----

~---

HOLLAND 1883

RAMALHO ORTIGAO

HOLLAND 1883 (A HOLANDAj

In het jaar 1883 bracht de invloedrijke Portugese journalist Ramalho Ortigao een bezoek aan ons land en legde zijn indrukken vast in het boek A Holanda. welks karakteristieken in de vertaling uitstekend zijn weergegeven. In het voorbericht zegt Dr M. de Jong: "Het portret. dat in dit album van Hol­land wordt bewaard. moet wei de in­druk maken van het vergeeld conter­feitsel van een dierbaar bloedverwant. die wij met dilt gezicht niet hebben gekend. omdat wij toen zelf nog niet op de wereld waren. Maar de wezenlijke trekken zijn toch dezelfde gebleven." En elders: "A Holanda is een liefdesverklaring aan ons land. Op elk gebied dunkt de schrijver Holland het modeL waarnaar Portugal zich rich ten moet om te trachten ons welvaartspeil. onze intel­lectuele ontwikkeling te evenaren. Dwaze dingen. die ons eigen mogen zijn, worden met een vriendelijke, be­grijpende glimlach afgedaan: wat groot is en goed door het volle licht van zijn genegenheid beschenen."

Iedere N ederlander, die nieuwsgierig is naar wat een buitenlander over hem en zijn land te vert ellen heeft -- en zijn we dat eirrenlijk niet allemaal? -­leest dit intelligente en geestige boek met plezier uit.

N.B. Een uittreksel uit A Hobnda wordt op de Portugese scholen nog altijd gelezen.

* U I T G EVE R IJ

JACOB VAN CAMPEN

AMSTERDAM

Geb. F 5.90

HOLLAND 1883

Zo doorkruis ik langzaam in alle richtingen een volkomen

onontwarbare, ondoorgrondelijke stad.

Í1

RAMALHO ORTIGAO

HOLLAND 1883

UIT HET PORTUGEESDOOR DR M. DE JONG

UITGEVERIJ

JACOB VAN CAMPE N

AMSTERDAM

OORSPRONKELIJKE TITEL:

A HOLANDA

VOORBERICHT VAN DE VERTALER

Tot de duizenden buitenlanders, die, door de Amster-damse Wereldtentoonstelling aangetrokken, in 1883 eenbezoek . aan ons land hebben gebracht, heeft ook eenPortugees behoord, José Duarte Ramalho Ortigáo, diezich in de geschiedenis van de Portugese letteren eenblijvende plaats heeft verzekerd. En deze plaats, hetmoet terstond worden vermeld, heeft hij in hoge matete danken aan de vrucht van dat bezoek: het prachtigeboek over Holland, dat wij hierbij, meer dan een halveeeuw na zijn verschijnen, in Nederlandse vertaling hetlicht doen zien.

Ramalho Ortigáo, in 1836 te Oporto geboren, be-kleedde sinds 1868 de functie van Chef der Secretarievan de Koninklijke Academie van Wetenschappen teLissabon. Dit ambt heeft hij in October 1910 vrijwilligneergelegd: de vijfde van die maand was de Republiekuitgeroepen en Ramalho -- zoals hij gewoonlijk ge-noemd wordt ~ wenste niet in dienst te blijven van hetnieuwe regiem. Maar drie weken later werd hij benoemdtot lid van datzelfde genootschap, welks belangen hijtwee en veertig jaar behartigd had.

In het tweede jaar van de eerste Wereldoorlog ishij gestorven.

Toen Ramalho Ortigáo in 1883 ons land binnen-spoorde, was hij dus zeven en veertig jaar. Ook toenreeds was hij in Portugal een bekende persoonlijkheidals medewerker aan vele dagbladen en tijdschriften,

en bovenal, sinds 1871, als schrijver van As Farpascrónica mensal de politica, de letras e de costumes, een

VA

critisch maandblad, dat ongeveer zeventien jaar heeftbestaan.

„Farpas" zijn met linten versierde werpspiesjes, zoalsbij de stierengevechten worden gebruikt. Het beeldspreekt voor zich zelf: de Portugese stier moest wordengeprikkeld tot nieuw, fris leven op alle gebied, hygiëne,politiek, economie, kunst, ja nog veel meer.

En indien Ramalho al begonnen was met persiflageen ironie, weldra voelt hij, dat men er met afbraak alleenniet komen kan. Hij voelt zich gedrongen ook te zeggen,hoe het dan wèl moet. Om daartoe in staat te zin,werpt hij zich op de studie, maakt zijn hoofd tot eenlevende encyclopedie. Maar al neemt hij ook teveelhooi op zijn vork, al verraadt hij dikwijls de onvolmaakt-heid van zijn haastig vergaarde technische kennis opmenig terrein, al is hij ook, zoals een Portugese criticushet geformuleerd heeft, „een O.W-er in de wetenschap"— op sociaal gebied vooral bezat hij weloverwogendenkbeelden, die hun waarde voor zijn land ook nu nogniet verloren hebben. Door de Engelse liberalen en deFranse positivisten is hij voornamelijk beïnvloed. Poli-tieke problemen acht hij minder gewichtig dan sociale;van maatschappelijke hervormingen verwacht hij alleenheil. En de kunst is voor hem in de eerste plaats eenwerktuig in de handen van de man, die voor een recht

-vaardiger wereld strijdt.

Van deze gedachten vervuld en, om zo te zeggen,tussen het slingeren van twee „farpas" in, komt dezekrachtige, nobele figuur in het najaar van '83 naar onsland, en wel als correspondent van het Braziliaansedagblad Gazeta de Noticias, waarin hij wekelijks lite-raire kronieken en reisbeschrijvingen publiceert.

Ook de indrukken van zijn Hollandse reis verschönenzo in datzelfde jaar het eerst in Rio de Janeiro; in'85 in boekvorm te Lissabon onder de simpele titel AHolanda, Holland. Het succes is zeer groot.

Wanneer nu een Hollander A Holanda leest, kanhet niet anders, of hij moet wel eens glimlachen omde wijze, waarop deze Portugees ons ziet, om in-drukken en opmerkingen, die ons gezocht, overdreven,geflatteerd toeschijnen. Maar elk land is nu eenmaalanders voor de vreemdeling dan voor de vaste bewoner;de reiziger kijkt stellig wel eens door een wonderlijkgeslepen bril, maar vaker nog met frisser oog. Dikwijlsvat Ramalho het wezen, waar onze afgestompte blik aande verschijningsvormen hangen blijft.

A Holanda is een liefdesverklaring aan ons land.Voortdurend vergelijkt de schrijver Holland met zijnvaderland, en die, soms impliciete, vergelijking valt wel

-haast nergens ten gunste van Portugal uit. Op elk ge-bied dunkt hem Holland het model, waarnaar Portugalzich richten moet om te trachten ons welvaartspeil, onzeintellectuele ontwikkeling te evenaren. Dwaze dingen,die ons eigen mogen zijn, worden met een vriendelijke,begrijpende glimlach afgedaan; wat groot is en goed,door het volle licht van zijn genegenheid beschenen.Dit boek, het is duidelijk, is door deze volksopvoederbedoeld als een les voor het Portugese volk en zijnregeerders.

Heeft het dan zin, zulk een werk te vertalen voor eenpubliek, waarvoor het uiteraard door de schrijver nietwas bestemd? Geeft het geen aanleiding tot allerleimisverstand?

Ongetwijfeld. A Holanda is al drieënzestig jaaroud. In die tijd is er veel veranderd in ons vaderland.Het portret, dat in dit album van Holland wordt be-waard, moet wel de indruk maken van het vergeeldconterfeitsel van een dierbaar bloedverwant, die wij metdat gezicht niet hebben gekend, omdat wij toen zelf nogniet op de wereld waren. Maar de wezenlijke trekkenzijn toch dezelfde gebleven, en wat ons vreemd voor

-komt bij vergelijking met het heden, zullen wij juistaardig vinden om te zien, al glimlachen wij misschien

ook een beetje om die rare crinoline of die zotte bakke-baarden....

Meer nog: er zijn dwaze dingen in dit boek te vinden.Sommige beweringen over ons land, zijn bewoners,gewoonten en instellingen, kunnen niet vriendelijkerworden gequalificeerd. Dan heeft Ramalho zich iets opde mouw laten spelden of zijn journalistieke fantasie nietin bedwang weten te houden. Maar och, zulke passageszullen de Hollandse lezer juist amuseren. Hij weetwel beter, en de warme sympathie, die het gehele boekdoorgloeit, geeft zelfs de zonderlingste verzinsels decharme van dwaze kinderpraat.

Anders staat het intussen met het idee, dat de Hol-landse lezer zich over Portugal zal vormen. Hier iseen ernstige vermaning op haar plaats. En wij zoudenonrechtvaardig en ondankbaar zijn jegens de Portu-gees, die in dit boek zoveel liefde en bewondering voorons land heeft neergelegd, als wij die vermaning achter

-wege lieten.

A Holanda is, wij zeiden het reeds, een voort-durende vergelijking tussen Holland en Portugal. DeNederlandse lezer zal ongetwijfeld een conclusie trek-ken, die hem een gevoel van superioriteit zal geven enmisschien zelfs een zekere minachting voor dat „achter

-ljke" geboorteland van Ramalho Ortigáo. En Ramalhohad bovendien gelijk. Het Portugal uit de tachtiger jarenwas op velerlei gebied de mindere van het Holland uitdie tijd.

Maar, zoals Ramalho zelf ergens heeft gezegd:„Alleen die landen gaan ten onder door de stilstand

van hun geestelijk leven, waar men geen onderstroomaantreft van oppositionele ideeën, die langzaamaan hetbestaande in de wortel aantast en zo de stuwkrachtvormt, die naar de toekomst drijft."

Ook in Portugal was een krachtige stroming, diezuiveren wilde en verbeteren; er was een felle strijd

10

tegen allerlei misstanden, een strijd, waartoe juist AHolanda een bijdrage heeft gevormd.

Het resultaat is, dat wij ons geen oordeel mogenaanmatigen over het Portugal van heden, gebaseerd opdit boek van toen: in zeer veel opzichten is dat prachtige,te weinig bekende land in onze eeuw vooruitgegaan.

Een boek over Holland voor Hollandse lezers tevertalen — het zou geen zin hebben, als dat boek eenBaedeker was. Maar Ramalho's meesterwerk, een voorPortugal bestemde les, schenkt . zijn kostelijke lering deleermeester Holland terug. Ook ons stelt dit boek, inmenig opzicht, de hoge eis van het ideaal.

De vertaling, die wij hier de lezer bieden, preten-deert geen wetenschappelijke volledigheid. Wij hebbendeze moeten opofferen aan ons verlangen, dit boek,waarin zoveel te genieten valt, ook voor de heden

-daagse Nederlandse lezer genietbaar te maken. Zohebben wij niet alleen vele historische beschouwingenbekort of zelfs geschrapt, maar ook overal, waar de tekstin een verouderde reisgids dreigde te ontaarden, nietgeaarzeld er het mes in te zetten. Dorre opsommingenzijn weggelaten, evenals enkele citaten, uitweidingenover Portugese toestanden, voor zover zij in de gedachte

-gang konden worden gemist, en verder allerlei herha-lingen en wijdlopigheden. Men vergete niet, dat A

Holanda oorspronkel ijk als wekelijks krantenpraatjeverschenen is!

11

I

INLEIDING

Holland is in de historie tot een nationale staatgeworden, toen Portugal, na reeds vier eeuwen tehebben bestaan, zijn veelomvattende, roemrijke rol inhet drama der Renaissance juist had uitgespeeld.

Tot de zestiende eeuw was Holland voor ons slechtseen duister moeras, een tweeslachtige streek, nu eenswater, dan weer land; een kluitje in nevelen gehuldemodder, op gezette tijden door de Noordzeestormenomgewoeld, en bewoond door een geheimzinnig, van deGoden verlaten ras, dat reeds de verbazing van Cae-sars soldaten had opgewekt, die in Rome verhaaldenvan dat rampzalig, beklagenswaardig volk, op drijvende,dobberende aanslibsels gezeten en tot nimmer eindi-gende strijd tegen de toorn des hemels en het woedender wateren gedoemd.

Eerst moest Philips II dat land het Katholicisme ende Inquisitie willen opdringen, voordat Holland zijnintrede in de historie zou doen en de mensheid daarbijeen nieuw recht, een nieuwe moraal zou schenken: hetrecht van elk individu op onschendbare gewetens-vrijheid.

In hetzelfde jaar, 1581, waarin Philips II zich totkoning van Portugal liet uitroepen, verklaarden de Ver-enigde Provinciën zich op plechtige wijze onafhankelijken herriepen voor eeuwig haar eed van trouw aan deKatholieke Koningen.

Een, van de dingen, die mij naar Holland hebbengevoerd is mijn begeerte, door het voorbeeld van eenklein, heldhaftig volk mijn eerbied voor nederige deug-

13

den en mijn liefde voor de eenvoudige zaken des levenste vergroten, als het beste middel tegen de neurosenvan ons eigen volk.

Nu ik de eerste bladzijden van dit boek zit te schrijvenop een studentenkamertje van een gulden per dag, indit gastvrije Holland, dat zovele Portugezen, in hunarme vaderland vervolgd en beschimpt, als een wijk-plaats voor hun gedachten en hun arbeid hebben helpengrondvesten, nu is het mijn enige wens, hen, die mijdierbaar zijn, in mijn innige ontroering te laten delen.

Ik zal mij niet bezig houden met de vraag, of het eenklein, zwak en slecht geregeerd land mogelijk warekracht te putten uit de vergelijking met een nog kleinerlandje, waarmede het een zekere culturele en maritiemeverwantschap heeft, een landje, waaraan in wereld-handel en wereldscheepvaart een gelijke rol is toebe-deeld, en dat in werken en streven, in welvaart enbeschaving een krachtig evenwicht weet te bewaren.

Ik ben naar Holland gekomen zonder enige voor-opgezette theorie betreffende een dergelijk onderwerp.Ik ben hier noch als philosoof, noch als politicus, maareenvoudig als kunstenaar en als student.

Te herhalen, dat'Holland veel wijzer wordt geregeerddan Portugal schijnt mij nutteloos toe. Eén oorzaak isvoldoende om dit verschil te verklaren: de dijk.

Een spreekwoord zegt: „God heeft de wereld gescha-pen, maar de Hollanders Holland." Deze uitspraak, dievan een typisch-Zuidelijke aanmatiging schijnt, is slechtsde letterlijke uitdrukking van een simpel geologisch feit.

Alle andere Europese volkeren hebben hun grond-gebied aan vroegere bezitters ontnomen. Holland alleenheeft zijn bodem zelf geschapen. En met de bodem hetklimaat. In de tijd van Strabo zeide men, dat mengeheel Holland kon doorreizen door van de ene boomop de andere te springen zonder een voet op de grondte zetten. De rivieren traden regelmatig buiten haaroevers. De temperatuur was even laag als in Noor-

14

wegen. Onafgebroken regens en dichte nevelen ver-duisterden het daglicht, dat niet meer dan vier uurscheen.

De stoutste literaire verbeelding zou geen beeld-spraak kunnen vinden, zo fantastisch als de werkelijk-heid van de d i j k om de onvergelijkelijke hardnekkig-heid en onovertroffen durf van het Hollandse volkonder woorden te brengen.

Hier moet men zijn, in dit „holle land", drie meterbeneden de zeespiegel, men moet 's nachts eens eenhalf uurtje langs de dijk gaan wandelen in de diepestilte van dit stille land, en dan, aan de andere kant,de golven vier meter boven zijn hoofd horen klotsen,om plotseling, met een huivering van onuitsprekelijkeangst, te beseffen wat stoutmoedigheid tot stand vermagte brengen.

Achter de dijk slaat de geduchte watermassa van dezee met woedende stoten tegen de muur, welgerichtestoten als van een bijl, die bij elke slag het hout eenvezel verder scheurt. Men heeft berekend, dat de geheledijk elke vier jaar moet worden vernieuwd. En binnendie dijk leeft een geheel volk in vertrouwen op zijneigen werk en in vertrouwen op hen, die het heeftopgedragen daarover te waken.

Men schat op ongeveer 35 millioen het bedrag, dataan waterkeringen tussen Dollard en Schelde is uitge-geven. De werken, die op het ogenblik in uitvoeringzijn of geprojecteerd, zijn even omvangrijk als de reedsvoltooide. Men taxeert ze op vele millioenen, die deHollanders door arbeid en spaarzaamheid zullen wetenop te brengen. Een nauwkeurige studie van deze plannenvormt de beste opleiding tot waterbouwkundige, die menter wereld genieten kan.

De prestaties der Hollandse ingenieurs worden voor-namelijk gekenmerkt door een ontzagwekkende verme-telheid van ontwerp, gepaard aan de meest scrupu-

15

leuze omzichtigheid en nauwkeurigheid bij de uitvoe-ring.

De top van de Hollandse hiërarchie is de „Water-staat."

Overal ter wereld legt een volk zich op een gegevenuur ter ruste. Holland alleen slaapt nooit geheel: ombeurten betrekt het volk de wacht op de dijken. Hetsluit nooit meer dan één oog. En bij het minste alarmverrijst het geheel.

De eerste invloed van de dijk bespeurt men in eenkrachtige geest van samenwerking, op saamhorigheids-gevoel gebaseerd. De dijk bindt alle Hollanders tezamen, zoals het touw de Alpinisten, die de gletschersbestijgen boven de afgronden van de Mont-Blanc.

De tweede invloed van de dijk ligt in de ernst, waar-toe bier elke politieke machtsdelegatie gehouden is.

Om de verantwoordelijkheid voor het bestuur overHolland op zich te nemen, is in de eerste plaats tech-nische ontwikkeling vereist. En in de tweede plaatsmoet men die karaktereigenschappen bezitten, die eendeugdelijke waarborg vormen voor een volkomen toe-gewijde, intelligente ambtsvervulling.

De elders bij parlementaire kuiperijen zo gemakkelijketriomf van woordenrijke middelmatigheid over werke-lijke bekwaamheid, behoort in Holland tot de onmoge-lijkheden. De regeringsvorm op zich zelf is er vanondergeschikt belang, de openbare mening houdt erzich niet mee bezig. Nodig is alleen, dat wie het landregeert, tot welke partij hij ook mag behoren, technischonderlegd is en rijk aan burgerdeugd.

Vanuit dit gezichtspunt kiest het volk zijn vertegen-woordigers. Eén enkele vraag interesseert het Hollandsevolk ten aanzien van zijn regeerders: hun verstandelijkeen morele capaciteit. in één woord, hun competentie.

Geen ijdele woordenvloed vermag de Hollandsekiezer van deze enige zorg af te brengen. De politici

16

weten dat. Dus ontbreken in de Kamers het redenaars-gestoelte en de redenaars zelf. Niemand houdt, wat men

noemt, een fraaie redevoering. Ieder zegt van zijn eigenplaats af wat hij te zeggen heeft, eenvoudig, nauwkeurigen snel. Dikwijls beperkt men zich tot vragen en ant-woorden. Het land trekt zijn conclusies.

Als een Kamerlid het zou wagen de staatszaken tebehartigen door op te staan en met de hand op het harten de ogen ten hemel uit te roepen: „Mijnheer de Voor-zitter, moge mijn zwakke stem onder deze gewijde ge-welven...", dan zou hij ogenblikkelijk solide wordengebonden en naar het gekkenhuis gestuurd. En de dijkalleen is voldoende om al deze heilzame gevolgen teweeg te brengen. De dijk plaatst de Hollander voorde onvermijdelijke keuze verstandig te zijn of de ver-drinkingsdood te sterven.

Over ons echter waait de zoele wind der zorgeloos-heid in de altijd vriendelijke, altijd welgezinde natuur,die ons omringt. En welke verwachtingen wij ook vande paedagogie mogen koesteren, de opvoeding zelf iseen gevolg veeleer dan een oorzaak. De mensen immerszijn toch ook maar uit de aarde gesproten ~ zo goedals een bescheiden spercieboon!

17

II

EERSTE KENNISMAKING

Van geen enkel land is zoveel goeds en zoveel kwaadsgezegd als van Holland. Wie het bezocht hebben,spreken elkander volkomen tegen. Acht en veertig uurna mijn aankomst in Amsterdam had ik reeds ingezien,dat Holland al het goeds en al het kwaads, dat menerover geschreven heeft, verdient. En persoonlijk was ikhet volkomen eens met de gunstige opinie.., en evenvolkomen met de ongunstige.

Ik arriveer tegen één uur op een Zondagmiddag inAugustus 1883. Ik kom uit Duitsland en heb de nachtin de trein doorgebracht. In de vochtige ochtendkoelterijd ik door de wijde velden van Arnhem, Hollands

19

botanisch paradijs. Aan alle Hollandse stations, van degrens tot de polders, die de buitenwijken van Amster-dam met een zee van groen overstromen, wordt de treinbestormd door hele families, mannen, vrouwen en kin-deren, die van hun vrije dag profiteren om cfe Tentoon

-stelling in de hoofdstad te bezoeken.In een bepaalde streek, tussen Arnhem en Utrecht,

dragen alle dames grote ruikers. Verlangend zoek ikdaarin naar tulpen. Maar wij zijn niet in de tulpentijden de boeketten, keurig opgemaakt in geschulpt papier,bestaan hoofdzakelijk uit rozen en reseda's.

Rustig staan de landlieden naar ons te kijken naastde groene heggen of geverfd houten hekken van hunboerderij. Zij hebben niets om handen, zij zien er pasgeschoren uit. Zij dragen hoge, grof-linnen boorden,hun jassen hebben een Zondagse borstel-beurt gehad,en met de pijp in de mond, de handen in de drie-hoekige zak van hun klepbroek, staan zij daar met hundeftige nieuwe petten kaarsrecht hoog op het hoofd.

De menigte, op zijn paasbest uitgedost, in familie-groepjes bij de portieren opeengepakt, geeft aan de dagen het landschap de opgewekte, vriendelijke stemmingvan een burgerlijk feest. Verdwenen zijn de militaireuniformen van het Pruisisch spoorwegpersoneel. DeHollandse stationsbeambte onderscheidt men slechtsaan een gegalonneerde pet, die hij direct weer afzet,zodra hij zijn ambtsbezigheden heeft vervuld. En terwijlhet treinpersoneel de nieuwe passagiers in de wagonshelpt, vervangen de stationsbeambten, aan de ingangvan de lege wachtkamers, hun dienstpet door eendeftige hoge hoed, die zij eerst onder de mouw van hunlange jas hebben gladgestreken.

De wagons sluiten precies aan tegen het perron,waaronder zij hun wielen verbergen, zodat men gelijk-vloers in- en uit kan stappen zonder geklim, wat zelager en bescheidener doet lijken en ze iets bekoorlijk

-landelijks geeft.

20

De Hollandse passagiers, die zich in mijn coupé nes-telen, brengen er een verkwikkend gevoel van helder.

-heid in mee, een vage lucht van zeep en baden, metde bloemengeur vermengd.

Beschaamd voel ik mij smeriger, ongeschorener, stof-figer en bezweter dan onder mijn reisgenoten van devorige nacht.

Mijn voorraad schoon linnengoed is helaas opgeraakttijdens mijn reisje langs de Rijn. Zo kom ik, o schande,het frisse Holland binnen met een waszak vuil goed inde hand. Maar de gedachte aan mijn grote koffer, dieik veertien dagen tevoren als ijlgoed rechtstreeks uitParijs naar Amsterdam heb verzonden, lacht mij toe:bij mijn aankomst zal ik die aan het station vinden.In gedachten stel ik mijn programma op: ik zet mijnkoffer in een aapje, en vóór ik iets anders doe, rijd ikin volle draf naar het Braziliaanse Consulaat, waarbrieven van mijn familie op mij liggen te wachten. Dannaar het Amstel-Hotel, mij helemaal opfrissen, eersteen lekker lauw bad met zeep, dan een koude douche.Dan een licht déjeuner: bouillon, twee gekookte eieren,een kopje thee zonder melk, een sigaartje. En dan —op stap! zo was mijn gezellig plannetje.

Maar nu de harde werkelijkheid.Mijn koffer staat niet aan het Rijnspoor, waarschijn-

lijk is hij aan het Centraal-Station. Dus ga ik met eenrijtuig naar het Centraal- Station. De bagagedépótszijn gesloten. De bagagedépóts van het Centraal-Stationsluiten 's Zondags om twaalf uur. Verdraaid nog toe!

Dan maar naar het Braziliaanse Consulaat: Consu-laat gesloten! Naar de kanselarij van het Consulaat:kanselarij gesloten! Ik wil weten, of er ergens brievenvoor mij zijn, en door middel van gebarentaal probeerik mijn bedoelingen duidelijk te maken aan de dienst-bode van de consul en aan die van de kanselier.Onmogelijk elkaar iets aan het verstand te brengen.Ik zet mijn pogingen een tijdje voort, met ijselijke

21

grimassen, krankzinnige gebaren, zenuwachtig en razendvingergewijs. De dienstmeisjes schreeuwen, de koetsierschreeuwt, ik schreeuw. Vergeefse moeite!

Als ik alle hoop heb opgegeven, besluit ik maar naarmijn hotel te gaan. Al ben ik nog zo verlegen om mijncorrespondentie en mijn linnengoed, ik kan toch on-mogelijk vier en twintig uur op straat blijven staanwachten.

In het Amstel-Hotel is geen kamer onbezet. Ik ganaar Brack's Doelen Hotel: ook alles vol. Achtereen

-volgens rijd ik naar Krasnapolsky, Hotel Suisse, Hoteldu Café Francais, Hotel de Munt. Nergens een kamerte krijgen. En zo zwerf ik na drie uur nog in de Am-sterdamse straten rond met een koetsier, die even nijdigschijnt als ik, en die ik bij tijd en wijle de verschrikke-lijkste verwensingen naar het hoofd slinger, waarovermijn rijke moedertaal beschikt.

Hij van zijn kant zegt ook wat tegen mij, maar in hetHollands, er komt het woord „meneer" bij te pas.

Ik vind hem hoogst onbeschoft.Uit de electrisch geladen hemel valt een verstikkende

hitte op mij neer, een echt Noordelijke hitte, grijs enloodzwaar, duizend maal drukkender dan onze blauwe,doorzichtige zomerwarmte.

Een oorverdovend klokgelui, alle uren en alle kwar-tieren op de maat van een menuet, vervult mijn orenen mijn gedachten met een verschrikkelijk gedreun. Mijncoupé'tje rijdt stapvoets door een dichte menigte, voor-namelijk boerenpummels met hoge hoeden en oorbellen,die arm in arm wandelen. Zo doorkruis ik langzaam inalle richtingen een volkomen onontwarbare, ondoor-grondelijke stad.

