Honderdmorgen - Zwervende erven 2009

Architectuur en Kunst in LingewAArdoverzicht vAn de inzendingen en juryrApport

honderdmorgen

zwervende erven

2

3

4

In de gemeente Lingewaard, in Doornenburg, ligt een gebied met de naam

‘Honderdmorgen’. Een morgen stond symbool voor een gebied dat in een ochtend

kon worden geploegd met één ploeg en één os en fungeerde zo als oppervlak-

temaat. De precieze grootte van een morgen was streekgebonden. De ‘Gelderse

morgen’ was ongeveer 0.86 hectare groot.

De kunstmanifestatie Honderdmorgen heeft al twee keer eerder plaatsgevonden.

Dit is echter de eerste keer dat ik als burgemeester van Lingewaard een

‘Honderdmorgen’ meemaak en ik ben razend enthousiast, als ik zie hoe het project

zich ontwikkelt en welke ambities de initiatiefnemers hebben. Groter, profes-

sioneler en deze keer ook met een landelijk bereik. Een ambitie die mij aanspreekt

en die bijdraagt aan het doel om de naam Lingewaard uit te dragen op een manier

die past bij de ontwikkeling van onze gemeente. Ik was erg onder de indruk toen

ik als voorzitter van de vakjury alle ingezonden concepten voor het eerst onder

ogen kreeg. Een grote hoeveelheid fantastische inzendingen die er allemaal even

aantrekkelijk en goed verzorgd uitzagen. Gelukkig bestond de vakjury uit een

professioneel gezelschap dat een goede selectie heeft kunnen maken. Het is de

bedoeling dat de ontwerpen die uitverkoren worden in samenwerking met de

lokale steenfabrieken, ontzanders en hopelijk andere instellingen en bedrijven in de

loop van 2010 gerealiseerd worden in onze mooie Lingewaardse uiterwaarden en

verderop in Park Lingezegen.

Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’ zal resulteren in een zwerf- en

kunstroute langs het Pannerdensch Kanaal, de Rijn, de Waal en de Linge.

De samenwerking tusen kunstenaars, vormgevers en architecten en de steenfabrie-

ken in Lingewaard staat voorop. De identiteit en de cultuurhistorie van Lingewaard

die door de insluiting van de verschillende rivieren als een eiland op de kaart ligt

en waar van oudsher de baksteenfabricage door de aanwezige rivierklei een be-

langrijke rol speelde, wordt mede hierdoor in dit project benadrukt.

Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, ontstaan vanuit een groep

enthousiaste kunstenaars, verdient het om gedragen te worden door de gehele

Lingewaardse gemeenschap en zal ook voor velen daarbuiten een bezoek aan onze

gemeente meer dan waard maken. Lingewaard bouwt aan een toekomst! Tussen

onze prachtige zeven kernen, ieder met z’n karakteristieken, in en omringd door

prachtige uiterwaarden, waar het heel goed toeven is, met uitzicht op het water ver-

rijzen de zwervende erven als kunstmonumenten.

Ik ben als burgemeester van Lingewaard trots op zulke initiatieven en weet zeker

dat u, net als ik, er ongelooflijk van zult genieten. Een groot compliment aan de

initiatiefnemers van deze Honderdmorgen.

Harry de Vries, burgemeester Lingewaard

VOORWOORD

5

Het unieke karakter van het rivierengebied Lingewaard kenmerkt zich onder andere

door de splitsing van de Waal en de Rijn, het Pannerdensch Kanaal, de Linge, de

steenfabrieken, de stroomruggen met de boomgaarden en de uiterwaarden. Dit

door natuurkrachten, troepenmachten en mensenhanden getekende gebied, is

nog steeds volop in ontwikkeling en staat door diverse grootschalige ruimtelijke

ingrepen onder druk. Dit hangt onder andere samen met het overheidsprogramma

Ruimte voor de Rivier. Dit plan voorziet in maatregelen die de capaciteit van water-

opvang in de uiterwaarden fors uitbreiden. Tegelijkertijd spelen er ook ecologische

en economische belangen.

Honderdmorgen – Zwervende Erven is ontstaan vanuit de wens de schoonheid

en uniciteit van het Lingewaardse rivierenlandschap bij een brede laag van de

bevolking onder de aandacht te brengen. Daarom heeft Stichting Honderdmorgen,

in samenwerking met gemeente Lingewaard en de steenfabrieken in de regio,

een openbare ideeënprijsvraag met de titel ‘Zwervende Erven’ georganiseerd.

Kunstenaars, ontwerpers en architecten, zowel amateurs als professionals, zijn

opgeroepen voorstellen te doen voor tijdelijke bouwsels, waarbij gebruik gemaakt

wordt van de overvloedig aanwezige rivierklei in het gebied. De kunst en de archi-

tectuur zoeken zo letterlijk een verbinding met het landschap. De steenfabrieken

vormen hierdoor een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling; door middel van

het beschikbaar stellen van klei, ovens en expertise geven ze een nieuwe impuls aan

een oude traditie.

Uit de 92 inzendingen werden dertien ideeën geselecteerd door een vakjury die

bestond uit de burgemeester van Lingewaard Harry de Vries, mediakunstenaar Wim

T. Schippers, John Körmeling, architect en beeldend kunstenaar, landschapsarchitect

Lodewijk Baljon, kunsthistoricus/publicist Machteld Kors, Hans van de Ban, coördi-

nator adviseur beeldende kunst atelier Rijksbouwmeester en Jaap Bremer, voorma-

lig adjunct directeur Kröller-Müller Museum. Het is de intentie dat de geselecteerde

ideeën in de loop van 2010 daadwerkelijk worden uitgevoerd in de steenfabrieken.

Tijdens de zomer van 2010 zullen dan langs de oevers van de Waal, Rijn, Linge en

het Pannerdensch Kanaal, deze dertien ‘Zwervende Erven’ een verblijfsplek krijgen

die tezamen een prachtige route vormen. Het zijn rustpunten in de natuur die

uitzicht bieden op het omringende landschap. Ze vormen tegelijkertijd een tijdelijk

veilig thuis en heenkomen bij de immer wisselende elementen en waterstanden.

Het project Honderdmorgen – Zwervende Erven is het begin van een terugkerend

evenement waarbij zich door de jaren heen een route langs de rivieren vormt tot

over de grenzen. Wandelaars die deze route volgen, kunnen onderweg gebruik

maken van de vele Zwervende Erven die in de loop van de tijd door kunstenaars,

vormgevers en architecten zijn ontworpen.

Stichting Honderdmorgen, september 2009

HOnDeRDmORgen

ZWeRVenDe

eRVen

6

JuRyRappORt

Jaap Bremer,

voormalig adjunct

directeur Kröller-

Müller Museum

Bij de eerste confrontatie met alle inzendingen in de kerk in Doornenburg voelde

de jury zich overrompeld, toen zij zag in welke grote aantallen – meer dan negentig

– en met hoeveel elan beeldend kunstenaars, architecten, landschapsarchitecten,

vormgevers en academiestudenten op de prijsvraag hebben gereageerd. Het was

onmiddellijk duidelijk dat het geen eenvoudige opgave zou worden, te meer omdat

de beoordelingscriteria zo divers en abstract waren. De bekroonde ontwerpen

zouden namelijk moeten bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van Lingewaard,

afgezien van de eigen kwaliteit van het ontwerp. Het zou in de ruimste zin een

relatie met de omgeving moeten aangaan, in dit geval de rivier, de dijk, de klei, de

steenovens, de begroeiing, enzovoort. Bovendien zouden verbeelding, originaliteit

en experiment bij de selectie voorop moeten staan. En last but not least moest elk

voorstel worden uitgevoerd in baksteen of klei. Een niet geringe opgave, uiteraard

allereerst voor de inzenders, maar ook voor de jury.

Gezegd moet worden dat in de meeste gevallen veel aandacht werd besteed aan

een verzorgde en duidelijke presentatie van het ontwerp door middel van maquet-

tes, foto’s, computeranimaties en veel tekst, soms iets te veel. Er was niet alleen

sprake van een opmerkelijk aantal inzendingen, maar ook van een grote diversiteit.

De jury heeft gezocht naar duidelijke, uitgesproken ontwerpen, die zoveel mogelijk

aan de bovengenoemde criteria voldeden. Zij heeft zich hierbij laten leiden door het

begrip kwaliteit, althans door wat zij steeds als een kwaliteit van het betreffende

ontwerp beschouwde. Er is eigenlijk geen rekening gehouden met het aanvankelijk

gestelde streefgetal van twintig te selecteren ontwerpen. De jury ging ervan uit

dat alleen kwaliteit telt. Daarom werden er uiteindelijk geen twintig maar dertien

inzendingen bekroond.

