verlokt worden tot geldverspilling boven hun krachten, tot lust in het avontuurlijke, tot genotzucht en onvoegzame ijdelheid. Veilig kan men zeggen, dat het tooneel in zijn tegenwoordigen vorm geen goed sticht, maar kwaad’, zo hield Kuyper de gereformeerden voor.’ 43

Visie van de gereformeerden in de 20e eeuw t.a.v. toneel, volksvermaak, film en bioscoopbezoekVanaf de jaren ‘20 van de 20e eeuw wordt er niet langer hetzelfde gedacht over zaken als toneel en volksvermaak. De gereformeerden vallen in twee groepen uiteen; de ‘behouders’ en de ‘vernieuwers’. De ‘behouders’ namen afstand ‘van ontspanning die binnenleidt in een wereld van frivoliteit en oppervlakkigheid.’ De ‘vernieuwers’ wilden meer oog hebben voor ‘de blijde ervaring van het leven met God in de wereld.’ Vanaf het begin van de 20e eeuw komen de gereformeerden ook in aanraking met film een bioscoopbezoek. Tot aan de jaren ’30 is men het onderling eens dat het afgewezen moet worden. 44

‘Vooral op jeugdige personen heeft menige bioscoopvoorstelling een verderfelijke invloed. De toeneming der criminaliteit van de opgroeiende jeugd is voor een niet onbelangrijk deel aan de werking der slechte films te wijten,’ aldus het blad Patrimonium in 1918. 45

Op een Gereformeerd Jeugdconcres (1930) dat speciaal gewijd was aan het vraagstuk van film en bioscoop, kwam men tot de volgende conclusies: men zag de speelfilm en de bioscoop als een bedreiging van het geestelijke leven, vanwege de ‘wereldse sfeer’ die daar zou heersen. De speelfilms werd afgekeurd en het kijken van speelfilms hoorde niet bij een gereformeerde levensstijl. Andere programma’s of films werden wel toegestaan om te bekijken. Het belangrijkste criterium voor het wel of niet bekijken van tv-programma’s of film was de medewerking van beroepstoneel: zodra er in een programma of film medewerking werd verleend door beroepstoneel, werd de film of het programma afgekeurd. 46

3.1.3: Het ontstaan van een driedeling onder de gereformeerden

Na de Tweede Wereldoorlog gaan de gereformeerden onderling steeds meer van mening verschillen t.a.v. hun opvattingen over cultuur, kunst, theater, film e.d.

Gereformeerden in Nederland denken momenteel zeer verschillend t.a.v. film & theater (televisiegebruik) Een verklaring hiervoor is te geven als:

a) wordt ingezien dat deze vraag onderdeel is van het (breder) vraagstuk van de verhouding tussen kerk & wereld.

b) men de onderscheiden opvattingen van de gereformeerden op het

43 Kerk en wereld, pag. 19544 Kerk en wereld, pag. 21045 Kerk en wereld, pag. 20446 Kerk en wereld, pag. 205


gebied van godsdienst, politiek, cultuur en maatschappij kent.

In de achterliggende 4 eeuwen zijn er verschillende ‘soorten’ gereformeerden geweest met eigen theologische wortels. Deze verschillende theologische wortels zijn de oorzaak voor de onderlinge verschillen in opvattingen. Op basis van het verschil in theologische opvattingen kan gesproken worden van:

a) een hetero-orthodoxe stroming - ook wel modern gereformeerden genoemd: hieronder vallen de Gereformeerde kerken en de Nederlands Gereformeerde Kerken

b) een semi-orthodoxe stroming - ook wel neo gereformeerden genoemd: hieronder vallen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), de Christelijk Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Bondsgroepering binnen de Nederlands Hervormde Kerk.

c) een orthodoxe stroming - benoemd als oud gereformeerden: hieronder vallen de Gereformeerde Gemeenten, de Oud Gereformeerde Gemeenten en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland. 47

Op basis van het verschil in interpretatie van de bijbel en de daarmee verbonden traditieverschillen is er ook sprake (geweest) van verschillende cultuurvisies. Spitsen we deze toe tot 3 houdingen t.o.v. ‘de wereld’ , dan kan gesproken worden van:

a) ‘Solidair met de wereld’: een hele horizontale, humanistische visie op de wereld. De theologie richt zich op het hier & nu; hoe kunnen we in het hier & nu laten zien wat het evangelie is? Gericht op het leveren van een bijdrage aan een humane samenleving. Een belangrijk begrip hierbij is vrijheid; in de zin van beslissingsvrijheid en in het verlengde daarvan zelfbeschikkingsrecht.

b) ‘Kritische participatie in de wereld’: bij de semi-orthodoxe stroming is de theologie zowel op het hier & nu gericht als wel op de verticale lijnen. De relatie met God en de bijbel zijn het fundament voor de theologie en het christelijke leven, maar tegelijkertijd heeft een christen de opdracht om in de wereld te staan, om iets te laten zien van het christelijke leven temidden van niet-christenen. Een belangrijk begrip bij deze stroming is verantwoordelijkheid; als persoonlijke verantwoordelijkheid, los van conventies en tradities.

47 Kerk en wereld, pag. 99, 335 en 332


c) ‘Distantie van de wereld.’: bij de orthodoxe stroming is de houding er één van wereldmijding en ascese. Je afzijdig houden van alles wat met ‘de wereld’ te maken heeft. De theologie draait voornamelijk om de persoonlijke relatie met God en het zielenheil (ben ik behouden of niet?) Alles wat je hiervan af kan leiden -‘de wereld’- moet je daarom uit de weg gaan. Belangrijk begrijp bij deze stroming is: gebondenheid; als gebondenheid aan het goddelijke gebod en de traditie (‘de geschriften der vaderen’) 48

3.1.4: Gereformeerden t.a.v. het gebruik van tv vanaf de jaren ‘50

Als we vanuit het voorgaande gaan kijken naar bijvoorbeeld de opstelling ten opzichte van het televisiekijken en we kijken aan de hand van de bovengenoemde driedeling zien we voor a) acceptatie - modern gereformeerden b) selectie - neo gereformeerden en c) distantie - oud gereformeerden.

Iets meer hierover:

Naast ideële hebben vooral materiële overwegingen een zeer belangrijke rol gespeeld bij zowel het gevoerde regeringsbeleid als de politieke stellingnames van de verschillende politieke stromingen t.a.v. de televisie. Dat blijkt duidelijk uit de geschiedenis van de Nederlandse omroep. Bij de start van de televisie in de jaren ’50 voerden economische belangen de boventoon. Ondanks het feit dat de meeste politieke partijen in de loop van de jaren het accent legden op de culturele betekenis van de televisie, is dit zo gebleven. Uiteindelijk kwam hierdoor de weg vrij voor commerciële televisie. Commerciële televisie richt zich op de wensen van ‘het grote publiek’. Als we kijken naar de kijkcijfers gaan de wensen van het ‘grote publiek’ voornamelijk uit naar; misdaad- en comedyseries, shows, tekenfilms, speelfilms en sport. Hierdoor is de verwachting gegroeid dat de hoofdmoot van de meest bekeken programma’s op tv blijvend zal bestaan uit; ‘lichte info’, ‘drama’ en ‘amusement’.

De gereformeerden zagen deze bui al vroeg hangen, dat blijkt uit de wijze waarop ze het verschijnsel televisie in de pers aan de orde stelden. 49

a) Modern gereformeerden: acceptatieDe modern gereformeerden accepteerden de televisie helemaal, omdat nieuwe ontwikkelingen nu eenmaal niet tegen te houden zijn. Ze zagen ook wel nadelen, maar wezen vooral op de positieve gebruiksmogelijkheden van de televisie, zoals de tv als opvoedings- en verkondigingsmedium. Verder leggen ze de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de gebruiker.

48 Kerk en wereld, pag. 330, 332 en 33649 Kerk en wereld, pag. 333


b) Neo-gereformeerden: selectieDe neo gereformeerden hadden in eerste instantie meer oog voor de gevaren van de televisie en het gebruik daarvan. Maar misbruik heft het gebruik ervan nog niet op, was hun mening. In verband met de mogelijkheden tot evangelisatie wordt de uitvinding van de televisie toch ook gezien als een gave van God. De meeste van de neo gereformeerden behoren tot de achterban van de EO die ook deze visie aanhangt. Als laatste werd gewezen op de persoonlijke verantwoordelijkheid van de gebruiker.

b) Oud gereformeerden: distantieDe oud gereformeerden keurden het gebruik van de tv af en zagen het medium als ‘werelds’ vanwege het ‘wereldse’ karakter van het programma-aanbod. De tv en de programma’s die daarop vertoond werden, zouden mensen bij God vandaan halen en hen gescheiden houden van God. Verder hadden ze ook geen vertrouwen in de eigen verantwoordelijkheid van de gebruiker. 50

Zelf voeg ik hieraan toe dat ik denk dat bovenstaande indeling waarschijnlijk ook wel van toepassing zal zijn op de houding die wordt aangenomen ten opzichte van het verschijnsel film.