In alle andere plaatsen, die ik gezien heb, vindt menóf geen enkele rivier — wat veel narigheid met drenke-lingen bespaart --- of er is er één, die om of langs destad stroomt of in één richting er door heen, en alsoriënteringsmiddel en afstandsmeter de vreemdeling

22

goede diensten bewijst. Maar stelt U nu eens voor:in Amsterdam krijgt men de indruk, dat er wel dertigrivieren zijn, die rechthoekig gesneden worden doordertig andere, deze weer schuins door andere, die weerdoor andere, enzovoorts! Amsterdam bestaat namelijkuit zeventig grachten en negentig eilanden, door drie-honderd bruggen met elkander verbonden! Meer behoefik U niet te zeggen... Het is een waterlabyrinth, eenenorm spinneweb, waarbij de draden van water zijn,een monsterachtig visnet met straten bij wijze van ma-zen, dat aan palen vastzit en over het zeevlak is uit-gespreid. Kortom... iets afgrijselijks!

Af en toe zie ik door het portier en bijna er tegenaan mensen naar mij kijken, op banken gezeten, diegeruisloos voortbewegen en in dezelfde richting gaanals ik. Het is een stoomboot, die dezelfde weg volgt,en, wat meer is, op hetzelfde niveau als mijnrijtuig. Deze onwaarschijnlijke bijzonderheid is namelijktypisch Amsterdams. Elders ter wereld zijn ook grach-ten, er zijn er in Venetië, in Antwerpen waren er noghet vorig jaar. Maar overal is de gracht een uitholling;de straat heeft een muur en vormt een kade, men gaateen paar treden af om aan boord van een schip te gaan.In Amsterdam niets van dat alles. Als men op eenplein iemand blinddoekt en een gegeven kant uitstuurt,dan denkt hij even later dat hij nog in een straat loopt

mis hoor, hij loopt op een schip!Langs een gracht, die, naar ik later hoor, het Rokin

heet, zie ik het volgende onmogelijke toneel: een grote,brede, platte schuit, net een enorme dode zeetong, vaartover het water, voortgeboomd door een man. Bijna tegenhet wiel van mijn rijtuig aan, valt die man plat op zijnbuik en verdwijnt met zijn schuit onder het asfalt, waar-over ik rustig verder rol met mijn zak vuil goed, mijnongeschoren baard en het stof van de Pruisische wegen.

Bij elk nieuw hotel, waar wij stoppen om een nieuweweigering in ontvangst te nemen, blijft een golf uit de

23

mensenzee stil staan, om naar het gevalletje te kijken.De mannen, met hun oorbellen en hoge hoed, hun zwartzijden, twee maal om de hals geslagen doeken en hunkaáskleurige gezichten, wijzen naar mij met vingerszo dik als een stevige stok. En de meiden lachen. Ikvoel lust in mij opkomen ze allemaal af te rossen. Zo'nzootje zuivelproducten!

In de nauwe straten, die wij inrijden, schijnen al diehoge, smalle, donkere huizen met hun puntgeveltjes weldronken te zijn en van zatheid om te vallen.

Die huizen alleen zouden in staat zijn mij aan hetlachen te maken ondanks mijn miserabele stemming.

Sommige struikelen naar voren, alsof zij op hungezicht willen vallen. Andere staan kaarsrecht, naarachteren gespannen uit pure koppigheid. Er zijn er, diekrom staan, alsof zij in het achtertuintje wilden gaanzitten. Er zijn er ook bij paren, gearmd tegen elkaarsschouder geleund, of zij zo. willen gaan staan slapen.Zelfs zijn er, die bezig zijn naar de overkant te rollen.

Op sommige plaatsen gaat de brug, waarover ik juistzal gaan rijden, door onzichtbare handen geheimzinnigbewogen, plotseling omhoog, alsof zij van haar pijlerswerd losgemaakt. Zij komt loodrecht op de grond testaan en verspert mij de weg, terwijl een stoombootvoor mij langs vaart. In een halve minuut is de bruggeruisloos opgehaald en weer neergelaten, alsof de helezaak van watten was. Mijn rijtuig gaat verder; de stoom

-boot maakt een bocht en slaat een andere straat in,half water, half asfalt, met lindebomen langs de kant enin de verte een of ander monumentaal gebouw.

Bij vele huizen vormt het trottoir een soort overloopjetussen twee trapjes., Een daarvan gaat drie of vier tredennaar boven tot de eerste verdieping, het andere naarbeneden tot een sousterrain, waarvan de deur en deramen uitkomen op een kuil, die tussen het huis en destraat is uitgegraven. In deze tweede stad, deze riolen -stad, die onder het niveau van aarde en water ligt,

24

krioelt een wereldje van mollen, waaruit een warme,rumoerige adem naar boven stijgt.

Bij tijd en wijle zie ik in een open ruimte tussenschoorstenen en gevelspitsen kerktorens opdoemen. Zijzijn van zo uiteenlopende vorm, dat het onmogelijk isuit deze architectonische symptomen te concluderen,welke godsdienst in de stad van deze torens het meestbeleden wordt. Sommige zijn in Jezuieten-stijl opgetrok-ken, andere vertonen de spitsboogstijl van moderneProtestantse bedehuizen. Maar naast deze twee bekendetypen ziet men een bonte verscheidenheid van werkelijkfantastische torens, die iets hebben van een kathedraal,van een hutje, een kasteel en een minaret, en die doendenken aan het leenstelsel, aan Voor-Indië, Tartarijeen de belvédères uit de Minho 1 ), maar die geengedachte oproepen aan welke God ook, tenminste nietaan een van de drie- of vierhonderd, waarvan ik eenmin of meer volledig begrip heb verworven.

Heel deze opeenstapeling van buitenissige, onver-wachte, nooit-aanschouwde zaken, die als een wervel-wind mijn ogen voorbijstormen en waarvan ik uit mijnrijtuig even een glimpje opvang, geeft mij de pijnlijke,benauwende, smartelijke gewaarwording van een einde-loze nachtmerrie. En als ik nog een klein beetje ver

-langen over had om iets anders te begeren dan eenkamer en een bad, dan zou ik wensen.., wakker teworden.

Weer stopt mijn rijtuig — nog een hotel waarschijn-lijk. Maar ik heb de moed niet meer om me uit hetraampje te buigen en weer een portier om kamers tevragen. Driemaal moet men „Meneer! Meneer! Meneer!"tegen mij roepen en mij aan de arm trekken vóór ikbesluiten kan uit te stappen. „Meneer!"Altijd „Meneer!"

1 ) Provincie van Portugal, ten N. van Oporto, en een van deschilderachtigste streken van het land.

25

Gerechte Hemel, wat werkt dat op mijn zenuwen, datplatte, ordinaire, afgrijselijke woord: „Meneer!"

Alle zelfstandige naamwoorden hebben een klank,die aan een zekere kleur en vorm beantwoordt. „Sau-dade" 1 ) bijvoorbeeld, is een blauw woord; „rancor" 2 )

is rood. Maar „meneer" heeft een vieze, scherpe vlekken-kleur. Er zijn woorden, die lopen, kruipen of vliegen.Wanneer men zijn aandacht op een woord concen-treert, dan krijgt dit niet alleen een vorm, maar zelfseen soort leven. „Meneer" doet mij denken aan eenklein ongedierte, zo iets als een luis, maar het heeftschilden als een krekel, het is foeilelijk, met drie staartjesen drie oogjes. Het scheidt een vieze lucht af als eenwans, maar het loopt zo kwiek en geniepig als eenkakkerlak.

„Meneer"...... ba!Ten slotte stap ik uit, tegen mijn zin, bijna met

geweld. Ik zou maar liefst uit wrok in mijn rijtuig blijvenzitten mokken, nijdig en ongenaakbaar als Diogenes inzijn tonnetje: een knoestige stok naast mij, twee lantaren-tjes in plaats van één --- de twee lichtjes van het koetsje--- altijd aangestoken, een riem papier en een flesinkt tot mijn beschikking. En dan van dit barbaren~land uit het Noorden geen stukje heel laten, het ver

-brijzelen met de slagen van een geestig-geleerde Latijnsesatire, het in mootjes snijden met het scherp van mijnkostelijke-gemene feuilletons!

Een land, waar geen hotelkamer vrij is! Een land metgesloten consulaten! Een land, waar je koffers tot devolgende dag worden vastgehouden! Een land, waarhet zomer is, en Zondag! Geef mij de stevige stok vanJuvenalis! Aristophanes' zwiepende zweep!

Niet zonder moeite reken ik af met mijn koetsier: viergulden voor een rit van vier uur, acht frank, zestien

a) Een soort melancholie.2 ) Wrok.

26

„tostóes” 1 ), zestienhonderd realen plus tweehonderdrealen fooi. En dat alles verdwijnt in de kromme, heb-zuchtige vingers van die Jood, wiens voorvaderen mis-schien wel door Koning Emanuel uit Lissabon verdrevenzijn!

Intussen sta ik in het Hotel Rondeel.Een knecht gaat mij voor met mijn waszak en mijn

plaid en brengt mij naar een kamer op de derde ver-dieping. Het bed moet nog gemaakt worden, afgebrandelucifers en cigarettenpeukjes liggen over de vloer, deramen zijn dicht. Een heiligdom, waar nog de lauwelucht hangt van de lijfelijke aanwezigheid van een edelSpaans tourist, trots op zijn hoge adel en prachtigelucifershoutjes.

Is dit nu dat keurig-nette Holland, dat met de roepvan zijn helderheid de wereld als met de doordringendegeur van blauwe, dauw-beparelde leliën vervult?

Maar dit is niet beter dan Spanje of Italië! Dit isprecies het zwetende Sevilla of het vlooienrijke Napels!

Voor de leus was ik mijn gezicht af: ik kan net hetpuntje van mijn neus in een waskom zo groot als eenschoteltje steken, want een badkamer bezit het hotelniet. En zo ga ik dan maar naar beneden naar de tabled'hôte van half zes.

Honderd zestig gasten aan tafel. Het hotel, net alsalle andere in Amsterdam, is geheel bezet.

Ik kom te zitten tussen een Française en haar man.De Fransman heeft vuurrode handen en een vuurrood

gezicht, akelig om te zien. Het schijnt, dat hij er lastvan heeft; hij doopt tenmiste de punt van zijn servetin het ijs en bet daarmee de vurigste plekken.

Zij is een van die eenvoudige Parijse burgervrouwtjes,altijd in de weer, actief en gewiekst, gewend met deklanten van haar man om te springen en zijn zaakje

i) Geldstukje van 100 realen, tegenwoordig 10 centavos.

27

vooruit te brengen. Een vriendelijk vrouwtje trouwens,zoals al haars gelijken, babbelachtig, een beetje snoep-graag en, dat spreekt vanzelf — met haar neusje in delucht.

Bij het eerste voorwendsel beginnen wij een praatje,dat wil zeggen, al direct na de soep!

„Voudriez-vous me permettre, Madame, de verser survotre poisson un peu plus de sauce, dite hollandaisedans nos pays?... Là!"

„Je vous remercie infiniment, Monsieur, vous êtesbien aimable."

En daar bleef het niet bij. Toen wij aan de eend-met-pruimen waren, vertelde zij mij in vertrouwen, dat hethotel een rovershol was.

,,U moet weten", legde zij uit, „dat mijn man en ikop coupons Lubin reizen. Nou, het is toch geen schandeop coupons Lubin te reizen? Het is goedkoper, en dereis blijft hetzelfde. Maar in de hotels kijken ze zo'nbeetje neer op de houders van die coupons. U begrijpt,dat me dat volkomen koud laat. U snapt, dat ik nietnaar Holland gekomen ben om die Maitre d'hôtel daarte laten denken, dat ik Barones Rothschild ben. Maarstel U eens voor, toen wij vanochtend de rekening vroe-gen, wilden zij ons een maaltijd afzetten en ons eenhele dag laten betalen zonder ons een diner te geven.Maar daar loop ik niet in! Die maitre d'hôtel mag vanme denken wat hij wil, dat laat me koud, maar hij zalweten, dat ik niet gek ben. En weet U, wat ik hebgedaan? Ik ben gaan reclameren op het Franse Consu-laat. Monsieur de Saint-Foix is in eigen persoon hiergeweest en heeft geëist, dat ze me een diner gaven zonderbijbetaling. Stel je ook eens voor! Monsieur de Saint-Foix gaf mij volkomen gelijk. En hij bedankte me nogvoor het vertrouwen, dat ik in hem gesteld had alsvertegenwoordiger van de Republiek. En hij zei, datals alle vrouwen zo waren als ik, er al lang op de wereldgeen afzetters van hotelhouders meer zouden zijn. Dat

28

wil ik best geloven!"Ik wees op haar man en zei: „Die hoteldiners met al

hun scherpe sausjes zijn voor Uw man anders helemaalniet goed met de huidaandoening waaraan hij schijntte lij den."

„Huidaandoening!" riep mijn buurman een beetjebeledigd uit. „Ik heb helemaal geen huidaandoening;het enige, wat ik heb gehad, dat waren muggen van-nacht. Je kunt wel zien, dat U pas bent aangekomenen hier nog niet geslapen hebt! Die vuile grachten hierzijn een ontzettend broeinest voor muskieten. Als hetlicht op gaat, vliegen er hele zwermen van alle denk-bare soorten de kamers binnen. Er zijn er bij met langepoten, ze gaan zitten als spinnen met drie étages en opelke verdieping spelen zij op een soort contrabas. Enwat dat gebroed voor het mensdom betekent, dat kuntU hier in al zijn afgrijselijkheid aanschouwen!"

En hij liet mij zijn gezwollen handen en polsen kijken,vol rode, pijnlijke blaren, alsof zij bevroren waren bijhevige kou.

Mooi zo! Die attractie ontbrak Holland nog maar!Door de mensen word je er gevild en de muggen zuigener je uit. Nu weet ik het tenminste.

Na het diner kijk ik het avondprogramma door enbesluit de muggen maar een poosje te laten wachtenop het maal, dat ik bestemd ben ze te serveren. Ik ganaar twee concerten, één in de Amstelstraat, vlak naastde deur, en één aan het eind van het Rokin, in de Nes.

Eerste concert:Klein toneelzaaltje met een rij loges; buffet met

podium boven het parterre, stampvol, smoorheet; delucht, dik van de rook en .de uitwaseming van verzuurdbier, zou je met een mes kunnen snijden. De violenvan het orkest zagen een soort begeleiding, terwijl ophet toneel een zangeres, typische „quatrième dessous desFolies Bergères", de „Nicolas" staat te zingen: handen

29

op de heupen, heen en weer schommelend, canaille, degebaren van een voyou, demonstreert zij om beurtenhaar kousebanden en haar blote oksels. De zaal zingthet refrein: „Le voilà, Nicolas! ah! ah! ah!" De zangereshoudt zelfs haar mond. Zij laat het orkest maar spelenen roept alleen: „A la mesure, là-bas! Un! deux!...Allez!" En het hele gebouw davert van donderendapplaus, het publiek klapt in de handen, stampt metwandelstokken en slaat de bierglazen tegen elkaar.

Tweede concert:Volle zaal als voren. Geen loges. Eenvoudige banken

met een smalle rand er langs voor de glazen. Gratisentrée. Zeven dames, in speciaal toilette, pompeusgezeten in halvemaanvormig geschikte fauteuils, onderhet harde, bijtende schijnsel van de gaslampen.

Een van die vrouwen, de tweede van links, is welbizonder afschrikwekkend. Zij draagt een korte japonvan merinoswol, verbasterde, ordinaire imitatie van eenoud model van Crévin, rode veterlaarzen, boven aande schacht hartvormig uitgesneden. Een paar volbloe-dige benen in katoenen tricot bengelen tussen de potenvan de stoel; nog een paar benen, maar bloot, komenuit haar schouders te voorschijn; haar beide handenrusten in haar schoot en haar voeten staan naast el-kander met de tenen naar binnen op de grond. Overhaar bolle voorhoofd hangt een soort zwaar overgordijnvan geel, stug bokkenhaar. Het valt over haar ogenals een loden vizier. Zij kijkt van opzij, met een vuileblik, die in haar eigen vet schijnt te duiken, als eenstekelvarken met een rieten kuif.

Tegenover haar, rechts, valt onder de vulgaire figu-rantentypen een vrouw op met een hooghartig, olym-pisch profiel. In tegenstelling met haar collega's draagtzij een zwart satijnen, nauw om de buste sluitende japonmet een lange sleep, die in regelmatige plooien als eengolvende slang zich om haar voeten kronkelt. Op hethoofd draagt zij een eenvoudig kapsel, korte haar-

30

stroken, zonnig blond, licht geonduleerd en fijn als zijde.De meest gedistingeerde, aristocratische vrouwen

-figuur, die ik ooit op het toneel heb gezien, is die vanMadeleine Brohan in sommige rollen van grande dameop de planken van de Comédie Française. Dit schepselnu lijkt op niemand zozeer als op Madeleine Brohan,behalve misschien, dat zij in haar gelaatsuitdrukkingeen beetje aan Keizerin Eugénie doet denken.

Aan de piano zit een teringlijder, een ongeneeslijketeringlijder, in een mantel en cache-nez, met dunne hals,spitse neus, vleesloze flaporen en dor, dood haar. Zijnlange, bleke vingers met dikke kootjes hameren deivoren toetsen; hij accompagneert een Duitse aria, lugu-ber als een kaars, die op een doodkist druipt, en ge-zongen door een als Zigeunerin geklede vrouw. Zijstaat te hijgen, de ogen ten hemel, één hand in deruimte uitgestrekt; verguld kartonnen sterretjes ver-sieren haar lakschoentjes en haar zwarte haren hangenals de pluim van een helm tot op haar middel.

Ik kijk weer naar de schone, in zwart satijn gekledeblondine. Zij beweegt haar neus, aan één stuk doorbeweegt zij haar neus, onafgebroken en krampachtigals een konijntje. Het raadsel is opgelost! Die stakkerzit niet op een troon, maar op de planken van eenkermistent, omdat de god van het vulgus met een tipjevan zijn nagel haar van dat fabrieksmerk heeft voor-zien: een gewoonte, een tic, een beweeglijk rimpeltje,een klein, trillend krulletje, één enkel speldepuntje aanhet randje van een neusgat, iets onzegbaars, zo goedals niets, en toch — een afgrond.

Zolang er niet gezongen wordt en het publiek voorzijn geld alleen maar de lijnen van het tableau vivantte genieten krijgt, houdt zij haar neus met heldhaftigeinspanning in bedwang. Maar als de andere vrouwenmet haar gezang de aandacht van de toeschouwersafleiden, laat zij haar neus tot rust komen door hemte bewegen. En zo verdient deze bizondere schoonheid

31

haar broodje met dit zonderling en zwaar beroep: inhet publiek twee uur per avond haar neus stil te houden.Verbijsterd ga ik naar bed.

Mijn kamer in het Rondeel is behoorlijk gereinigd.Het groene, rood-gestreepte tapijt is keurig geklopt engeveegd. Geen stofje meer op de meubels. Mijn bed isopengeslagen, mijn pantoffels staan naast elkander bijde fauteuil; mijn toiletartikelen, scheergerei, kijker ensigarenkoker zijn op de schoorsteen gelegd met eenliefderijke, huiselijke zorg. Dat alles geeft mijn kamereen ander aanzien, weldadig en aangenaam. De beideramen staan wagenwijd open; de verkwikkende koeltevan de nacht stroomt binnen; ik zie de lijn van degracht, waarvan het rimpelloos oppervlak als een don-kere spiegel de nog verlichte vensters van enkele huizenweerkaatst en de groene en rode voorbijschietendelichtjes van de omnibuslantaarns.

Ik bekijk mijn bed eens: ongeveer het Duitse type,alleen een beetje korter, een sommier élastique, eenwigvormige, bij de matras aansluitende peluw, die dekussens als onderlegger dient. Daar lig ik nu, lekker,maar niet te warm eronder, alleen het puntje van mijnneus boven de dekens om de aanval van de muggeneen zo gering mogelijk oppervlak te bieden. Ik blaas dekaars uit en onbewegelijk zie ik alle toneeltjes van dezevervelende, stupide dag voor mijn ogen voorbij trekken.De indruk van een half-vijandige omgeving doet mijndolende gedachten naar welgezinder plaatsen keren;eindelijk vinden zij rust in Lissabon. Ik zie die stad totin bijzonderheden voor mij, maar om zo te zeggen opverkleinde schaal; sommige lijnen komen sterker uit,andere vervagen; een karikatuur als de beelden in eenbolle spiegel... En berustend slaap ik in.

De volgende dag sta ik om vijf uur op en sla de brederamen open van mijn kamer aan de gracht.

Het koele, blauwe ochtendlicht dringt door de dam-

32

pige atmosfeer van deze waterstad en baadt alle dingenin zijn zachte schijn; het verinnigt de contouren enschijnt in donkerblauwe tinten te vervagen.

De donkere baksteen van de voorgevels, door de tijdgepolijst, krijgt in dit schuin vallend licht de flikkerendeweerschijn van oud, geciseleerd zilverwerk.

Geen blaadje aan de bomen beweegt; de linden, intwee rijen langs de gracht, staan roerloos als eenschilderij.

Een diepe stilte, als van een schip, dat op een golf-loos meer voor anker ligt, daalt over de stad. Die stiltestrijkt neer op het wachtende water; het is, of zij vloeituit de einden der hijsbalken, die aan elke geveltop alsvingers naar voren steken en in de lucht naar de over-kant wijzen.

Op de vensterbank van bijna alle ramen over hetwater zie ik een rijtje bloempotten, die de eentonigheidvan de gevels breken met hun rood gespikkeld groen.Achter de ruiten rimpelt af en toe een wit gordijn om-hoog. Dan gaat het glas zelf naar boven, als in de oudehuizen in Lissabon, en als achtergrond voor de bloemensnijdt het een donker vierkant uit in de witte omlijstingder kozijnen.

Bij een van die open ramen staat een blond meisjemet een wit mutsje te strijken. Aan een ander vensterzit een oud vrouwtje met een grote boezelaar voor —ik heb mijn kijker genomen — een witte kool te schaven.

Ik heb het, geloof ik, nog niet verteld... Neen, zeker,ik heb het nog niet vermeld en het is toch van belangvoor een juist begrip van wat U lezen gaat... In mijnwaszak heb ik, in een stuk papier, een schoon overhemdgevonden, een nieuw nog wel, dat ik bij mijn vertrekin Parijs gekocht had, en waaraan ik gisteren niet hadgedacht. Het is van flanel, maar wat hindert dat? Omzes uur 's morgens kan men dat in Holland best dragen;bovendien ga ik desnoods in hemdsmouwen uit. Enbijna recht tegenover het Hotel Rondeel heb ik een

33

badhuis ontdekt, als een cottage gebouwd, wit geschil-derd, op palen in de gracht.

Zo ontstond in mij, om zo te zeggen, een nieuwepsychische gesteldheid; ik bedoel, ik kwam in een heelandere stemming, toen ik Amsterdam in de vroegteterug zag, nadat een beetje zeep en een restje schoongoed mij weer frisse moed hadden gegeven.

O philisofen! Waarom zoudt gij er bezwaar tegenmaken een lekker bad tot onze geestelijke vermogenste rekenen? Dat vroeg ik mij af, toen ik het badhuisuitstapte en met welbehagen, de handen in de zak ende neus in de wind, op goed geluk mijn eerste wandelingdoor een onbekende stad ondernam.

Om te beginnen sla ik links af en volg de gracht inde richting van de Amstel, volgens de kaart uit deGids van Amsterdam, die ik bij mij heb. De huizenverminderen in aantal, de uithangborden verdwijnen,men ontwaart groene weiden, bosjes populieren in deverte, een windmolen, het terras van een café-concertop een eilandje in de rivier.

Ik keer terug en kom recht uit op de Dam, hethandelscentrum van de stad. Vide Baedeker.

Langs deze hele weg, heen en terug, ontvouwt zich,begeleid als door het crescendo van een orkest, hetschouwspel van de ontwakende stad: eerst geeuwt zij,dan rekt zij zich uit, dan staat zij op en begint te lopen.

Enige brede, buikige, platboomde schuiten, met tweegrote, tegen de kanten gedrukte borden, waarvan devorm aan kolossale eenden zonder kop doet denken,enige echt Hollandse schuiten glijden geruisloos overhet water, langzaam voortgeboomd, vol en zwaargeladen.

Een man in een grof linnen pak, een leren' helm ophet hoofd, loopt te ratelen en belt aan alle deuren vande gesloten huizen: de vuilnisbakken moeten op straatworden gezet.

34

De vrouwen komen eerder te voorschijn dan demannen en staan vroeg op om te gaan wassen.

In de gracht wassen zij de schuiten. In de straatwassen zij de huizen. Algemene waspartij.

Ik denk, dat voor deze eerste schoonmaak het Rokinalleen meer water gebruikt tussen zes en zeven 's mor

-gens dan de hele benedenstad van Lissabon in veertienvolle dagen.

Men wast de gehele schuit, plank voor plank, metboenders; men wast het trottoir met flinke emmerswater, bezem en dweil; men wast de gevel van het huismet behulp van een tuinslang of men plenst er, uit een

35

bak, putsen water met een grote houten lepel boventegen aan; men wast de ruiten aan de buitenkant meteen dikke kwast; men wast de vensterbanken, deurenen plinten met natte borstels.

Daarna wordt alles met een doek drooggewreven,het huis, het trottoir en het schip. Waar de arm niet bijkan, brengt men de doek omhoog aan een soort tang,een breed, plat stuk hout, dat met een veer vast ziten aan de, stok is gestoken.

Dan pas begint de schoonmaak binnenshuis.De dienstmeisjes komen de straat op met vloertapijten

en tafelkleden. In straten, waar het minder druk is danop het Rokin, komen zij ook naar buiten met de laarzen,die gepoetst moeten, het costuum, dat afgeborsteld moet,vogelkooien, potten en pannen, al het keukengerei omte wrijven en te poetsen en over te poetsen tot het alsgouden sieraden blinkt.

Om het kleed te kloppen vraagt het dienstmeisjevan elk huis de hulp van het meisje van het huis ernaast,en zo met zijn tweeën kwijten zij zich van die taak.Eén houdt het kleed aan de ene kant vast, de anderaan de andere kant, een punt in elke hand. Dan, meteen krachtige, gelijktijdige ruk, spreiden zij haar armenen laten het knallen als een vlag in een orkaan. En zogaat het één keer, twee keer, tien, twintig, honderd keer,tot er geen atoompje stof meer uit vliegt. Dan brengenzij haar handen bij elkaar. Eén, twee, drie! En het kleedvan de ene is opgevouwen.

Dan komt het kleed van de andere aan de beurt.Zolang deze kunstbewerking duurt, gaan de voorbij-

gangers een eindje op zij of staan stil en wachten. InPortugal zegt men: „De straat is van de koning," watmij nogal hypothetisch voorkomt. In Holland kan menmet meer recht beweren, dat de straat de dienstbodenbehoort.

Om zes uur beginnen de handkarren van de leveran-ciers te rijden; de kar met turf; de kar met fruit; de kar

36

met bloemen, de kar met brood, de kar met vis, de karmet melk.