Hoewel er in de opzet en de daaropvolgende uitvoering van de prijsvraag gedacht

wordt aan tijdelijkheid van het ontworpen object heeft de jury in enkele gevallen

toch een zekere permanente opstelling in gedachte gehad om zo de mogelijkheid

te bieden een begin te maken met een blijvende kunst- en architectuurroute in ge-

meente Lingewaard en op termijn mogelijk daarbuiten.

De werkwijze van de jury was eenvoudig. Na een langdurige ronde waarin elk jurylid

apart de inzendingen bekeek, werden eerst die inzendingen terzijde gelegd, waar-

over de jury unaniem van oordeel was dat zij niet voldeden en onvoldoende kwali-

teit hadden. Vervolgens werd uit een groep van ongeveer vijfentwintig inzendingen

gekozen voor de ontwerpen die door de gehele jury werden gezien als bijzonder en

in principe geschikt voor uitvoering. Tenslotte werd er nog intensief gediscussieerd

over een aantal twijfelgevallen, waarvan een enkele het uiteindelijk toch haalde.

Soms bleek er ook bij de bekroonde ontwerpen een spanning te bestaan tussen

het concept en de vereiste materialisatie in baksteen of klei. De jury heeft in die

gevallen toch gekozen voor het bijzondere concept in de hoop dat er door middel

van onderzoek en overleg met specialisten op dit gebied wegen gevonden kunnen

7

Poëtisch

Formeel

worden voor de uitvoering. De uitverkoren dertien voorstellen zijn zeer uiteen-

lopend van karakter en weerspiegelen zo de totale inzending. De jury heeft deze

diversiteit bij de uiteindelijke keuze laten doorklinken. Ondanks de grote verschillen

vertonen sommige ontwerpen ook weer een zekere verwantschap, waardoor het

mogelijk is een aantal groepen samen te stellen met gemeenschappelijke karakte-

ristieken. In dit juryrapport zullen hierna daarom de gekozen voorstellen groepsge-

wijs en in vogelvlucht worden vermeld en kort getypeerd.

Enkele inzendingen onderscheiden zich door hun uitgesproken poëtisch gehalte.

‘Bladerdak’ van Paul Peters bestaat uit een bakstenen gebouwtje, een eenvoudig

huis, waarbinnen een grote boom groeit door het dak heen en ver daarboven.

Het is geïnspireerd op het beeld van een oude schuur, “die aanvankelijk de natuur

buiten hield, maar later ‘in verval’ de redder van de natuur wordt” en “De gebakken

klei vormt de muren, de boom het dak. Natuur en bouwwerk vormen samen even

een object.” In ‘The Shire’ van Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen wordt een

open spiraalvormige ruimte gecreëerd, een ambiance voor vlinders en andere in-

secten. De ondertitel luidt ‘een bruidskamer voor vlinders’. Eenmaal per jaar worden

er vanuit een vlieger zaden over de plek uitgestrooid. Bij dit werk én bij ‘In goede

aarde vallen’ van Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma, Pieter de Bruyn Kops en

Thijs de Zeeuw, speelt ecologie een niet onbelangrijke rol. De bedenkers ervan

willen samen met de baksteenfabrieken een aantal megabakstenen ontwikkelen

die als zadenvanger dienen voor de zaden die in Lingewaard neerdalen. De enorme

baksteen ziet eruit als een soort spons, waarin de zaden zich kunnen nestelen en

ontkiemen.

Aan de twee vorige besproken volstrekt tegenovergesteld, zijn de inzendingen

‘Aarde Water Lucht en Vuur’ van Thomas Gillet en Kobbe Nouwens en ‘Lingering’

van Rudy Jansen. Deze werken overtuigen door hun formele eigenschappen en

hun geometrische esthetiek. ‘Aarde Water Lucht en Vuur’ bestaat uit een hoog

raamwerk waarbinnen zich in de vorm van een raster een veld van bakstenen

bevindt. De bakstenen lijken te zweven en worden ’s avonds aangelicht met LED’S.

‘Lingering’ is slechts een bakstenen boog over de Linge, de levensader van de

Oost-Betuwe. Het is bedoeld als een eerbetoon aan deze rivier en als een krachtig

teken voor wandelaars, fietsers en kanovaarders.

Er zijn nog drie andere inzendingen in deze groep, die betrekkelijk formeel van

karakter lijken, maar wel met een verwijzing, een betekenis die veel verder gaat

dan wat je ziet. Verder dan de schone vorm alleen. ‘Dig into Deep’ van Alexander

Herrebout, Rosie Brader en Hans Ringoot wil door middel van een aantal strakke

paden, die zowel positief als negatief de vorm van het dijkprofiel volgen, de

bezoekers een intense ervaring van het rivierenlandschap bieden. Het werk wijst

tevens op de kleiwinning en is een ode aan de oer-Nederlandse straat uitgevoerd in

klinkers. Voor de paden worden veel verschillende bestratingspatronen gebruikt.

‘2 meter boven W.A.A.L.’ van B. Schoeren laat in de vorm van een bakstenen pier of

strekdam in de rivier, de grafiek zien van de waterstanden in het jaar 2002. Je kunt

8

Informeel

Experiment

Traditionele

eenvoud

de waterstanden van toen zien en beleven door over de dam te lopen.

Jasper Hermans en Rolf Reichardt kozen met ‘Loper op de kraanbrug’ een prachtige

locatie: een afgedankte kraanbrug waar geladen en gelost werd. Hij legt hierop

met een dikke laag bakstenen een loper tot boven het water. Een plek om tot rust

te komen. De grondgedachte ervan is: klei aan de rivier onttrekken, daarvan op het

land stenen produceren en met die stenen een verbinding tussen het land en het

water tot stand brengen.

In tegenstelling tot de vorige drie, zijn twee van de gekozen deelnemers zeer

informeel. ‘Natuurlijk, Natuurlijk, alias lekker meanderen’ van Jeroen Wismans is

een kritisch commentaar op de relatie mens en natuur. Het wil een multifunctionele

verblijfs- of recreatieplaats voor mensen zijn: niet een keurig, functioneel bakstenen

gebouw, maar een uit elkaar vallend nest van slappe slierten klei of baksteen.

Het ander voorstel is van M.E. van der Linden. Hij wil met zijn ‘Steenhopen’ langs

de oever van de rivier willekeurig vormgegeven heuvels creëren om te rusten, te

spelen en te genieten van het uitzicht en de ruimte. Hij noemt het “een bakstenen

landschapsmeubel”. Ook ‘Spelonkel’ eveneens van Jasper Hermans en Rolf

Reichardt ziet er uiterst informeel uit. Het bijna vormeloze bouwsel is opgetrokken

uit sinters, aan elkaar gesmolten en kromgetrokken bakstenen, die worden afge-

keurd en weggegooid. Het wordt een bouwsel dat langzaam vergaat en teruggeven

wordt aan de rivier, een object dat aanzet tot reflectie en nostalgie.

De jury had ook oog voor het experiment en verkoos dit boven het bekende en

obligate. Een inzending die vooral van het experiment getuigt is ‘Clayground’ van

Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens. Door middel van een

geraamte van twijgen, dat van binnen wordt gekleed met klei en leem, wordt een

sculptuur gebouwd. Dit bouwwerk wordt in brand gestoken en zo afgebakken. Na

afkoeling ontstaat er een sculptuur om naar te kijken en in te spelen. Het belangrijk-

ste van de creatie is echter dat de uitkomst onbekend is.

De laatste bekroonde inzending ‘Tun – L’ van A.H. Roefs is van een innemende een-

voud. Het gebouwtje wordt volledig opgetrokken uit baksteen. Op een punt van de

dijk in de Bemmelsewaard projecteerde hij een tunnelachtig paviljoentje met een

bakstenen tafel en banken. Hier zit men veilig en droog en heeft aan de beide open

zijden een wijds uitzicht over de Waal.

Hiermee sluit de jury haar rapport. Evenals velen kijkt zij uit naar het moment dat er

plotseling in het mooie landschap van Lingerwaard wonderbaarlijke, intrigerende,

inspirerende maar ook prachtige bouwsels van baksteen zullen verrijzen.

De Jury van ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, 6 september 2009

Harry de Vries (voorzitter) Machteld Kors (lid) Hans van den Ban (lid) John

Körmeling (lid) Lodewijk Baljon (lid) Wim T Schippers (lid) Jaap Bremer (secretaris)

Publieksprijs Tijdens de tentoonstelling in fort Pannerden is het publiek in de gelegenheid

gesteld om te stemmen op een favoriete inzending. Bijna achthonderd bezoekers

hebben een stemformulier ingevuld. Na afloop van de tentoonstelling heeft ‘De

Bovenpoort’ van Marieke Droesen van Studio Springtij met 69 stemmen de pu-

blieksprijs in de wacht gesleept. Haar inzending dingt, naast de dertien door de jury

genomineerden, mee om in 2010 uitgevoerd te worden.