Dus als we het goed bekijken, zien we een duidelijk samenhang tussen de theologische wortels van de verschillende gereformeerde stromingen en de visie op cultuur, de kerkelijke en politieke opstelling en de houding ten aanzien van ‘de wereld’. Over het algemeen zou je kunnen zeggen dat het behoren tot de drie gereformeerde stromingen de houding bepaalt ten opzichte van ‘de wereld’ in het algemeen en tot film & theater in het bijzonder. Of het feitelijk gedrag steeds overeenkomt met de principiële houding, blijft natuurlijk altijd de vraag…

Vanuit de geschiedenis bekeken denk ik dat bovenstaande in grote lijnen nog geldt, maar als ik om me heen kijk en de tijdsgeest zie, heb ik het idee dat de scheidslijnen tussen de drie groepen behoorlijk aan het vervagen zijn en dat de bijbehorende opvattingen ook meer en meer door elkaar gaan lopen. Veel gereformeerden ontwikkelen een meer en meer ‘eigen’ visie en houding ten aanzien van cultuur en daarmee ook ten aanzien van film & theater.

3.1.5: De traditionele visie van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) t.a.v cultuur, film & theater

Uit bovenstaande kunnen we afleiden dat de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) vallen onder de noemer neo-gereformeerden.

50 Kerk en wereld, pag. 126 en 127


Cultuurvisie van dr. K. SchilderDr.K. Schilder heeft heel duidelijk de theologie van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) bepaald. Voor de Tweede Wereldoorlog voerde Schilder een ‘sympathetisch-kritisch’ gesprek met Kuyper. Door originele bijbelexegese ontwikkelde hij eigen concepties, waaronder ook een duidelijke cultuurvisie.

Schilder zegt hierover: wanneer je kijkt naar de houding die de kerk in het verleden heeft aangenomen t.a.v. de cultuur, zien we twee uitersten; aan de ene kant het opgaan in de cultuur of een verweving van cultuur en kerk, zoals de roomse kerk dit heeft laten zien en aan de andere kant zie je de reactie van het zich terugtrekken uit de wereld.

Schilder ‘Maar krachtens de altijd weerkeerende (hoewel niet biologisch of evolutionistisch bepaalde) werking van deformatie en reformatie, heeft het gegeven christendom in de historie van de wereld nimmer een bepaalde cultuurgedachte door alle eeuwen heen tot zegepraal kunnen leiden, noch ook de aanvaarding van een van haar mandaten voor het cultuurleven ‘restloos’ ten einde gebracht. Men treft hier dus de uiterste variaties: er loopt een zeer lange weg van het cultuur-imperialisme, gelijk de roomsche kerk dat in bepaalde tijden heeft ontwikkeld, tot de achteraf-positie, de afgescheidenheid, van de ‘vrome’ cultuurschuwe menschjes of concregaties, die juist in deze schuwheid pas het ware christendom meenden te vertonen’. 51

Schilder wil niet van deze twee uiterste variaties weten en kiest een soort tussenpositie. Religie en cultuur zijn volgens hem niet te scheiden. Cultuur is een woord dat men op de eerste bladzijden van de bijbel aantreft; ‘bebouwt de hof, bewoont de aarde, vermenigvuldigt u.’ De Schepper is cultureel geïnteresseerd, zo stelt hij. Vanuit deze optiek beoordeelt Schilder cultuurarbeid positief. De bijbeltekst ‘Gods medearbeiders zijt gij’ (Corinthe 3:9) mag niet opgevat worden ‘als een geruststellend achteraf van Paulus voor een afgescheiden kerk in een afgeschoten hoekje.

Schilder‘ Niet meedoen in de cultuur is ‘dienstweigering van Gods arbeiders. Cultuur (echte, ware cultuur) is het streven om in gebondenheid aan de normen van Gods Woord alle scheppingskrachten te ontdekken, te ontplooien en ze dienstbaar te stellen aan de naaste en verste omgeving. De mens moet als persoonlijk-geestelijk wezen, als Gods geroepen arbeider, en als gekroonde onderkoning, uit de akker, door het vinden en het strooien van alle zaad, eruit halen wat erin besloten is’. 52

Drs. J.A. van Delden formuleert het als volgt:Het beste kan ik de cultuurvisie van de geref. kerken (vrijgemaakt) karakteriseren met de spreuken: ‘ Geen duimbreed van het leven, waarvan Christus niet zegt: ‘Mijn’ (A. Kuyper) en ‘Beproeft alle dingen en behoud het goede’ (1 Thessalonicenzen 5:21) In de reformatorische groepering zal veel meer de ascese en wereldmijding benadrukt worden, met als karakteristieke spreuken: ‘Onthoudt u van alle soorten van kwaad’ (1 Thessalonicenzen 5:22) en ‘weest afkerig, zelfs van het kleed, dat door het vlees besmet is’ (Judas vers 23)

Oftewel: Een christen moet middenin de cultuur staan, hier een onderdeel van vormen en er een positieve bijdrage aan leveren. Er niet in opgaan, zich 51 Kerk en wereld, pag. 7652 Kerk en wereld, pag. 236


niet terugtrekken uit de samenleving, maar er een positieve bijdrage aan leveren.

Gereformeerd (vrijgemaakten) t.a.v. het gebruik van de televisieVan Delden hierover: ‘De Vrijgemaakte Kerken hebben (helaas mijns inziens) geen officiële kerkelijke uitspraak gedaan over het gebruik van tv. Het algemeen aanvaarde standpunt is dat het kwaad niet in de tv als zodanig zit, maar dat het aankomt op het verantwoord gebruik.’

In ‘De Reformatie’ van 1956 word hierover het volgende gezegd: ‘We leven nu eenmaal in de wereld. En we hebben geen opdracht uit de wereld te gaan. We zijn gezondenen in een zondige wereld. En we hebben ons in alles te laten beheersen door het apostolische woord; ‘al wat uit het geloof niet is, dat is zonde.’ Dan redden we het ook met de televisie wel. En hebben we heus geen gebod op gebod en regel op regel nodig en stapels morele voorschriften. Die kunnen we missen als kiespijn.’ 53

53 Kerk en wereld, pag. 80


Gereformeerd (vrijgemaakten) t.a.v. film en theaterDe Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) hebben verder ook geen duidelijke uitspraken gedaan t.a.v. film, theater en bioscoopbezoek. Maar uit het bovenstaande kunnen we concluderen dat de cultuurvisie en hetgeen wat gezegd is t.a.v. het gebruik van de televisie waarschijnlijk ook geld t.a.v. film, theater en bioscoopbezoek; de eigen verantwoordelijkheid van de christen staat hierbij voorop.

Gereformeerd (vrijgemaakten) t.a.v. het gebruik van film & theater binnen de kerken Wanneer je kijkt naar de visie en houding van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) t.a.v. het fenomeen tv, theater, film en bioscoop in z’n algemeenheid, kun je zeggen dat deze valt onder ‘kritische selectie’. Toch zijn er nog veel gereformeerden, en dan met name onder de oudere generaties, die erg terughoudend zijn t.a.v. deze fenomenen. Er wordt tv gekeken, jongeren huren films of gaan naar de bioscoop, spelen toneel (zij het vaak in amateuristische vorm), maar de oudere generaties staan hier meestal toch nog huiverig tegenover. Met name als het gaat om de erediensten; staat men buiten de erediensten nog wel aardig open voor het gebruik van film & theater, wanneer het gaat over de erediensten zelf, is hier nog erg weinig ruimte voor. In de orde voor de erediensten is geen ruimte voor het gebruik van film en theater. De reden hiervoor kan men zoeken in de strikte binding die er is aan o.a. de Heidelbergse Catechismus; hierdoor hebben de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) een speciaal probleem met visuele middelen in de kerk. Het gaat dan met name om vraag en antwoord 98 van de Heidelbergse Catechismus (deze vraag en antwoord wordt gesteld n.a.v. het tweede gebod) 54

Vraag 98: ‘Maar zou men de beelden als ‘boeken der leken’ in de kerken toe mogen laten?’