Dat alles wordt midden op straat verhandeld, zonderveel drukte, in der minne, als in een landelijke familie-bijeenkomst.

De dienstmeisjes komen er in groepjes op af, eenmandje aan de arm, een bord in de hand en de porte-monnaie in de zak van haar schort. En de heren houdenhun karretje stil, laten hun koopwaar kijken en zeggengoedendag: „Juffrouw Mietje! Juffrouw Suze! JuffrouwDit! Juffrouw Dat!" Petjes af, buiginkjes. Een eigenlijkestraatroep bestaat niet, tenminste niet die zangerige,muzikale roep, zo karakteristiek voor de steden vanZuid-Europa. De venter houdt veeleer een korte toe-spraak, luid genoeg om door het hele huizenblok vande ene hoek tot de andere te worden gehoord. Ik verstanatuurlijk niet, wat hij zegt, maar ik krijg de indruk,dat zijn woorden dienen om de dienstmeisjes tot kopenaan te zetten, niet bijvoorbeeld „Wie koopt er rapen?",maar eerder zo iets als in ik weet niet meer welk schoondrama: „Vooruit! Vooruit, dames! Laten wij het HeiligeGraf gaan veroveren!"

En men zoekt, en men looft, en men biedt, en menstaat op zijn stuk. Hij, met zijn pet schuin op het hoofd,een dikke sigaar tussen de lippen, de open hand metde palm naar boven in een brede, ridderlijke geste à laFrans Hals, schijnt te zeggen: „Overtuig U van dekwaliteit van deze kool, Mejuffrouw!" En zij, van onderde strookjes van haar muts, deskundig en ervaren —heeft zij al niet zestig maal in haar leven de jongekooltjes gezien? --- verkondigt met een gebaar vansupreme minachting, met dichtgeknepen ogen en dehoeken van haar tandeloze mond tot onder de okselsgezakt: „Een schandalige kool!"

Eindelijk komen zij tot een accoordje. Zij doet éénoog open, maar het andere nog veel steviger dicht, haalthaar beurs uit de zak en met de kool al onder de arm

37

steekt zij in haar vingers een stuiver uit, alsof zij eenlandloper een niet verdiende aalmoes bood. Maar de'groenteman springt met een plof op zijn witgekalkte,enorme klompen achteruit. Zijn ogen kunnen de aanblikvan een zo gering bedrag voor een zo schone kool nietverdragen. De omstandigheden dwingen hem onbeleefdte zijn, en met gekruiste armen, een boos gezicht en deklep van zijn pet tot over zijn neus, draait hij haar derug toe. En de vertoning eindigt, doordat er tenslottenog een stuiver te voorschijn komt en de kool triom-fantelijk onder de arm van de bejaarde gedienstige hethuis binnen gaat. En de bejaarde gedienstige krijgt eenarm van de galante venter, die haar op hoofse wijzede straat door leidt en haar keurig aflevert aan de deurvan haar mevrouw.

Vis wordt in een bak met water op de kar bezorgden levend gekocht. Ter plaatse wordt zij dan handigen vlug door de koopman schoon gemaakt. Broodwordt afgeleverd in gesloten, groen, geel of bruin ge

-verniste trommels; pekelharing in houten kuipen; gar-nalen in manden; bloemen in kleine aarden vaasjes; melkin grote, glimmende koperen potten van ongeveer vijfen twintig liter; gewoon fruit in open mandjes en fijnfruit -- druiven, evenals de kersen, van de tros geplukt,en goed rijpe perziken ~ in gesloten mandjes zoals dieuit Nice naar Potel of Chevet in Parijs worden ver-zonden; kolen en groenten in ronde hopen als pyra-miden van mozaiek, waarin ter verhoging van het de-coratief effect, het diepe wijnpaars van de rode kolen,het crème van de bloemkool, het tere groen van de sla,het karmozijn en hel wit van de radijs en het felle, rijkeoranje van de enorme bossen Hollandse worteltjes, opartistieke wijze worden gecombineerd.

Behalve de melk, die door grote maatschappijen metwagens verkocht wordt, is er ook, die door kleinekooplui aan jukken thuis wordt bezorgd. Amsterdamsemelkmeisjes van een jaar of veertien, met een wit

38

schortje voor en een dameshoed met een zijden bandjeonder de kin, lopen voorbij met een glimmend eiken-houten jukje over de schouders; de twee potten melk,met een koord door de hengsels, hangen aan beidezijden in evenwicht.

Alle huizen hebben aan de voorkant een smal stukjetrottoir, een soort terrasje, dat bij het huis hoort en datde eigenaars afsluiten, soms met een ijzeren hek, somsmet een ketting, of ook wel met een aan twee stenenpaaltjes vastgeklonken stang met drie scherpe kanten,als een floret. Deze vijandige aanblik wordt nog versterkt door een reeks punten, die uit de bovenstescherpe kant van de stang komen kijken. Langs bijnaalle grachten vindt men op dat terrasje een dubbelestoep van vijf of zes treden, zo breed als het trottoir,en met een ijzeren leuning. Het overloopje dient ge-meenschappelijk voor twee woningen; het geeft toegangtot de beide naast elkander gelegen smalle deurtjes enwordt in tweeën verdeeld door een stang, die eenverlengstuk van de leuning is.

Wie op No. 57 zijn moet, neemt de linkerstoep, wieop -59 moet wezen, de rechter.

Dikwijls vormt het vierkante terrasje onder aan hetstoepje weer de overloop van een ander trapje, dat vande straat naar het sousterrain afdaalt. Beneden door ditgat ziet men dan onder de grond de voorgevel van nogeen verdieping, met een gevernist deurtje en twee raam-pjes; de gordijntjes staan altijd in de vorm van een Aen altijd prijken er bloempotjes op de vensterbank.

De kruinen der bomen, die op het Oosten voor elkhuis te vinden zijn, beschaduwen de bakstenen gevels enbezaaien ze met kleine lichtplekjes, waarin het trillendbewegen der blaadjes wordt weerkaatst. En de donkeremuren krijgen zo een vreemde, levende, zingende blij

-heid van clair-obscur, alsof duizenden grote, lichtende,

39

vleugeltrillende vlinders over hun grauwe stenen rond-fladderden.

Niet ver van de Amstel zie ik enige ramen van eenbenedenverdieping openstaan. Het rookkleurig koperenhorretje in het midden van de vensterbank laat mijschuins door de kieren een paar hoekjes zien van hetintérieur.

Aan beide vensters staat een grote fauteuil; vóór defauteuil een tafeltje. In de leunstoel bij het ene raamzit een dame te borduren; op het tafeltje ligt een schaarbij een vaas reseda's. In de leunstoel bij het andere zithaar man, in hemdsmouwen, nog zonder das, pas ge-schoren, langzaam te roken; hij bekomt van de hittevan de vorige dag bij het kopje thee, dat vóór hem staat.

In de opening van het wollen gordijn met groeneranden staat een kanarietje te zingen in een Chinesekooi.

Een van de carillons, die de vorige dag zo op mijnzenuwen hebben gewerkt, krijg ik nu weer te horen. Inde verte tingelen de maten van een oude gavotte: het iseen heel zuivere metaalklank, liefelijk en blij, alsof er-gens in de lucht, op een zilveren piano, een feestmuziekgetokkeld werd.

En deze manier om de tijd aan te geven door eensoort melodieuze glimlach, die in de koele ochtendluchtontluikt en in het blauw van de hemel ijl verklinkt,schijnt mij nu de beste wijze toe om de levensurente tellen van het blonde, rustige, vriendelijke volk, datmij omgeeft. Een verrukkelijk volkje, vredelievend,ouderwets, exotisch, bescheiden, humoristisch; het doetmij denken aan die naieve, gedetailleerde plaatjes opzo'n genoeglijk, verschoten lapje katoen met een kinder-lijk aquarelletje in ijle tinten van Kate Greenaway, ofhet gezellig begin van een komisch hoofdstuk bij Dic-kens, waaruit de smakelijke geuren van een Angel-Saksische picknick de lezer tegenwaaien.

40

In de oudste straten van Amsterdam, de primitievewijken uit de XIVe eeuw in de buurt van de Dam, ishet, schouwspel zo pittoresk, dat het wel een kunst

-verzameling lijkt, een heel museum, waar de schilderijenhun voorstellingen aan de werkeliijkheid hebben terug-gegeven en, uitgedijd tot de afmetingen van het echteleven, eensklaps beginnen te ademen en te bewegen.

Ik schrijf de naam van een van die straten over, zoalsdie op de hoek staat: Sint-Nicolaasstraat. Drie meterbreed. Huizen van drie of vier verdiepingen, vanschaduw-zwarte of bruinrode baksteen. Uit deze schoneachtergrond steken allerlei lachende details tot het mid-den van de straat naar voren. Plankjes met potjesgeraniums, fuchsia's en kleine rozenstruikjes. Groen-geverfde drooglatten, waaraan hier en daar vrolijk wit,blauw en rood gestreepte lappen hangen. Honderdenuithangborden boven de deuren, als vlaggen aan ijzerenarmen; sommige zijn prachtig gedreven en nog af-komstig uit de Vlaamse slotenmakerijen van de XVIeeeuw. Het witte uithangbord van de delicatessen-handel, waarvan het bovenstuk met een hoek vooruit

-steekt en een grote wit houten haan met vuurrode kamdraagt. De scheerbekkens en het grote mes van debarbiers. Het suikerbrood van de kruidenierswinkel.De reusachtige sleutel met naar boven gerichte baard.De drie kazen boven elkander, één wit, één verguld,één zwart. Tal van andere monumentale symbolen ofemblemen van koopwaar, die er gemaakt of verkochtwordt: een lantaarn, een vat, een klomp, een windmolen.Ten slotte, aan bijna alle ramen, het in een vierkantijzeren lijstje gevatte spiegeltje, het fameuze „spionne-tje", waarin men vanuit de kamer de voorbijgangerskan zien.

Op de grond, de hele straat langs, staat op de schoon-geveegde klinkers alles en nog wat tegen de huizen,zoals in een vergeten hoekje van een boerenschuur ofop een ouderwetse pleisterplaats: een lange bezem, een

41

handkar, emmers, manden, kuipen; een kwast aan eenlange steel; straatklompen, die de eigenaar aan zijndeur heeft laten staan, zoals hij met zijn tuinklompenzou doen; een los wiel, een disselboom, een kooi voorkippen of konijnen, en zelfs een hokje, nauwelijks groterdan voor een waakhond, waarin een oude schoenmaker,een grote bril op zijn neus, met gekruiste benen zit tewerken; zijn muts van otterbont reikt tot aan het dak.

Halverwege tussen de beide hoeken van deze straatvormen de zijstraten een elleboog. In de bocht zoudende geveltoppen van de ene kant met die van de overzijéén geheel vormen, als zij niet, juist wanneer ik er naarkijk, gescheiden werden door een schone gouden, blauwelichtstreep vol van zonneglans.

Dikwijls zijn die gevelspitsen, evenals trouwens hetgehele huis, nog dezelfde van twee of drie honderd jaargeleden. Op de beroemde „Schuttersmaaltijd" van Vander Helst, ziet men op de achtergrond, door een openvenster van de Amsterdamse Raadzaal, drie huizenstaan. Deze huizen zien er nog juist zo uit als in de tijdvan die schilder. Alleen twee witte schapen, die in dezeventiende eeuw er boven op stonden, misschien alsaanduiding van een slagerij, zijn verdwenen. En dezedrie eeuwenoude huizen kan niemand van de andereonderscheiden.

In die oude Sint-Nicolaasstraat vormt de elboog deachtergrond, het repoussoir van het tableau vivant. Erhangt niet het diffuse licht van het open veld, van debrede straten met lage huizen, dat licht, waarin de voor

-werpen van alle zijden worden gebaad. Hier valt het,onvergelijkelijk transparant, uitsluitend van één zijde:het valt van boven als in ateliers, die speciaal gebouwdzijn om de contouren zo scherp mogelijk te doen uit-komen en het sprekendste clair-obscur te bereiken. Van-daar de vreemde, felle indruk, die deze vormen op mijmaken; de lichteffecten accentueren haar reliëf als ineen stereoscoop.

42

Acht uur. Het is druk op de Nieuwmarkt. Er staateen eigenaardig gebouw, een soort kasteel met vijf rondetorens, dat uit de XVe eeuw dateert; vroeger was erde Stadswaag, de St. Anthoniswaag geheten.

Een zwerm dienstmeisjes zijn er vis aan het kopen.Werkelijk, de Amsterdamse dienstboden vormen eenbizonder belangrijke factor in het algemeen aspect vande bevolking. Er zijn ook de stadswezen met glimmendkoperen knopen op hun jasjes, die evenals hun pettenverticaal in een zwarte en een scharlakenrode helft zijnverdeeld. Er zijn de weesmeisjes, ook in zwart en rood,met haar charmante mutsjes, die aan nonnetjes en aanmiddeleeuwse chátelaines doen denken, altijd met gems-leren handschoenen tot de elboog en een fichu van wittemousseline over de borst gekruist, à la Marie-Antoinette.Er zijn de brandweerlieden met hun helmen, wijdebroeken en kaplaarzen. Er zijn de politieagenten, ge

-kleed als de Londense policemen. Er zijn de aansprekersmet hun geklede jas en steek à la Bonaparte, waar eenlange strook crêpe van neerhangt, die zij om hunarm rollen. Evenzoveel specialiteiten van de bevolking.

Maar de dienstbode domineert alles, heerst overal,springt direct in het oog, trekt alle aandacht van wiepas is aangekomen. Zij draagt een soort uniform: eengroot wit schort, een wit, onder de kin geknoopt, mutsjemet een opgerold strookje gegarneerd; een korte, gladdejapon, van achteren met een speld of knoop en op-bollend in een pouf. Alle japonnen zijn van hetzelfdelichte patroon, wit met blauwe, rose of paarse strepen,en zij dragen laag uitgesneden schoenen, met een strik

gesloten, die haar kousen laten zien, met dezelfdestrepen als de japon.

Zo fris gekleed, met haar maïskleurige haren in keu-rige bandeaux en hoog boven de nek opgerold, zo bijelkander op de Nieuwmarkt met haar karbiezen aan de

arm, kwiek, leuk en toch met een ondefiniëerbaar vleugje

ernst, maken zij op mij de indruk van een rendez-vous

43

van jonge meisjes op een bal-champêtre, haar part-ners kiezend voor een ochtend-cotillon.

Het wordt druk op straat.Tjokvolle tramwagens rijden voorbij.En plotseling mengt zich met die zee van volwassenen

een kleinere stroom van kinderen. Het zijn jongens enmeisjes op weg naar school, alleen of in groepjes; geenenkele wordt weggebracht door een groot mens.

Een paar opgeschoten jongens, kennelijk welop-gevoed, jongeheertjes met zwarte jasjes, platte boorden korte broek, lopen brutaalweg zware sigaren teroken. Meisjes van twaalf of veertien jaar, slank engoed gekleed, lopen net als de jongens alleen, eenparaplu onder de arm en haar boeken aan een riem.

Op het Singel is de bloemmarkt.De schuiten, die er aankomen, lijken wel grote tuinen,

die op het water dobberen van de gracht. Zij meren aande kade, worden gelost en blijven wachten tot het eindvan de markt om de bloemen, die de ene dag overblijven,voor de verkoop van de volgende te bewaren.

De bloemenhandelaars overnachten aan boord bij hunkoopwaar.

Elke Hollandse schuit heeft aan de achtersteven eenminiatuurhuisje, dat als hut dienst doet, en waar men inkomt door een klein, groen geverfd dubbel deurtje mettwee ruitjes.

Op een van die schuiten vol bloemen, begonia's,reseda's , dahlia's, rozestruikjes en fuchsia's, hangenvoor die beide ruitjes wit mousseline gordijntjes.

Binnen in het pieterige hutje, zie ik een wit poppen-bedje. Naast het bedje hangt een spiegeltje en eenmutsje. Buiten, in een ruimte van minder dan een halvemeter, tussen het kajuitje en de verschansing van deachtersteven, brandt een turfvuurtje onder de Hollandsepan met drie poten, en een blinkend koperen theepotmet porceleinen handvat staat er te zingen. Daarnaast,

44

boven op elkander om ruimte te sparen, liggen twee witgeverfde meisjesklompen. En daar heeft U de woon-kamer, de keuken, de winkel en het kantoor van debloemenhandelaar.

Vlug ga ik mijn koffer aan de Rijnspoor halen en omtwaalf uur ben ik weer op de Dam.

Ik ga het Koninklijk Paleis binnen.Dit is in de XVIIe eeuw als Raadhuis door de archi-

tect Jacob van Campen gebouwd en rust op 13.659palen. Geïnspireerd op de prachtlievende Italiaanse stijl,maar door de sobere geest van de Hollander getem-perd, is het een indrukwekkende, 80 M brede massageworden, met een fronton en een koepel versierd.Plomp, eentonig en onvriendelijk.

Binnen vindt men nog alle meubels en de geheleharde, pretentieuze decoratie uit de tijd van LodewijkNapoleon, toen het militairisme hoogtij vierde. Het zijnnog dezelfde stoelen in Griekse stijl, dezelfde bedden,dezelfde commodes, dezelfde kasten en dezelfde penant-spiegels met hun bronzen ornamenten: een lier, eensfinx, toortsen, helmen en krijgsbanieren. De Gobelinsalleen zijn vervangen door prachtige, modern Hollandsetapijten, even mooi als die uit Smyrna of Perzië.

Een stel touristen met de hoed op het hoofd en de inrood gebonden Baedeker onder de arm, loopt in ver-snelde pas de vertrekken door onder aanvoering van deplaatselijke gids, die ons in een geestig speechje, evenoud als het gebouw zelf, de psychologische verklaringopdist van het feit, dat het standbeeld van Mars zodicht bij dat van Venus staat: „Sommigen zeggen, om-dat militaire overwinningen tot veroveringen in de liefdeplegen te leiden; maar anderen beweren, omdat de illu-sies van de liefde tot de teleurstellingen van de oorlogvoeren."

Om met de stijl van het gebouw te harmoniëren isdie speech al net als de zaal, waarin zij wordt af-

45

gestoken, een flauwe Italiaanse woordspeling, wat sma-kelijker gemaakt door het zout van onbehouwen Amster-damse naïveteit.

Van deze ren door het Koninklijk Paleis, waarbij eenhalf uur lang de veer der welsprekendheid afliep, zijnmij drie dingen bijgebleven.

In de eerste plaats de grisailles van Jacob de Wit,die a fresco de wanden van enige zalen en voornamelijkde sopraporta's van de eetzaal decoreren. Men kan hetclair-obscur niet consequenter toepassen. Evenals eenmarmeren bas-reliëf, door schuin-invallend daglichtovergoten, kan men een grisaille van De Wit, die het-zelfde onderwerp als echt beeldhouwwerk behandelt,van dit laatste alleen hierdoor onderscheiden, dat zijnog zuiverder marmer schijnt dan het marmer zelf.

In de tweede plaats herinner ik mij enige bas-reliëfs,die door een dikke verflaag bedekt en bezoedeld waren.Een der gemeentediensten, in het paleis gevestigd toendit nog Raadhuis was, fecit.

Derde en laatste bizonderheid: onder de vlaggen,die in de enorme balzaal als trofeeën zijn opgehangen,bevindt zich ook een Portugese, die tijdens de oorlogin Brazilië op een onzer regimenten veroverd is. Dit feitzou mij stellig weer ontschoten zijn, als die vlag nietbovendien versierd was met — met wat? Met een SintAntonius! Commentaar overbodig. Ik zeg alleen maardit: daar hangt nu die heilige rustig bij de Hollanders;hij draagt nog een rest van het Kindeke op de arm, enmet evenveel genoegen als de Hollanders zelf ziet hijde vijandelijke koning op een hofbal de benen uit-slaain . Maar in Lissabon blijven de mensen zich ruïnerenom met vuurwerk, met bloemen en groen, die waardigeheilige op de dag van zijn wonderen te vieren!

Na mijn bezoek aan het Koninklijk Paleis ben ik naarde Beurs gegaan, die vlak bij hetzelfde plein staat envan buiten een soort Griekse tempel voorstelt in de

46

amusante stijl van de Madeleine-kerk te Parijs.Een bordje bij de ingang verwittigt mij, dat men

25 cent entrée moet betalen en het roken er verbodenis. Ik offer mijn sigaar en mijn kwartje en schrijd hetheiligdom binnen.

Een enorme zaal vol mensen en vol rumoer.Om mij heen tientallen flauw-bekende gestalten,

lieden, die ik als kleine jongen in Oporto, een dertigjaar geleden, moet hebben gezien...

Zo zagen inderdaad in mijn kinderjaren de goedeburgers van Oporto er ongeveer uit. De laatsten vandat type zijn nu al verdwenen. Sommigen zijn gestorven,anderen verzeild in de zouteloze politiek van de laatstetwintig jaar... Hoe had ik ooit kunnen denken, ze terugte zullen zien op de Amsterdamse Beurs?

Het zijn dezelfde gezichten zonder snor, waarin dekrachtig -getekende mond ten volle tot zijn recht komt:hun lippen zijn op elkaar geklemd met de vastberaden-heid van flinke, volhardende mannen.

Het zijn dezelfde open, geklede jassen; dezelfde hogehoeden; dezelfde vesten met overslag, dezelfde hoge,zwart satijnen dassen, dezelfde korte, nauwe pantalons,dezelfde hoge, dubbelgezoolde, glimmend gepoetstelaarzen.

Allen zien er welvarend uit, ruim en stevig in degrond gepoot, lieden, wier leven op een solide basisrust. Zij hebben de massieve, zware rondheid van hetgoede voer en de warme stal. Men voelt in de zak vanhun geklede jas de welgevulde portefeuille zitten enonder hun vest een welvoorziene maag, die een durelunch verteert.

Ik ontmoet een Haarlemmer, waarmee ik in de eet-zaal van het hotel kennis heb gemaakt. Hij wijst mijeen paar rijkaards. Over het algemeen zijn het expres~sieve, harde koppen, schrander en onvriendelijk. Zijlijken mij in staat tot diepzinnige of gemene, maar niettot banale of dwaze gedachten.

47

Tot deze categorie behoren enige Joden van Duitseof Russische afkomst.

De Portugese en Spaanse Joden zijn minder machtigen behoren bijna allen tot de generatie, die een kneveldraagt. Men onderscheidt hen aan hun fijne, bruinebaard, hun gekrulde haren en vooruitstekende lippen,hun enigszins schaapachtig profiel en grote, zachteschaapsogen.

En dan zijn er nog tal van modieus geklede heren,sommigen nog jong, zo tussen de twintig en dertig, inEngelse costuums, met lichte das, dichtgeknoopt ja-quette en lage hoeden.

Elke Amsterdamse zakenman, die om drie uur uit deBeurs komt, of ook wel tussen twee transacties in,loopt even bij Wijnand Fockinck binnen voor zijnglaasje curacao met een biscuitje.

De slijterij van Wijnand Fockinck is dicht bij de Dam,achterin de Damstraatpassage, in een oud, smal endonker straatje.

Boven de deur, op een klein, verbleekt bordje, prijktde fameuze „wildeman ", het handelsmerk. De winkelheeft zorgvuldig de oorspronkelijke inrichting van twee-honderd jaar geleden bewaard. De wanden zijn bedektmet vurenhouten rekken, waarop dikbuikige karaffen oflanghalzige, zwarte glazen flessen staan. Links van hetingangsdeurtje is een glazen hokje, waarin de tweeverkoopsters zitten, met schort en muts. In dit kamertjebestaat het meubilair uit een smal schrijftafeltje, tweepokhouten krukjes met zwart Utrechts fluweel bekleed,een spiegeltje van hetzelfde hout in de vorm van eenhoorn-des-overvloeds, en het groene blik- met de bis-cuitjes. Om vier uur 's middags is het er in Septemberal zo donker, dat het licht op moet: twee olielampenaan blikken schilden aan de muur en een vetkaars ineen antieke koperen kandelaar met bijbehorende snuiter.

Op de vurenhouten toonbank, door het boenen af-

48

gesleten, staan een half dozijn glaasjes op voetjes, metde opening omlaag, en een houten kuip, waarin uit eenkraantje voortdurend fris water stroomt om de glaasjeste spoelen, als zij gebruikt zijn. Tegenover die kuip aanhet andere eind van de toonbank, een groen en geelgeglazuurd potje met een turfvuurtje om de pijpen aante steken, en ~ nog treffender en typischer bizonder-heid — een houten bakje met een lepelvol verse gom,die elke ochtend om beurstijd vernieuwd werd en be-stemd was om, bij gebrek aan ouwels, brieven dicht teplakken in de tijd, dat er nog geen gegomde enveloppenin zwang waren.

In den huize Lucas Bols, de andere, even beroemdelikeurstoker, wordt de traditie even vroom, doch onderandere vormen in ere gehouden.

De slijterij van Bols, in de Kalverstraat, vertoont eenHollandse salon uit de XVIe eeuw. Het meubilair isantiek, maar de inrichting nieuw. Eikenhouten stoelen,bekleed met groen fluweel, dat met glimmend koperenspijkers is bevestigd; een brede schouw met een garni-

49

tuur van oud-Delftse borden en potten; wanden metleder behang; een rood tapijt; hanglamp; koperen wand-platen in Renaissance-stijl en een rijke kaarsverlichting.

De flessen met anisette en rode curacao zijn vanblauw en wit Delfts porcelein, en voorzien van hetjaartal van de oprichting van de firma: 1575.

Ik wilde een half dozijn van die flessen kopen, maarmet groene en witte curacao. Het bleek onmogelijk,tegen welke betaling ook, die bestelling uit te voeren.In de porceleinen flessen is het geen g e b r u i kiets anders dan rode curacao te bottelen. Groene enwitte curacao worden alleen in zwart glazen flessen ofaarden kruiken verkocht. Voor geen goud ter wereld,laat staan voor het mijne, zou men dit g e b r u i k, eenonschendbare wet in Holland, overtreden.

's Avonds, op raad van een Hollander, die ik 's och-tends aan de lunch aan dezelfde tafel van het Caféde la Bourse had ontmoet, ga ik in het restaurant „DeKarseboom" in de Kalverstraat dineren.

„De Karseboom" bestaat al meer dan honderd jaaren is een der oudste Amsterdamse restaurants. Het zieter bescheiden, intiem, rustig uit. Twee ramen aan destraat, door een blauw koperen store beschut, een kleinenaamplaat boven de deur. De ingang is links achter inde corridor. Het wordt hoofdzakelijk bezocht doorzakenmensen, ongetrouwde boekhouders en kantoor-bedienden. Enkele rijke kooplieden, die 's zomers buitenwonen, ja zelfs de burgemeester, als de familie vanZijn Edelachtbare in Scheveningen de baden gebruikt,komen in de „Karseboom" dineren, wanneer hunbezigheden hen verplichten 's avonds in Amsterdam teblijven.