9

De inZenDingen

GENOMINEERDE PROJECTEN ZIJN GEKLEURD WEERGEGEVEN

12

De waterstanden in de rivieren kunnen enorm fluctueren. Om hiervan een idee te geven zijn de waterstanden uit het jaar 2002 als een stenen grafiek op een krib geplaatst. Een pad volgt deze hoogtes en eindigt bij een bankje. Vanaf hier heb je een prachtig uitzicht.

2 METER BOVEN W.A.A.L.B. Schoeren

13

Bij halteplaatsen kunnen bezoekers van het rivierenland zich ´voeden´ aan het bijzondere landschap. De halteplaats is geïnspireerd op de originele voerbak voor duiven. Deze dieren leg-gen vaak honderden kilometers af en komen tijdens hun omzwervingen van alles tegen, net zoals de fietser of wandelaar.

100x100Anja Middelkoop

14

Vijf halve, wat afgebrokkelde bakstenen brug-gen die uit de dijk groeien en over het water uitsteken alsof het duikplanken, steigers of visplekken zijn. Staand op de verschillende niveaus zie je het landschap steeds anders. Bij hoge waterstanden worden ze opgeslokt door het wassende water.

AMFIBeatrix Zingerle, Roos Kalff

en Jennifer de Jonge

15

Bij hoogwater kun je maar beter een bootje bij de hand hebben. Deze sloep van baksteen lijkt te wachten om naar het water te worden gedragen. Zou de wet van Archimedes - dat de opwaartse kracht van water zware objecten kan laten drijven – hier ook gelden?

ARCHIMEDES Matthijs Muller

16

Een aantal ronde gemetselde torens, die - als vanaf een troon - een magnifiek uitzicht op het landschap bieden. Op verschillende hoogten zijn zitplaatsen en kijkgaten gemaakt vanwaar de reiziger zich kan laven aan alles wat voorbij trekt. Een gedicht over de rivieren laat je besef-fen waar je bent.

ARS AEMULA NATURAEPaul van Hontem en Ria Roerdink

17

Een monument voor verloren vriend Loeki de Leeuw, die - verslagen door het leven en continue aangevallen door vale gieren – zijn laatste spaarcenten verloor aan gerechtelijke procedures. Liever had hij ze besteed aan vliegmachines, die kunnen bijdragen aan de milieuproblematiek. Hier een persoonlijk eer-betoon aan een groot uitvinder.

ALSJEMENAUT Jeroen Wismans

18

Een markering in het landschap, een object met twee gezichten. Enerzijds gebaseerd op de historie: de aanwezigheid van Romeinen in dit gebied en hun introductie van baksteen in Nederland. Anderzijds een typisch Nederlands landschapssymbool: de terp. Een plek waar geschouwd en gespeeld kan worden.

ATMEFRIP Rob van den Broek en Evelyn Derksen

19

Een bakstenen sleurhut als icoon voor een tijdelijk verblijf in de natuur. De caravan laat u genieten van de rust, het uitzicht, biedt een schuilplek tegen de elementen en geeft u het gevoel van vakantie.

BACK TO BASICOnno Poiesz en Sabine Alders

20

Een barbecueplaats, schuilplek, terras of zonne-luifel: met deze ´bak-steen´ kunnen niet alleen bij-zondere verblijfsplekken gecreëerd worden, maar is ook een nieuw bouwmateriaal ontwikkeld. De elementen zijn zonder cement te sta pelen, te gebruiken als schappen én bieden ruimte aan na-tuur. Ook zijn ze milieuvriendelijk omdat ze mak-kelijk hergebruikt kunnen worden en bij transport in elkaar gestapeld ruimte besparen.

BAK-STEENErno Langenberg

21

Achter de golf of liever achter de dijk. Soms is het weiland en het veilige achterland prettiger voor de stuurman of -vrouw. Het water kan benauwend zijn; liever een grote open ruimte waarin het gevoel van varen en golven evenzo aanwezig is als op het water. Een voetafdruk van een boot.

BEHIND THE WAVE, IIIMarlène Staals

22

Wie kent ze niet uit het buitenland: oude ver-vallen gebouwen waarin de natuur uiteindelijk haar plek vindt. In ons gecultiveerde landschap mogen we het misschien andersom doen: een gebouw optrekken rondom een uit de kluiten gewassen boom. Eerbetoon en articulatie.

BLADERDAK Paul Peters

23

Het gebied tussen de dijk en de rivier is rijk aan een diversiteit van bloemen en planten. Een zeven meter hoge uitkijktoren van kleitegels met afdrukken van een drietal typerende bloe-men uit het gebied brengt hieraan een ode. Tussen de tegels door valt het zonlicht op de klimmer en bieden de doorkijkjes een blik op de uiterwaarden.

BLOEM AAN DE WAALEleonora Swart

24

Een basisidee voor meerdere ontwerpen. De caravan als symbool voor je eigen huis op een andere plek; altijd mee te nemen en synoniem voor vertrouwdheid én het ontdek-ken van nieuwe plekken. De caravan is alleen gebouwd in het solide materiaal baksteen, zo aards, zo in de grond geworteld. En toch op reis, nieuwe dingen zien.

CARAVANAnnemiek Jongenelen, Jo Sijen

en Ri-Jeanne Cuppens

25

Vogels te over in de uiterwaarden. De con-structie van dit vogelkijkhuis bestaat uit een metalen frame met waalformaat bakstenen (in de lengte door de helft gesneden) en kleileem met kleine doorzichten, waardoor men een ge-voel van geborgenheid mét de uitzichten van een toren krijgt. Eigenlijk een veilig nest van waaruit de omgeving wordt ontdekt.

CASA AMBULANTA SECRETA ADSPECTU AVESKenneth Veenenbos en Nellianna van de Baard

26

Een schuilhut als een klederdrachtkap voor vrouwen. Een verwijzing naar bescherming en veiligheid tegen meteorologische omstan-digheden en tevens het uitzicht op de rivieren. Vanwege de overwegend zuidwestelijke win-den is de open kant van de kap gericht op het noordoosten. Zoals een vogelhuisje.

CHVP54Cornelia van Peenen

27

Dit ontwerp is een speelplaats voor de ontwer-per, maker en gebruiker. Het is opgebouwd uit lokale materialen zoals wilgentwijgen en klei. Het wordt ter plekke opgebouwd en vervolgens gebakken. Een traditionele bouw methode die in India verder ontwikkeld is tot het zogenoemde ´bouwen met door vuur gestabiliseerde modder’.

CLAYGROUNDHoogte Twee Architecten,

Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens

28

Een schuilhut met uitkijkmogelijkheden vlak over het water. Een stak vormgegeven bakste-nen sokkel draagt het flexibele brein van klei. Deze besloten meditatieve plek in de natuur nodigt uit tot nieuwe gedachten en ervaringen.

COGNITIEVE SCHUILPLAATSanoniem (contactgegevens bij de organisatie bekend)

29

Bij de weg naar het fabrieksterrein bij de Bemmelse Waard staat een bord met daarop ´Bovenpoort´. Deze poort voor Honderdmorgen is een hoge, ronde en sierlijke betonnen boog over de weg die tot halverwege is omkleed met rode baksteen. Deze gebogen schoorsteen is als een poort die mensen toegang geeft tot kijken, tot vrijheid. Als een herinnering aan het verleden en een doorkijk naar de toekomst.

DE BOVENPOORTStudio Springtij, Marieke Droesen

30

Zitobjecten geplaatst in verschillende kamers van het landschap bepalen de ruimte en geven ze identiteit. Een ring van verschillende kleuren geglazuurde klei steunt op een stalen frame. De Regenboog is als gemeente Lingewaard – eenheid in verscheidenheid.

DE REGENBOOGJean Hendriks en Ruud Verstegen

31

De Steenhopen is een landschapskunstwerk gesitueerd op een strandje bij het veer naar de Millingenwaard. De uiterwaarden zijn een beweeglijke omgeving, waar water het vaste materiaal bespeelt. Een aantal verhogingen van puin afgedekt met baksteen biedt de bezoeker een rustplaats, die het landschap op verschil-lende manieren laat zien. Bij hoog water veran-dert het kunstwerk tot een eilandengroepje.

DE STEENHOPENM.E. van der Linden

32

Uit een rechthoekig bouwwerk rolt een gol-vende vorm van baksteen het landschap in. Het is een soort tong die het bouwwerk een menselijk karakter geeft en aanhaakt bij de landtongen in het rivierenlandschap. Het huisje biedt beschutting en heeft een zitbank.