Antwoord: ‘Nee, want wij moeten niet wijzer zijn dan God, die zijn christenen niet door ‘stomme beelden’, maar ook door de levende verkondiging van zijn Woord wil laten onderwijzen.’ 55

Deze vraag en antwoord verwijst mijns inziens naar de situatie in de kerken van voor de Reformatie en wijst op de beelden en schilderijen die destijds in de kerken aanwezig waren en door velen ook aanbeden werden. Kennelijk is de angst en huiver t.o.v. kunst en beeldende (visuele) middelen als gevolg van de Reformatie nog steeds aanwezig.

Verder is het zo dat jongeren lange tijd niet werden aangemoedigd om zich bezig te houden met film en theater op professioneel gebied. Tot niet zo heel lang geleden werden christelijke jongeren eerder ontmoedigd om zich in de wereld van theater en film te begeven, omdat het een ‘werelds’ en ‘heidens’ imago had en soms nog steeds heeft. Hoewel de opvattingen hierover

54 Sonneveld, R., Film en theater in de gereformeerde kerken, Kampen, 2003, pag.

55 Heidelbergse catechismus, vraag en antwoord 98


langzamerhand veranderen en er meer openheid is ten aanzien van toneel en film, kun je de invloed hiervan nog steeds terugzien in o.a. de ‘sobere’ erediensten van de gereformeerd (vrijgemaakten), waarin over het algemeen nog steeds nauwelijks tot geen plaats is voor theater of het gebruik van multimedia.


3.2: Enkele recente ontwikkelingen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)

Sterke ontwikkelingen worden zichtbaar vanaf 1994:

In dat jaar werd de Vrijmaking herdacht: dat gebeurde in een klimaat waarin er van verschillende kanten vraagtekens werden gezet bij de geschiedenis van de kerken:

Meer onvrede met de vrijgemaakte traditie. Jongeren raken meer en meer vervreemd van de gereformeerde leef-

en denkwereld. Gereformeerd (vrijgemaakte) organisaties worden steeds meer ter

discussie gesteld. Sterke tendens naar meer openheid, zowel naar andere christenen als

naar de wereld. Gereformeerd (vrijgemaakte) organisaties, zoals het GPV, de scholen,

de studentenverenigingen & het Nederlands Dagblad stellen zich (in beperkte mate weliswaar, maar toch) ook open voor niet-vrijgemaakten.

Wat voor velen jarenlang had vastgestaan, werd nu op losse schroeven gezet; dat leidde aan het eind van de jaren ’90 tot onbehagen en onzekerheid bij velen. Er ontstonden veel verschillen van mening in deze periode.

IdentiteitscrisisWanneer je de Reformatie eens doorleest hier en daar, lijkt het alsof de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) in een soort identiteitscrisis terecht zijn gekomen. Vooral de laatste twee jaren lijkt hier sprake van te zijn. Het gereformeerde kerkelijke besef zou onder grote druk staan en het evangelische geloven blijkt een grote aantrekkingskracht uit te oefenen.

De Geformeerde Kerken (vrijgemaakt) bevinden zich in een tijd waarin grote en diepgaande veranderingen plaatsvinden in de wereld en cultuur waarin we leven. Dat heeft ook sterke invloed op de kerkleden en de kerken en kan leiden tot desintegratie en identiteitsverlies. De kerken bevinden zich in een proces van zoeken en tasten om in deze constellatie gereformeerde kerken te zijn en te blijven.

Invloeden vanuit de cultuur op het kerkelijk levenSinds de jaren ’60 zijn in theologie en geloof de mens en zijn leven op aarde veel meer in het middelpunt komen te staan. (i.p.v. God als middelpunt) Het vertrouwen in het verstand is afgenomen en meer aandacht voor

gevoel en ervaring; hierdoor wordt de evangelische geloofsbeleving aantrekkelijk voor vnl. jongeren die deze aspecten van het geloof -meer dan de ouderen- waarderen.


Meer aandacht voor persoonlijke geloofsbeleving; meer accent op ‘vertrouwen’ en minder op ‘weten’, meer op ‘ervaring’ en minder op ‘verstand’,

Meer nadruk op ‘mogen’ en minder op ‘moeten’. Ook meer nadruk op de persoonlijke relatie met Christus dan op allerlei regels en opvattingen.


Alles bij elkaar genomen betekent dit:

Een wending van een dogmatisch belijnd geloof, sterk gebonden aan een speciale kerk, naar een geloof dat meer gevoelsmatig is, subjectief en op persoonlijke ervaring gericht. Zeg maar; een ontwikkeling van calvinisme naar evangelicalisme. Dat leidt tot een ander type kerk en een andere geloofsbeleving. 56

Hier worden nogal wat dingen op een rij gezet en dingen uitgesproken. Het lijkt erop dat de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) flink in beweging zijn.

In de Reformatie een week later worden de volgende trends binnen en buiten de kerk op een rijtje gezet;

Gesignaleerde trends binnen de kerken: er groeide een grotere mondigheid we gingen anders aankijken tegen de verhouding van kerk en wereld er traden generatieverschillen op we gingen grotere nadruk leggen op het individuele en subjectieve

Gesignaleerde trends van buitenaf: de algemene secularisatie de postmoderne afkeer van het verstandelijke de evangelische benadering van geloven 57

Crisis in de geloofsoverdrachttwee nummers van de Reformatie eerder dit jaar (januari) klinkt ook veel onzekerheid door: de twee hoofdartikels beginnen met: “Wat geloven we zelf?” en; “Gaat de geloofsoverdracht falen?” De twee artikels gaan over het doorgeven van het geloof. Hoe geven we het geloof door? Wat willen ouders eigenlijk doorgeven aan hun kinderen?

Ook hierin komt de generatiekloof tussen de verschillende generaties naar voren, verder het vervagen van tradities. De jongere generaties blijken een hele andere geloofsbeleving te ontwikkelen dan de ouderen. De conclusie die ik uit het eerste artikel trek is de volgende; we moeten eerst zelf goed op een rijtje hebben wat we geloven, willen we werkelijk iets kunnen overdragen. 58

Het tweede artikel gaat over de manier van overdragen; hoe kunnen we het geloof zo overdragen dat het ook werkelijk landt bij kinderen en jongeren? Het gaat ook in op de crisis in de catechese die kennelijk de afgelopen jaren is ontstaan in hervormd-gereformeerde en bevindelijke kring en ook de 56 van Middelkoop, G.J., artikelen over het kerkelijk leven , De Reformatie, Print Media bv, Bedum, 7 juni 2003, pag. 655-65957 van Middelkoop, G.J., De Reformatie, 14 juni 2003, pag. 68358 van Middelkoop, De Reformatie, 18 januari 2003, pag. 653 en 654


gereformeerd (vrijgemaakte) kerken niet voorbijgaan. In drie gemeenten van de Gereformeerde Bond werd onderzocht hoe het met de catechisaties gaat: in de eerste gemeente gaat het slecht met de catechisaties; de helft van de jongeren volgt geen catechisaties meer, ze zijn niet te bereiken. De gemeente accepteert dit met een zekere gelatenheid. Een andere gemeente doet haar best om de catechisatie te vernieuwen; een catechese-team werkt met een beleidsplan en nieuwe werkvormen worden toegepast, maar ook hier wordt geconstateerd dat er bij veel jongeren een vervreemding is ontstaan als het gaat om de kernzaken van de Bijbel en de gereformeerde traditie. Betrokkenheid van ouders en kerkenraad ad is minimaal. Ook in de derde gemeente gaat het moeizaam wat betreft de catechisatie. Veel andere dingen gaan voor op de catechisatie. Uit de rest van het artikel blijkt dat veel jongeren de link tussen het gereformeerde belijden en het dagelijks leven niet meer kunnen leggen.

Verderop wordt gezegd dat er meer aandacht moet komen voor de persoonlijke geloofsbeleving, voor het hart, voor de ervaring. 59

De conclusies die in de artikels worden getrokken en die ik zelf ook trek zijn de volgende; kennelijk is de catechese ook in een crisis geraakt en vragen de kerk en veel gelovige ouderen zich af hoe ze hun geloof kunnen overdragen aan jongere generaties. Oude werkvormen voldoen niet altijd meer, de vanzelfsprekendheden zijn weg en de catechese moet meer inhouden dan puur verstandelijke kennisoverdracht.