In het „Panopticum" of bij Bignon te gaan eten zoubeneden de waardigheid van deze personages zijn, bijnaalsof zij aan de boemel waren gegaan. Maar de „Karse-boom" is een soort filiaal van hun eigen eetkamer thuis.

50

„In dit restaurant", aldus mijn vriendelijke cicerone,„zult U nog in al haar ongekunstelde, klassieke zuiver-heid, de oude Hollandse keuken vinden: het inheemsebier, veel lichter dan het Engelse of Duitse, de histo-rische hutspot, een stevige stamppot van allerlei groen-ten; pap, roomtaart, hangop, een heerlijke zachte room-kaas, die met kaneel, suiker en een geraspt beschuitjegegeten wordt ".

Het café bestaat uit twee aan elkaar grenzende zalen,door een trapje van vier treden verbonden. Ongeveervijf en twintig tafeltjes; aan elk daarvan zitten twee,drie of vier personen.

Er wordt meest Hollands gesproken. Aan twee ofdrie tafeltjes slechts, Duits. Men spreekt weinig enzacht. De stamgasten gaan zitten, werpen een blik inhet menu, bestellen hun diner, binden hun servet om dehals, stallen op het tafellaken de papieren uit, die zijin hun zak hebben, en dan, tot zij bediend worden, gaanzij berekeningen zitten maken of hun aantekeningenin een notitieboekje ordenen.

De meeste gasten bestellen een bord soep, een vlees-schotel en groenten. Zij doen het vlees en de groenten

op één bord door elkaar, gaan breed-uit zitten, snijdenalles tegelijk in kleine brokjes, overgieten de hele zaakmet de jus, die op de schotel is blijven liggen, en ver

-slinden dan alles achter elkaar, bij vorken vol, met eenmachinale vraatzucht, waaruit geweldige eetlust en eeneven geweldig tekort aan gastronomische gevoeligheidblijkt.

Weinig gasten eten brood, nog minder dessert, enbijna niemand drinkt er iets bij.

Als de schotel leeg is, rekenen zij haastig af, stekeneen sigaar op aan het gasvlammetje in de deurpost, engaan ergens anders een biertje drinken, in hun sociëteit,waar zij meteen een tijdschrift gaan zitten lezen, of voorde deur van een café, om naar de menigte te kijken, die's avonds door de Kalverstraat trekt.

51

Elke Zaterdag wordt Amsterdam binnenste buitengekeerd. De Zaterdag is er speciaal aan de zindelijkheidgewijd. In woonhuizen, magazijnen, winkels, kantoren,overal wordt alles overhoop gehaald, afgestoft, uit-geklopt, schoongeborsteld, met een ijver, een furie, eenfanatisme, dat aan het delirium grenst.

Ik heb een verzameling aangelegd van de schoon~maakartikelen, die de Amsterdamse gedienstigen bijhaar werk in huis gebruiken. Mijn collectie, trouwensonvolledig, bestaat uit zes en dertig verschillende stuk-ken, en vormt een allermerkwaardigst ethnologischdocument.

Er zijn stoffers bij van alle denkbare vormen: voorde plafonds, de wanden, de kamerhoeken, voor wollengordijnen, voor fluwelen gordijnen en voor sitsen gor-dijnen. Borstels en kwasten voor het meubilair: voorglimmende meubels, voor gestoffeerde meubels, voorbewerkte meubels, voor gepikeerde meubels. Zij hebbende meest gevariëerde gedaanten en afmetingen, om zovolmaakt mogelijk aan hun speciale bestemming te be-antwoorden. Sommige zijn rond of rondachtig en vaneen handvat voorzien; andere zijn vierkant of lang-werpig, weer andere driehoekig, met een steel; andereweer cylindrisch of kegelvormig en eindigen in een punt,ten behoeve van de holten in gecapitonneerde meubels;andere dun, scherp, voor de plooien in stoffen; nogandere halvemaanvormig gebogen voor de planken vande kasten. Er zijn er van espartogras, van riet, vanpaardehaar, van touw, van wol, van de nerven van palm-bladeren. Sommige worden gebruikt om aardewerk tewassen, andere om pannen te wrijven, andere weer omde keukenfornuizen of bronzen, stalen, koperen entinnen voorwerpen te polijsten, andere om in zeepsopgezet linnengoed uit te borstelen. De wollen borstelsworden gebruikt voor het uitspoelen en schoonhoudenvan badkuipen, emmers, wastafelstellen en andere ge-verfd zinken voorwerpen. De voor de vloeren bestemde

52

boenders hebben allerlei vormen, naar gelang zij voorgladde planken, spleten, hoeken van muren, achter ofonder de meubels moeten worden gebruikt.

Sommige kwasten zijn van riet, in reepjes, om hetstrijkgoed in te vochten, andere van lange, harde ofzachte haren, om aan een stok te steken, en bestemdom de stenen van de voorgevels en de ramen schoonte maken. Bij de dweilen kan men een nauwkeurigvastgestelde hiërarchie onderscheiden, van de fijnste,van gemsleer, om kristal en glas te reinigen, tot degrofste van uitgeplozen touw, om marmer schoon tekrijgen. Een vernuftige klem, een soort vierkante zinkenof koperen tang, aan een stok geschroefd en in allerichtingen draaibaar, dient als verlengstuk voor de armom alle hoogten van het huis te bereiken met een doekof dweil, die in dat instrument even practisch wordtvastgehouden als in een levende hand. Daarbij komendan nog haakjes, scheppen, stokjes, schuurpapier, wrijf-lappen, sponsen, krabbers, schoonmakertjes, en duizendingrediënten, zoals soda, potas, benzine, zeep, ammo-niak, Spaans krijt voor de ruiten, smergel voor het ijzer,houtskoolpoeder voor het koper enz. enz.

En als dan die zware, nauwkeurige schoonmaak vanhet huis op het eind van de Zaterdagmiddag is vol

-bracht, dan gaat de Amsterdamse dienstbode tot haareigen toilette over. Zij verkleedt zich van top tot teen,trekt een rose of lichtblauw gestreepte japon aan, bindtdaar een witte boezelaar overheen, en zorgt, dat heurglanzend gepommadeerde haren netjes boven de nek inhet mutsje van gesteven kamerdoek zijn opgerold. Dankrijgt zij drie of vier uur vrij, en de Amsterdamse dienst-boden gaan uit wandelen.

Tegen deze tijd trekt de bemanning van alle schepen,die op het IJ ten anker liggen, de stad in. De diamant~slijperijen zijn 's Zaterdags gesloten, zoals alle Israëli-tische zaken. Dienstdoende ambtenaren sluiten hunstalletje vroeger. Als de gaslantaarns worden aange-

53

stoken, wemelt en krioelt in de smalle, bochtige stratenvan de oude binnenstad een enorme mensenmenigte, diewel uit de grond schijnt op te duiken. De rijtuigen moe

-ten stapvoets rijden en in de drukste straten slechts inéén richting. Uit de reusachtige cafés, vol tabaksrooken damp van jenever en bier, puilen de mensen totover de trottoirs. Een menigte, dichter dan in de Lon-dense City om twee uur 's middags, trekt schouder aanschouder voorbij en stroomt bij golven uit de zijstratenuit op de Dam, het Sophiaplein, het Sophiapark en deHeerengracht. Men hoort alle talen: Hollands, Vlaams,Zweeds, Russisch, Engels, Chinees, en tussen de hor-tende keelklanken van de Noordelijke idiomen klinktbij tijd en wijle de zangerige melodie van Frans ofItaliaans.

De menigte heeft hier een karakter sui generis: zijis heel anders dan op de Boulevards, waar het artistiekelement overheerst, heel anders dan in Pall Mall ofRegent Street, waar correctheid het kenmerk is. InLonden en Parijs, evenals in Brussel, Lissabon en Ma-drid, vertoont de bevolking van elke wijk een eigenkarakter; zelden mengt zij zich met die van een anderebuurt en nooit kan men ze daarmee verwarren. Mensenvan de Avenue de 1'Opéra en mensen uit de FaubourgSaint-Antoine zijn geheel verschillende lieden, bijna af-zonderlijke volken. In Amsterdam zijn dergelijke onder-scheidingen ten enen male onbekend. Hier is het volkéén, compact, ondeelbaar. Om met Rabelais te spreken:„Hoe verscheiden de kruiden, die men mengt, ook zijnmogen, het geheel is sla!"

Overal elders is het publiek om zo te zeggen in rangenverdeeld als in de schouwburg, naar gelang van deprijzen der plaatsen. Er zijn speciale in- en uit-gangen voor de gaanderij, het parket en de stalles,en de heer uit de loge komt de man uit de engelenbaknergens tegen, Maar Amsterdam is als het parterre: een

54

eenheidsprijs voor iedereen. 's Avonds is de stad zolevendig, dat het wel lijkt of alle bewoners, als de loot-jes van een loterij, in een zak zijn gestopt, door elkandergeschud en dan op straat zijn geworpen.

In de deinende mensenzee is van alles te vinden.Als men een willekeurig brok van die menigte af zou

snijden, tussen twee straathoeken bijvoorbeeld of op eenbrug, dan zou men er het gehele land vertegenwoor-digd vinden: de gezeten burger, deAmsterdamse winke-lier, de Indische zakenman, de ambtenaar, de land-eigenaar, de patriciër, de magistraat, de werkman, dezeeman, de koeherder en de artist.

In het gedrang van Nes of Kalverstraat, tussen deburgers en de touristen, lopen blonde, baardeloze sol-daten --- de militaire dienst in Holland begint op zeven-tien jaar ~ knappe jongens in het donkerblauw, sym-pathiek als eerste-jaars studentjes; zij rieken veel meernaar hooi en naar zon dan naar kruit of kazerne.

En dan gaan er de Katholieke geestelijken met hunlange overjas. hun zwarte korte broek en kousen, doffevilthoed en een sigaar in het hoofd: de zeelui in hunmanchester jekkers en grijs flanellen truien, met eenrossig schippersbaardje en gouden oorringen; het werk-volk van de branderijen, werven en dokken, met eenwollen kiel en een pet; de boeren en arbeiders uit deprovincie, die bij drommen uit hun dorpen trekken omde Tentoonstelling te gaan zien: zwart lakense pakken,hoge hoed of boerenpet, een zijden doek twee maal omde hals, een gekleurd lintje in het knoopsgat om elkaarniet kwijt te raken, en met zijn vieren of zessen gearmd,uit volle borst een Tyroler liedje brullend.

Bijna allen zijn breedgeschouderd en weldoorvoed.En allen dragen het hoofd omhoog met de fiere blikvan wie vrij door het huis rondloopt, waar hij heer enmeester is.

De verschillende typen laten duidelijk de drie voor-naamste rassen uitkomen, waaruit de Hollandse bevol-

55

king bestaat: Franken, Saksers en Friezen.Sommigen zijn mager, gespierd, met scherp profiel

en gebogen neus, zoals die sergeant met een pluim opde hoed en een pijpkraag met brede plooien, die meteen hellebaard over de schouder rechts van de trommel-slager op de „Nachtwacht" prijkt. Anderen zijn vet,flegmatiek en blond, als de drinkebroers op die stevige,smakelijke maaltijden van Jan Steen of van Ostade.

Het Friese ras, volgens de legenden van die poëtischeprovincie, is uit Voor-Indië afkomstig, van de oeversvan de Ganges, uit een oude, heilige streek, eeuwenvóór Christus door Adel, afstammeling van Sem, dezoon van Noach, geregeerd. Het uiterlijk van dit edelevolk schijnt de dichterlijke legende, die zijn genealogieomgeeft, te bevestigen.

De mannen zijn robuust en welgebouwd. In hun fijnegelaatsuitdrukking, in de diep-blauwe ogen met hunvreemd-energieke blik, speurt men een trilling van inner-lijke trots, de aangeboren hoogmoed van een zuiver-gebleven kaste — iets, wat het ook zijn mag, dat wiehun in de ogen ziet duidelijk beseffen doet, dat geenvan die mannen ooit een vleier of een intrigant, eenhoveling of een slaaf zal kunnen zijn.

De Friese vrouwen zijn van een vreemde bekoring.Zeer lang, kaarsrecht, ernstig, lopen zij allen -- ook denederigste en eenvoudigste —• met de ongedwongenmajesteit van een prinses. In haar bewegingen hebbenzij een trotse, kuise, koele, golvende gratie, die denkendoet aan haar oorsprong uit het water: men zegt, datzij afstammen van de sirenen uit de Noordzee.

Haar smalle voeten, slanke handen, lange hals enkrachtige buste, haar zwarte, gladde, nauwsluitende,lange kledij met nauwe, korte mouwen, voltooien de bijuitstek aristocratische aanblik dezer hiëratische gestal-ten. Een aanblik van welhaast gewijde schoonheid, alsdie van Byzantijnse beelden. Het Friese kapsel, waarinde Middeleeuwen herleven, omgeeft haar hoofd met

56

gouden platen en kant, zodat zij doen denken aan deliturgie en vage herinneringen oproepen aan een kerk-altaar. De traditionele kap, een gouden helm uit tweestukken, als een dubbele deksel voor de twee helftenvan de hersenpan, bedekt haar gehele schedel en ver-bergt heur haren met krijgshaftige strengheid; alleenvoorhoofd en kruin, in witte kant gehuld, worden vrijgelaten.

Zij hebben grote, zachte ogen, een zuiver ovaal gelaat.een lange, fijne neus, een kaarsrechte, onschuldige,rustige mond. Geen spoor van enige beweging, dieschalksheid, afkeer of lust zou verraden. Het zijnschoonheden van een Gothische onbewogenheid, nietbesmet door de zenuwziekten van onze kritisch-analy-serende tijd.

Zo dolen zij als een soort nostalgische, anachronis-tische slaapwandelaarsters temidden der moderne hart-stochten rond. De dichters van onze dagen zouden zichhaar alleen zo kunnen voorstellen: blank en koud, metduizendschoon bekranst en een lelie in de handen, inalbast gehouwen als liggende figuren op een ridder

-graf; of wel, met het scapulier van de kloosterzuster,een aureool van gouden licht om het hoofd, onder degezellinnen van Sint Ursula op het kleurig glasraamvan een kathedraal.

De Zuid-Hollandse vrouwen tooien haar slapen metspiraalvormig naar voren springende gouden sieraden,die op de stalen veren in gestoffeerde meubels lijken.

Die uit Noord-Holland, het voorhoofd omsloten dooreen gouden, vaak met edelsteenen bezet diadeem, datzich aan de slapen in twee vierkante platen splitst,hebben wel iets van een sfinx. Bij haar geheimzinnigegelaatsuitdrukking past de vorm van haar ogen wonder-wel: zij zijn diep, zeegroen, en enigszins schuin ge-plaatst; het puntje van het buitenste hoekje staat wathoger dan het andere.

De vrouwen van het eiland Marken vormen een

57

eigenaardig contrast met de zwierige Friezinnen enNoord-Hollandsen.

De Marker boerin heeft vette, zware vormen, zijis gespierd als een acrobaat, eerder klein dan groot.met brede heupen, olifantshielen en enorme voeten. Eenlast- of trekvrouw, stevig als een os.

Wanneer zij in Amsterdam komen, dragen zij, evengoed als op haar eilandje in de Zuiderzee, nog dedracht van haar stam uit de XIVe eeuw. Een dikke,tweekleurige rok, de bovenkant grijs of blauw metzwarte strepen, de onderkant denappelkleurig, en eenlijfje met korte mouwen, recht en glad als een kuras,van vuurrood laken met ingewikkelde wollen en zijdenborduursels; een witte muts van gesteven linnen, hoogals een mijter en onder de kin vastgestrikt, waaruit aanbeide kanten twee pijpekrullen naar beneden hangenals een soort gordijntje over de ogen, terwijl zij hetvoorhoofd met een zware, rossig-weerschijnende klepvan haar bedekken, hard en ruw als in de zon gebleekt,geglansd espartogras. Verder dragen zij wollen kousenen grof leren dubbel gezoolde schoenen, bijna rond, ennet als die der vrouwen uit Galicië met een strikgesloten.

De Marker boeren dragen een buitengewoon wijde,grof lakense broek, onder de kuit gerimpeld en dicht-gegespt; wollen kousen, die de kuitspieren doen uit

-komen; stevige jachtlaarzen, met leren veters om deenkel bevestigd; een grijs, nauwsluitend, glad jasje, datin de broek sluit, aan de gordel door middel van grovezilveren knopen vast zit, en op de borst met twee rijengouden, zilveren of koperen munten of penningen wordtdichtgeknoopt. Een wollen das en een muts van bont.

Een fraaie dracht, vrolijk en streng tegelijk, krijgs-haftig en practisch, bizonder geschikt voor de jacht ende oorlog, de mars, de strijd en het werk.

De mannen uit Zeeland dragen ook nog een wijdebroek, een rood vest met lederen gordel, een kort jasje

58

en een witachtige vilthoed zonder rand.De Zeeuwse boerinnen dragen een cilindervormige

strohoed, zoals in Vlaanderen: hij heeft de vorm van deschacht van een rijlaars, die met de holle kant op hethoofd staat.

Door de Tentoonstelling aangetrokken komen alleplattelanders op het ogenblik naar Amsterdam, en detypen uit de verschillende provincies passeren zo elkeavond de revue voor de rustig op zijn caféterras gezetenvreemdeling.

Maar op Zaterdag schijnt een vleugje koorts, eenbeginnend delirium naar het hoofd te stijgen van diedichte, schilderachtig genuanceerde menigte, zo op-recht gelukkig in het vooruitzicht van zes en dertighele uren om de bloemetjes buiten te zetten.

Iedereen spreekt met iedereen zonder plichtplegingen,alsof iedereen iedereen kende. Geen spoor van wat men„respect" pleegt te noemen in die landen, waar elkeenzich zelf een streepje hoger of een streepje lager achtdan wie rechts of links van hem staat.

In alle Europese steden vindt men een gemiddeldbeschavingspeil, dat de meer ontwikkelde standeneen gemeenschappelijke levensnorm schenkt en over-eenkomstige gewoonten, manieren en gebruiken. Maarwat Amsterdam betreft, houd ik mij met deze liedenmaar niet bezig. Overal ter wereld vertegenwoordigenzij het cosmopolitisme, dat, door de internationale rela-ties, die de beschaving nu eenmaal meebrengt, zich aaniedere moderne samenleving ten nadele van het natio-naal karakter opdringt. Ik stel alleen belang in heteigenlijke volk. Dat volk nu bepaalt het aspect van deAmsterdamse straten, een aspect, dat enig ter wereldis. Altijd hangt er een vage beroering als van eenkermis, die elk ogenblik beginnen kan en geheimzinnigdreigend in de lucht schijnt te zitten.

Het Gemeentebestuur van Amsterdam heeft niet lang

59

geleden de fameuze Septemberkermis verboden. Menheeft deze afschaffing niet zonder aanzienlijke ver-zachtende voorzorgsmaatregelen durven doorzetten.Om niet ineens een gebruik van vele eeuwen aan tetasten, is men begonnen met een langjarige termijn vastte stellen, waarna de kermis, geleidelijk van haar ruwstemanifestaties door het ingrijpen van de politie ontdaan,tenslotte geheel zou verdwijnen. Die termijn is dit jaarverlopen en- de Amsterdamse kermis bestaat niet meer.Alle beschaafde, ernstige lieden zijn ten zeerste in-genomen met dit feit en hebben de afschaffing van diebarbaarse gewoonte,. die niet meer past bij een eeuw,waarin de geestesbeschaving enz. enz., van harte toe-gejuicht.

De argumenten tegen de kermis waren in Amsterdamdezelfde, die men in Lissabon tegen de stierengevechtenpleegt aan te voeren. Joseph Prudhomme spreekt overaldezelfde taal en overal behaalt hij gelijke triomfen. Laatons raadslid Arrobas de moed maar niet verliezen! Zijndag zal ook wel komen; de geest van onze eeuw, ofdie van de nobele raadsleden, die haar leiden — wat ophetzelfde neerkomt ~ heeft het stierengevecht veroor-deeld. Het zal er spoedig mee gedaan zijn, zoals metde kermis. 1)

En toch...Wanneer men mij in het buitenland wel eens vraagt,

welke lichaamsoefeningen tot de Portugese opvoedingbehoren, dan antwoord ik met de beschrijving vaneen stierengevecht. Ik weet niet, waar dan de „geestder beschaving" blijft, ik weet evenmin waar dan „deafkeer van het beschaafd publiek voor ruwe schouw-spelen" een wijkplaats zoekt. Wat ik wel weet ~ endaarvan leg ik hierbij plechtig getuigenis af — dat is,dat ik in geen enkel beschaafd land ter wereld ooit

1 ) Deze sombere profetie is niet uitgekomen. Overigens zijn dePortugese stierengevechten niet zo bloedig als de Spaanse.

60

gelegenheid heb gehad te vertellen, wat een Portugeesstierengevecht betekent, zonder dat iedereen uitriep:„Schitterend! Schitterend!"

Om een volk te respecteren, eisen die ongelukkigenaties van Noord-Europa vóór alles, dat het uitmannen bestaat; als burgers van een vrij land ver

-kiezen zij wilden, die messteken uitdelen, boven philo-sofen en geleerden, die de handen likken, waarmee menhun opstoppers verkoopt.

Wat de kermis betreft, mijn grote, en tot nu toe mijnenige teleurstelling als kunstenaar, die ik in Hollandheb ondervonden, is juist, dat het mij niet vergund isdat grootse en karakteristieke schouwspel bij te wonen.

Het was de onwaardigste, onbehoorlijkste, weerzin-wekkendste vertoning, die men zich denken kan -- zozeggen al degenen, die ik ken.

Stelt U zich eens voor: een enorm, achtdaags car-naval, maar zonder mombakkessen. Het gezicht bedek-ken en een apenstaart aanbinden of een berenhuidaantrekken om krankzinnigheden uit te halen en allewaanzin van de wereld te vertonen, dat is nog eenvermomming, een restje van schaamte, dat is nog ge-veins en huichelarij. Het masker af! Hier is de beer!De aap ben ik!

„Kermis! Kermis!"Op die kreet van teugelloze vrijheid sloeg het hele

volk op hol, verbrijzelde met één horenstoot het stieren-hok, rende in wilde triomf de arena in, schoon en trotsals een stier, die zijn kluisters verbreekt en los het veldin vliegt.

Kermistheaters, marionetten, acrobaten, koorddansers,harlekijns, gedresseerde honden, dikke vrouwen, won-derkalveren, draaimolens, orkest, bals champêtres,vormden het artistieke gedeelte van het feest.

Al het overige was vlees, hongerig vlees, dorstigvlees, wulps vlees, bevredigd vlees, schaamteloos op-

61

gestapeld als in een geweldige apotheose der zinlijkheid,door een Rubens of jordaens als een vlammend rodenachtmerrie ontworpen.

Op de Amsterdamse Zaterdagavonden, vooral in deKalverstraat, in de Nes en op de Nieuwmarkt, speurtmen de kermis toch, al ziet men haar niet.

Telkens weer openbaart zich de ingeboren krachtvan dit ras, zijn opvoeding en temperament, zijn psycho-logische heliotropie, die dit volk, ondanks alle hinder-palen, dwingt naar de vrijheid te streven krachtensdezelfde wet, die de planten dwingt te groeien in derichting van het licht.

En deze mensen, zo gedwee, wanneer men ze aanzich zelf overlaat, spartelen geweldig onder de politie-dwang als een leeuw in de mazen van een net.

Van aangezicht tot aangezicht met de deftigste,rijkste, plechtstatigste burger, spalkt de geringstewerkman de ogen open, spert zijn mond als de muilvan een kanon, en wijdbeens, de buik vooruit, de petschuin op zijn hoofd, zet hij met een anarchistische,verschrikkelijke brulstem een of andere fabrieksdeun in.De meid die aan zijn armen bengelt, kijkt de voornamedames, waartegen zij opbotsen, recht in de ogen alshaar gelijken.

Het schijnt, dat mijn ongelukkig Spaans uiterlijk, datde Hollanders bizonder tegenstaat, en de zwarte baarden bronzen'gelaatskleur van mijn metgezel, een Roemeenuit Boekarest, de aandacht van de meisjes trekken: zijspotten met ons, terwijl zij ons ronduit na staan tewijzen. Zij kijken ons strak aan met een verrukkelijkeonbeschaamdheid en, met het gebaar van wie een haakom zijn mondhoeken draait, doen zij de vorm na, dieonze knevels op haar lippen zouden vertonen.

Een goedhartig heerschap, dat juist voorbij komt,acht het gewenst het woord tot mij te richten om mijin het Frans uit te leggen:

62

„Mijn waarde heer, dat Amsterdamse gepeupel is hetbrutaalste en onbeschoftste van de hele wereld.”

Maar ik denk met voldoening aan het grote verschil,dat binnen hetzelfde Germaanse ras, de Hollandsestedeling van de Pruisische onderscheidt. In Duits-

63

land heb ik herhaaldelijk een vertoning van serviliteiten hiërarchieke hooghartigheid bijgewoond, die inEuropa misschien wel enig is in zijn soort: twee indivi-duen van dezelfde leeftijd en kennelijk dezelfde op-voeding, die op straat staan te praten, terwijl de eenzijn sigaar in de mond en zijn hoed op het hoofd houdt,en de ander hem stram in de houding antwoordt, metde hoed in de hand en zijn sigaar op de rug verborgen.

De democratische oneerbiedigheid van het „Amster-damse gepeupel" is mij een verkwikking na de woede,die ik in Coblenz en Frankfort had voelen opkomenbij de aanblik van die regimenten stramme kerels, waar-van hun landgenoot Heinrich Heine gezegd heeft, datelke recruut bereid was de stok, waarmee hij was af-geranseld, in te slikken.

Op de Nieuwmarkt zie ik, met de rug naar mij toe,een jonge werkman van een jaar of twintig, een grote,athletische kerel met een soort bacchante aan de arm;ineens begint hij met haar rond te springen en teschreeuwen als op de kermis: ,,Hossen! Hossen!"

Maar daar doemt naast mij een oude vrouw op, eenlang mens met een Zeeuwse kap, een zwart wollensjaaltje in drie punten over de borst gekruist, en lange,gespierde, knokige blote armen. Zij roept de jongeman en pakt hem in zijn lurven. Hij kijkt om, en dievrouw, zijn moeder blijkbaar, dient hem midden op zijngezicht een klinkende oorvijg toe. Bleek en met trillendelippen doet hij beduusd een stap achteruit. Hij steektzijn handen in zijn zakken en tracht tevergeefs iets uitte brengen. De tranen springen hem in de ogen. Zijnmoeder pakt hem bij een pols en trekt hem mee, gedweeals een lammetje.

En het was mij, of ik in dit toneeltje ineens de onder-grond van de ganse Hollandse samenleving ontwaarde.Het Hollandse volk is als die man, en die vrouw hetvaderland.