DE TONGWessel Cramwinckel en Ine Boeijen

33

Klei is een product van eeuwenlange erosie. We graven het op en bouwen er huizen en stra-ten mee. In dit ontwerp worden er omgekeerde dijken gegraven, die in de uiterwaarden insnij-den. Van de klei die hierbij vrij komt, worden klinkers gebakken. Deze worden ter plekke gebruikt om een pad te maken, dat bestaat uit allerlei verschillende bestratingsverbanden.

DIG INTO DEEPAlexander Herrebout, Rosie Brader

en Hans Ringoot

34

Hoe ging dat vroeger in zijn werk: het oppak-ken van je huis zwervend naar een nieuw erf? In dit voorstel worden verschillende drijvende erven gemaakt. Een vrij platte huisvorm van gras, met daarbinnen een wat hogere huis-vorm van gebakken klei. Ronddobberend in een wiel of bij hoog water in een uiterwaard.

DRIJVENDE ERVENKarin ter Waarbeek

35

Een tien meter hoge uitkijktoren in de vorm van een ei op poten. De ontwerpsters vonden inspiratie bij de Germanen, die ooit in deze streek hebben rondgedwaald. Het ei staat sym-bool voor wedergeboorte en vernieuwing. Dit oeroude landschap verandert ook altijd mede door de krachten van de rivier.

EI-GEWIJSSuus Balthussen en Merel Holleboom

36

Vier verschillend gekleurde muren opge-steld in een vierkant vormen samen een verblijfsplek. Een plek waar de bezoeker zich even kan opfrissen, barbecueën, kopje koffie kan drinken of gewoon even wat uitrusten. Elke muur refereert aan de binnenkant aan een ruimte in de woning: badkamer, keuken, eetkamer en slaapkamer.

FIER HUISJE(S)Mario van Megen en Pleunie Franke

37

Gemaakt door steenfabriekarbeiders in hun schaarse vrije tijd, in de jaren ´60 van de vorige eeuw, is de stenen caravan gestrand. Ze wilden met hun stenen huis naar de overkant. Daar bij het voetveer, waar ze hem samen hadden gebouwd.

GEZONKENRemke Cornelisse en Fieke Verschueren

38

Een bakstenen baken markeert de vaargeul en toont de verbinding van de geschiedenis van de streek met de elementen. Dit baken van Bemmelse blauwe baksteen, gevat in een sta-len frame, is een steiger en een minimalistisch kunstwerk. Een lichtbaken in de nacht. Klei uit de uiterwaarden, een stukje natuur gevat in een streng modulair systeem.

AARDE WATER LUCHT EN VUURThomas Gillet en Kobbe Nouwens

39

Een drietal steigerconstructies van cortènstaal herbergt een mechanisme dat de golven van langsvarende schepen doorgeeft. Een ton in het water beweegt een vlag, die middels een stang omhoog of omlaag beweegt. De vlaggen zullen kort na elkaar bewegen.

GOLFKADESB. Schoeren

40

Op veel plekken in de wereld worden palen gebruikt om de huizen boven het overstro-mingsniveau te brengen. Dit bakstenen huisje is om onbekende redenen op zijn dak beland. De palen steken hierdoor schuin in de lucht. Wat is hier gebeurd, en waar zwerft het huisje bij hoog water nog verder naar toe?

HALSOVERKOPMatthijs Muller

41

Reeds in oeroude tijden werden stenenstapelin-gen in cirkels gemaakt die gericht waren op de vier windstreken, de zonnetijd en de seizoenen. Bij deze cirkels worden gebakken en ongebak-ken stenen gebruikt. Het kunstwerk zal onder invloed van de elementen langzaam vervallen.

HB IVHenk Dronkers en Bert van Santen

42

Een klein theater in het landschap, dit tunnel-verblijf. Het landschap kan het schouwspel zijn, wanneer je binnen of op de flauw hellende wanden zit. Maar ook is het zelf een podium waar kleine gezelschappen kunnen optreden voor het publiek.

HET TUNNELVERBLIJFArnoud Schuurman en Hector Garcia

43

Het zonnewiel is een drijvend observatorium met daarin alle gemakken van een echt huis. Voor hemelobservatie kun je door een glazen dakje kijken.

HET ZONNEWIELDerk den Boer

44

Een spons van meer dan drie meter hoog ligt in de uiterwaarden. Het is een referentie naar een duurzame waterhuishouding langs de rivieren. Bij hoog water loopt de spons vol, bij laag water is het een uitkijkpost voor bezoekers.

HG001953Marjorie Slooff

45

De rivier met haar schepen, de steenfabrieken, de weilanden met paarden, het strand, de dijken, alles in één draai om je eigen as. Deze rustplek is een combinatie van een bescher-mende muur met ruim zicht op de omgeving. Daarbinnen is een zitelement gemaakt met erboven een serie paraplu’s als bescherming tegen zon en regen. Bij het vallen van de avond wordt het zitelement verlicht.

HIER KUN JE ZIJNMarieke Blijleven en Gitta Nieuwenburg

46

Een echt zwervend erf: een grote stapel bijzonder vormgegeven bakstenen bij fort Pannerden verhuist door bezoekers steen voor steen naar de brug bij de Nederrijn. Op beide plaatsen ligt een betonnen vloer, waarop de stenen komen te liggen. Beide stapels veranderen continue. In de baksteen is de basisvorm van een huis uitgespaard.

HOLLAND HOOLIGANS WIJ ZIJN ALLEN KRAKERSPhilip Ultee

47

In dit bijzondere huis aan de dijk kan de fietser of wandelaar nieuwe energie op doen om de volgende dag zijn reis voort te zetten. Het huis is eenvoudig ingericht: een kook- en slaapplek en sanitair. In het metselwerk zijn talrijke flessen opgenomen, die overdag het zonlicht binnen laten en ´s nachts bij heldere hemel de sterren.

HUIS AAN DE DIJKMaarten Hindriks

48

Uit de basaltstenen van de krib groeit een ver-blijfplaats van misbakselstenen, bakstenen die al zijn aangespoeld, bewerkte misbaksels en kleiplaten. Door platen klei te stapelen ontstaat een trapvorm waar men onder kan schuilen, zitten, liggen of kijken en men kan door de trap te beklimmen ook vanaf hoger van het uitzicht genieten.

IN DE OKSEL VAN DE KRIBConnie de Graaf, Elianne in ´t Veld,

Jan Selen en Ries de Keijzer

49

Samen met de steenfabrieken ontwikkelen de ontwerpers enorm grote bakstenen, die – in het landschap geplaatst – dienen als zadenvangers, als tijdelijk erf voor de zaden die door de Kraan van Nederland hier binnenstromen. Er worden verschillende soorten stenen ontworpen die op diverse plekken in het rivierenlandschap geplaatst worden.

IN GOEDE AARDE VALLEN Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma,

Pieter de Bruyn Kops en Thijs de Zeeuw

50

Devotie langs de rivier. Een kleine kapel, opge-trokken uit baksteen, biedt ruimte voor kaarsjes, bidprentjes, muntgeld of kleine persoonlijke be -zittingen. Ze kunnen weggezet worden op naar binnen stekende bakstenen. Het binnenste van de kapel is antraciet, de buitenkant wit zoals veel huizen langs de dijk. Het licht valt subtiel in dunne stralen naar binnen door een aantal open voegen.

KAPELRudy Jansen

51

Twee poorten langs de dijk, met daaronder trappen. Vensters naar het landschap. Het is een rustplek voor wandelaars en fietsers langs de Lingedijk die even kunnen verpozen en kunnen uitkijken over de weilanden en boomgaarden of over het riviertje. De poorten zijn gemaakt van een nieuw te ontwikkelen tweekleurige baksteen.

KIJK OP DE DIJKKrijnie Beyen

52

Een vliegtuig vastzittend in een hangar. Een associatie met jongens die in een schuur of garage onmogelijke uitvindingen bouwen, opgaand in het ontwerpproces ongeacht of het werkelijk functioneert. De vliegmachine is gemaakt van klei en zal niet eens van de grond loskomen.

KLEIDUIFDirk Martin Lansink Dodero

53

Het landschap doorkruisend zijn er soms mo-menten die je even stil doen staan. Je treft een bijzonder kapelletje, een kruisbeeld of een zonnig terras waar je even een kop koffie kunt drinken. Een plekje waar je tot jezelf kunt komen, bezinnen, een moment van rust. Een kortstondig thuis. Dit koffiekruis nodigt uit tot een pauze.

KOFFIEKRUISStudio Bovenopdeberg,

Linda Pijnacker en Roeland Troost

54

Een nieuwe ruïne in het landschap gemarkeerd door de natuur. Lage muren (8 x 4 meter) geven de contouren van drie kamers aan. Het riet dat in twee ervan groeit suggereert de hoogte. Het ´opkamertje´ blijft leeg.