Discussie rond ds. JasperseVorig jaar rond deze tijd (zomer 2002) vond er een discussie plaats in de geref. kerken (vrijgemaakt) rondom een zekere ds. ‘Jasperse’. Ds. Jasperse is een schuilnaam voor een jonge dominee die een ingezonden stuurde naar het Nederlands Dagblad. Hierin verwoorde hij heel eerlijk dat hij het maar moeilijk vond om in deze tijd dominee te zijn. Hij voelde zich vooral vervreemd van de gereformeerd vrijgemaakte traditie en vroeg zich af wat het nu echt betekent om gereformeerd vrijgemaakt te zijn. Het begrip zei hem persoonlijk niet zo veel. Verder vond hij het moeilijk om heel stellig dogma’s te verkondigen vanaf de preekstoel. Over heel veel onderwerpen wist hij het zelf allemaal niet zo meer en hij vroeg zich af of hij zo stellig kon preken als hij er zelf niet achter kon staan. Ds. Jasperse vroeg zich voorzichtig af of anderen zich hierin zouden herkennen. Deze ingezonden bracht nogal wat te weeg, vanuit heel het land reageerden de mensen hierop. Vaak met twee uitersten in hun manier van reageren; of één van herkenning, of heel afkeurend. Want hoe durfde hij, als dominee dit soort twijfels uit te spreken? Het geeft wel iets aan over de identiteitscrisis die heerst in de geref. kerken (vrijgemaakt) die kennelijk aan voorgangers ook niet voorbijgaat. Dogma’s en stellige waarheden verkondigen, dat gaat de meeste voorgangers kennelijk niet meer zo gemakkelijk af als vroeger.59 van Middelkoop, De Reformatie, 11 januari 2003, pag. 237-239


GodfashionSinds twee jaar schieten in heel Nederland de jeugdkerken als paddestoelen uit de grond. Vaak zijn er een paar initiatiefnemers van een bepaalde plaatselijke gemeente die een nieuwe jeugdkerk starten, hoewel er ook vaak samenwerking is met andere plaatselijke kerken. In Zwolle hebben enkele initiatiefnemers van met name de gereformeerde kerk (vrijgemaakt) ook een jeugdkerk opgestart. Als ik het goed heb, bestaat deze vanaf het begin van het schoolseizoen (september 2002). De jeugdkerk heet ‘Godfashion’. De jongerendiensten worden één keer per maand gehouden. Binnen enkele keren groeide het aantal bezoekers van de diensten zo spectaculair, dat Godfashion veel aandacht trok en bekend is geworden binnen het christelijke wereldje en natuurlijk ook aandacht kreeg binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Het gebeuren rondom deze jeugdkerk heeft nogal het een en ander losgemaakt binnen het kerkverband. De jeugdkerk krijgt veel kritiek over zich heen vanuit de kerken en bijv. de Reformatie, voornamelijk omdat de diensten plaatsvinden op hetzelfde tijdstip dat de reguliere eredienst van de gereformeerde kerk (vrijgemaakt) in Zwolle. Even daar gelaten of deze kritiek terecht is of niet, het heeft ervoor gezorgd dat er een discussie is ontstaan rondom de erediensten in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) en de rol die jongeren daarin spelen. Vragen als; voldoen onze erediensten niet meer? Wat ontbreekt er aan de diensten dat jongeren zich er blijkbaar niet meer thuisvoelen of zich er meer thuis blijken te voelen in zo’n jeugddienst? Wat houdt een eredienst eigenlijk in? 60

JongerenbondUit de gesprekken die we gevoerd hebben met de BGJO (= jongerenbond voor jv’s met jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar), blijkt dat zij juist heel erg op zoek zijn naar nieuwe werkvormen en middelen om de jongeren te blijven boeien. Het ledenaantal loopt terug en de schetsen lopen ook niet meer zo goed. Dat komt ook doordat er een meer gevarieerd aanbod is van werkvormen uit andere kerken, waar steeds meer gebruikt van wordt gemaakt.

3.3: Organisatie van het jongerenwerk binnen de gereformeerde kerken vrijgemaakt

Het jongerenwerk voor de jongeren in de leeftijd van 12 t/m 16 jaar binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) is georganiseerd in de vorm van jeugdverenigingen. Elke gemeente heeft jeugdverenigingen voor deze leeftijd, onderverdeeld per jaar, 2 jaar of meerdere jaren, afhankelijk van de grootte van de gemeente. Deze jeugdverenigingen vallen onder een (plaatselijk) ouderbestuur/oudervereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de continuïteit in het programma en en zorgen voor geschikte leiders. Het overkoepelend orgaan van deze verenigingen is de BGO (= Bond voor 60 Zie twee artikelen van B. Luiten over Godfashion, De Reformatie, nr. 31 en 32 van 10 en 17 mei 2003


Gereformeerde Ouderverenigingen). Zij zorgen voor toerusting en verzorgen een schets ‘Rechte Sporen’, die over het algemeen gebruikt wordt als materiaal voor de verenigingen. Bij de bond zijn ongeveer 250 jeugdverenigingen aangesloten. Er zijn ook ‘zelfstandige’ jeugdverenigingen, dat wil zeggen: jeugdverenigingen die niet zijn aangesloten bij de BGO. Verder is er de catechisatie voor deze leeftijdsgroepen en zijn er waarschijnlijk plaatselijk wel initiatieven voor deze leeftijdsgroepen, hoewel het aanbod voor deze leeftijdsgroep niet heel groot is.


3.4: Onderzoek naar het draagvlak van project Bots!

Om te kijken of er een draagvlak is voor het project, heb ik in de maanden september t/m december 2003 een Try Out gedaan met een groep jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Op 12 september heb ik een thema-avond met een proefbespreking gehouden met ongeveer 50 jongeren in de gereformeerd (vrijgemaakte) kerk te Ede. Een korte evaluatie van deze avond:

Op deze avond heb ik één van de filmpjes laten zien, ‘Hok’.Helaas deed de beamer het niet en moesten de jongeren noodgedwongen met z’n allen naar een kleine tv kijken. Dat was erg jammer. Ik had voor deze avond een soort proefbespreking gemaakt in overleg met RAP. Na het kijken van ‘Hok’ zijn de tieners in groepjes uiteen gegaan en hebben ze de ‘proefbespreking’ met elkaar gedaan. Niet iedereen was onverdeeld positief over 'Hok' of de avond. Het filmpje sprak niet iedereen aan en was natuurlijk te zien op een kleine tv in plaats van in het groot. De bespreking was ook iets te lang. Maar voor de jongeren sloten de vragen goed aan bij de film en ging de bespreking naar mijn mening goed. De jongeren van 15 en 16 jaar waren erg kritisch en vonden het allemaal maar matigjes. Maar dat kwam ook door de gebrekkige organisatie van de avond en korte voorbereidingstijd. Naar aanleiding van deze avond heb ik nog wat opmerkingen meegenomen voor de uiteindelijke opzet voor het lesmateriaal en ook aan de film zelf is nog het één en ander verandert. Het was in elk geval een erg leerzame avond en gaf me goede ideeën voor de opzet van het materiaal. Na deze avond heb ik een soort verslag gemaakt en deze verstuurd naar de Luisterpost en RAP

In de maand oktober heb ik een eerste versie van het lesmateriaal geschreven. Ook ben ik deze maand op zoek gegaan naar jeugdverenigingen die mee wilden werken aan het uittesten van het lesmateriaal. Uiteindelijk had ik de namen van 8 leiders die mee wilden werken. Een daarvan geeft geen leiding aan een jeugdvereniging, maar verzorgt lessen aan een openbare school, een VMBO school. Ik had deze godsdienstleraar ook gevraagd om het materiaal te testen, omdat ik benieuwd was of het materiaal eventueel ook geschikt zou kunnen zijn voor het godsdienstonderwijs en voor niet-kerkelijke of randkerkelijke tieners.