64

III

HET PLATTELAND

Zelfs de beste terreinkenner onder onze Portugesepatrijsjagers, begaafd met het scherpste geheugen voorde kenmerken van bepaalde plekjes, zou zonder land-meetkundige instrumenten geen kans zien, zich ook maarenigszins op de Hollandse velden te oriënteren.

De bodem is volkomen vlak, plat, gelijkmatig horizon~taal, wijd en effen, in de verste verten zich rondendals de oceaan. In deze Septembermaand vertonen develden de aanblik van een geweldig meer van kort, mals,fel smaragdgroen gras.

De kanalen, drie tot twaalf meter breed, trekken doordeze oppervlakte lange lijnen van stil, haast onbeweeg-lijk water, bijna even hoog als het land.

Grote witte, zwart of geel gevlekte koeien met vet-glanzende, fijne, als satijn glimmende huid, liggen traag

65

te herkauwen; zat en loom staren zij in de verte; haarzachte, lichtende pupillen weerkaatsen de eindelozegroene vlakte. Andere staan zich onbeweeglijk in hetwater te spiegelen; haar lange uiers, zwaar van melk,hangen omlaag, en zij kwijlen zilveren draden, neer-hangend uit haar natte, zachte, vleeskleurige snuit, volblauwige spikkels, alsof zij beschimrneld was.

In de hemel, licht gesluierd door een witte, kille,ijle nevel, hangt de stilte van de limbus, slechts ver-broken door het tikken van de molen, die daarginds,aan de rand van het water, door de wind bewogen metzijn wieken zwaait; door fazanten, die de lucht met hunlaag bewegen in beroering brengen, of door de hoge,grijze vlucht van late ooievaars, die trekken langs eenvage lijn, traag en weemoedig, in de ruimte ras weeruitgewist.

De grote, moderne schilder Israëls wist, als geenander na Ruysdael, de ziel vast te leggen van dezenatuur van een zo simpele, ondefiniëerbare en toch zomachtige bekoring.

In de Kalverstraat te Amsterdam, op een bij Fran-cesco Buffa tentoongesteld doek, ziet men op de voor-grond van een dier eindeloze velden, waar het groenvan het gras aan den einder met het blauw van dehemel versmelt, twee jonge mensen langs de waterkantgaan, een jongen en een meisje van het land, zo tussenveertien en zestien jaar, die langzaam, zwijgend naastelkander lopen.

In die beide figuren, die daar blond en peinzend,ernstig en teder afsteken tegen de onmetelijke eenzaam-heid, voelt men, hoe in harmonie met het landschap ~als een commentaar door het mysterie van de ziel ophet mysterie van de natuur gegeven -- de puberteit tothartstocht bevend rijpt in de onschuld van een kuiseglimlach, de vage droefheid vol verlangen, die dekomende liefde verkondigt, en dat opperste geluk vanzo tezamen voor altijd droevig langs een weg te gaan...

66

Hier en daar, in de verte, steekt een scherpe toren-spits boven populieren en wilgen uit, wijzend op eendorp of stad in de nabijheid, verborgen achter oudeduinen, waar de zee is verdwenen en door plantengroeibedekt, of achter het reliëf der dijken, die in dit vlakkeland een zwelling vormen als aderen in een huid. Overdie uit de vlakte omhooggeheven lijn loopt de oudestraatweg met zijn boerenrijtuigjes, de brikken met haarhuif, de koetsen van bewerkt vurenhout, verguld enrood en blauw gevernist, getrokken door een Friespaard, en de kleine Vlaamse karretjes van de melk-, eis-en groentevrouwen, waar een of twee span trekhondenvóór lopen.

Het wijd uitvloeiend, rijke zonlicht wordt bij wijlenomfloersd en stijgt omhoog in sneeuwige vlokken, somsdoor de wind in een vochtige sluier opgelost, waarinde verre contouren der dingen als in een bad vervagen;soms condenserend en neerslaand in die schuine regen

-strepen, waarmee de Hollandse landschapschilders zodikwijls de verten van hun doeken doorlijnen.

Zo zijn de Hollandse velden, in het hartje van hetland, tussen Alkmaar en Rotterdam, tussen Haarlem enAmsterdam of Den Haag en Utrecht.

De streek tussen Den Haag en Amsterdam heetWestland; het is, in zijn geheel, de model-tuin voor allevolkeren van Europa, de tuin, waar bloemkwekerij engroententeelt haar meest-bezongen wonderen hebbengewrocht.

Van de spoorlijn loopt in de richting der duinen eentijdelijk zijlijntje, waarop men wagentjes vol zandigeaarde ziet rijden. De eigenaar van een begroeid stukduin, die genoeg heeft van de konijnenjacht, laat hettwee of drie meter omlaag brengen, waardoor het ge-schikt wordt voor de bollenkwekerij; de zandgrond, diehij afgraaft, verkoopt hij weer aan een ander, die er dande zware modder uit zijn eigen streek mee kan mengen

67

en zo een moeras in bouwland omvormen. Deze bewer-king, schijnbaar zo vermetel en kostbaar, wordt hier,dank zij de vlakheid van de bodem en de talrijke spoor-lijnen in de buurt, met een verbazingwekkend gemakverricht. Een kleine ploeg werklieden rijdt van het naastestation met een locomotiefje en een sleep met railsbeladen wagentje naar het duin. Vlug en zonder omhaalrijgen zij dan het lijntje, waarover zij moeten rijden, aanelkaar, op de manier van de spinnen. Als zij in het duinzijn aangekomen, doet de koper een parasol op en steektzijn sigaartje aan, terwijl zijn werkvolk met spade enhouweel de heuvel in de karretjes laadt. Als de taak isvolbracht, rijdt de eigenaar met zijn mensen weer naarhet station, waarbij hij de weg, die zij op de grondhebben afgewikkeld, weer in het treintje terug rolt. Danhaakt hij zijn lading aan een trein op de hoofdlijn, geeftde rails, die hij gehuurd had, weer af, en het bouwland,dat hij gekocht heeft, neemt hij rustig mee naar huis.

Naar het Zuiden toe, in de provincie Zeeland, dieals wapen een zwemmende leeuw met de spreuk Luctoret Emergo voert, dringen de wateren van de Scheldeen de Maas dieper in de bodem door; de vlakte valt uit-een in een archipel van kleine eilandjes, Noord-Beve-land, Schouwen, Tholen, Walcheren, St, Philipsland,Overflakkee — uiterst vruchtbare alluviale gronden, dieachter het scherm van hun dijken de rijke oogst ver-bergen van het befaamde Hollandsche vlas. de dichteboekweitvelden, de meekrap en het koolzaad.

In Gelderland, in het Oosten, geeft de tabaksaan-plant, die in de verte aan maïs doet denken, het land-schap een zekere gelijkenis met een vallei in de Minho.In de dorpjes rond Tiel wordt die overeenkomst nogversterkt door de aanblik der met vuurrood riet gedektehuizen, door de vorm der hooischelven, de rijen bonen

-staken om de met kool beplante moestuinen, naast deboomgaard, de mesthopen gistend op de erven, waar

68

witte hanen, kraaiend in de zon, het stof van de verenschudden.

Nog meer naar het Oosten, voorbij Arnhem, welft debodem zich licht als de rug van een kruipende slang,een vage aankondiging van het Westfaalse heuvelland.

In de Arnhemse bossen, op de Tafelberg, vindt menreeds iets, dat men een panorama zou kunnen noemen.

Rechts ontwaar ik de fraaie Arnhemse villa's, om-geven door tuinen en weelderige parken, Verderop,Nijmegen, de stad op de zeven heuvelen, aan de oevervan de Waal, met de middeleeuwse ruïnen van hetkasteel de Valkhof, vroeger bewoond door Karel deGrote en tegenwoordig door een Engelse tuin omringd.Links verscheidene dorpjes tot aan de heuvels vanKleef. Tegenover mij, in de verte, de Pruisische bergen,wier contouren in de transparante lucht vervagen. Bene-den mij een paar losse plekjes bosgroei in de vlakte, eenpaar mesthopen opgetast in de pas gewiede velden;een hoop aardappelen naast wachtende boerenwagens,en in het midden, zacht slingerend in zijn bochtige loop,af en toe verdwijnend om verderop weer in de zon teschitteren, het lint van de Rijn, die zich strekt en weerintrekt en weer verder strekt tot hij zich aan den einderverliest.

Ten Noorden van Arnhem, in Overijssel, Frieslanden Groningen, verandert de aanblik van de bodem doorde visrijke meren en de venen, die een groot gedeeltevan die streek bedekken; het overige bestaat uit uit

-gestrekte weidegronden, waar de kudden Friese paardenleven en het tamme hoornvee, dat de wereld van boteren kaas voorziet. In de lucht vliegen zwermen lijsters,kraaien, kieviten, en ook ooievaars, die iedere lente hunnest komen bouwen hoog op de daken, op de top vanschoorstenen en hooimijten.

In Overijssel, buiten het weide-seizoen, waarin dekudden op haar drijvende eilandjes dik staan te wordenvan het vette gras als in een over de wateren zwervende

69

stal, groeien in de modderige bodem de planten, die laterweer als mest voor de aarde worden verwerkt, en golvenop de winterwinden de pluimen en roeden van rieten rus.

In het groene Friesland wordt de vruchtbaarheidder weiden nog bevorderd door de exploitatie der terpen,heuveltjes van vijf of zes meter hoog en bestaande uitleem en mest, die op gelijke afstanden langs de zeekustte vinden zijn, waar de voorhistorische mens ze alsvluchtheuvels voor het vee in geval van springvloedheeft opgeworpen.

In Groningen overheerst, zoals in Zeeland, de graan-bouw. Groningen is de bevoorrechte provincie van hetbeklemrecht: een speciale vorm van pacht, die reeds uitde middeleeuwen dateert. Het beklemrecht verzekerteen altijddurend gebruik van landerijen tegen betalingvan een onveranderlijke jaarlijkse vergoeding. Het iseen soort erfelijk, onvervreemdbaar recht, dat de Gro-ningse pachter een buitengewone voorspoed heeft ge-schonken.

Langs de wegen onafgebroken rijen schitterende,bijna gelijkvormige boerenhofsteden. Aan de voorkanteen prachtige tuin met groepjes exotische planten. Daar-achter de ruime „cottage" van de pachter; de metbloemen getooide ramen staan open en gunnen eenblik in de deftige vertrekken, de boekerij met schilde-rijen, beelden en artistiek aardewerk versierd, de muziek-zaal met zijn grote concertvleugel. Naast het huis deboomgaard. Erachter koe- en paardenstallen en schurenvan monumentale afmetingen, waarin niet alleen degerst, de haver en de bonen van de laatste oogst, maarook het mestvee, de schapen, vijftig melkkoeien entwintig machtige trek- en rijpaarden geborgen zijn.

In de provincie Drente, tussen Groningen en Over-ijsel, in de richting van Hannover ingeklemd, worden degroene Hollandse weiden dor en de bevolking dunnergezaaid. De veenderijen, de woeste heidevelden, de

70

lange perioden van vijf en twintig jaar, waarin de grondbraak blijft liggen om zijn vruchtbaarheid te verhogen,de grote branden, waardoor men tracht de beploegbarebovenlaag te herstellen, geven er het landschap en delucht een grauwe tint en een vage uitdrukking van rouw.In de buurt van Assen vindt men verscheidene dolmens,die men hunnebedden noemt. Het gilde der landbouwers,de Drentse eigengeërfden, komt bijeen onder de eeuwen

-oude eikebomen om vast te stellen, op welk tijdstip ergeploegd, gezaaid en gemaaid zal worden. Na de oogstbehoren de landerijen aan allen gezamenlijk en dienenals meent, zoals bij de Friezen in Tacitus' Germania.

Dicht bij Steenwijk liggen de beroemde liefdadig-heidskoloniën van Van den Bosch en in de omstrekenvan Meppel de opvoedingsgestichten, bedelaars- enwezenkolonies. Waar de vruchtbaarheid van de bodemvermindert, neemt ter compensatie de sociale zorg weertoe. Midden op de trieste heidevelden liggen de hutjesvan twee honderd landlopers, waaraan een weldadig-heidsvereniging behalve een lapje grond nog een koeschenkt, een varken, een paar schapen en twee hectarenland: een glimlach van mededogen in deze vijandigenatuur.

Maar, afgezien hiervan, zijn de wijd uiteenliggendeDrentse dorpen, ver van de spoorweg, en die een armetourist als ik alleen kan bezoeken door met beslagenschoenen en met stok en rugzak gewapend te voet deheide over te trekken, echte oasen van schilderachtig-heid. De hutten hebben er enorme rieten daken, die totover de grond slepen, en liggen beschut onder oudeeikebomen. Er zijn twee of drie bochtige straten; eenleistenen torenspits steekt uit boven het groene kerkhof,op de top van de heuvel. Het kruispunt van de stratenfonkelt in de zon; loslopende kippen pikken in de aarde;een grauw varken maakt een wandelingetje. Ik zie hetberookte interieur van een smederij met het aambeeldachterin, een geweldig groot paard aan de ring, de poot

71

op de knie van de hoefsmid, die een korte broek enlederen schootsveld draagt. En in de stralende, zoelelucht trilt de metalen klank na van de hoef, die op hetsmidsblok met kracht geslagen wordt.

En wanneer dan in een van die hutten een venstertjeopen gaat onder de top van de brede, naar voren sprin-gende rand van het zwartgeworden dak, en een on-schuldig gezichtje, als uit een kribbe, blond en witgemutst naar buiten lacht, dan kijkt men onwillekeurigeens achterom en verwondert zich nergens de schilderHobbema te ontwaren, of Wouwermans, of de peinzen~de Ruysdael, of de olijke Pieter van Laar, die zijnknapzak los rijgt en lekker in de schaduw zijn ezel poot.

Overal ten plattelande ziet ge de aloude, eerzame,ruime Hollandse schuit dichtbij of in de verte voorbij

-varen. Soms zeilt zij, soms wordt zij getrokken; altijdglijdt zij langzaam, geruisloos en rustig voort, als hetvriendelijk beeld van de geboortgrond, de dolende zielvan dit waterland, bescheiden en vrij, onbekend en vol-daan, zonder zwijmeldronken hallucinaties, zonderadembeklemmende onstuimigheid. Zij is gelukkig, zoaltoos voort te drijven, van dorp tot dorp, van golf totgolf, in de zilte lucht der baren, die vóór de stevenspatten in volle zee, of tussen de zacht geurende biezenop de kanalen van het binnenland.

Het zeil, dat men telkens, klapperend tegen de mast,tussen de groene oevers op ziet doemen, lijkt wel hetwuiven van een oude vriendenhand, die zich zegenendover de velden breidt; en de wijde, welgeteerde boeg,die langzaam voorwaarts schuift, een welgevuld buikje,zat van haring bij het komen, zat van kazen bij het gaan.

De dwazen lachen om die schuiten, zegt Michelet.Wat wonder als zo weinig mensen het waar gelukbeseffen!

Onbekommerd vaart zij daar, de dikke schuit, com-pleet met man en vrouw en kind en hond en kat en

72

vogeltjes aan boord. Langzaam vaart zij, vreedzaamvaart zij over de gevaarlijkste wateren, een kleine har-monieuze wereld, zo volmaakt in zich zelf, dat het haaronverschillig is ooit aan te komen.

De trekschuit vaart, langs de kanalen, door het ganseland.

Ik heb altijd een dierbare herinnering bewaard aande oude beurtschepen van de Douro en de Taag.

Niets was schilderachtiger, niets echter en verrukke-lijker Portugees dan die bescheiden zoetwatertochtjes!

Men ging aan boord naar gelang van het getij, somsbij de dageraad, soms nog in de nacht. De reizigershadden warme wollen jassen aan, voor alle zekerheiden waren voorzien van eten voor de reis in een knap-zak of rieten mandje: een dozijn gekookte eieren, eenworst, een volle wijnzak, een lang met meel bestrooidbrood, een mes en een handvol noten.

Aan boord zocht ieder zo goed als hij kon eenplaatsje uit tussen de lading, tussen twee zakken graanof manden druiven, op een bundel rogge, met de buikin de lucht, de armen onder het hoofd, de benengekruist en de pijp tussen de tanden.

De schipper reefde het zeil, maakte de schoten metzijn blote voeten vast, nestelde zich met de roerpenonder de oksel aan de achtersteven, en voort ging het,wendend of halzend, al naar de wind!

Dan kwamen van die prachtige verhalen op het tapijt,schelms en gezouten, van zo'n pikant ruwe smaak,geurend naar zee of heideland, en verteld in een uniektaaltje, dat met de muilezeldrijvers en vrachtrijdersverdwenen is...

Wanneer kwam men aan? Wanneer het God geliefde.Als het zeil na aankomst was geborgen, nam de

schipper zijn baret af en zei: „Geloofd zij Onze HeerJezus Christus".

En de reizigers antwoordden: „Voor altijd geloofd".

73

Daaraan moest ik denken, toen ik een paar dagengeleden per trekschuit van Delft naar Den Haag bengevaren. De trekschuit bestaat uit één doorlopendekajuit ~ te vergelijken met het interieur van een groteomnibus — die een halve meter boven het boord uit-steekt, en waar men door een van de beide deuren aanvoor- en achtersteven binnen gaat. De kajuit is vanbuiten lichtgroen geschilderd, en voor elk, raampjehangen wit mousseline gordijntjes. Van binnen is zijvan banken voorzien en in twee compartimenten, eersteen tweede klasse, verdeeld. In het midden staat eengrote, gelakte tafel. In elke hoek een klein rekje. Ophet ene Iiggen de Bijbel en een paar andere boeken.Op het andere staat het theeservies; de kleine kopjeshangen met geel koperen haakjes aan het rekje. Optafel twee asbakken. Op de vloer de kwispeldoor en devuurpot, van glimmend koper, blinkend als miskelk-schoteltjes.

Een oud, broodmager boerenpaard met een jongetjevan tien jaar op zijn rug, sjokt langzaam, automatischlangs een smal, platgetreden weggetje, dat in een rechtelijn, langs een rij populieren, evenwijdig loopt met hetkanaal. Dat paard trekt het touw van de boot, diegeruisloos over het onbewogen water glijdt.

Een dame met grijs haar, gerimpeld, en met eenmagere, gebogen rug, een vergeelde zwart kanten hoedop het hoofd, en gehuld in een ouderwetse cachemirensjaal, zit in een hoekje te knikkebollen; haar lange,knokige handen in zwarte mitaines rusten boven elkan-der op de knok van een krukstok.

Behalve deze dame ben ik de enige passagier.De schipper aan het roer zit onbewegelijk te pruimen

met de apathische blik van een herkauwend rund.Onze Portugese „falua" is toch beslist genoeglijker!

Maar de laatste keer, toen ik in zo'n „falua" over het

74

verdronken land van Ribatejo "-) voer, zagen wij, vanuitde echt-Portugese gezelligheid van onze schuit, die alzijn Latijnse zeilen had bijgezet, toppen van olijfbomenen schoorstenen van boerenhofsteden boven het wateruitsteken, terwijl op de stroom allerlei zielige restendreven: wingerdlatten, bonenstaken, losgespoeld hooi,een druivenmand, het verstijfde kadaver van een waak-hond.

En langs het Hollandse kanaal tussen Delft en DenHaag volgt aan beide oevers de ene lusthof op deandere. Weelderige voorgevels van landhuizen wordenzichtbaar tussen de, groene bospartijen van het park.achter bloeiende perken; in een aangename monotonietrekken zij aan mijn blikken voorbij met hun welover-wogen comfort, hun stemmige overvloed, hun bescheidenluxe en onverstoorbare rust.

Toch plegen ook in Holland de rivieren buiten haaroevers te treden, en niet bij lange tussenpozen als deTaag, maar elk jaar, als de -Noordwester waait.

Maar de Hollander weet deze ramp in een gunstigefactor voor de vruchtbaarheid van de bodem te doenverkeren. Daartoe heeft hij het land in waterschappenverdeeld, afvoer- en irrigatiekanalen gegraven, dijkenopgeworpen, sluizen gebouwd, pompen neergezet enduizenden windmolens in beweging gebracht, waardoorhij in de watercirculatie een systeem weet te brengen,dat vergeleken kan worden met de door het hart gere-gelde bloedsomloop.

Mijn medereizigster zit nog steeds te dutten. Deschipper zit nog steeds te pruimen; van tijd tot tijd, metdezelfde regelmaat, waarmee hij kolen op het vuur vaneen stoommachine zou gooien, haalt hij uit zijn zakeen blikken doos, rolt tussen zijn vingers een balletje

1 ) De streek langs de Taag tussen Lissabon en Santarém, nogbijna jaarlijks door overstromingen geteisterd.

75

pruimtabak, stopt het in zijn mond en begint weer temalen.

Ik zet een raampje open en kijk naar buiten.De avond valt in een regenachtige, nevelige hemel,

van een effen, doffe, vaalbruine tint. Geen zuchtjebeweegt in de vochtige Iucht.

Door de openingen in het geboomte van de buitensziet men in de verte de eeuwig groene vlakte, van eenfluwelige tonaliteit, doordrenkt van de regenbuien. Zijschijnt half-cirkelvormig als de achtergrond voor eenschetsje op een lapje, waaruit een waaier zal wordengemaakt; een beminlijk achttiende-eeuwse kolorist heeftdie achtergrond losjes neergepenseeld: op het eerste planzal een arcadische Flora-tempel getekend worden, eenminiatuurkudde van witte met papillotjes gekruldelammetjes, en blauwe en roze herdertjes geknield voorluchtige, gepoederde herderinnetjes, in volant-rokjes ala Pompadour. Een ideale, vage, onechte, onwaarschijn-lijke zoetheid!

En dit einde van een dag, zo kleurloos, zonder regen,zonder zon, zonder wind, stof of modder, kan ik alleenvergelijken met het heengaan van een vreemde klooster

-bloem, ontloken in een mystieke faze tussen geboorteen dood, die na negentig jaren van kuisheid haar zielden Here stillekens terug gaat geven, onbeschreven alseen blanco boek, waarop nooit een traan, nooit een vlek,nooit een idee gevallen is!

Weemoedig stap ik aan land op de eerste aanleg-plaats. Ik ga liever verder lopen. Wij hebben een halfuur over een kwart mijl gedaan.

Zaandam is het centrum der molens. In geheel Hol-land zijn molens, maar nergens anders vindt men er zogeweldig veel bijeen als hier.

In één vergezicht, aan het Y, of van de top van dedijk, die het dorp beschermt, omvat de blik er welduizend.

76

Zij hebben niet, zoals de Portugese molens, bijna alleverlaten en vervallen, het archeologisch aspect van over-blijfselen van het landleven uit vroeger dagen.

Van hout opgetrokken en elk jaar overgeverfd schij-nen zij wel alle nieuw. Zij staan alleen met het midden-deel van hun voet in de bodem vast, teneinde de eersteverdieping, die breder is dan de basis, boven over-stromingspeil te heffen; daardoor lijken zij van verregezien wel buitenissige schepen op het droge, in deweilanden als op de helling geschoord. De meesten zijnzwart geschilderd tot aan de molenas, de kap is groen,met wit opgevrolijkt, of wit, opgevrolijkt met groen, enhet uiteinde van de as scharlakenrood, blauw ofverguld.

Zo staan zij daar bijeen met hun wieken te waaienover heel de wijde vlakte, die zij een fantastisch levengeven en waarin elke molen wel een eigen bestaan,een eigen bizonder rhythme schijnt te bezitten. Som-migen gebaren langzaam als iemand, die zich geeuwendrekt. Anderen draaien sneller, maar rustig in de maat,als ijverige, ordelijke werkers. Er zijn er, die af en toeals met een zenuwtrekking schokken, of in snikkendestuipen stil blijven staan. Enkelen wentelen met duize-lingwekkende snelheid, woedend, razend, als waan-zinnig: ik denk, dat deze niet veel bevatten, maar ijdelronddraaien of zichzelf vermalen en hun laatste restjehersens verpulveren als rederijkers en metaphysici.Anderen liggen luguber onbewegelijk terneer als doden,in de transparante lijkwade van de nevel gehuld, dewitte armen over het donker kleed gekruist.

Zij bezitten, zoals ik zeg, een soort persoonlijke uit-drukking, een individuele physionomie. Naast de grotemolens van kolossale hoogte staan kleinere, van alleafmetingen --- bijna had ik gezegd van alle leeftijden.Sommigen zo klein, dat zij nog niet werken: zij spelenalleen maar; enkele daarvan staan zo dicht tegen degrote molen aangedrongen, dat het wel lijkt, of zij aan

77

het handje lopen; andere rusten er boven op, alsof zijop de arm werden gedragen.

Zij worden voor allerlei werk gebruikt. Sommigen zijneenvoudige molenaars, in de oorspronkelijke betekenisvan het woord: zij malen tarwe of gerst. Anderen zijnolieslagers en persen de oliehoudende planten uit, waar-uit de Hollandse industrie- en spijsolie worden getrok-ken. Er zijn timmerlieden onder, drogisten en touw-slagers: zij zagen planken, hakken brandhout, brakenvlas, draaien touw, malen verf. Er zijn ook fabrikantenbij: zij fabriceren vermicelli, papier, mosterd of cement.Ten slotte zijn er molens met een wetenschappelijkegraad, molens, die een vrij beroep uitoefenen, molens -ingenieurs, technici, ambtenaren belast met de hydrau-lische administratie van het land, die drassige grondendraineren, droge gronden bevloeien, moerassen saneren,kanalen reinigen en het peil van het grondwater regelen.

Om zich van zijn ingewikkelde opdracht te kwijtenbezit het gemaal een zuigbuis, die, naast een sluis, ineen sloot van het als een schaakbord doorsneden landuitkomt. Wanneer de sloot zich vult, zuigt de molendoor een pijp het uit het land gesijpelde water op enloost het weer in een vaart, waarmede de sluis in ver

-binding staat en waarvan het bed, tussen twee dijken,hoger ligt dan de bodem van het drooggezogen Iand.

In dit eerste kanaal is weer een sluis en daarnaastweer een molen. Wanneer in dat kanaal het uit de slootovergehevelde water te hoog komt te staan, zuigt detweede molen het aan de ene kant op en loost het aande andere in een tweede kanaal, dat weer hoger ligt danhet eerste.

En zo, van sloot tot sloot, van vaart tot vaart, vandijk tot dijk, van molen tot molen, wordt al het over-tollige water geleidelijk omhoog gebracht tot in eenlaatste kanaal, dat boven de zeespiegel ligt. En wanneerdaar dan nog water te veel is, wanneer beslist niemandhet meer hebben wil, noch om de trekschuit tot voor

78

zijn deur te dragen, noch om zijn koeien of tulpendrinken te geven, noch om zijn bloembedden te be-sproeien, noch om zijn eendjes te laten zwemmen, nochom zijn boomgaard ruisend te bevloeien, noch om ophete zomeravonden in het watervalletje van een thee-tuin in een teer straaltje te suizelen — wanneer positiefniemand in Holland meer water wil voor wat ter wereldook, dan opent de laatste in de reeks dienstdoendemolens de sluis, die hem is toevertrouwd en loost deoverstroming in de oceaan, even simpel als wie, naasteen bron gezeten, een restje water uit zijn glas werpt,als zijn dorst is gelest.