LANDSCHAPSKAMERKrijnie Beyen

55

Als je iemand de liefde wilt verklaren, geef je hem/haar een ring. De liefde voor de Linge spat ook van deze Lingering. Geen goud deze keer maar het prachtige rivierenmateriaal klei. Het is enerzijds een kader voor fietser, wandelaar en kanoër om het landschap te be-zien, anderzijds een volmaakte cirkelvormige weerspiegeling in het water.

LINGERINGRudy Jansen

56

Een iglo van wilgentakken wordt bekleed met groenlingen (ongebakken bakstenen) en afge-smeerd met leem. Bovenin blijft een opening waardoor de rook, van het vuur dat binnenin gestookt wordt om de klei te bakken, kan ontsnappen. Deze opening wordt – na het bak-proces – de toegang tot de koepel. Van binnen wordt de koepel verlicht door zonne-energie.

LINGEVUURAndreas Hetfeld en Wim Kol

57

Kraanbestuurders - Rijdend, draaiend, manoeu-vrerend - Kolenschepen, kolenlorries, steenpak-ketten drijven af over de WaalDe Zandberg aan het zuiden van de Lingewaard - De kraanbrug sinds ‘63 in onbruik geraakt - Zijn laatste pijler afgebroken

LOPER OP DE KRAANBRUGJasper Hermans en Rolf Reichardt

58

Voordat het pottenbakkerswiel werd uitge-von den, maakte men potten van dunne rollen klei die aan elkaar werden geplakt. Hier zijn de rollen in plakken gesneden en gebruikt om een abri te maken. De muren, het dak en de zittingen zijn gemaakt van grote ronde schijven gebakken klei.

LABORA ET SCIENTIAAmy van Son

59

Een verzameling grote aardewerken potten van minimaal 70 cm. hoog symboliseert zowel de vroegere bewoners van zwervende erven als hun voorraadpotten. De potten zijn namelijk voorzien van menselijke gelaatstrekken.

MASKNelleke Wiersma

60

Op zoek gaan naar een stukje grond, een zwer-vend erf. Weg van de luxe en het comfort om weer in eenvoud te leven. We bezetten ons erf, bakenen af, blazen op, vouwen uit en zetten op. Minicamping ´de Omkering’ keert de zaken nog verder om. Tijdelijke vormen krijgen een vaste vorm. Doek wordt steen, tent wordt huis en zelfs de boom draagt een vaste huid.

MCD2Dick van den Heuvel

61

Een enorme bakstenen stoel in de uiter-waarden bij Haalderen om te genieten van het uitzicht. De stoel symboliseert voor de ontwer-per een ultieme vorm van een ver blijfplaats. Hij is gemaakt van baksteen met stro erdoor en zal in de loop van de jaren door erosie veran-deren om uiteindelijk in zijn geheel in de aarde te verdwijnen.

MCMLIJos Smink

62

In het samenspel der elementen vuur, aarde, lucht en water is de mens een goede partij. Centraal in dit beeld staat de rol van de mens in de natuur van dit gebied. Deze toren is een liefdevolle hommage aan deze mens.

MCMLIx (EEN TOREN)Anna Bakker

63

De huizen waarin we wonen zijn gemaakt van klei. Deze is vanuit Zwitserland door de rivieren aangevoerd. Eigenlijk wonen we in Zwitserse grond, stelt de ontwerpster. Haar voorstel is een peilhuisje in de vorm van Zwitsers vakhuischalet dat middels een vlotter en een vlag aangeeft hoeveel Zwitsers water er door de rivier stroomt.

MMT001Kim de Regt

64

Op vijf plekken langs de rivieren kan deze ´Moles´ komen liggen. De bakstenen vogelkijk-hut en schuilplaats drijft op een ponton en kan dus bij elke waterstand gebruikt worden. De ronde vorm benadrukt het prachtige landschap rondom de hut.

MOLESD.E. van Woerden

65

Mud Spa Honderdmorgen bestaat uit twee mod-derbaden, gefabriceerd van rivierklei en gesitu-eerd in de onmiddellijke nabijheid van een van de drie steenfabrieken. De baden worden verwarmd met de restwarmte, die vrijkomt bij het bakken van stenen in de fabrieksoven, rechtstreeks of door een aantal warme stenen in het modderbad te leggen. Heerlijk relaxen in de uiterwaarden.

MUD SPA HONDERDMORGENMichel Heesen en Ann-Charlotte Toes

66

Van oudsher hebben labyrinten tot doel een spirituele weg fysiek voor te stellen. Dit laby-rint brengt je naar een uitkijktoren, die via een hellingbaan te bereiken is. Na genoten te heb-ben van het uitzicht loop je via een trap weer naar beneden.

NAAR DE TOREN-LABYRINTSylvia van Koningsbrugge

67

Het bouwen van huizen, een vorm van men-selijk nestelen. Dit ´kuuroord´ van gebakken kleislierten biedt in een natuurlijke omgeving ruimte aan horeca, exposities, recreatie en sport. Deze enorme sculptuur lijkt zo uit de natuur voort te komen, maar is toch niet van-zelfsprekend. Een bevroren meander.

NATUURLIJK, NATUURLIJK ALIAS LEKKER MEANDERENJeroen Wismans

68

Inspiratie voor dit verblijf op poten aan de rivier vonden de ontwerpers in korstmossen, die op bakstenen groeien. Het rode bekermos bestaat uit omhoog groeiende kelken met rode uiteinden. Deze kelken zijn weergegeven in de vorm van gemetselde pilaren. De pilaren verwijzen tevens naar de schoorstenen van de steenfabrieken die overal bovenuit steken als bakens in het landschap.

NUMBER 1Suus Balthussen en Merel Holleboom

69

Het plan Omlijste Lagen bestaat uit een korte struinroute met als hoogtepunt een verblijfs plek bij een wilg op een schiereiland. Het schiereiland met wilg fungeert als een op zichzelf staand icoon dat de gelaagdheid van het landschap laat zien. Twee muurtjes omkaderen de wilg.

OMLIJSTE LAGENBuro Lubbers, Thor Hendriks

70

Deze overdekte rustplaats is gemaakt van ge-metselde stenen, hand-opgebouwde ruwe klei en glas. De binnenkant is glanzend wit geverfd en wordt ´s-avonds verlicht. Bij het verblijf staat een vlierbessenstruik. Vroeger plantten mensen deze struik bij hun huis om hen te ´beschermen´ en vanwege de helende werking van de bessen en bloemen op de ademhaling.

OP ADEMAnnett Fischer

71

Aan een vijf meter lange tafel schuiven toeval-lige passanten aan. Met barbecueblokken aan weerszijden ligt een gastronomisch eetfestijn in het verschiet. Eten, drinken en ontmoeten met een panoramisch uitzicht over de Waal.

PICKNICKRudy Jansen

72

Een buitenatelier voor eenieder die met klei aan het werk wil. De bezoeker kan op actieve wijze ervaren hoe de klei uit de kleiput gehaald wordt, hoe gemodelleerd en gestookt wordt in de veldoven. Het uiteindelijke resultaat wordt geplaatst in een van de nissen in de muren, zodat er in de loop van de tijd een kleine expositie ontstaat.

PLUIM IN HET LANDSCHAPPieter van Evert

73

Op de grens van het water en het land, ontstaan ritmische ribbels in het zand. Aan de rand van de rivier rust de wandelaar uit. De glooiende stroomvormen inspireren tot poëtische gedachten. Hier zijn zitelementen ontworpen in het landschap met daarop een zelf geschreven gedicht.

POëTISCHE PAUZEPLEKHester Pilz

74

Een rieten strandstoel: een mobiele, zwerven-de privéplek, die zowel een veilig heenkomen vormt als een omkaderd uitzicht biedt op de omgeving. Deze strandstoelen zijn gemaakt van verschillende soorten klei en baksteen. Ze kijken in groepjes over het water naar de fa-briek waar ze zijn gemaakt. Als je hier zit, voel je waar ze vandaan komen.

Q68Kim Streur

75

Een schuilhut op hoge poten, gemaakt van materiaal dat direct voorhanden is: roeien met de riemen die je hebt. Platen van gebakken klei dienen als dakbedekking. Hier worden geen moderne materialen gebruikt, de nadruk ligt op het natuurlijke karakter.

ROEIEND MET DE RIEMEN DIE IK HEBRia Franc

76

Twee grote conische torens staan bij de rivier. De ene in de uiterwaard, de andere net in het water. In de uiterwaardtoren is kalium aange-bracht, dat ontbrandt wanneer het met water in aanraking komt en waarschuwt daarmee voor hoog water. De watertoren is gevuld met fosfor, dat ontvlamt wanneer het met zuurstof in con tact komt. Deze toren waarschuwt dus voor droogte.