In de maand november en begin december is de eerste versie van het lesmateriaal getest door 7 leiders met hun tienergroepen (en klassen). Bij het materiaal zaten evaluatieformulieren die de leiders konden invullen en terugsturen. Uit de evaluatie kwam het volgende naar voren:

Algemene opmerkingen

Ik heb in totaal 15 complete evaluaties ontvangen: waarvan 3 van ‘Hok’, 4 van ‘De Weg’, 3 van ‘Verdraaid’ en 5 van ‘Plankenkoorts’.Het materiaal is


voor het grootste gedeelte getest door leiders van jongeren in de leeftijd van 12- 16 jaar van de gereformeerd (vrijgemaakte) kerk. Daarnaast zijn ‘Hok’, ‘De Weg’ en ‘Verdraaid’ ook getest door een leraar die godsdienstonderwijs geeft op een openbare school (VMBO) en dus lesgeeft aan voornamelijk niet-christelijke leerlingen in de leeftijd van 12-16 jaar.


Reacties algemeen van de jongeren

Over het algemeen zijn de reacties positief over het project en het lesmateriaal. De jongeren geven aan dat het ‘weer eens wat anders is’. Bijna iedere jongere vindt het een goed idee als er meer van dit soort materiaal gemaakt gaat worden!

Zoals verwacht zijn de jongeren erg kritisch op het materiaal en voornamelijk t.a.v. de films en scènes. Het filmmateriaal is belangrijk voor het verloop van het gesprek in de zin van: als het filmmateriaal de jongeren aanspreekt, verlopen de gesprekken heel gemakkelijk en bijna vanzelf. Spreekt het filmmateriaal niet aan qua acteerwerk, beelden of verhaal, dan verlopen de gesprekken erg moeizaam, ook al is het onderwerp op zich boeiend.

Wat opvalt is dat de jongeren in de leeftijd van 12-14 wel kunnen aangeven of ze iets leuk vinden of niet, of dat ze iets goed vinden of niet, maar het is voor hen nog erg moeilijk om onder woorden te brengen waarom ze dat vinden. Bij de 15 en 16-jarigen merk je dat dit meer ontwikkeld is. Als ze negatief zijn, zijn ze keihard in hun oordeel.

De speelfilms blijken ook aan te slaan bij niet-gelovige jongeren, vooral ‘De Weg’ is voor hen erg confronterend en maakt veel los! Ook de thema’s van ‘Hok’ spreken deze groep aan. Het thema wonderen spreekt hen ook aan, maar ‘Verdraaid’ lijkt volgens hen niks met geloof te maken te hebben en maakt niet zoveel reacties los. Plankenkoorts blijkt de gereformeerde jongeren erg aan te spreken en ze herkennen zich in de gespeelde scènes.

Hieronder nog een paar uitspraken van tieners over de programma’s:

Een reactie van 6 (ongelovige) tieners op het bekijken en bespreken van ‘Hok’

“Er mogen best wat meer van dit soort films op tv komen. Beter dan wat er nu op tv is, hier leer je tenminste nog wat van.”

Op de vraag: Vind je dat er vaker iets met video of film zou moeten worden gedaan in de kerk of misschien in de erediensten? Antwoordden de tieners het volgende:

“Ja, da’s veel duidelijker en weer es wat anders, vind ik wel leuk.”“Ja, dat is voor de afwisseling wel goed.”“ Niet in de eredienst, anders wel.”“ Niet in de kerkdienst, wel op vereniging.”“ Ja, want dat interesseert mensen van onze leeftijd veel meer.”“ Ja, het liefst in plaats van de preek.”“ Ja, want deze films kun je goed bespreken.”“Ja, want van zulk soort films krijg je een beter beeld van God.” (die laatste reactie n.a.v. ‘De Weg’)


Reacties algemeen van de leiders

Ook de leiders zijn over het algemeen positief over het materiaal. De combinatie van film en bespreking vinden de meesten een leuk en aansprekend idee. Ook bijna iedere leider vindt dat hier een vervolg op mag komen, hoewel sommigen het aarzelend zeggen.

Wel is er verschil in de beoordeling per film, per bespreking en per groep. De ene film wordt beter beoordeeld dan het andere en de bespreking is erg afhankelijk van het geboden materiaal, maar ook de achtergrond en leeftijd van de groep. 3 leiders waren over het gehele project en materiaal uiterst enthousiast en willen hier zeker een vervolg op.

Over de opzet van het lespakket (los van het filmmateriaal) zijn de meesten tevreden. De meesten vinden de uitleg helder en de opzet helder. De opbouw via onderdeel A, B en C vinden de meesten ook goed.

Een paar keer kreeg ik terug dat de inhoud voor 12-14 jarigen goed bruikbaar is, maar voor 15 en 16-jarigen een beetje te simpel is. Ik heb geprobeerd hier nog wat mee te doen in de uiteindelijke versie door ‘deeper level talk’ nog iets uit te breiden.

Eén evaluatie was vrij negatief (n.a.v. ‘Plankenkoorts’) en viel een beetje uit de toon qua evaluatie en kritiek. De eerste indruk was voor hen positief, ook de jongeren waren erg positief. Maar verder kwam er van de leiding veel kritiek op het lesmateriaal, waarvan ik bij andere evaluaties niks heb teruggezien. De genoemde kritiek was: acteerwerk soms te ‘overdone’, onderwerpen sloten niet aan bij de jongeren, oppervlakkige bijbelstudies, onjuist gebruik van teksten, programma is lastig om mee te werken, vergt veel voorbereiding, materiaal is onoverzichtelijk. Ik vond het vreemd dat deze evaluatie zo afwijkend was in vergelijking met de andere evaluaties. (Omdat deze evaluatie best afwijkend was in vergelijking met de andere evaluaties, heb ik deze kritiek niet meer mee genomen bij het schrijven van een uiteindelijke versie van het lesmateriaal, hoewel we op zich natuurlijk openstaan voor kritische opmerkingen)

Hieronder nog een paar opmerkingen van leiders over het lespakket:Vraag: zou het zinvol zijn om een vervolg te maken op dit programma?

“De combinatie onderwerp/video/discussie is perfect!” “Ja, vooral de korte sketches sloegen goed aan.”“Ja, maar je moet dit niet te vaak doen. 10 films waarvan er per jaar 5 bruikbaar zijn, zou perfect zijn.”“ Zinvol zou zijn dat je wat keuze hebt aan materiaal en onderwerpen. Maar zo’n videoavond moet je af en toe houden om het leuk te laten zijn.”“ Misschien wel. Leuk om uit diverse onderwerpen te kunnen kiezen.”“Ja!”


Reacties n.a.v. ‘Hok’

Over het algemeen positief. De combinatie film met bespreking spreekt de jongeren over het

algemeen erg aan: sommigen vonden de film het beste onderdeel, anderen vonden de bespreking beter dan de film.

Voor de VMBO-klassen (niet-gelovige leerlingen) was deze film erg herkenbaar en goed bespreekbaar.

De vragen bij de bespreking hadden wel iets pittiger gemogen Het acteerwerk vonden sommigen heel goed, anderen vonden het heel

nep. De scène in de aula vinden de meesten minder. Detail van trui en marspapiertje blijft hangen.

Reactie van leiders:

“ Het verhaal was helder en goed, de jongeren vonden het leuk, maar had het idee dat ze de vragen te simpel vonden.”“ Goede video, de clou kwam er goed uit. Herkenbaar voor leerlingen. Ze hebben direct door hoe de verhoudingen liggen.”

Nog wat uitspraken van jongeren:

Wat vond je goed aan deze avond en waarom?

“ Alles, we konden goed praten met elkaar en deden serieus. Het onderwerp konden we ons ook in vinden.”“ Het geeft een goed voorbeeld. Iedereen weet waar het over gaat.”

Wat vond je van de film?

“ Wel leuk, maar zo’n verhaal vind ik een beetje afgezaagd, maar het was wel goed. Misschien een beetje traag allemaal.”

Reacties n.a.v. ‘De Weg’

Heel positief! Zowel van leiding als jongeren. Goed verhaal, direct, confronterend en spannend. Zowel film als besprekingsmateriaal erg goed en zeker de

combinatie van deze twee. Jongeren kunnen zich goed identificeren met karakters, ook

voornamelijk vanwege aspect met mobiele telefoon enz. Hierdoor kwam het verhaal erg dichtbij.

Er vonden veel goede gesprekken plaats n.a.v. ‘De Weg’. Dit materiaal sprak ook de niet-gelovige jongeren erg aan en op

initiatief van de leerlingen werd er nog een les over doorgesproken. (dat gebeurt niet vaak).


Veel jongeren reageerden op het filmen van Jezus: sommigen schrokken hiervan, ook de niet-christenen. Hetgeen waar ze van schrikken, is vooral het beeld van een ‘trendy’ Jezus, een Jezus anno 2003. Maar dit levert wel reacties op! De meeste leiding had hier juist minder problemen mee.