Zaandam is een uitstekend voorbeeld van het typisch-HolIandse dorp.

Het water van de rivier en de kanalen verrast elkogenblik de wandelaar en verspert hem de weg alsin een waterdoolhof, bijna overal waar hij uit een vande met klinkers geplaveide straten komt, die glad enschoongewassen zijn als de tegelvloer van de zinde-lijkste boerderij.

Kleine groen gelakte bootjes, aan een groen en witgelakte paal gemeerd, liggen, om U over te zetten, klaarvoor bijna elke deur.

Naast de boot, boven het water, steken twee vorkjesuit, waarin een dwarsbalk draaien kan, die aan eenhouten kruisje in beweging wordt gebracht. Dat is hetprimitieve toestel, dat gebruikt wordt om een getraliedhouten kist op en neer te laten, waarin de bewonerzijn visvoorraad levend houdt. Het is om zo te zeggeneen tongetjeshok. Tegen etenstijd geeft men vier slagenaan het krukje, het vijvertje wordt opgehesen, de portievoor de dag eruit gehaald, dan laat men het weerzakken; en de vissen, een ogenblik door het zonlichtverrast, wemelen zenuwachtig dooreen en ploffen opelkander.

Als men de voet vooruitsteekt om in een van deze

79

bootjes te stappen, heeft men het gevoel, dat alleenal het gewicht van ons lichaam het kanaal zal latenoverlopen, zo duidelijk ziet men dit boven het bodem-peil liggen, zo volkomen vult het de ruimte tussen deoevers met zijn lichtend, zonneglanzend, onbewegelijkwater, met hier en daar alleen de lichte rimpeling vanrustig-zeilende eendjes.

De huizen zijn grotendeels van over elkander ge-schoven planken gebouwd, groen of lichtgeel geschil~derd. Zij hebben één verdieping en een glanzend leiendak, met vriendelijke, feestelijk uitgesneden dakrandjes.Van binnen en van buiten zijn zij met bloemen gesmukten met witte venstergordijntjes achter de ruiten, dieglinsteren als tafelkristal.

Vóór de kleine huisjes, tussen de wilgen, die degeveltjes met een groen licht bedekken en, in nog meergroen, in het water van de vaart, in de spiegeling vande ruiten en de spionnetjes, weerkaatsen, ziet menkleine tuintjes, niet breder dan de voorkant van dewoninkjes, en in het midden daarvan, bij wijze vankippenhokken, een of meer miniatuurhuisjes, soms zelfsvan ramen voorzien.

Het zijn mikroskopische parkjes, poppenparkjes,waarin alle fantasieën van tuinierende landschapschil-ders op verkleinde schaal worden gecondenseerd: eenheuveltje met een twee palm hoog molentje op zijngroene helling; een belvédère, waar men alleen op han-den en voeten in zou kunnen, met bijbehorend toren-spitsje, waarop een spiegelend bolletje prijkt; een ge-pavoiseerde mast zo hoog als een wandelstok; eenbochtige laan, beschaduwd door twee rijen koolplanten,waarin de voeten van de slotvoogd slechts één vooréén kunnen worden neergezet; een rozemarijn, obelisk-vormig gesnoeid, die zijn beschuttende schaduw overhet middenterras uitspreidt als ware hij de oude reuzen.ceder van die plek; een meer, waarop soms twee blikkenof kurken bootjes dobberen, maar waar de talingen

80

alleen om beurten inzwemmen, omdat zij er anders nietin passen; en ten slotte een Indische pagode of Chinesekiosk, niet groter dan een kanariekooi, en opgetrokkenin kubussen, die naar boven toe steeds kleiner worden,met omgebogen hoeken en een belletje aan elke punt.

Achter de tuinen loopt, rechtlijnig als altijd, het lintvan het kanaal. En daarachter dan weer de andere rijtuintjes en woninkjes van de overkant.

Bij de smalste vaarten, waar onmogelijk een pontjein zou passen, bedienen de bewoners, om hun water-straat over te steken, zich van een plank bij wijze vanbrug, die zij dan, na gebruik, naar de oever, waar zijvandaan komen, teruggooien.

Van de dertien of veertien duizend inwoners vanZaandam zijn sommigen schatrijk: zij hebben aanzien-lijke vermogens verdiend met scheepvaart of scheeps-bouw en zij bezitten zes of zeven windmolens, die voorhen malen en een ononderbroken geldstroom in hunlaatje doen vloeien. En er is geen enkele arme —karakteristieke bizonderheid van alle Hollandse dorpen.Er is geen enkele arme, en al ziet men er niet één statigpaleis, men ziet er evenmin één vervallen hut.

Iedere man, van de eerste tot de laatste, heeft er eenwarm gevoerde jas, een trui, waaraan geen steekje losis, lekkere wollen kousen, ruw-houten, hoge klompen,een schoon hemd en een gladgeschoren gezicht. Endaarbij nog een warme haard, een gezellig huisje eneen fleurige tuin.

Slechts drie kerken verheffen de spitsen van hungrijze klokketorens boven de bescheiden huizen met hunrode, glimmende puntdaken. Twee daarvan zijn pro-testant en één katholiek; doch de zielen, die ze bezoeken,leven onder elkander in even volmaakte vrede als deduiven, die zonder onderscheid van gezindte, onpartijdigen met evenveel liefde, op de torenspits van Luther alsin het dakvenster van Sint Ignatius zitten te kirren.

81

Het enige monument, dat er aan de voorbijgaandeaanwezigheid herinnert van een schaduw van hiërar-chieke superioriteit in deze zoete vallei van democra-tische verbroedering, is het fameuze huisje van Peter,keizer van Rusland, slecht arbeider, weggelopen timmer-man, in de historie bekend onder de antipathieke naamvan Peter de Grote.

Ik herinner mij een geschiedenisboek, waarin ik dezegedenkwaardige woorden heb gelezen: „Het is nietgeheel zeker, of Clodio de Dikharige ooit bestaan heeft;hoe dit ook zij, zijn zoon Merovech..." Op dezelfdewijze kan men zeggen, dat het twijfelachtig is, of Petervan Rusland ooit zelfs kortstondig in Zaandam verblijfheeft gehouden. „Hoe dit ook zij ", het huisje, dat eenjaar lang door deze onsympathieke, wrede en vrek

-kige held is bewoond, toen hij op de plaatselijkescheepswerf voor timmerman speelde, is hier open-gesteld voor de verering der touristen, en vormt eenbedevaartsoord voor zich aan alles vergapende lieden.

Dit gevalletje werd door „Napoleon „het schoonstemonument van Holland" genoemd, en alle gekroondehoofden, die de Nederlanden bereizen, komen hier eenogenblikje in hun baard brommen en peinzen bij eenmiddelmatig portret, dat de czaar als timmerman voor-stelt, en hun respectieve namen in het vreemdelingen-boek vereeuwigen.

Ik deed als bovengenoemde hoofden, en met dediepste ontroering, waarover ik beschikken kon, zetteik mij aan het kijken naar de vier wanden van de tweevertrekken, waarin de woning is verdeeld; er staan eenpaar rustieke bankjes, een grote grove tafel en eenouderwetse Hollandse bedstee.

Op die drievoet, dacht ik bij mijzelf, is hij misschienn i e t gaan zitten, na gedane arbeid, peinzend over hethanteren van het schaafijzer en de mogelijke politiekevoordelen bij de toepassing van dat vernuftig instrumentten bate van de verbetering der volkeren! Op die grove

82

tafel heeft hij des Zaterdags misschien n i e t meteeltige, kromvingerige hand zijn weekloon nageteld, dat,gevoegd bij de bijverdiensten van zijn civiele lijst, hemmisschien zou veroordelen n i e t te betalen, zoals hijinderdaad n i e t heeft betaald, het fraaie model vaneen Hollands huis uit het begin van de achttiende eeuw,dat hij bij de Amsterdamse burger Brandt had be-steld, die dat fraaie bibelot later het Haags museumheeft aangeboden als plechtige getuigenis van de keizer-lijke zwendelarij! In die harde bedstee, ten slotte, heefthij misschien wel n o o i t zijn moede leden gestrektom uit te rusten van de zware dagelijkse arbeid met debeitel, waarmee hij de mensen regeerde, en de scepter,waarmee hij schepen heeft gebouwd!

En een onuitsprekelijk gevoel van eerbied, vreemd engeweldig groot, overvalt de reiziger bij het peinzenover al deze dingen, wanneer hij bedenkt, op zo ver-heven plaats, dat het diezelfde man is geweest, die daarop dat doek geschilderd staat, van wie nog nooitbewezen is, dat hij werkelijk één van die dingen heeftgedaan! Want de historische waarheid is deze, dat detimmermanstalenten van Peter de Grote alleen ge-garandeerd bewezen worden door de handigheid, waar-mee hij zijn eigen volk in elkaar heeft getimmerd enmet echte vakkennis de hoofden van de Strelitzen heeftuitgebeiteld, die tegen zijn regering samenzwoeren.

Onder het door Prins Demidoff aangeboden portretvan de monarch staan de verschillende beroepen telezen, die de geportretteerde tijdens zijn leven heeftuitgeoefend: Academicus, held, zeevaarder en timmer

-man.Merkwaardig feit: van deze titels heeft die van

timmerman altijd het meest de vorsten, die binnen dezewanden hun naam zijn komen zetten, geïnteresseerd.Blijkt hieruit niet duidelijk, hoe de simpele beoefeningvan het obscuurste ambacht zelfs de antipathiekstekarakters een zekere adeldom verleent?

83

Een schatrijk vorst met weinig aantrekkelijke per-soonlijke eigenschappen gelukt het de goê gemeentediets te maken, dat hij enige tijd als arbeider op eenssheepstimmerwerf heeft gewerkt. En dat is voldoendeom zijn nagedachtenis in sympathieke herinnering tedoen voortleven. Al is het getuigenis van zijn deel-genootschap in een handwerkersgilde ook apocrief,toch is het tot een bedevaartsoord geworden; het huisje,waarin hij zou hebben gewoond, geniet in Holland eenbekendheid, die nooit ten deel gevallen is aan hetkroegje van Jan Steen en Van Goyen, noch aan demolen, waarin Rembrandt het levenslicht heeft aan-schouwd. En de geographie, een wetenschap, die ge-woonlijk niet aan de kwaal der hovelingen lijdt en on-toegankelijk schijnt voor vleierij, zelfs de geographiewijkt in dit geval van haar gewoonten af en verbastertde naam Zaan dam in S a r d a m (Czardam) , omaldus door een allerzonderlingst barbarisme de faamvan de man met de naam van de plaats te verbinden.De inboorlingen blijven echter Z a a n d a m uitsprekenen schrijven, wat niet belet, dat zij voor vreemden enbekenden zo vriendelijk en eerbiedig de hoed afnemen,alsof wij allen, vorsten, helden, zeevaarders, academicien buitenlanders... timmerlieden waren!

Monnikendam: een ander dorp, beroemd om zijnZuiderzee-ansjovis en het graf van dominee Nieuwen

-huyzen, stichter van de „Maatschappij tot Nut van't Algemeen", die zich ten doel stelt de volksontwikke-ling te bevorderen.

Naast elk huis ligt het kleine erfje, in boomgaard enbloementuintje verdeeld. Over de groene heg ziet meneerst de volbeladen peren- en appelbomen. Achterin,op een lapje grond, afgescheiden door een groengeverfd houten hek, bloeien de geraniums, fuchsia's endahlia's in bloemperkjes met een randje van zoden.Dan is er verder een vierkant waterputje met groen

84

geschilderde deksel. En bij de muur, waartegen, op witlatwerk, een klimplant kruipt, staat een rij schoppen,klompen en groen geverniste emmers naast de glazendeur, onder het glanzende raampje met zijn opengordijntjes en met bloemen getooide vensterbank.

Op de bovendrempel van een oud perceel, waaropin grote cijfers het jaartal 1 6 1 0 te lezen staat, ontwaarik een bas-reliëf, dat een karveel voorstelt, en het onder-schrift: In de Lisbons Vaarder.

Voor Lissabon kan men zich te Monnikendam nietmeer inschepen, maar nog wel naar de eilanden Markenen Urk, die in het water van de golf een paar vlekkenvormen, die aan beverkoloniën of paaldorpen doendenken.

Marken is een smal strookje grond, dat in de der-tiende eeuw van het vasteland is losgeraakt en in vollezee is blijven bovendrijven als een vlot, dat wortel heeftgeschoten en onbewegelijk op de golven is blijvenliggen.

Urk is op dezelfde wijs een losgeraakt brok van heteiland Schokland en zo klein, dat de zeehonden, diemisschien dachten, dat het eveneens onbewoond was,het tot slaapstee hebben uitgekozen. Elke nacht komenzij er op het smalle strand liggen snurken bij het schuimder golven, de snuit in het mulle zand.

Niets is echter vriendelijker, op een zonnige dag, dandat kleine aardkluitje, badend in lucht en licht, dat gegeheel door kunt lopen in de korte spanne tijds, waaringe twee haringen naar binnen werkt en een pijpje rookt.

In het kleine havenkommetje wiegelen de vissers-bootjes. De havendam, van vurenhouten balken, steektschilderachtig in de bruisende golven uit. Op de achter~grond de korte, groene kade, met gras begroeid, en dezachte glooiing van het dorpje, een aardig groepje rodedaken, met wat bomen, die er hun zachte lover om

85

spreiden, en die nog extra kleurig schijnen door de ver-ticale witte streep van een sierlijke vuurtoren, die hoogboven de daken te voorschijn breekt om. in de wijdeblauwe hemel te baden.

Marken, groter dan Urk, ligt niet, zoals dit laatste,op één enkele heuvel, maar op een hele reeks.

Op zeven van deze kunstmatige verhogingen zijn dehuizen der inwoners gebouwd. Op de achtste ligt hetkerkhof.

Gedurende de winter vult het water de tussenruimtenvan die heuvels als de grachten van een vesting. Danmoet men van de ene buurt naar de andere varen.

Soms gaat er uit een van de wijken der levendennaar de dodenwijk een boot, die somberder lijkt dan deandere. In het midden staat de baar, met het doods-laken gedekt. Twee vissers, vrienden van de dode,zwijgend en ernstig, hanteren de riemen; aan het roerzet zich een bedroefde vrouw, die haar tranen droogtom naar den einder te turen door het dubbele floersvan haar hart en de zee. Zelf stuurt zij de boot, waaropvoor de laatste maal haar man, zoon of vader vaart,eindelijk ontlast van de strijd om het dagelijks brood,en wiens ruwe, koude handen, voor altijd stil, op deborst gevouwen liggen.

De gehele bevolking van het eiland is gereformeerd.Bij deze begrafenissen ontbreekt de stem van voor-zangers, het gebed van geestelijken en het luiden vande doodsklok. Als enige lijkplechtigheid het simpelemis-gezang van de zee, de rouw van het zwerk, dede grauwe droefenis van het water, en die zwarte boot,die daar zwijgend voortglijdt, zonder één geluid dan afen toe een snik, en de korte, rhythmische slag van deroeispanen in de dollen.

Op straat zie ik een bruiloftsstoet voorbijtrekken.De vrienden van de familie begeleiden, het bruidspaar

86

naar de kerk. De bruid en bruidegom lopen in naievetederheid hand aan hand; zij met neergeslagen ogen,glimlachend onder haar grote witte muts uit de vijf

-tiende eeuw, hoog als een mijter; hij, krachtig, ernstigen peinzend.

Beider kledij — ik heb deze al beschreven, toen ikover Amsterdam sprak — is buitengewoon rijk, over-dekt met kostbaar borduursel, dat jarenlange arbeidvertegenwoordigt. Maar deze luxe is geen bewijs vanrijkdom. Alle Markers trouwen in dezelfde kleren, diena het feest weer worden teruggegeven en in de ge-meentelijke schatkamer bewaard. Zij zijn driehonderdjaar geleden vervaardigd, zij hebben twintig geslachtenin de echt verbonden. Het zijn een nieuw soort Nessus-klederen, niet doorweekt van het gif van de centaur,maar gedrenkt in de levenssappen van liefde en huise-lijke haard, vromelijk overgeleverd van Deianira opDeianira, van Hercules op Hercules, als een talismanvoor het ganse geslacht.

Broek-in-Waterland is, op zindelijkheidsgebied, omzo te zeggen een geconcentreerd vleesextract, getrokkenuit het rund, dat Holland heet.

De nationale deugd der properheid wordt hier tot eenethnologische epidemie, een idée fixe, een algemenewaanzin. De mensen daar zijn van de boenduivel beze-ten. Het zijn de epileptici van de bezem, de convulsion-naires van de borstel, zij lijden aan een schoonmaak-woede, die aan het delirium grenst.

Alles, wat men over dit merkwaardig pathologischgeval vertellen kan, staat in de boeken te lezen.

voor de huisdeuren, om te voorkomen,dat er op straat wordt gespuwd of dat men er zijn pijpuitklopt. Verbod om met ongedierte behepte beestendoor het dorp te leiden, opdat zij het niet bevuilen ofbesmetten. Beloning voor straatjongens, die het stof uitde spleten tussen de straatstenen wegblazen en stuk

87

voor stuk de van de bomen gewaaide bladeren oprapenen in de vaart werpen. Op alle wegen krabbers enmatten met de aanbeveling aan de voorbijgangers omhun voeten te vegen vóór zij het dorp binnenwandelen.De boomstammen zijn wit geverfd, de huizen blauw,safraan, paars of rose. De straten zijn versierd met veel-kleurig mozaiek, de struiken geschoren in de vorm vanpoppen, eenden, boten, molens, huisjes en pauwen. Menheeft de gewoonte thuis op kousevoeten te lopen omde vloeren niet te bekrassen of te bezoedelen. Vreemde.lingen op vuile schoenen worden door het dorp ge-dragen. Men vertelt, dat Napoleon Bonaparte, toen hijer een landgoed wilde bezoeken, zijn sporen moestafdoen en een paar wollen sokken aantrekken over deglorieuze laarzen van Austerlitz en Marengo, voordatde heer van het landgoed hem toestond een voet in zijnhuis te zetten.

En dan die goede keizer Joseph II, die geen aan-bevelingsbrievei bij zich had, en dorst te beweren, dat

het genoeg was, om elk willekeurig huis van Broek-in,-Waterland binnen te lopen, dat zijn moeder hem nietverboden had de Broekenaren te bezoeken, zoals zij hemwel verboden had bij Voltaire op visite te gaan! Bijelke deur, waarop zijn ordonnans klopte om te vragen,of men Zijne Majesteit open wilde doen, verscheen debewoner, die in zijn spionnetje een onheilspellende steekhad ontwaard, voor het raam en antwoordde, dat hijalleen bezoek van vrienden en kennissen ontving. „Maarboerenpummel, zie je dan niet, dat het Zijne KeizerlijkeMajesteit is, de machtigste vorst van Duitsland, diedaar staat te wachten." — „Al was het de Burgemeestervan Amsterdam in eigen persoon, dan had ik er nogmaling aan; als dat zulke grote bazen zijn, laten zijdat dan maar op straat wezen; in m i j n huis ben i kde baas!"

En ten slotte is er de historie van een compleet oproertegen twee vreemdelingen, die eenmaal het dorp be-

88

zoedeld hebben, door -- met de kennelijke bedoelingde inwoners te provoceren — een kersepit op de open-bare weg te deponeren!

Maar al wat men verteld en al wat men bedacht heeftover de reinheid van de straat, kan slechts een flauwidee geven van wat in Broek-in-Waterland de zinde-lijkheid van het huis zelf betekent.

Met uitzondering van een klein aantal rijk gewordenkooplieden en zeevaarders, die rustig rentenieren in ditlandelijke oord, vinden de 1500 dorpelingen allen hunbestaan in de plaatselijke industrie, de fabricatie derfameuze Edammer kazen.

Dus behoort bij elke woning een koestal en eenkaasmakerij.

De huizen hebben gewoonlijk één enkele verdiepingen zijn uit baksteen opgetrokken. Aan de buitenkantzijn zij bekleed met gevernist hout, dat ze volledig tegende vochtige buitenlucht beschut. De gepolijste deur ismet glimmend koper beslagen. Een gang, belegd metparelgrijs linoleum met zwarte figuren loopt door hethuis, dat ik binnen ga. De wanden zijn lichtgrijs geverfd.

Links is de salon, met het klassieke tapijt met rodeen groene strepen of blokken, dat men in alle bescheidenHollandse huizen aantreft. Witte vitrage voor allevensters. Een kast, een sofa, een paar fauteuils. Eenbarometer, een thermometer en een lactometer aan demuur. Delfts aardewerk op de kast. Een Friese koe-koeksklok in een hoek. In het midden een ronde tafelmet een paar snuisterijen en een schaal met visite

-kaartjes, waarop ik de naam van allerlei buitenlandsebezoekers lees. Geen enkele Portugees.

Rechts zijn de slaapkamers.Achterin de gang de koestal en de kaasmakerij. De

loper ligt door de stal tot aan de tuindeur. In hetzelfderuime, frisse, riant verlichte vertrek, vindt men aan derechterkant de open hokken voor de koeien en links dewerktuigen en producten der kaasmakerij.

89

Aan de ene zijde wordt gemolken en aan de anderegekaasd. En de hele fabriek ziet er zo fris uit, of zijnieuw was; zij glimt en glanst in haar gaafheid, alsofzij voor een inwijdingsplechtigheid was opgesmukt enmen mij had uitgenodigd, zoals bij ons de bisschop,om haar in te zegenen.

Het vloertje van het hokje van iedere koe loopt enigs-zins schuin; het is van wit vurenhout, in vakjes uit

-gebeiteld en met een laagje zand of geurig zaagselbedekt, dat in arabesken is gestrooid, die in kleur envorm gelijken op de figuren, die in de boter wordengestempeld.

Langs de muur staan gladgeschuurde vurenhoutenruiven, wit als hermelijn. Boven elke ruif een glazenvenstertje met wit mousselinen gordijntjes, die aanweerskanten in een blauw zijden lintje worden opge-houden en de koeien veroorloven gezellig met een blikop het landschap te herkauwen. Beneden langs de dierenloopt een goot, die onafgebroken schoon gehoudenwordt. Van het dak neerhangende touwen houden destaarten omhoog, om te voorkomen, dat de koeienzich met mest bevuilen. Er is een overvloed van sponzenaanwezig en uit wat men mij vertelt blijkt zonneklaar,dat zelfs de intiemste reinigingsmanipulatie voor hetrundvee in de Broeker stallen geen mysterie is gebleven.

Het interieur van de koestal is even zuiver, fijn endelicaat als de licht geparfumeerde salon van een, def-tige dame uit het Parc Monceau.

Links ziet men de met helder wit linnen bedekterekken, waarop de nog verse kazen prijken, die uit devorm genomen en met zout zijn ingewreven. Zij lijkenwel kanonskogels van room, zo juist in een arsenaalvan zuivelproducten gegoten.

Onder de kaasrekken liggen de voor de fabricagebenodigde instrumenten. Al wat niet van blinkend goudschijnt, is glanzend riet of wit gelakt hout zonder éénenkele kras, zonder de geringste vlek.

90

Naast de koestal liggen de schuren. Erboven de hooi-mijt. En ten slotte, aan het andere eind van het ge:aou _:e-,tegenover de stal, de keuken.

In heel Holland vertoont de plattelandskeuken het-zelfde traditionele type, zo dikwijls op die verrukkelijkeinterieurs uit de Hollandse school weergegeven, diegezellige familietoneeltjes r-- Kerstmis, Driekoningenof Sint-Nicolaas — uitgebeeld op de onovertroffenschilderijtjes van Jan Steen, Van Ostade en GerardDou.

De ruime, met eikenhout betimmerde schouw is aande binnenkant bekleed met witte en blauwe Delftsetegels en heeft in het midden als achtergrond voor hethaardvuur een smeedijzeren plaat, glimmend gepoetsten bijna atijd met een basreliëf versierd. Het vuur wordtaangemaakt in een grote ijzeren pot op drie poten,waarboven de vuurpot of de koperen theeketel wordtopgehangen, en die tegelijkertijd dienst doet als fornuisen als doofpot, waarin de turf van de ene dag op deandere gloeiend wordt gehouden. De drievoet, de haard-ijzers, de pook en de tang zijn van bewerkt brons ofgepolijst koper. Op de houten rand van de schoorsteen-mantel steunt loodrecht een rij tinnen of aarden borden,waarboven symmetrisch, als een trofee, andere, kleinerebordjes van verschillende kleur en vorm zijn bevestigd.

In een hoekkast staan de glazen en het eetservies;op open rekken vindt men het keukengerei, de braad-pannen, zeven, tinnen en zandstenen kannen.

Andere, kleinere rekjes hebben verschillende bestem~mingen. Op sommige staan op een rijtje de witte spece-rijenpotjes met op het porcelein gedrukte opschriften:aan andere hangen zandstenen pijpen; op een anderstaan netjes de eieren hij dozijnen, elk afzonderlijk inzijn holtetje; op het ene wordt de zeep bewaard, op hetandere de lucifers; aan een derde weer hangt als aaneen wapenrek een collectie keukenlepels, geschuurd of

91

gepolijst en rood of geel gevernist met zwarte figuren.Nog andere huishoudelijke artikelen versieren de

wand: de grote beddepan van bewerkt koper met eenpokhouten steel; de blaasbalg met bronzen mond; deplumeau; het antieke Delftse of Japanse schelerbekken;de koperen lantaarn; de kleine klok met gewichten.

Dikwijls zijn het meubilair en verder huisraad antieken van grote kunstwaarde, uitgevoerd in de zuiverstezestiende- of zeventiende-eeuwse stijl, en niet zeldenkan men ze om hun sierlijke vormen en fijne afwerkingmet bewondering aanschouwen: de schemel, het buffet,de kast, de linnenpers, het brons van de vuurijzers enz.

Twee of drie muurkasten dienen als bedstee.Voor het venster, tussen de witte gordijnen, staat

een kanarie te zingen in een kooi van Japans riet, enover de bloemen heen, die de vensterbank tooien, zietmen buiten in de vriendelijke omlijsting van het warme,glanzende, gezellige interieur, het groene vierkant vande lange weide, een dorpje in het geboomte op deachtergrond, een vlucht meeuwen over een spiegelendwatervlak, en boven het gras uit, in een loodrechte, fel inde zon blinkende witte streep, een in de grond gestokenwalvisbot, dat de koeien als wrijfpaal dient.