ROOK; TWEE OVENS PROJECT, MONUMENT VOOR HOOG EN LAAG WATER

Fons Snelder

77

In Spelonkel worden alleen de afgekeurde ste-nen gebruikt voor een merkwaardig bouwsel in de oksel van een krib bij fort Pannerden. Een hommage aan de misbaksels zelf. Het bouw-werkje is opgetrokken uit onkels en lijkt een of ander overblijfsel van een steenfabriek. Bin-nenin zijn spelonkels waar men kan schuilen en verblijven. Tijd en vergankelijkheid.

SPELONKELRolf Reichardt en Jasper Hermans

78

Uitrusten langs de waterkant, het beeld van strandstoelen en een parasol duikt al snel op. Deze stoelen en zonnescherm zijn iets over-gedimensioneerd en werken daardoor wat vervreemdend. Niet alleen wanneer je ernaar kijkt, maar ook wanneer je op een van de stoe-len gaat zitten: je voelt je kleiner in het grootse landschap. Deze plek is om even bij te komen en te genieten van de schoonheid.

STRANDEN OP HET STRANDB. Schoeren

79

Met The Shire, ´bruidskamer voor een vlinder´, wordt de verspreiding van plantenzaden ge-stimuleerd. Een aantal keer per jaar dwarrelen uit de staart van een vlieger diverse zaden naar beneden. Ze hechten zich aan het ruwe stenen oppervlak van het bouwsel. De muren laten de grafiek zien van de kwaliteitsontwik-keling van de baksteen.

THE SHIRERalph van Zon en Boudewijn Corstiaensen

80

Dit bouwsel heeft de vorm van de doorsnede van een huis. Een ´open´, gastvrij huis dat het landschap binnen laat komen. Het platte vlak is op diverse plaatsen omgevouwen en gaat over in twee banken en een tafel met een lamp erboven. ´s-Avonds gaat deze aan en verlicht het huisje van binnen alsof het wil zeggen: ´´Kom binnen!`` Er is ook ruimte om de fietsen droog te stallen.

THUIS8A Architecten, Robert Uijttewaal

81

Een groep grote stenen ligt langs de rivier, als een achter gebleven moment. Ze lijken een na-tuurlijk deel van de omgeving en eeuwenoud, totdat je dichterbij komt. Dan zie je dat elke steen een andere bijzondere structuur heeft. Namelijk die van de afdruk van hedendaagse plastic voedselverpakkingen, zoals voor pud-ding, vleeswaren, frisdrank of een vegaburger. Zijn dit de fossielen van de toekomst?

TOEKOMSTIGE FOSSIELENAntoinet Deurloo

82

Het nieuwe erf Toevlucht ligt op de plek waar de zomerdijk ooit is stukgeslagen door de rivier. Een groot gat in de dijk herinnert hier-aan. Vroeger legde men hier dan een ringdijk omheen. Toevlucht is gemaakt van ter plaatse gewonnen baggerslip en is perfect rond. Het is een minipolder en toevluchtsoord tegelijk. Toevlucht symboliseert daarmee de eeuwige strijd tegen het wassende water.

TOEVLUCHTGeert Schiks en Harry Derks

83

Een toren van twaalf meter hoog, gebouwd op het uiteinde van een krib, zal ongeveer negentig dagen per jaar als een mysterieuze sculptuur uit het water oprijzen. De andere dagen is de toren toegankelijk en biedt dan een geweldig uitzicht op het omringende landschap. Een referentie aan Mont Saint-Michel in Frankrijk.

TOUR ST. MICHELKarin van Rooij en Joris Veenman

84

Een tijdelijk verblijf voor een persoon, een huis met uitzicht. Het trappenhuis heeft een hoog en een laag gedeelte en refereert hiermee aan de wisselende waterstanden. Het geheel is gebouwd van een nieuwe baksteen, met een verdiept middengedeelte. De contravorm wordt gebruikt voor het dak.

TRAPPENHUISKrijnie Beyen

85

Aan de toegangsweg naar de steenfabriek Ro-druza en tegenover de verbinding van de Waal en Kaliwaal ligt een overdekte picknickplek van baksteen in een vorm die verwijst naar de tun-neloven van een steenfabriek.

TUN-LA.H. Roefs

86

Een kleine vierkante dijk beschermt een bakste-nen kamer. In de ruimte zijn alleen de muren en de lucht zichtbaar: je bent verzonken in het landschap. Bij hoogwater vormt het object een eiland met de contouren van een dak met daarnaast een boom. Zoals het zicht op de huizen langs de dijk.

TWEEMANSDIJKJoris Lipsch

87

Een trap als uitkijkpost en symbool voor het overstromende water en zwerftochten. ´Uit de klei getrokken´ staat voor emoties, kracht, zwerftochten en een hardwerkend leven. Deze naar boven taps toelopende trap, die omlaag getrokken weer wortelt in de bodem, kan op verschillende locaties worden geplaatst. Bij de overgang van water naar land, over een dijkweg of als brug over het water.

UIT DE KLEI GETROKKENAnja ter Waarbeek

88

Leven met én strijden tegen het water; de rivier geeft vruchtbare klei en neemt. Verschillende kleuren bakstenen verwijzen naar de verande-ringen van dit cultuurlandschap door de eeu-wen heen. De trapgevelvorm als zitelement is een knipoog naar de Nederlandse architectuur. Het land dat al altijd strijdt tegen het water.

UITZICHTAref Damee

89

Een observatiehut en een hedendaagse ode aan het bakstenen gewelf. De vorm, die ener-zijds doet denken aan een donut, anderzijds aan oer-Hollandse gatenkaas, staat met zijn poten in de huidige tijd én is geïnspireerd door architectonische vormen uit vervlogen tijden. Het licht valt binnen via de uitkijksleuven en kleinere, willekeurig geplaatste kijkgaten.

VIEWTUBENiall O’Donovan

90

Aan het eind van een loopbrug staat het witte gebouw, opgetrokken uit achthoekige bakste-nen, die door het stapelverband kleine vierkan-te lichtopeningen creëren. Van buiten ontstaat dus een heel levendig oppervlak, waarop het water, licht en het weer hun greep proberen te krijgen. Van binnen een serene rustplek.

VIII . VIIIPALIMPSEST ARCHITECTEN,

Kim Poorters en Bert van Meer

91

Als een toren van Babel staat deze taps toe-lopende berg van cilindervormige bloempot-ten in het landschap. Een veilig heenkomen voor mens, dier en plant. De mensen kunnen erin schuilen, vogels krijgen nestelplekken doordat in sommige potten een vliegopening is gemaakt. Muurplanten en mos bekleden deze bijzondere bakstenen. Het geheel wordt bijeengehouden met kalkmortel.

NESTELPLEK VOOR MENS, DIER EN PLANTHester Pilz

92

Deze beeldentuin krijgt na een seizoen een per-manente gedaante. Bezoekers nemen elke keer stenen mee om zich verder te verplaatsen langs de route. De ongebakken stenen die langs de route zijn opgestapeld, worden tot slot naar de fabriek gebracht en gebakken. Daarna worden ze terug geplaatst en vormt zich een perma-nente beeldentuin.

VOORLOPIGSophie Krier en Mara Skujeniece

93

Een lange strook is in verschillende richtingen gebogen en toont zo verschillende horizon-tale en verticale vlakken. Soms kort op elkaar gevouwen, soms enkele meters lang. Een bakstenen constructie slingerend als een me-anderende rivier door de lucht en tegelijkertijd verbonden met de aarde.

VOUWRaquel van Donselaar, Mario van Megen,

Anouk Pelzer, Cécile Raas en Evert-Jan Stoop

94

De naam van de rivier de ‘WAAL’ wordt uit-gevoerd in 5000 bakstenen. De letters staan zo dat er een speel-, zit-, lig, schuil-, klim- en uitkijkobject ontstaat. Dit object is gelokaliseerd op een grasveld ten westen van de steenfabriek Wienerberger, tussen het fietspad en de rivier.

WAA-LA.H. Roefs

95

Wie kent ze niet, de Bedriegertjes in park Rosendael nabij Arnhem. Dit demontabele - en dus verplaatsbare - tapijt van bakstenen toont echter een ander beeld. Het water dat door diverse openingen tussen de bakstenen als fonteinen wordt uitgespoten, laat in abstracte vorm het verloop van de verschillende rivieren zien. Echte Waterbrikken!