Sommigen vonden het ook negatief dat Jezus als een soort ‘stalker’ werd afgebeeld, dit vonden ze niet sympathiek overkomen en pastte niet bij hun beeld van Jezus.

Reacties en uitspraken van leiders:

“ Heel gericht kunnen spreken en praten over Jezus!”“ Goed neergezet, aardig confronterend. Het open einde vind ik goed, er is geen pasklaar antwoord. Het verhaal past goed in deze tijd m.n. de mobiele telefoon.”“ Het programma was goed van opbouw en goed bruikbaar.”“ De jongeren waren enthousiast, kwetsbaar en open.”“Bij de vraag of ze Jezus wel eens persoonlijk wilden ontmoeten, zei het grootste deel gelijk ja.” “ De film zet de jongeren aan tot nadenken.”“ Erg goed, hele open gesprekken gehad, de jongeren waren geboeid en sommigen erg aangesproken.”“ Goede video, de beste van de drie die ik gedaan heb. Pakkende video en genoeg stof om over te praten.”

Eén van de leiders vertelt de volgende anekdote:

“ Na de film ging een aantal keren de telefoon. Wanneer de telefoon opgenomen werd, bleek er telkens niemand aan de lijn te zijn. Na een aantal keren bleek dat één van de leiders dit in scène had gezet. Het werkte echt heel stimulerend in het gesprek: “ Jezus belt!” en “ Wat als Jezus nu echt zou bellen?”

Uitspraken van jongeren:

“Jezus zag er veel te trendy uit.”“ Spannend dat de telefoon ging, terwijl hij toch uit stond.” (dit moment werd door meerdere jongeren genoemd) “ Dat God je duidelijk zoekt, dat spreekt ons wel aan.”

Reacties n.a.v. ‘Verdraaid’

Film was kennelijk moeilijk verteerbaar: voorspelbaar, saai, riep geen vragen op, link met geloof onduidelijk. Humor van pa was wel leuk.

Jongeren begrepen het idee van Marije die filmde niet zo. Ze verwachtten een professionele film en kregen toen een schokkerig en slecht gefilmd verhaal te zien, werden hierdoor afgeleid. (jammer) Persoonlijk denk ik dat de film op zich niet slecht is, maar dat het niet aansluit of begrepen wordt door deze leeftijdsgroep. Jongeren vanaf ongeveer 20 jaar kunnen deze film wel waarderen.


Doordat de film niet heel erg aanspreekt, verliepen de gesprekken ook moeizaam.

Het onderwerp is wel interessant en boeiend, maar het is moeilijk om met deze film een gesprek op gang te brengen en aansluiting te vinden bij de jongeren.

Voor 15 en 16-jarigen leek het programma te simpel. Vragen kwamen soms veel op hetzelfde neer.


Reactie van een leider over het onderwerp:

“ Het onderwerp sloot op zich wel aan bij de groep. Toen ik vroeg: wie gelooft in wonderen? Wonderen uit de bijbel of van God en gebeuren die nog steeds, hadden we daar een goed gesprek over. Maar die link leggen ze niet met de film. Te ver gezocht misschien. Plus geen duidelijke vraag in de film, ook niet aan het einde.”Een andere leider vond de film op zich heel leuk, maar vroeg zich af of dit zijn groep zou aanspreken. (niet besproken met z’n groep)

Reactie van jongeren:Vraag: wat vond je goed/leuk aan deze les en waarom?

Anders dan anders Praten over wonderen Film, maar het moet wel iets spannender

Reacties n.a.v. ‘Plankenkoorts’ De jongeren zijn zonder uitzondering positief over de scènes en het

besprekingsmateriaal! De scènes zijn actueel en herkenbaar voor de jongeren. Scènes zijn boeiend, grappig en zetten duidelijk een punt neer om

over door te praten, vinden zowel jongeren als de leiding. Doordat de scènes de jongeren aanspreken, vinden er gemakkelijk

gesprekken plaats. Leiding en jongeren vragen beiden enthousiast om meer materiaal

van dit soort Het acteren wordt soms overdreven gevonden. Voor 15 en 16-jarigen is dit materiaal ook erg geschikt

Reacties van leiders:

“ Er wordt een herkenbaar punt gemaakt. Naar aanleiding hiervan kun je verder praten.”“ Leuke filmpjes, maak er van deze meer.”“ Het programma slaat aan bij de jongeren in de groep.”“ Er mag best een vervolg komen. Wij hopen dan wel op meer bijbelstudie erbij.”“ Je kon merken dat ze op een voor hen vertrouwde manier (visueel, tv) aan het denken werden gezet. Het was actueel en daar konden ze veel dingen uit hun eigen leven bij halen of bedenken!”

Reacties van jongeren:

“ Ik had graag willen weten hoe de filmpjes zouden aflopen!”“ De filmpjes waren soms wel een beetje overdreven.”n.a.v. scène 2: “ Kon ik wel een beetje begrijpen, van dat slapen in Groningen.”“ Actuele filmpjes, je kunt je er wel iets bij voorstellen.”“ De scènes waren wel goed, de acteurs konden beter (maar ja, ze hebben vast geen geld voor hele goeie acteurs! ) ““ Je bent er meer bij” en “Je let beter op”.


Ik had ook gevraagd aan leiders en jongeren om onderwerpen te noemen voor een eventueel vervolg op dit project. De volgende onderwerpen werden hierbij genoemd:

1. bij de groep horen en ‘stoer doen’ t.o.v. jezelf zijn2. rascisme3. drugsgebruik/roken4. seks (voor het huwelijk)5. pesten 6. occultisme 7. uitgaan 8. tv-kijken (op zondag) 9. hemel/hel10. wie is God? 11. waarom geloof je?12. wat is bidden? 13. over de brieven van Paulus14. de wederkomst15. de eindtijd16. schuld/zonde17. gelijkenissen omzetten in hedendaagse situaties18. Godfashion19. de 10 geboden 20. vloeken21. andere godsdiensten/Islam22. muziek(keuze)23. waarden en normen

Conclusies

Over het algemeen hebben we positieve feedback ontvangen naar aanleiding van de Try Out. Hieruit kunnen we concluderen dat er zeker behoefte is aan dit soort materiaal en er een draagvlak is onder jongeren en jongerenleiders voor project Bots! in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) in Nederland.


Hoofdstuk 4: Samenvatting en conclusies van de literatuurstudie en praktisch onderzoek

Om een conclusie te kunnen trekken uit alle verzamelde gegevens via literatuur- en praktijkonderzoek is het nodig om terug te gaan naar de centrale vraag die aan het begin van dit onderzoek geformuleerd werd:

Is het haalbaar project Bots! in te zetten in het jongerenwerk binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) in Nederland? Zo ja, op welke wijze? Zo nee, onder welke condities zijn de ideeën achter dit project mogelijk wel haalbaar?

Als we gaan kijken naar een antwoord op deze vraag, kunnen we uit de verzamelde gegevens in de hoofdstukken hiervoor afleiden dat het project inderdaad haalbaar blijkt.

In hoofdstuk 1 heb ik uitgelegd wat project Bots! precies inhoudt en beschreven wat de aanleiding was voor het opstarten van project Bots!.

In hoofdstuk 2 heb ik een literatuurstudie en praktisch onderzoek gedaan naar het gebruik van film binnen de kerken in Nederland. In 2.1 heb ik gekeken naar de relatie tussen kerk en massamedia, naar de verhouding van het religieuze en bovennatuurlijke tot massamedia en film, naar wat film doet met mensen en hoe je film kunt gebruiken in de kerk.

Massamedia en film hebben een grote invloed op de samenleving. De cultuur verandert van een literaire in een beeldcultuur. We zitten ondertussen in een soort overgangsfase. Mensen en voornamelijk jongeren raken steeds meer visueel ingesteld en er komt steeds meer nadruk te liggen op vormgeving. Kerken hebben doorgaans moeite om hier op in te spelen: de verhouding tussen kerk en massamedia is vaak nog verre van optimaal, terwijl er toch veel mogelijkheden zijn op dit gebied. Massamedia en film bieden namelijk veel mogelijkheden om mensen aan het denken te zetten ten aanzien van het religieuze, het bovennatuurlijke en de persoonlijke relatie met God. Daarbij gaat het niet altijd vanzelfsprekend over duidelijk religieuze programma’s. Sommige programma’s en films kunnen door hun thematiek raakvlakken hebben met het religieuze en daardoor ook mensen aanspreken op religieus gebied.