Vele Hollandse huizen zijn eigenlijk musea door hunaardewerkverzamelingen, hun Renaissaince-meubelenvan gebeeldhouwd eiken of ebbenhout, of van hout, datmet grillige, ingewikkelde dessins in rood, verguld enblauw beschilderd is. Dikwijls zijn zij gebouwd op eenvierkant stuk grond, dat aan alle zijden door een grachtis omgeven. Dat is het Hollandse ideaal: een goed huis,niet slechts gesloten, maar afgesloten, verdedigd enversterkt tegen spot of onbeschaamdheid van buiten

-staanders: een echt bolwerk voor het gezin en de vrien-denkring, warm en verborgen als een nestje, onbedwing-baar als een citadel.

Boven het hek, over de gracht, die de vreemdeling

92

een halt toeroept, prijkt een naiëve naam, in scherpetegenstelling tot de vijandige geslotenheid van de toe-gangsweg: „Vriendschap en gezelligheid", •Vreugdeen Rust", „Mijn genoegen en mijn Leven".

Een Hollandse gastheer ontvangt slechts één vriend:z i j n vriend. Voor h e m laat hij de brug over zijnslotgracht zakken. Hij laat hem binnen, sluit devensters en grendelt de deuren. En binnen wacht hemdan een gedekte tafel, een leunstoel bij de knappendehaard, een gestopte pijp en een ontkurkte fles.

De vrouw des huizes en haar dochter dienen degast op aartsvaderlijke wijze zelf het souper of hetmiddagmaal op. De hoge tinnen kannen vloeien overvan heerlijk fris, geel schuimend bier. In de dekschaaldampt de hutspot, smakelijk geurend naar groente,worteltjes, rapen en uien, gestampt met aardappelen enbonen, boter erdoor en peper erover. Blond in zijn jusligt daar het flinke stuk gebraden kalfsvlees, gezwollenvan het vet prijkt daar in de groente een echte Gelderseworst. Er is slagroomtaart als dessert. En terwijl uit hetmonumentale buffet de eerbiedwaardige flessen compoteen likeur te voorschijn worden getoverd, die de kroonop het maal zullen zetten, zorgen ervaren handen voorhet aanmaken met olie en azijn en het bestrooien metCayenne-peper van de heerlijke, traditionele haringsla,Friese palingsla of zalmsla, opgediend met een randvan schijfjes gekookte eieren, fijn geschaafde bieten enaugurken.

Wanneer dan de sneeuw van bontjas en muts al aande kapstok is opgedroogd, als de vesten zijn losgeknooptom vrij te kunnen lachen, als het tafellaken is afge-borsteld om er de ellebogen op te zetten en de verguldeBoheemse glaasjes voor het laatste slokje: de fameuzeSchiedammer; als dan ten slotte een kooltje uit hethaardvuur in de tang wordt gepakt om de Goudse pijpop te steken — de huiselijke Hollandse vredespijp —dan constateert men, dat elk van die beide Batavieren

93

meer stikstof, kool en fosfor naar binnen heeft geslagendan alle fosfor, kool en stikstof bij elkander, die tergelegenheid van een of andere processie in de eetsalonsvan Lissabon ter verzadiging en verlustiging van veertigdansende paren op een baar vol dienbladen wordtrondgebracht.

Overal vindt men dezelfde kloosterlijke, terugge-trokken bescheidenheid, dezelfde angstvallige zindelijk-heid, dezelfde fanatieke zin voor symmetrische, recht-lijnige, mathematische, onontkoombare orde.

Zelfs in plaatsen, zoals Enkhuizen, die heden tendage niet meer dan vervallen grootheden zijn, biedende ruïnes der oude gebouwen in het geheel niet derommelige, trieste aanblik van dode steden. De verlatenhuizen zijn even proper als de bewoonde. Het metselwerk en de bakstenen, die van de gevels zijn losgeraakt,liggen op regelmatige stapels naast elke deur, het plei-ster is er af geklopt, en zij zijn keurig schoongebezemden afgestoft. Het overgebleven stuk van de ingestortekerk is zorgvuldig witgekalkt, en het interessante houtenen stenen beeldhouwwerk in de stijl van de RijnlandseRenaissance wordt in die stervende stad bewaard meteven pijnlijke zorg als in het best beheerde archeolo-gisch museum.

Maar in alle levende, bloeiende, vooruitstrevendeplaatsen biedt de natuur, de inwoners slaafs onder

-worpen, dezelfde kunstmatige aanblik; het is een vlakke,gladgeschaafde, recht-afgesneden natuur, geverfd, ge-kamd, gepoetst, als een groot stuk speelgoed, eenNeurenberger „Schepping der Wereld" of boerderij, pasgekleurd, vers uit de doos, nog riekend naar de lak, enopgezet op het lichtgroen fluwelen kleed van de grotetafel met cadeautjes, waar op St. Nicolaas of Nieuw-jaarsdag de kindertjes bij komen staan kijken..

Acht dagen na mijn bezoek aan Broek-in-Waterlandben ik naar Den Helder gegaan en op de grote dijk

94

geklommen om naar zee te kijken.Er woedde de eerste najaarsstorm. Krachtig blies de

Noordwester. Langs de grauwe, woeste hemel, waar deregenvlagen striemden, joegen wervelend de opeenge-stapelde wolkengevaarten, dicht en zwaar als geweldigelawines van zwartgebrande ongel, die zich mengen enelkaar loslaten, dooreendwarrelen of in flarden vliegenin de lucht. De onbarmhartige, duistere, tragischeNoordzee, opbruisend in bergenhoge baren, botste tegenHollands smalle Noordpunt met alle woede, die hij vande pool af had opgekropt, en waartegen de vermeteledijk van Den Helder onverschrokken de eerste hinderniswaagt op te werpen.

Eén bres in die muur, door de woedende zee voort-durend afgebrokkeld en door het taaie, geduldige Hol-land van minuut tot minuut weer opgebouwd, en —wie éénmaal die ontzettende worsteling van dijk en zeeheeft bijgewoond, begrijpt het om het nooit weer tevergeten! — het gehele land, hol als een waterbekken,zou van het ene eind tot het andere worden weggevaagdin een lugubere, alles vernietigende overstroming.

Toen verging mij de lust tot glimlachen om wat ik inBroek-in-Waterland had gezien. Een volk, dat, om debodem, waarop het leeft, te behouden, dag na dag dieeeuwige, geweldige strijd tegen de Oceaan moet voeren,dat volk mag een onbeperkt recht doen gelden op zijnland en daarmee doen, wat het wil, alleen en uitsluitendvolgens eigen lust en luim. Zijn kinderlijke genoegenshebben recht verworven op mijn ontroerde sympathie.Al wie werkelijk heldhaftig is, bezit die naieve, een

-voudig-kinderlijke aard. Nietsnutte leeglopers, geëner-veerd door de apathische luxe van een rimpellozebeschaving, zoeken verstrooiïng in de jacht op tijger eneverzwijn. Maar de onverschrokken zeeman, die vanwalvisvangst of pooltocht huiswaarts keert, vermaaktzich met borduren op een raampje of sokken breien,en zit met gekruiste benen op het dek van zijn triom-

95

fantelijk schip, dat nu zachtjes wiegelt in het blauw vande rustige, zonnige haven.

Maar er is meer: in de architectonische aanblik derHollandse dorpen, in de lijn van het Hollandse land-schap ligt de uitdrukking van een zo echt huiselijkgeluk, een zo innige intimiteit, iets zo onverdorvens,zoveel goedheid, zoveel vertrouwen, zonder ophef, zon-der voorbehoud weggeschonken, dat men bekropenwordt door een zoeter sentiment dan alleen nieuws~gierigheid: iets als onverwachte tederheid, het besefvan de gastvrijheid der dingen, een gastvrijheid, diezelfs midden op straat nog de warmte van de huiselijkehaard schijnt te bewaren; een soort genegenheid alsvoor een goede, oude tante, die ons haar antiek enmaagdelijk slaapvertrek toont; een vage weemoed, eenvaag verlangen naar die lang-vervlogen, onschuldig-blijde dagen, die in de roze schemer van onze kinder-herinneringen haast geheel verzonken zijn.

Volgens alle touristen, die mij zijn vóór geweest, isde kinderachtig overdreven properheid de belachelijkstevan alle echt-Hollandse eigenschappen. Dat is ook mijnmening, maar om mijn geweten te ontlasten haast ik mijte verklaren, dat de allerergste pueriliteit op het gebiedvan schoonmakerij, mij toch altijd nog minder afkeerinboezemt dan een fikse, zelfbewuste smerigheid. Al ishet misschien allebei even afgrijselijk, ik prefereer eengeverfde boom boven een vieze kam, en in mijn nacht-merries zie ik liever een koe op een tapijt gezeten daneen tandenborstel in het stof achter een kast..

De algemene indruk, die het Hollandse landschap inmijn geest heeft achtergelaten, doet, alles bijeengeno-men, aan een van die bonte Japanse albums denken,waarin wij in een oogopslag de drieduizend eilandenvan het Rijk van de Rijzende Zon in een vochtige,dageraadkleurige damp zien baden, lachend, liefelijk,door de blauwe kronkelingen van het water omslingerd,

96

vol vreemde zonnespiegelingen en exotisch leven, nietberoerd door opstandige zenuwen of onstuimig bloed,maar tot in hun diepste wezen doordrongen van decontemplatieve, peinzende vrede van diepe, blanke maan-nachten, en wijde meren in kristallijnen rust.

Ik sluit mijn ogen en zie lichtende plekjes voor mijvan een groene archipel: minuscule eilandjes in alle fijne,tere tinten van hyacinthenbloesems; een warreling vanrustieke bruggetjes; op één daarvan, met een boogtussen wilgen gespannen, staat met haar grote, tande-loze mond een fantastisch oud vrouwtje tegen mij telachen, een charmant, goedlachs oudje met een wittekap, monumentaal als een obelisk, reusachtige, gebogenklompen, handen op de heupen, de benen wijd vanelkaar, de voeten naar binnen; het lange lint van eenkanaal, waarop langzaam in de dalende zon een schuitvoortglijdt, door een meisje van twaalf jaar getrokken;een oude man aan de achtersteven doet een dutje; eenvlakke, rechte klinkerweg, waarlangs een zwart Friesof Zeeuws paardje draaft, zijn lange manen in de wind;zijn belletjes kleppen met zilveren klank, en in eenboerenwagen, met rozen versierd, brengt het een feeste-lijk gezin naar de kermis toe; het is net, of zij daar noggaan en omkijken, en vertrouwelijk en hartelijk naar mijwuiven..., vaarwel, vaarwel!

97

VJ^^

';II

r "'

IV

DE STEDEN

De Hollandse steden kunnen gemakkelijk in vijfhoofdtypen worden verdeeld: koopsteden, industrie»steden, litteraire steden, luxe steden en dode steden.

Amsterdam, de hoofdstad, is een der voornaamsteNederlandse handelscentra. Ofschoon het de laatstejaren een aanzienlijk deel van zijn goederenverkeer aan

Rotterdam heeft moeten afstaan, is Amsterdam hetmiddelpunt van effectenhandel en beurstransacties en,als het ware, het hoofdkantoor gebleven, terwijl Rotter-dam Hollands grote toonbank voor de overzeese handelis.

Het is voldoende, uit de koepel van het KoninklijkPaleis een blik over de stad te werpen, of de fraaiehistorisch-topographische kaart van J. ter Gouw te be-kijken, om in de opeenvolgende uitbreidingen van 1342tot 1882 de vooruitziende blik en methodische werkwijzete beseffen, die de stadsontwikkeling hebben beheerst.

Stelt U een halve cirkel voor, wiens koorde gevormdwordt door het havenbekken. Zo is het aspect van dezestad, die als een enorme waaier tegen het Y ligt open-gevouwen. Dit reeds in de XVIe eeuw ontworpen bouw-plan is het meest practische voor het verkeer in eenhandelsstad, en het is dan ook sinds de eerste funda-menten gelegd zijn tot op heden nooit gewijzigd. Denieuwe wijken sluiten in evenwijdige bogen en concen-trische lijnen om de oude heen, zodat de bevolking nooitgedwongen wordt op te grote afstand van het centrumte wonen en zich niet, als door middelpuntvliedendekracht gedreven, over afgelegen buitenwijken verspreidten de stad in één richting uitrekt. Elke nieuw bebouwdezone voegt aan de tekening van het geheel de sporenvan een nieuwe laag bewoners toe, die de architecto-nische smaak van hun eigen periode tot uiting brengt.In de oude straten worden de huizen steeds volgens deplaatselijke stijl herbouwd, naar de modellen, die uit deXVIe, XVIIe en XVIIIe eeuw zijn overgebleven. In denieuwe straten geniet de Hollandse architectuur vol-komen vrijheid van initiatief. Deze bizonderheid is vol-doende om een denkbeeld te geven van de grote ver-scheidenheid en schilderachtigheid der Amsterdamsehuizen. Naast de diepste eerbied voor de traditie be-wondert men er een krachtige vernieuwingsdrang envooruitstrevendheid.

100

Terwijl enerzijds vervallen huizen in de omgeving vande Dam en in de Jodenbuurt volkomen volgens hetoorspronkelijk ontwerp worden hersteld, verrijzen inde nieuwe wijken weelderige gebouwen van de aller-eerste rang: het Paleis voor Volksvlijt, het Rijksmuseum.de Galerij, een monumentaal bouwwerk in het genrevan het Palais Royal in Parijs, het American Hotel enhet Amstel-Hotel, een voortreffelijk specimen van zijnsoort, dat de vergelijking met de beste hotels in Londen,Parijs of Nice met glans kan doorstaan.

Terwijl de likeursalons van Lucas Bols en WijnandFockink hun schilderachtige XVIe en XVIIe-eeuwseintérieurs ongeschonden hebben bewaard, bieden mo-derne café's de Amsterdammer het maximum comfort,dat dergelijke zaken in de rijkste hoofdsteden vanEuropa plegen te offreren.

Bizondere vermelding verdienen de fameuze Oester-salons in de Kalverstraat en Reguliersbreestraat: de

oesters worden er opgediend op grote houten schotels,waarop met olieverf visserstafereeltjes zijn afgebeeld.Men vindt er hele bergen krab, haringsla met biet, uienen ingelegde augurk, en sandwiches van geroosterdbrood met paling of gerookte zalm.

De Amsterdamse tuinen kunnen met de fraaiste terwereld wedijveren. Het uitgestrekte Vondelpark, rendez-vous der rijtuigen, beslaat een oppervlakte van 2300H.A. De Dierentuin wordt tot de eerste van Europagerekend en volgt onmiddellijk op die van Londen enFrankfort.

Deze belangrijke instelling, vijfenveertig jaar geledendoor particulier initiatief tot stand gebracht, wordt nogsteeds door haar oorspronkelijke directeur, de HeerWesterman, geleid. Boven de hoofdingang prijkt hetdevies der vereniging: Natura Artis Magistra. Het landvan Rembrandt, Van der Velde en Karel du Jardin zoudoor geen treffender leuze het bewustzijn hebben

101

kunnen uitdrukken van de glorie, waarop het als baker-mat van de moderne schilderkunst aanspraak makenmag.

Opdat men niet zou kunnen beweren, dat zijn in-woners met hun teruggetrokken, huiselijke levens-gewoonten van de nood een deugd hebben gemaakt,bezit Amsterdam op het ogenblik vijftien schouwburgenen concertzalen. Twee jaar geleden pas is de Park-schouwburg gebouwd, die niet minder dan tweeduizendtoeschouwers kan bevatten.

Amsterdam is terecht trots op zijn uitstekende scholen.Het is hier niet de plaats om over de onderwijsorgani-satie uit te weiden. Maar in de materiële installatie vanwelhaast alle onderwijsinrichtingen is het treffend tezien, hoe intelligent de decoratie ertoe bijdraagt om, doorde suggestieve kracht der kunst, zelfverloochening eneerzucht, eerbied voor traditie, klassebewustzijn envaderlandsliefde bij de leerlingen te ontwikkelen.

Maar de voornaamste, werkelijk onaantastbare glorieder stad Amsterdam ligt in haar weldadigheidsgestich-ten en kunstverzamelingen.

De gelegenheid heeft mij ontbroken alle liefdadig-heidsinstellingen met aandacht te bestuderen, waarvansommige in schitterende gebouwen, ware luxe-paleizengevestigd zijn.

De Stadswezen en de wezen der verschillende kerke-lijke gemeenten zien er opgewekt, gezond en weldoor-

voed uit. Nooit behoeven zij slaafs op een rijtje destraat op te gaan als arme gevangen dieren in eenzielige kudde bijeengedreven. Zij lopen vrij rond alsvrije burgers op 's-Heren wegen, getweeën of zelfsgeheel alleen. Men onderscheidt ze aan hun opvallendeuniform, wat hen dwingt zich overal verantwoordelijkte gevoelen tegenover de gemeenschap, waarvan zij deeluitmaken. De weesmeisjes hebben een zekere ernstige,

102

ietwat dromerige élégance, die doet denken aan delegende van Gretchen en de hartstocht van DoctorFaust. Haar kledij is onovertroffen fris en keurig. Destad zou haar eer besmeurd achten, als een van haarweesjes met een afgetrapte schoen werd gezien, of meteen ongewassen kapje, een gevlekte japon of vuile hand-schoenen.

In Amsterdam, en hetzelfde geldt voor alle Hollandsesteden, worden de Stadswezen beschouwd als werkelijkekinderen van de stad, en de beschermende zorg, waar

-mede zij worden omringd, doet eerder denken aantedere moederliefde dan aan zakelijke vervulling vande plicht -tot openbare liefdadigheid.

De kunstverzamelingen van de stad Amsterdamzouden op zich zelf genoeg zijn om een volk te adelenen te verrijken. Behalve tal van schitterende particulierecollecties, is er het grote Museum Trippenhuis, het Mu-seum Van der Hoop, het Museum Fodor, het Paleisvoor Volksvlijt, de kunstgalerij „Arti et Amicitiae" enz.

Zo is Amsterdam een merkwaardig voorbeeld vande belangstelling, die een stad van arbeiders en koop

-lieden aan de dag kan leggen voor de meest delicateproblemen op het gebied van liefdadigheid, opvoeding,aesthetiek en kunst.

Niet de landsregering is het, die hier de vooruitgangstimuleert. Gemeentebestuur en burgerij nemen zelf deoplossing van alle locale kwesties ter hand, waarbij zijeen bewonderenswaardige bestuurscapaciteit aan de dagleggen en op systematische wijze te werk gaan. Burgers,kooplieden, zakenmensen, de vertegenwoordigers vande leidende standen van Amsterdam, waarvan de mees.ten een behoorlijke opleiding hebben genoten en velenover aanzienlijke kennis beschikken, zijn tot de vasteovertuiging gekomen, dat het probleem van de rijkdomeen wetenschappelijk vraagstuk is; dat de ontwikkeling

103

van de handel in de moderne maatschappij grotendeelsberust op die van de wetenschap; dat belangrijkehandelstransacties allerwegen steunen op de vooruitgangder scheppende nijverheid, en dat het lot van de Euro-pese industrie in onze tijd rechtstreeks afhankelijk isvan de artistieke ontwikkeling van ieder volk, van hetpeil van zijn onderwijs, de welstand van zijn arbeiders-bevolking, van zijn intellectueel niveau en de veredelingvan zijn smaak.

Zo komt het, dat de Amsterdamse groothandel, inplaats van zich zelf te verslijten door autophage metho-des als hoge beschermende rechten en accumulatie vanbankinstellingen, zijn welvaart denkt te vergroten enzijn toekomst op oordeelkundige manier te dienen, doorscholen op te richten, tentoonstellingen te organiseren,kunstzalen te stichten, ruime plantsoenen en uitgestrektewandelparken aan te leggen ,— en dit alles in de over-tuiging van deze belangrijke economische en socialewaarheid: om bij de moderne arbeidsverdeling een volkte verrijken, is het begrip van „het Schone", zoals menvroeger placht te zeggen, van alle het n u t t i g s t e ennoodzakelijkste; de bloei van de nijverheid kanalleen door artistieke opvoeding van het volk bevorderdworden.

Rotterdam is de zeestad bij uitnemendheid. Het is omzo te zeggen een zilt Amsterdam en het riekt naar algenen mosselen, zoals Amsterdam naar puttendrab, vrucht-bare modder, gras en veen.

In de Rotterdamse grachten, waar het Maaswaterstroomt, dat hier een grote diepte heeft, varen niet alleende platboomde Hollandse binnenschepen, maar ookzeeschepen, en het is een fantastisch schouwspel, datzijn weerga niet vindt, op elke straathoek de pijpen enmasten der transatlantische stoomschepen te ontmoeten,die tussen de huizenblokken de stad doorvaren en, alswaren het eenvoudige handkarretjes, gemoedelijk hun

104

lading voor de deur van de geadresseerden komenlossen.

's Nachts is het er een sprookjesachtige wemeling vanlichtjes: scheepslampen en straatlantarens door elkander,een onontwarbare lichtdwarreling in de vochtige duister-nis, die denken doet aan een reusachtige zwerm vuur-vlindertjes, dansend in de diepe donkerte van hetwolkendek.

Overdag is niets blijder, niets feestelijker fonkelenddan de aanblik van de haven, een halve mijl breed, meteen spoorbrug erover en aan weerszijden met bomenbeplant. En daar tussendoor pakhuizen en plantsoenen,winkels en herenhuizen, en overal een schilderachtigemenigte bevrachters en handelslieden, vreemdelingenen Hollanders, wagens, rijtuigen en schepen.

Overal fluiten locomotieven, als pijlen afgeschotendoor de brug. In onstuimige vaart trekken zij doorstroom en stad de hete strepen van hijgende stoom-ketels en bespuwen het blauw van de hemel met hor-tende vlekken rook, die dan rollend vlieden over dehoge klokketorens, de rode daken der huizen en derossige reuzenwieken van de molens, malend in de zon.

En rond de hele wijde havenkom vormen de mastender aan de kade gemeerde schepen een soort bladerloosbos, waar bovenin de vlaggen, vanen en wimpelsbloeien, die trillend in de transparante lucht, de veel-kleurige symphonie doen klinken van een geweldig,zwevend schilderspalet.

Op een Zondag kwam ik in Rotterdam aan. Nooitzal ik de indruk vergeten, die mij is bijgebleven van dieeerste avond in de roemrijke stad van Erasmus enCornelis Tromp. In het hotel, waar ik mijn intrek nam,was men juist bezig met de toebereidselen voor eenfamiliefeest van de eigenaars.

De gasten konden niet dineren in de eetzaal aan heteind van de gang. Een knecht in rok met witte das nam

105

in een geïmproviseerde vestiaire de mantels en jassenvan de genodigden in ontvangst.

Uit de eetzaal straalde het schijnsel van brandendekronen en klonk het knallen van champagnekurken,stemgedruis en geklik van messen en vorken in drukkebeweging, vermengd met de maten van een wals, dieuit een piano stroomden, waarop dithyrambische handenhartstochtelijk de „Mousquetaires de la Reine" hamer-den.

Dus dineerde ik om zeven uur in het restaurant tegen-over een lange, gezette Hollander van een typisch-

Vlaamse, naieve, zichzelf niet bewuste corpulentie, diehem het uiterlijk gaf van een reuzengroot jongetje, inmannenkleren aan tafel gezet en met bakkebaardenopgeluisterd. Eén enkele kellner bediende ons in derhaast, klaarblijkelijk met de lofwaardig-ijverige bedoe-ling daarna bij het feest te gaan assisteren, waarvan deecho, onder ons saaie, stille maal, in fel contrast tot onsdoordrong als de helle klanken van een orgie.

In de zaal naast ons was men begonnen een drink-lied in te zetten, toen mijn tafelgenoot een diepe zuchtslaakte, en, na mij gevraagd te hebben, of ik een Frans-man was, plotseling confidenties begon te doen en zijnhart bij mij uit te storten: over drie dagen was het voorhem met alle wereldse vreugden gedaan. Deze Zondagwas de laatste, waarop hij aan profane geneugten deelmocht nemen. Dinsdag zou hij voor goed gebondenzijn aan de Kerk... En terwijl hij dit zeide, trilde zijnstem van een ontroering, die hij tevergeefs trachtte teonderdrukken, en zijn grote blauwe ogen, op de mijnegevestigd, vulden zich met heldere, lichtende tranen.

„Waarom bent U dan niet liever een Katholiekpriester in Spanje of Portugal geworden?"

„O! O!" riep hij vol afgrijzen uit.„Ik zeg dat, omdat bij ons het priesterschap de geeste-

lijke van geen enkele wereldse omgang uitsluit. Op eenZondag als vandaag bijvoorbeeld," legde ik hem uit.

106

„heeft een geestelijke in Lissabon, na de Mis te hebbengelezen, aan zijn verplichtingen voldaan, en tot de Misvan de volgende dag bestaan er voor hem geen kano

-nieke plichten meer. Op een familie-danspartijtje, zoalshiernaast op het ogenblik, kunt U er zeker van zijn in

Lissabon op de twintig gasten minstens één levens~lustige §eestelijke te vinden, die op discrete wijze dedames amuseert door aan tafel geestigheden te debi-teren --- dat noemt men bij ons de „eerbare omgang”of op de piano een „quadrille des lanciers" voor ze tespelen, waarop zij dansen kunnen en die klinkt als deklokken bij een kerkgezang... Zelfs de pastoors, zelfsde zieleherders gaan op Zondag even goed naar de

107

schouwburg als op andere dagen, zij hebben hun vastegoedkope parterreplaatsen bij de opera, waar zij tussende dames zitten, die even dol zijn op devotie als oplyrische muziek. En wie uit de loges naar beneden kijkt,ontwaart tussen de ornithologische versierselen van dehoeden der aangrenzende jongedames, de glimmend-ronde schijven van hun pasgeschoren tonsuur..."

„En waar blijft dan de zedelijke verantwoordelijkheidvoor het verzaken van hun plicht? En wat te denkenvan de ontering der Christelijke persoonlijkheid, doorGod gezalfd en gewijd? Dat, wat we per slot de z o n d enoemen?"