WATERBRIKKENChris Collaris

96

Het zwervend erf herbergt natuurlijk ook een huis, een oerhuis. Een kindertekening van de ontwerpster zelf diende als uitgangspunt. Een vierkant met daarop een driehoek als dak, mid-denin een deur en een paar raamopeningen. En natuurlijk een schoorsteen. Dit allemaal uitgevoerd in een houtconstructie, gevuld met riet en afgesmeerd met leem, in het perspec-tief van een kind.

x3xxJet van Brakel en Bert van Brakel

97

Een zeven meter hoge toren vertelt over de geschiedenis van Lingewaard. Hier zijn dorpen vergaan, mensen verdronken en bouwwerken verwoest. Deze toren van gebakken rivierslib vormt samen met de kleding van ´zij die niet meer terugkwamen´ nieuwe bouwsels.

xx Thea Schulz

98

Op de landtong tussen Waal en Pannerdensch kanaal, voorbij fort Pannerden, staat een be-scheiden tribune om het grootse en permanente spektakel van de splitsing van de Rijn in de Waal en het Pannerdensch kanaal te aanschouwen. Een inwendige constructie van trekstaven maakt dit bouwsel van baksteen mogelijk. Alsof er een hap uit een arena werd genomen.

ZET-LA.H. Roefs

99

Een stenen bank van zesendertig segmenten vormt de basis van ‘Zonnebank’. Vier van deze segmenten zijn donkerder van kleur en geven de windrichtingen aan. In het midden van de ronde bank steekt een vijf meter lange stift, die als zonnewijzer dient. Wanneer je telkens van segment naar segment opschuift, trekt het panoramisch zicht op de omgeving langs.

ZONNEBANKDAAD architecten

100

Deze observatiehut is een verwijzing naar de kleibulten die bij de steenfabrieken liggen tot ze wordenverwerkt. Na verloop van tijd over-woekert de natuur hen, zodat ze op opgeno-men worden in het landschap. Hier ontmoet de ´zwervende mens´ de ´zwervende klei´. Een verbeelding van de immer bewegende mens in een bijzonder dynamisch landschap.

ZWERFKLEIIngenieursbureau Oranjewoud, Arjan Somsen en Evert Verweij

2 meteR bOVen W.a.a.Lb. Schoeren » 12

amFibeatrix Zingerle, Roos Kalff en Jennifer de Jonge » 14

100 x 100anja middelkoop » 13

aRcHimeDeSmatthijs muller » 15

baK-Steenerno Langenberg » 20

bLaDeRDaKpaul peters » 22

beHinD tHe WaVe, iiimarlène Staals » 21

bLOem aan De WaaLeleonora Swart » 23

Hg001953marjorie Slooff » 44

HOLLanD HOOLiganS WiJ ZiJn aLLen KRaKeRSphilip ultee » 46

HieR Kun Je ZiJnmarieke blijleven en gitta nieuwenburg » 45

cOgnitieVe ScHuiLpLaatSanoniem » 28

De RegenbOOgJean Hendriks en Ruud Verstegen » 30

De bOVenpOORtStudio Springtij, marieke Droesen » 29

De SteenHOpenm.e. van der Linden » 31

KLeiDuiFDirk martin Lansink Dodero » 52

LanDScHapSKameRKrijnie beyen » 54

FieR HuiSJe(S)mario van megen en pleunie Franke » 36

aaRDe WateR LucHt en VuuRthomas gillet en Kobbe nouwens » 38

geZOnKenRemke cornelisse en Fieke Verschueren » 37

KOFFieKRuiSStudio bovenopdeberg, Linda pijnacker en Roeland troost » 53

KiJK Op De DiJKKrijnie beyen » 51

Het ZOnneWieLDerk den boer » 43

eRFHenk Slomp, marten bos

aRS aemuLa natuRaepaul van Hontem en Ria Roerdink » 16

atmeFRipRob van den broek en evelyn Derksen » 18

aLSJemenautJeroen Wismans » 17

bacK tO baSic Onno poiesz en Sabine alders » 19

caRaVanannemiek Jongenelen, Jo Sijen en Ri-Jeanne cuppens » 24

cHVp54cornelia van peenen » 26

caSa ambuLanta SecReta aDSpectu aVeSKenneth Veenenbos en nellianna van de baard » 25

cLaygROunDHoogte twee architecten, peter groot, martin-paul neys, Rudi Koster en cor tiemens » 27

in De OKSeL Van De KRibconnie de graaf, elianne in ´t Veld, Jan Selen en Ries de Keijzer » 48

KapeLRudy Jansen » 50

in gOeDe aaRDe VaLLenmathilde beekhuizen, anna brandsma, pieter de bruyn Kops en thijs de Zeeuw » 49

HuiS aan De DiJKmaarten Hindriks » 47

De tOngWessel cramwinckel en ine boeijen » 32

DRiJVenDe eRVenKarin ter Waarbeek » 34

Dig intO Deepalexander Herrebout, Rosie brader en Hans Ringoot » 33

ei-geWiJSSuus balthussen en merel Holleboom » 35

LOpeR Op De KRaanbRugJasper Hermans en Rolf Reichardt » 57

LingeRingRudy Jansen » 55

LabORe et Scientiaamy van Son » 58

LingeVuuRandreas Hetfeld en Wim Kol » 56

HaLSOVeRKOpmatthijs muller » 40

Het tunneLVeRbLiJFarnoud Schuurman en Hector garcia » 42

Hb iVHenk Dronkers en bert van Santen » 41

gOLFKaDeSb. Schoeren » 39

naaR De tORen-LabyRintHSylvia van Koningsbrugge » 66

numbeR 1Suus balthussen en merel Holleboom » 68

natuuRLiJK, natuuRLiJKaLiaS LeKKeR meanDeRenJeroen Wismans » 67

OmLiJSte Lagenburo Lubbers, thor Hendriks » 69

Q68Kim Streur » 74

ROOKFons Snelder » 76

ROeienD met De Riemen Die iK HebRia Franc » 75

SpeLOnKeLRolf Reichardt en Jasper Hermans » 77

tOeVLucHtgeert Schiks en Harry Derks » 82

tRappenHuiSKrijnie beyen » 84

tOuR St. micHeLKarin van Rooij en Joris Veenman » 83

tun-La.H. Roefs » 85

Viii.ViiiKim poorters en bert van meer » 90

ZOnnebanKDaaD architecten » 99

ZWeRFKeiingenieursbureau Oranjewoud, arjan Somsen en evert Verweij » 100

Zet-La.H. Roefs » 98

neSteLpLeK VOOR menS, DieR en pLantHester pilz » 91

VOuWRaquel van Donselaar, mario van megen, anouk pelzer, cécile Raas en evert-Jan Stoop » 93

VOORLOpigSophie Krier en mara Skujeniece » 92

xxthea Schulz » 97

mcmLiJos Smink » 61

mcD2Dick van den Heuvel » 60

mcmLixanna bakker » 62

maSKnelleke Wiersma » 59

Op aDemannett Fischer » 70

pLuim in Het LanDScHappieter van evert » 72

picKnicKRudy Jansen » 71

pOetiScHe pauZepLeKHester pilz » 73

StRanDen Op Het StRanDb. Schoeren » 78

tHuiS8a architecten, Robert uijttewaal » 80

tHe SHiReRalph van Zon en boudewijn corstiaensen » 79

tOeKOmStige FOSSieLenantoinet Deurloo » 81

tWeemanSDiJKJoris Lipsch » 86

uitZicHtaref Damee » 88

uitDeKLeigetROKKenanja ter Waarbeek » 87

VieWtubeniall O’Donovan » 89

Waa-La.H. Roefs » 94

WateRbRiKKenchris collaris » 95

x3xxJet van brakel en bert van brakel » 96

mOLeSD.e. van Woerden » 64

mmt001Kim de Regt » 63

muD Spa HOnDeRDmORgenmichel Heesen en ann-charlotte toes » 65

mD-1Dick van den Heuvel

WateRbeDDingebelina brethouwer en Sophie Hoorens van Heyningen »

107

naWOORD Honderdmorgen, Lingewaard, Fort Pannerden, zijn voor de deelnemers aan de idee-

ënprijsvraag met het thema ‘Zwervende Erven’ vertrouwde namen geworden. Bijna

honderd visioenen die zij hebben gemaakt, vragen nu om begrepen te worden. Een

op zichzelf al bijzonder samengestelde jury heeft dertien ideeën genomineerd om

tot realiteit gebracht te worden. De intentie van de uitschrijver van de prijsvraag

is om met vereende krachten dit juryadvies over te nemen en tot werkelijkheid te

maken. Dit houdt in dat medio 2010 het geheel in Lingewaard te zien zal zijn. Om

dit te bereiken zal er nog onwaarschijnlijk veel dienen te gebeuren.