Massamedia en film bieden ook nieuwe leermogelijkheden en kunnen een sterke pedagogische invloed hebben. Deze leerprocessen vinden voornamelijk plaats door middel van confrontatie en identificatie. Mensen worden geconfronteerd met denkbeelden en wereldbeelden die anders zijn dan die van henzelf. Hierdoor worden ze gedwongen om na te denken over hun eigen wereldbeeld en denkbeelden. Verder vinden er identificatieprocessen plaats. Vooral bij film/drama is dit het geval. Mensen


identificeren zich met bepaalde karakters of de hoofdpersoon van de film. En door de combinatie van beeld, woord en muziek raakt film ons niet alleen op rationeel niveau, maar ook op emotioneel gebied. Dit verklaart ook waarom we kunnen lachen en huilen bij een film, ook al weten we dat het verhaal niet echt is.


Om mensen bewust te laten worden van de invloed die een programma of film kan hebben, kun je een bespreking houden naar aanleiding van een programma of film: het zogenaamde mediagesprek. In een mediagesprek kan men met elkaar in gesprek gaan over wat de bedoeling is geweest van een programma of een film. Wat was de hoofdlijn, wat zijn de karakters, wat sprak je aan en wat niet, wat heeft de maker willen zeggen met dit programma of de film? Bij een filmbespreking vanuit een christelijk perspectief is het belangrijk om te kijken en te vragen naar bijbelse thema’s en parallellen met bijbelse verhalen. Je hoeft dus niet persé een ‘christelijke’ film als uitgangspunt te nemen om bijbelse thema’s aan de orde te stellen. Ook seculiere films kunnen raakvlakken hebben met bijbelse thema’s en kunnen dus dienen als inleiding op een bezinnend gesprek. Zo kun je massamedia en film gebruiken in de kerk.

In 2.2 heb ik een klein onderzoek gedaan naar vergelijkbare projecten en hiervan een overzicht gemaakt. Dit om te kijken in hoeverre project Bots! uniek en vernieuwend is voor het jongerenwerk in de kerken in Nederland. Uit het onderzoek en overzicht van projecten blijkt dat er wel projecten zijn die qua doelstelling en inhoud lijken op wat project Bots! voor ogen heeft namelijk: jongeren bereiken door een eigentijdse manier van communiceren met behulp van multimediale middelen als theater, muziek, film, video, tv-programma’s, videoclips et cetera. Soms ook wordt een programma of film gebruikt als inleiding op een bepaald thema, of wordt een film inhoudelijk met elkaar besproken. Maar project Bots! is in zoverre uniek en vernieuwend, omdat het gaat om speelfilms die gemaakt worden voor een specifieke doelgroep, namelijk kerkelijke en randkerkelijke jongeren. De films worden speciaal voor deze doelgroep geproduceerd met bijbehorend lesmateriaal, wat bestaat uit een bespreking van de film en een bijbelstudie. De films en het materiaal voor de bespreking vormen dus één geheel. Op het moment is er wat deze punten betreft geen vergelijkbaar materiaal beschikbaar in Nederland. We ( = RAP + de Luisterpost + ikzelf) hopen dan ook dat jongeren en jongerenleiders enthousiast zijn over deze vorm van bezinning en bijbelstudie en dat jongerenleiders het belang inzien van een eigentijdse manier van communiceren. Dat zou betekenen dat er in de toekomst mogelijkheden liggen om meer van dit soort materiaal te gaan produceren.

In 2.3 heb ik gekeken naar bestaand materiaal, eigenlijk een vervolg op 2.2. Er is dus wel materiaal beschikbaar waarbij films besproken kunnen worden, maar er zijn geen boekjes of bundels met besprekingsmateriaal van films en zeker niet voor films die specifiek voor deze doelgroep (= kerkelijke jongeren) zijn gemaakt. Verder ga ik in op het model wat ik als uitgangspunt heb genomen voor het maken van een opzet voor de filmbesprekingen t.b.v. het lesmateriaal van project Bots!


Belangrijk principe wat wordt genoemd is dat eerst het drama/ de film aan de orde komt en de thema’s die hierin naar voren komen en daarna pas de linken worden gelegd met bijbelse thema’s, gevolgd door een bijbelstudie. Wanneer de volgorde wordt omgedraaid, loop je de kans dat er geen gespreksstof meer overblijft en je het gesprek eerder blokkeert dan op gang brengt.


In 2.4 zet ik enkele recente ontwikkelingen uit de huidige jongerencultuur op een rijtje. De gegevens zijn afkomstig van een recent onderzoeksrapport wat is uitgevoerd in opdracht van de Evangelische Omroep. Het is goed om te beseffen dat deze gegevens waarschijnlijk niet alleen afkomstig zijn van niet-christelijke jongeren, maar evengoed van christelijke jongeren. Om aan te sluiten bij de belevingswereld van deze generatie, zullen we deze gegevens serieus moeten nemen.

Wat me opviel was dat werd genoemd dat jongeren tegenwoordig eerder een goddelijk en mystiek beeld zullen hebben van Jezus dan dat ze Jezus zullen ervaren of zien als een goede vriend. In ‘De Weg’ wordt Jezus juist als heel persoonlijk, menselijk en eigentijds neergezet. Wat we hebben gemerkt uit de evaluatie is dat jongeren hier wel heel duidelijk op reageerden en aan het denken werden gezet.

Verder denk ik dat als we naar de gegevens kijken, we kunnen concluderen dat project Bots! goed aan zou kunnen sluiten bij de belevingswereld van jongeren, als we de gegevens leggen naast de doelstelling en de opzet van het project. Het nadenken over levensbeschouwelijke vragen op een open en niet-dogmatische manier sluit aan bij de huidige jongerencultuur. Jongeren willen geen kant-en-klare antwoorden op hun bordje maar willen zelfstandig op zoek gaan naar antwoorden op grote levensvragen. Ook de thema’s die in de films naar voren komen sluiten naar mijn mening aan bij de huidige jongerencultuur.

Natuurlijk is het niet zo dat dit programma bij alle trends en ontwikkelingen binnen de jongerencultuur aansluit. Er bestaan meerdere vormen en manieren om kerkelijke en randkerkelijke jongeren te bereiken met een bijbelse boodschap. Project Bots! is waarschijnlijk één van die vele vormen en manieren.

In hoofdstuk 3 heb ik gekeken naar de geschiedenis en recente ontwikkelingen t.a.v. het gebruik van film en theater in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt)

In 3.1 ga ik in op de cultuuropvattingen van Calvijn, A. Kuyper en tenslotte K. Schilder: hierbij hebben we kunnen zien dat ze stuk voor stuk een positieve en open houding hebben richting kunst en cultuur. Mensen krijgen gaven en talenten van God en deze mogen ingezet worden om de kunst en cultuur te ontwikkelen. Maar als we kijken naar de visie t.o.v. theater, zien we een afwijzende houding bij Calvijn en Kuyper. Calvijn staat nog wel open voor vormend theater, Kuyper keurt het toneelspel in z’n geheel af als iets waar christenen zich niet mee bezig dienen te houden. Schilder is weer iets positiever en lijkt een meer selectieve houding t.a.v. film & theater aan te nemen. Wanneer we kijken naar de ontwikkelingen binnen de gereformeerde cultuur,


zien we dat tot aan de jaren ’30 de gereformeerden eensgezind een houding aannamen van afwijzing t.o.v. het gebruik van tv, film & theater. Na de jaren ’30 ontstaan er drie stromingen;

a) de modern gereformeerden: acceptatieb) de neo gereformeerden : kritische selectiec) de oud gereformeerden : distantie


De Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) vallen onder de categorie neo gereformeerden. Onder deze groep leeft voornamelijk de opvatting van de kritische selectie: de eigen verantwoordelijkheid van de gebruiker van de televisie wordt benadrukt. Kennelijk ligt hetanders wanneer we kijken naar de mogelijkheden voor het gebruik van film en theater binnen het kerkelijk leven en de erediensten: er is nog nauwelijks of geen ruimte te vinden hiervoor. Dit kan te maken hebben met de sterke binding die er nog steeds is met o.a. de Heidelbergse Catechismus, waarin het gebruik van beelden (= min of meer gelijk aan visuele middelen) binnen de kerken wordt afgekeurd met een verwijzing naar het Tweede Gebod en enkele andere bijbelteksten. Binnen het kerkelijk leven en de erediensten zoals die op dit moment gevierd worden binnen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), wordt daarom tot dusver nauwelijks tot geen gebruik gemaakt van film en theater. In het jongerenwerk wellicht hier en daar.