Velen zullen allereerst werkelijk overtuigd moeten worden door de zeggingskracht

van de ideeën van de prijsvraagdeelnemers en de argumenten verwoord in het

juryverslag. Daarna zullen anderen dit verder moeten brengen en dit omzetten

naar handelingen die de kans van slagen vergroten. Het moet uiteindelijk de

moeite waard zijn om hier energie in te steken. De komende maanden zullen er om

spannen. Sympathie, betrokkenheid en hulp van mensen uit de directe omgeving

zijn daarbij onontbeerlijk. Volgend jaar zomer zal blijken of deze inzet verzilverd is

in een betekenisvolle route.

In de verdere toekomst liggen voorzichtige uitbreidingen van dit initiatief klaar

om ook de overzijde van de Rijn en Waal in het geheel te betrekken. Het zal van

de balans tussen de grote natuur en de culturele aanmatiging van enkele mensen

afhangen of daar een duurzame symbiose mogelijk is. Bestaat er een zichtbare

band tussen de bewoning en de grote rivieren die begint met het gebruik maken

van de klei voor de baksteen en zich ontwikkelt tot de liefdevolle koestering van de

karaktereigenschappen van het wezen Rijn en Waal? Het verblijven in de toekom-

stige Zwervende Erven kan hier een begin van het antwoord op geven. Hier kan

een romantische herinnering of een persoonlijke band ontstaan die zich versmelt

met een plek aan de rivier en zo betekenisvol wordt. De grootsheid van de rivier

en de natuur kan leiden tot poëtische herkenningen die zich vertalen in gedichten,

kunstwerken, architectuur en nog zo veel meer.

Wim Korvinus en Jan van IJzendoorn, stichting Honderdmorgen

108

appenDix

inRicHting Van

De LingeWaaRD

Wat is de meerwaarde van samenwerking tussen kunstenaars, zandwinbedrijven,

steenfabrieken en overheden?

Kunst is er om te ervaren. Een boekje als dit is leuk, maar haalt het niet bij de zin-

tuiglijke ervaring die kan ontstaan als de geselecteerde concepten werkelijk worden

gerealiseerd. En de meeste kans van slagen hiervoor is de ontwikkeling van kunst,

natuur, veiligheid en delfstoffenwinning te laten samengaan.

De ideeën, die in het kader van het initiatief van de stichting Honderdmorgen zijn

ingediend, geven een mooie indruk van wat er allemaal zou kunnen ontstaan. De

uitvoering is echter alleen mogelijk als rekening wordt gehouden met de be-

langen van eigenaren en de regelgeving rondom natuur en de rivierveiligheid.

Herinrichting van het rivierenlandschap waarbij extra capaciteit voor de rivier en

meer bijzondere natuur ontstaat, met zand- en kleiwinning als economische basis,

verschaft letterlijk de ruimte voor de noodzakelijke vernieuwing van uiterwaarden.

Kunst en voor de bewoners toegankelijke en te gebruiken uiterwaarden verschaf-

fen rivierprojecten het benodigde draagvlak. Een mooi rivierengebied maak je echt

alleen maar met elkaar.

Het is dan ook logisch dat de gemeente, zandwinners, de steenfabrikanten en

hopelijk nog een aantal overheden hun handen ineen slaan om te kijken hoe de

ideeën gerealiseerd kunnen worden. Het zal vooral door werk met werk maken

moeten gaan gebeuren. Dat is in het verleden immers ook gelukt. De bestaande na-

tuur in de uiterwaarden is de afgelopen eeuw vooral ontstaan doordat zandwinners

en steenfabrikanten delfstoffen wonnen. Hoewel dat in eerste instantie helemaal

niet de bedoeling was, zijn vooral de oudere winningslocaties groene juweeltjes in

de overwegend agrarisch gebruikte uiterwaarden geworden. Veel zandwinplassen

hebben bovendien een recreatiefunctie gekregen. Bijkomend voordeel is ook nog

dat door de winning er extra ruimte voor de rivier is ontstaan.

Een concreet voorbeeld voor de naaste toekomst is het project Huissensche

Waarden. In de Huissensche waarden is betonmortelbedrijf Basal in 2000 gestart

met een initiatief om rivierruimte, natuurontwikkeling en zandwinning te com-

bineren. Het gebied omvat de Huissensche Uiterwaard en de Angerensche en

Doornenburgsche Buitenpolder. Gemeente Lingewaard en provincie Gelderland

ondersteunen het project, dat bijdraagt aan de voorziening van primaire bouw-

grondstoffen in Gelderland. Het draagt ook wezenlijk bij aan de realisatie van

meervoudig ruimtegebruik, rivierverruiming en natuurontwikkeling.

Het initiatief is sinds juni 2006 onderdeel van het basispakket van de Planologische

Kernbeslissing Ruimte voor de Rivier (PKB), het pakket van maatregelen dat getrof-

fen wordt om de bergingscapaciteit van de rivieren te verhogen. De provincie

heeft centrale delen van de Huissensche Uiterwaard aangewezen als zoekgebied

voor grootschalige natuur en veiligheid. De reliëfrijke oeverzone in de noordpunt

is aangewezen als nieuwe natuur. Hier komen stroomdalgraslanden en andere

110

bloemrijke graslanden. Voor het noordelijk deel en de zuidelijke Doornenburgsche

Buitenpolder stelt het Gebiedsplan middelen beschikbaar voor enkele tientallen

hectaren agrarisch natuurbeheer met het accent op weidevogels. De vormgeving

van de plas is gebaseerd op oude rivierpatronen.

Samen met belanghebbenden uit het gebied worden de Huissensche Waarden

opnieuw ingericht. Dat kan alleen in goed overleg met alle betrokkenen. De herin-

richting dient zowel maatschappelijk als bedrijfsmatig op een verantwoorde wijze

uitgevoerd te worden. Hierbij is een economisch haalbare, zelfvoorzienende strate-

gie belangrijk, waarbij rivierverruiming, natuurontwikkeling én ruimtelijke kwaliteit

gerealiseerd worden met zandwinning als economische motor.”

Het project heeft binnen de PKB een rivierkundige taakstelling; deze dient voor 2015

gerealiseerd te zijn. Het zou prachtig zijn als de concepten, die nu geselecteerd zijn,

in deze periode gereed zouden komen. Als dat ook in de andere uiterwaarden van

de gemeente Lingewaard het geval is ontstaat een uniek gebied met een bijzondere

natuur én culturele waarde voor haar bewoners en bezoekers.

Frank Harbers, HSRO

111

112

Dit is een uitgave van Stichting

Hondermorgen in de aanloop naar

Hondermorgen 2010 – Zwervende

Erven. Deze uitgave werd mede

mogelijk gemaakt door HSRO en

Dyckerhoff Basal.

Met bijzondere dank aan Sarah van

Veldhuizen en Marjo Wiltingh, de

initiatiefnemers van Honderdmorgen

- Zwervende Erven

Redactie en eindredactie:

Sarah van Veldhuizen

Hermelinde van xanten

Beeldmateriaal:

Thea van den Heuvel (fotografie

jurering), inzenders prijsvraag,

Seth de Rooij (fotografie achterkant)

Grafisch ontwerp:

O.K. PARKING

www.ok-parking.nl

Drukwerk:

Rikken Print B.V.

Opdrachtgeverschap en

auteursrecht:

De inzenders van de prijsvraag die

niet door de jury verkozen zijn voor

Honderdmorgen 2010 – Zwervende

Erven, waarderen het vanzelfspre-

kend wanneer hun voorstellen

potentiële opdrachtgevers inspireren

kunst en architectuur te integreren

binnen een uitvoeringsproject. De

opdrachtgever moet zich echter

wel realiseren dat de inzending het

geestelijk eigendom blijft van de in-

zender. Dit betekent dat het voorstel

niet zomaar, zonder tussenkomst of

overleg met de kunstenaar, architect

of vormgever, gebruikt mag worden.

Stichting Honderdmorgen zorgt voor

het leggen van de eerste contacten.

Bestuur Stichting Honderdmorgen:

Matthieu Geurts, voorzitter

Bart Sommers, penningmeester

Betty de Jong-Windau, bestuurslid

Jury Honderdmorgen

2010 – Zwervende Erven:

Harry de Vries, voorzitter

Jaap Bremer, secretaris

Lodewijk Baljon, lid

Hans van de Ban, lid

John Körmeling, lid

Machteld Kors, lid

Wim T. Schippers, lid

Werkgroep Honderdmorgen

2010 - Zwervende Erven:

Sanne Bais

Ed van Eechoud

Wim Korvinus

Seth de Rooij

Sarah van Veldhuizen

Jan Visser

Marjo Wiltingh

Hermelinde van xanten

Jan van IJzendoorn

Uitgave:

Stichting Honderdmorgen

cOLOFOn