In 3.2. heb ik wat recente ontwikkelingen binnen de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) op een rijtje gezet die relevant kunnen zijn ten aanzien van het realiseren van project Bots! Als je het zo eens bekijkt, blijken de geref. kerken (vrijgemaakt) sinds de laatste 2, 3 jaar nogal in beweging te zijn. Het lijkt erop dat de kerken in een soort identiteitscrisis terecht zijn gekomen. Want wat betekent het precies om gereformeerd (vrijgemaakt ) te zijn? Ook het gereformeerde belijden en de gereformeerde beleving staat onder druk. Vooral het dogmatische en rationele heeft afgedaan en vooral de jongeren vervreemden van het gereformeerde leven. Er is een tendens naar meer nadruk op het gevoel, de geloofsbeleving, het ervaren van God. Hierdoor oefenen meer evangelisch getinte bewegingen een grote aantrekkingkracht uit. Vooral de jongeren lijken daardoor meer aangesproken te worden. Verschillende kerkelijke tradities en stromingen lijken zich meer en meer met elkaar te vermengen. Ook de eredienst wordt ter discussie gesteld. Want kennelijk gaan jongeren liever naar hun ‘eigen’ kerkdienst, dan dat ze naar de reguliere kerkdienst gaan.

Wat betekenen deze kerkelijke ontwikkelingen t.a.v. het project Bots!?Ik denk dat alle beschreven ontwikkelingen positief zijn voor de mogelijkheden en haalbaarheid van dit project voor het jongerenwerk in de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Het project zelf en de doelstellingen van het project sluiten nl. mijns inziens erg aan bij de ontwikkelingen die nu plaatsvinden. De kerken zijn zoekende. Ze zoeken naar een nieuwe manier van geloofsbeleving, ze zoeken naar nieuwe vormen van geloofsoverdracht, naar nieuwe vormen van communicatie. Naar manieren om de jongeren van nu te bereiken en vast te houden. Ook komt er steeds meer openheid naar andere kerken toe, wat betekent dat er ook meer openheid kan komen om van andere kerkgenootschappen te leren op het gebied van geloofsbeleving, geloofsoverdracht, vormen van communicatie en het vieren van de eredienst. Vooral het jongerenwerk, de jongerenleiders en uiteraard de


jongeren zelf staan erg open voor nieuwe ontwikkelingen en werkvormen. Dat betekent dat de openheid voor een project als deze ook groeit en zal blijven groeien. Als we bijvoorbeeld kijken naar de hoofddoelstelling van project Bots! , zien we dat deze goed aansluit bij een ontwikkeling die letterlijk aangehaald werd in de Reformatie:


“Alles bij elkaar genomen betekent dit:Een wending van een dogmatisch belijnd geloof, sterk gebonden aan een speciale kerk, naar een geloof dat meer gevoelsmatig is, subjectief en op persoonlijke ervaring gericht. Zeg maar; een ontwikkeling van calvinisme naar evangelicalisme. Dat leidt tot een ander type kerk en een andere geloofsbeleving.”

Hoofddoelstelling van project Bots!:Jongeren in een open en prettige sfeer over het geloof laten nadenken. Niet op een dogmatische, maar op een emotionele en toegankelijke manier. Verder is het medium film een erg machtig medium, omdat het mensen in hun diepste emoties weet te raken.

Wat ik me nog wel sterk afvraag is of de gereformeerde kerken (vrijgemaakt) over het algemeen het belang beseffen van het gebruik van meer visuele en audiovisuele middelen in het kerkelijk werk en met name de erediensten. Aangezien dit ook één van de doelen van het project is, wil ik hier nog wel wat over zeggen. Ik denk namelijk dat de discussie over de erediensten nog dieper en uitgebreider aan de orde zal moeten komen, wil men zich realiseren dat erediensten in de toekomst waarschijnlijk niet meer om het gebruik van visuele en audiovisuele middelen heen zal kunnen

In 3.3 heb ik de organisatie van het jeugdwerk van jongeren in de leeftijd van 12-16 uitgelegd. De initiatiefnemers van project Bots! zijn sinds mei 2003 in gesprek met de BGO over de presentatie en distributie van het lesmateriaal richting de doelgroep. De resultaten daarvan zijn dat op het jeugdleidercongres van de BGO op 24 en 25 januari a.s. (=2004) te Lunteren het project en het materiaal gepresenteerd zal worden aan jeugdleiders die aangesloten zijn bij de BGO. Daarnaast kunnen zij op dit congres een workshop volgen over project Bots! en krijgen alle jeugdverenigingen die aangesloten zijn bij de BGO een pakket aangeboden in de vorm van een boekje met daarin een DVD met het filmmateriaal, zoals aan het begin van dit verslag beschreven in 1.5. Het boekje bevat het lesmateriaal wat een opzet geeft voor de bespreking en verwerking van de korte (speel) films.

Hiermee lijkt me voldoende duidelijk dat de opzet van dit project zo goed als geslaagd is, namelijk dat het lesmateriaal terechtkomt bij de doelgroep van dit project: jongeren in de leeftijd van 12-16 jaar, afkomstig uit de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Daarnaast is gebleken dat dit materiaal ook bruikbaar is buiten de gereformeerde kerken (vrijgemaakt): de korte films en bijbehorend materiaal waren zelfs ook bruikbaar voor niet-christelijke jongeren.

Er zijn verder nog niet echt contacten gelegd met andere kerken en/of christelijke organisaties, maar tijdens mijn onderzoek naar vergelijkbare projecten, bleek uit de reacties dat hier wel genoeg enthousiasme en


belangstelling voor aanwezig is. Hierdoor lijkt het een mogelijkheid dat er in de toekomst ook samenwerking mogelijk is met andere kerken en christelijke organisaties.

Literatuurlijst:

Boeken Calvijn, J., Genesis, uitlegging van Johannes Calvijn uit het Latijn, W.A.

de Groot-Goudriaan, Kampen, 1970. Calvijn, J., Institutie of onderwijzing in de christelijke godsdienst, W.D.

Meinema, Delft, 1985. Calvijn, J., Verklaring van de bijbel deel 4: Jeremia h 48-52 en

klaagliederen, W..A. de Groot-Goudriaan, Kampen, 1990. Dekker, H., Didactische werkvormen, Educaboek bv., Culemborg, 1980. Geluk, C.G., Cultuur in beweging, Boekencentrum, Zoetermeer, 2000. Hahn, Johan G., Henk Hoekstra, Frist Tillmans, Over religieuze films

gesproken: het verschijnsel ‘religieuze film’, theologische achtergrond en praktische bruikbaarheid in catechese en pastoraat, Gooi en sticht bv., Hilversum, 1987.

Hemels, J., Hoekstra, H., Media en religieuze communicatie, een uitdaging aan de christelijke geloofsgemeenschap, Gooi en sticht bv., Hilversum, 1985.

Maher, I., Reel issues, engaging film and faith, British and foreign bible society, Swindon Press, Swindon, England, 1998.

Polderman, C.P., Kerk en wereld, J.J. Groen en Zoon bv., Leiden, 1996. Vereniging voor Onderwijs Research, Media in het onderwijs,

Offsetdrukkerij Kanters bv., Alblasserdam, 1985. van de Wouw, H.M.W.J, Geloof en communicatie, audiovisuele media

als vindtplaats van religiositeit en spiritualiteit, Katholiek mediacentrum, Driebergen, 1991.

Scriptie Sonneveld, R., doctoraalscriptie voor de Theologische Universiteit

te Kampen: Film en theater in gereformeerde kerken, 2003.

Artikelen van Middelkoop, G.J., artikelen over het kerkelijk leven , De

Reformatie, Print Media bv, Bedum, 2003.

Reitsema, H., artikel uit Lev - een tijdschrift wat uitgegeven wordt door l’Abri -, over: filmdiscussies: waarom en hoe?

Websites:


www.luisterpost.nl www.jeugdkerken.nl www.labri.nl

http://www.labri.nl/

http://www.jeugdkerken.nl/

http://www.luisterpost.nl/

Hoofdstuk 1: Wat is project Bots · Web view1.5: De verhaallijnen van de films en mogelijke...

Documents

Transcript of Hoofdstuk 1: Wat is project Bots · Web view1.5: De verhaallijnen van de films en mogelijke...