Ik verbaasde mij erover, dat de grondige studie aande Leidse Universiteit ten spijt, Holland een theoloogkon voortbrengen, die, zoals deze, van de Roomse Kerkniet meer scheen te kennen dan de strenge beginselen,welke door de Utrechtse Jansenisten beleden worden.En ik verklaarde hem zo goed als ik kon enkele dertreffelijke schoonheden van het Katholicisme, zoals wijLatijnen het hebben geïnterpreteerd met het doel, hetEvangelie binnen het bereik te brengen van onze aristo-cratie en onze middenstand, op wier belangen het klaar

-blijkelijk oorspronkelijk niet berekend was... Ik liet hemzien, hoe tot die schoonheden gerekend moet wordenhet geringe belang van de gewone, gebruikelijke hande-lingen des levens voor het probleem van de vergevingder zonden en de genade. Ik liet hem zien, hoe hetgehele volk, onder de invloed van een zwoele, liefelijke,ietwat enerverende, in hoge mate zinneprikkelendenatuur, op onze breedten hartstochtelijke religieuze ge-voelens heeft kunnen verbinden met een volkomenafwezigheid van alle philosofie, een volkomen uitscha

-keling van alle verantwoordelijkheidsbesef; hoe ons ge-weten er iedere dag zich zalig te ruste legt op het

zachte kussen van de zonde, in slaap gesust door devaste overtuiging, dat zelfs na het slechtste leven een„goede dood" weer alles goed kan maken, ja, dat God

108

zelfs verre de voorkeur geeft aan een oprechte, defini-tieve verzoening in extremis met de voorschriften vanZijn Leer, boven een lang, eentonig leven van geregeldegoede werken en vervelende deugd. Gegeven eendergelijke overtuiging in de boezem van een maat-schappij, kon mijn disgenoot gemakkelijk inzien, hoelicht de taak der geestelijkheid in de Katholieke landenvan Zuid-Europa wel wezen moest, en hoe gemakkelijkzij daar te verenigen was, niet alleen met alle genoegens,maar zelfs met alle zwakheden van het wereldse bestaan.

Met de ellebogen op het tafellaken en de kin in zijnhanden, scheen hij belangstellend naar mij te luisteren,en als commentaar op mijn woorden hoorde ik hemalleen maar telkens weer uitroepen, met een half iro-nisch, half oprecht glimlachje, als een machinale, vageecho van zijn gedachten:

„0, die Spanjaarden, die Spanjaarden!"Er klonk soms een soort nieuwsgierige eerbied in voor

het ras van Santa Teresa en Sint Ignatius. Ik geloof,dat hij mij als een rechte neef van die heiligen be-schouwde, een lijfelijke neef, een van hun naaste, maarop hol geslagen bloedverwanten, die zelfs in de narig-heid, die zij hun bezorgen, de familiegelijkenis niethebben afgelegd.

En toch vlei ik me met de gedachte, dat, als ik eenjaar lang met die ketter vertrouwelijk had kunnen ver-keren, ik hem misschien door kracht van overreding aande klauwen van de Lutherse huichelarij had kunnenontrukken; ik beweer niet, om hem als bekeerling hetpausdom in handen te spelen, want het lijkt mij onwaar-schijnlijk, dat hij daar ooit vrijwillig toe zou zijn over-gegaan, maar om hem als een berouwvol zoogdier terugte geven aan de wijze Moeder Natuur.

Bij de straatdeur namen wij afscheid. Hij sloeg mijvaderlijk op de schouder, alsof hij daarmee wilde tonen,dat onze wegen uiteenliepen, en zei:

„Vaarwel! Amuseert U zich! Goede reis!"

109

En toen stond ik alleen in de hoofdstraat van destad, de Hoogstraat, gebouwd op de lange dijk, die degehele plaats doorloopt en de oude stad tegen het was-sen van de Maas beschermt.

Het was acht uur in de avond. Er viel een harde,onafgebroken herfstregen. Een dichte mensenmenigte.zoals in de Amsterdamse Kalverstraat, stroomde overhet modderig plaveisel bij het licht van de lantarens enopen winkels, wier lichtschijn, de hele straat lang,glimmende strepen tekende op het wijde, golvendeoppervlak van al die opgestoken, druipende regen-schermen.

Ik ga schuilen in een van die nieuwe „passages", inHolland in zwang, en in de stijl van de Brusselse Gale-ries Saint-Hubert. Hier dient zij om de Hoogstraat metde kade te verbinden. In deze ruimte is de drukte enormen het schouwspel allermerkwaardigst.

In het licht van de glasvlammen, dat van het plafonduit grote matglazen bollen neervalt, in de ruimte tussende aan weerszijden fonkelende étalages, sigarenwinkelsen koffiehuizen, geeft de Rotterdamse bevolking, tegende regen beschut, zich over aan haar gebruikelijkeZondagavondpret.

Groepen meisjes, zo tussen vijftien en vijfentwintigjaar, dienstmeisjes, naaistertjes, winkelmeisjes, lopen ergearmd en met de neus in de lucht; zij kijken vrolijken brutaal uit haar ogen, praten en lachen luidkeels endagen de mannen uit tot een soort carnavalsvermaak:zij steken de tong tegen ze uit, maken lange neuzen.trekken ze aan de panden van hun jas of de puntenvan hun snor, kriebelen ze op hun hoed, geven hun eenknip voor de neus, lopen weg met hun wandelstokkenen smijten ze met proppen papier.

Mannen van alle standen en leeftijden — want diebrutale meiden maken geen onderscheid en niemand isveilig voor haar uitdagingen --- dienen haar van repliek

en wreken zich door haar bruutweg om het middel te

110

grijpen, ze achterna te lopen en beet te pakken in wilderen, tot haar kousebanden op de grond rollen en deveters van haar corsetten in stukken vliegen.

Nooit in mijn leven heb ik zo een schaamteloze ver-toning gezien! Mijn Latijnse fijngevoeligheid wordt ge-

kwetst door deze openbare zedeloosheid van het Hol-landse volk.

Ik voel mij persoonlijk gekrenkt.En temidden van deze orgie van wildemannen, ont-

waren mijn verontwaardigde blikken ineens een jongenvan een jaar of zestien, deftig gekleed als gymnasiast,

111

met zijn grote ronde boord van welopgevoed jonge-heertje over de kraag van een fijn-lakens jasje geslagen,die bezig is een dikke blonde meid te omhelzen, die hemeen serie opstoppers tegen zijn neus staat te verkopen,terwijl hij haar hals met een serie kussen overdekt. Debewaker van de passage, die er in zijn pompeus gegalon-neerd uniform als de portier van een adellijke woonsteeuitziet, pakt de jongeling bij zijn oren, draagt hem zo totde ingang van de galerij en smijt hem, met een schop,een ietsje beneden de achterpanden van zijn jasjegemikt, languit voorover in de modder van de Hoog-straat.

En ik geniet.Ik beken het hier als straf voor mijn zonde; ik beken

het hier, vernederd en beschaamd over mij zelf, als ikterugdenk aan die eerste instinctieve opwelling, gevolgvan mijn ongelukkige opvoeding tot onderdanig, be-schaafd, serviel individu. Ach ik arme! Wat weet ikvan vrijheid af? Ik vind mijzelf een onafhankelijk man,een rationalist, iemand, die zich heeft ontworsteld aanalle traditionele vooroordelen der tyrannie... maar ineensis daar een woesteling, die zonder recht of rede eenarme jongen, die een meisje staat te zoenen, bij deoren pakt, en stomweg geniet ik daarvan als een simpelepastoor of een miserabele sergeant-instructeur!

Voor het eerst in het vrije Holland aanschouw ik eendaad van autoritair despotisme en .— is het niet bespot-telijk? — ik verheug mij in mijn hart als een door heim-wee verteerde Chinees, die onder de rariteiten van eenbuitenlands museum het model terug ziet van die zaligefolterbank, waarin de mandarijnen van zijn vaderlandhem plachten vast te klemmen!

En nu ik toch bezig ben mijn geweten van deze zondete ontlasten, zal ik maar alles bekennen en meteen dekinderachtige geraaktheid verloochenen, waarmee ik ophet eerste gezicht geprotesteerd heb tegen de manier,waarop Rotterdam zich ammuseert.

112

Lissabon heeft ook wel eens geprobeerd zich in deVastentijd op dezelfde wijs te vermaken, d.w.z. zoalshet er zelf het meeste pleizier in had. Maar bij diegelegenheden komt onze bereden politie in actie en slaathet volk met de blanke sabel uit elkaar.

Dat is nu juist het typische verschil met Rotterdam:als daar de gewapende macht het waagt zich met hetvolksvermaak te bemoeien, dan wordt niet het volk,maar de gewapende macht uit elkaar geslagen!

Laat het even beschaafde als saaie Chiado') maarvan mij denken, wat het wil. Ik voor mij verloochen hetplechtig en zweer het af. Ik prefereer de Hoogstraat.Net als de Rotterdammers sla ik liever mijn armen omeen vrouw, dan dat de hoofdcommissaris zijn armenom mij heen slaat.

Intussen wilde ik de kelk der babylonische genietingenvan Rotterdam tot op de bodem toe ledigen -- diegeneugten, waarheen mijn tafelgenoot mij met zoveelweemoed verbannen had! -- en dus bleef mij, toen ikeenmaal had gezien, wat er op straat te beleven was,niets anders over dan een kijkje te nemen in de donkereholen van de kleine cafés-chantants.

Een lange zaal, laag van verdieping, gaslicht Eenlucht, zwaar en dik van rook en uitwaseming vanalcohol, zwetende opperhuiden en opgedroogde modder.Er hangt een gordijn voor de deur om aan de blikkender voorbijgangers de mysteriën te onttrekken van dezetempel, gewijd aan de muzikale en choreographischecultus van de godin Venus à zoveel per uur. Achterineen klein podium, waar gezongen wordt. Daarondereen asthmatische piano en twee krassende violen. Langsde zijwanden rijen tafeltjes met stoeltjes eromheen. Inhet midden de dansvloer.

Het schouwspel, dat de mensen er bieden, is even

t) Plein in het hartje van Lissabon.

113

origineel als in de Hoogstraatpassage, maar van eengeheel verschillend karakter. Op straat maakt men pret,en ondanks de brute manieren, ligt er in die grappen-makerij toch iets reins en naiefs, alsof over die helegeweldige hoeveelheid kokend bloed en plebeïschevrolijkheid nooit de koortsige hitte van een verlangenwas gegleden, noch de prikkel van zinlijke nieuws

-gierigheid.Hier daarentegen wordt gevrijd. Op de ongeveer

honderd mannen, die het publiek vormen — Zeeuwseen Friese zeelui ^-- is ieder, die niet stomdronken is,verliefd.

De vrouwen, die door het danshuis worden geser-veerd -- precies als het bier en de Schiedammer — zijnstuk voor stuk afzichtelijk, van een abnormale, monster-achtige lelijkheid, die haar kermiskledij in alle détailsdoet uitkomen.

Zij dragen een rood tricot, korte gazen rokjes, lijfjeszonder mouwen, gedécolleteerd tot op haar buik, en lichtsatijnen laarsjes met hakken stijl Louis XV. Uit dezezielige, bedroevende tuigage -van veile deernen komt,door het comprimeren, een vette, waterzuchtige vlees-massa puilen, met poriën als van een geplukte kalkoen,als een landkaart gevlekt met blauwe, groenachtige enrode waterige plekken. Uit deze ruw behouwen, slappe,zeepachtige vleesmassa komen verticale aanhangsels tevoorschijn, die in handen uitlopen, monden met ver

-miljoen bijgekleurd, die half open wonden met grieze-lig-diepe gaten lijken, en grote met zwarte lijnen onder

-streepte brasemvormige ogen.Ik denk niet, dat één van die mannen, die in liefdes-

legenden de grootste roem verworven hebben, ooit zijnvrouwe, zijn koningin, zijn Muze, met een zo volledigeovergave aanbeden heeft als die, waarvan een kwartierof twintig minuten per dag, die vreemde, giftige bloemenvan de Rotterdamse mestvaalt het voorwerp zijn. Helaas,dit infecte rookhol vertegenwoordigt in de harde werke-

114

lijkheid des levens die poëtische fictie van het „Liefdes-eiland", door Camoëns' verheven lyrisme als hemelsloon voor de grote daden van zijn helden verbeeld! 1 )

Aangezien de ter plaatse rottende afval niet produc-tief genoeg is om de cafés-chantants te veroorlovenelke zeeman zijn eigen liefje te leveren, minnen endansen zij bij ploegen, met zijn vieren of vijven om elkvan die nymfen gezeten als om elke snertketel aanboord.

In een van die groepen zie ik de Sabijnse maagd eencigaret zitten roken op de schoot van een uitverkorene,die zijn armen voorzichtig om haar middel houdt enhaar verrukt zit aan te staren met een brede grijns, dietot zijn oren reikt en zijn tanden laat zien, regelmatig

1 ) Episode uit Carnoëns' heldendicht 0 s L us i a d a s. Op het„Liefdeseiland" worden de dappere tochtgenoten van Vasco daGarca door wonderschone nymfen ontvangen.

115

als die van een zaag: een gefascineerde krokodil instomme extase. Rechts zit een vent, met een muts vanottervel en ringen in zijn oren, haar ene blote arm, dieaan zijn kant hangt, te strelen met de religieuze eerbiedvan een wilde voor zijn afgodsbeeld. Links zit eenander met de lange lippen van een sluwe faun smak-kende kussen te drukken op de vingers, waarmee desultane haar sigaret vasthoudt, terwijl aan haar voeten,gehurkt op de grond, een soort rabbijn, in een fluwelenjas en met een hoge hoed boven op zijn hoofd, eenlange, door de koude gesprongen arendsneus en eenrossige bokkebaard, in dronkemansgepeinzen zich overhet satijnen laarsje buigt, dat hij met inbegrip van hetbijbehorende voetje in zijn armen koestert.

In het midden van de zaal dansen enige paartjes metveel lawaai een stampvoetende polka. Eén schelmdanst met zijn dame tegen de borst gedrukt; hij heeftzijn beide armen om haar middel geslagen, en alsof dezeinnige omhelzing niet voldoende was om zijn liefdesvuurte doven, heeft hij de klep van zijn pet over zijn eneoor getrokken en danst als een bezetene. Rap trappenzijn voeten en de kas van zijn rechteroog blijft voort-durend tegen het voorhoofd van zijn dame geplakt. In-wilde razernij, in een warreling van stevige nekslagen,die zij elkaar om beurten toedienen, dansen zes of achtloslopende kerels hem achterna en wachten op hetogenblik, dat de man-met-de-schuine-klep het oog vanzijn dame loslaat, om hem zijn prooi afhandig te maken.

Eenvoudig als simpele dieren, subliem tot in hetbelachelijke in hun roerende tederheid, zijn deze zelfdemannen de wereld rond gevaren. Zij zijn aan de evenaargeweest en aan de pool; zeeën vol ijs en zeeën vol algenhebben- zij doorkruist. Walvis en haai, ijsbeer en zee-leeuw hebben zij van nabij aanschouwd. Japan en China,Cuba en Peru hebben zij gezien, en de olifantenjachtop Sumatra en de nog gevaarlijker jacht op vogelnestjesin de rotsen van Java. Zij hebben de vrouwen van

116

Nieuw-Granada in het maanlicht zien dansen, heurharen met glimwormpjes getooid. Zij hebben de oranje.bomen gezien in Ecuador, die, bezaaid met kolibrie's, inde zon stonden te zingen. Zij hebben de droefgeestigedromedaris zien trekken over het gloeiend zand vanEgypte en Algerije. Zij hebben de metalen kreet gehoordvan de araponga in de vlammende Braziliaanse luchten de zang der nachtegalen bij de blauwe golven derMiddellandse Zee; zij hebben de bevers horen piepenin Siberië en Canada. De felle tropenzon heeft hengebruind en hun huid is gekloofd door de koude derpoolnachten, in de stilte van het eeuwige ijs, dat dedappere Hollandse marine zo vaak met haar dodenheeft bezaaid.

En morgen, of overmorgen, de bestemming getrouw,die de glorie vormt van hun vaderland, zullen zij zichopnieuw gaan inschepen, de vetlaarzen aantrekken, dezuidwester onder de kin binden, en zingend zullen zijsloepen en ankers hijsen en opnieuw verdwijnen, voormaanden, voor jaren, misschien voor altijd, verzwolgenin de nevelen van de horizon r-- en gelukkig als trium-fators, wie de roem niets meer te bieden heeft, als, inin ruil voor alle gage aan boord gespaard, één van dezevrouwen, de enige, naar wier liefde zij dingen mogen ineen vrijage, die drie dagen duurt, hen heeft beloond metal wat de wereld als loon der dapperen nog heeft ver

-zonnen: een wals en een kus!

Rotterdam is ten opzichte van Amsterdam bezielddoor dezelfde rivaliteit als Oporto jegens Lissabon. Alwat in Amsterdam tot stand komt wordt in Rotterdamnagemaakt, geperfectionneerd, hersteld of afgebroken,uit zucht om het beter, anders, of precies zo te doen.

Erusmus' standbeeld staat op een armzalig voetstukjemidden op een brede brug, waarop markt wordt ge-

houden. Het heeft iets bucolisch-vriendelijks, als wan-delde de wijsgeer, mediterend over zijn opengeslagen

117

boek en in de toga des geleerden gehuld, over al diegeweldige, kleurrijke manden met groente en fruit, eeren blazoen der onovertroffen Hollandse warmoezerij.

De geestige schrijver, zo sereen en teruggetrokkenvan aard, die tijdens zijn leven de voorkeur gaf aan hetbescheiden landhuis van zijn vriend en leraar Frobenboven het glorierijk vertier aan de hoven van keizersen koningen, zal zich in effigie stellig wel op zijn plaatsvoelen tussen de vrolijk roepende groentekwekers enonder de familiaar rondfladderende mussen, die onge-geneerd hun veren 'komen schudden boven op zijnjuristenbaret.

Daarbij komt, dat de geleerden van tegenwoordighet werk van die grote Encyclopedist der Renaissancewel niet veel grondiger zullen kennen dan eenvoudigestraatventers. Wie leest er nog de Adagia of de Collo-quia, of zijn zedekundige en staatkundige verhande-lingen? Men bladert hoogstens wat in de Laus Stul-titiae, bij voorkeur in de geïllustreerde uitgave, en dannog minder om de tekst te lezen dan om de tekeningenvan Holbein te bekijken.

Hoe snel gaat de roem der wereld voorbij! De kennis,die van geslacht op geslacht wordt verzameld en over-geleverd, behoort de mensheid in haar geheel: de be-scheiden bijdrage van het individu wordt er in op-genomen en verdwijnt. De kunst alleen is persoonlijk,onvergankelijk en stabiel.

De grote, pompeuze namen van een Erasmus, eenScaliger, Justus Lipsius, Grotius en Boerhaave behorentot de historische paleontologie, zij zijn tot fossielengeworden in 's mensen heugenis. Maar de namen vande meesters der Hollandse schilderkunst hebben nogdezelfde volheid van klank als de sonoorste orchestra-ties van onze eigen tijd. Wie is er in Holland geweest,die niet één maal, bij het aanschouwen van de ,,Ana-tomische Les" of de „Nachtwacht", een bovennatuur-lijke rilling heeft gevoeld, omdat het hem te moede was,

118

of hij naast zich in de museumzaal Rembrandt zelf tezien zou krijgen, palet en penselen in de vuist, zijngekrulde haren transpirerend op zijn voorhoofd onderzijn rode muts, de ogen half gesloten vóór het doek, mettrillende lippen en jagende pols?

Erasmus daarentegen kan niemand zich meer voor-stellen, tenzij in het brons. Het metaal van het stand-beeld te Rotterdam is, evenals dat van de kopereninstrumenten van de Hollandse regimentskapellen, hetvoorwerp geweest van een karakteristieke wet: het magniet worden schoongemaakt. Zonder deze wijze beschik-king zou de nationale zindelijkheidsmanie er wel voorzorgen, dat de militaire muziekinstrumenten niet langerdan een half jaar mee konden, en dat alle standbeeldenvan nationale helden in korte tijd verdwenen, verpulverddoor de smergel van dit poetsende volk!

Wanneer ik de Rotterdamse middenstand observeer,constateer ik tussen Hollanders en Portugezen een radi-caal verschil in opvatting, wat de uitoefening van dehandel betreft.

In Lissabon en Oporto is een winkelier tegenwoor-dig, in het algemeen gesproken, een candidaat voor ietsanders: wethouder, kamerlid, journalist of burggraaf.De „zaak" vertegenwoordigt geen dierbare familie- ofstandstraditie, maar is slechts het toevallig, voorbijgaandcoconnetje, waarin de eigenaar, als een larve, zich zovlug als hij kan op zijn metamorfose tot vlinder voor-bereidt. Door advertenties en reclames weet hij eenvoorlopige bekendheid te verwerven voor zijn huisnum-mer of uithangbord, voldoende om als lokmiddel tedienen. Aanbeveling door oude, eerbiedwaardige han

-delshuizen — eertijds onmiskenbare waarborg voor deeerlijkheid der transacties — heeft alle marktwaardeverloren. Niemand hecht meer aan een naam, omdat denaam niets meer betekent. Credietoverdracht wordt een

-voudigweg door overdracht van de huissleutel tot stand

119

gebracht. Het eerste werk van wie zich vestigt bestaatin het desinfecteren van zijn holletje van alle sporenvan zijn voorganger. Elke winkelier begint met nieuwemeubels aan te schaffen, en met drie maal grotereruiten, drie maal zoveel spiegels en drie maal zoveeladvertenties als zijn ouderwetse voorganger. En na ver-loop van een jaar of tien, twintig, begint het huis wéérte verouderen, de zaak wordt wéér geliquideerd, en desleutel gaat wéér in andere handen over voor het tien-voud van de vorige prijs. De oude bewoner is gevlogen,hetzij naar de politiek ~ de gebruikelijke vergaarbakvan alle laag-bij-de-grondse ambities — hetzij naar eenbank, een financiële onderneming, die zich zogenaamdvoor landbouw en industrie interesseert, een speelhuis,of, nog simpeler, de gevangenis!

In Amsterdam en Rotterdam gaat het anders. Daarmaakt men reclame voor nieuw geïmporteerde, of doorde plaatselijke industrie gewijzigde of vernieuwde pro-ducten, maar niet voor de handelshuizen zelf. Bekend-heid is er uitsluitend op traditie gebaseerd. De huis-sleutel betekent niets, . de naam van de koopman alles.

Het gehele systeem berust op continuïteit en niet optransformatie. Vandaar de bijna religieuze eerbied vande Hollandse koopman voor al wat aan het verledenvan zijn zaak herinnert. Er zijn tal van zaken in Amster-dam en Rotterdam, die honderd, tweehonderd of drie

-honderd jaar oud zijn. Bij deze eerbiedwaardige firma'sis alles traditioneel en antiek, als in de huizen van dehoge adel. Hoe bescheiden het bedrijf ook wezen mag,de toonbank krijgt er de historische betekenis van eenblazoen, als drie of vier geslachten van eerlijke liedendaarachter hebben gestaan. En niet alleen de winkel

-inrichting bewaart er de gewijde, onveranderlijke vormuit de tijd van de oprichting, maar het gehele huis: ookde zwartgeworden schrijftafel, ook het formaat en debanden van de boeken, de inktkoker en de kleur van deinkt; de pen en het briefpapier, dat velen nog op ouder-

120

wetse wijze vouwen en met een ouweltje sluiten, zondergebruik te maken van een enveloppe; ook de oude ge-ijkte briefstijl is er nog, en het traditionele uur, waaropde deur wordt geopend en gesloten, het traditioneleuur om te eten, te slapen, te roken en de Bijbel te lezen.

Bij een zekere Amsterdamse firma uit de XVIIe eeuwspraken de oorspronkelijke eigenaars Portugees. Welnu,op dit kantoor, dat nog bestaat en waar niets danHollanders zijn, wordt aan de lessenaars nog Portugeesgesproken en worden de boeken, net als tweehonderdjaar geleden, nog in het Portugees bijgehouden.

De grote, bekende handelshuizen maken geen reclameen etaleren hun waren niet voor het publiek. Zij adver-teren niet in de pers en hebben geen uitstallingen inhun gebouwen. Geen enkele strik wordt de leeglopersgespannen, geen enkele poging gedaan om wie rustigzijns weegs gaat tot kopen te verlokken. Waar weinigvreemdelingen komen, in de kleine provinciesteden, zijnvele winkels in gesloten huizen gevestigd. Wie kopenwil, klopt op de deur. En nooit heb ik zo een lust totkopen gevoeld als tegenover deze schijnbare onverschil-ligheid om te verkopen!

Het gezin van de winkelier woont gewoonlijk opdezelfde verdieping als de winkel, aan de achterzijdevan het huis. Een bel aan de deurpost verraadt hetbinnenkomen van de klanten. Als het etenstijd is, ruiktmen de smakelijke geuren die van achter komen en hoortmen het gedempt geklik van messen en vorken bij hetgezellig maal. Als de man niet zelf kan komen, verschijntzijn vrouw of zijn dochter achter de toonbank. Vakernog dan haar echtgenoot, is het de vrouw, die Franskan spreken, en in dat geval wordt zij er als tolk voorde vreemdelingen bij geroepen. Nauwgezet kwijt zijzich dan van die taak en verzoekt de buitenlanderslangzaam en duidelijk te spreken. Zij Iuistert met wijdopen ogen en herhaalt alle woorden één voor één, totzij de volledige zin in het Hollands kan weergeven.

121

's Zondags, als het mooi weer is, gaat de hele familiebuiten de stad eten. Vader en moeder lopen gearmd, ende kinderen hand aan hand voor hen uit.

Aangezien de stadswoningen geen tuin hebben, ves-tigt de Amsterdamse koopman gewoonlijk een eindjebuiten de stad, tussen bloemen en weiden, zijn lievelings-verblijf. Zodra zijn spaarduitjes het hem toestaan, gaathij voorgoed in het kleine museumpje wonen, dat hijtot zijn lust- en rustoord heeft verkoren. En in zijn zaak,die hij niet langer persoonlijk leidt, neemt hij zijn zoonop, of zijn dochter of schoonzoon, of zijn employé. Derijkste lieden, zij, die in de koloniën of in de groothandelter beurze van Rotterdam of Amsterdam schattenhebben verdiend, laten hun kasteeltje zetten in de luxe-steden Arnhem of Den Haag.

Den Haag is de meest Europese, en desalniettemineen der oorspronkelijkste en belangwekkendste Holland-se steden, zozeer heeft de nationale smaak er een harmo-nisch geheel weten te vormen uit historie en jeugd.

Het elegante cosmopolitisme, dat dit kleine lapjeHollandse grond tot een der zaligste oorden stempelt,waarnaar het verlangen van een kunstenaarsziel in dezewereld uit kan gaan, openbaart zich de reizigers in alzijn gastvrijheid, zodra zij de stad binnen komen.

De koetsier, die mij in een landauer van het stationnaar mijn hotel rijdt, spreekt behoorlijk Frans en dientmij als cicerone.

In de straten, waar ik door kom, hebben de karakte-ristieke gevelpunten plaats gemaakt voor de Dorischekeellijst en de decoratiemotieven der Franse en Rijn-landse Renaissance. Bijna alle huizen zijn door tuinenomgeven; vele zijn versierd met loggette, glazen vesti-bules, aangebouwde kassen vol tropisch gebladerte enkostbare bloemen.

Het paleis van Prins Willem, door een Engelse archi-tect gebouwd, is in Gothische stijl; dat, waar de Konink-

122

lijke familie verblijf houdt, in Griekse trant, evenals hetstation. En niets is, architectonisch gesproken, komischerdan die onverwachte ontmoeting, op hetzelfde plein,recht tegenover elkander, van dit imitatie-Grieks enimitatie-Gothisch.

Links èn rechts, aan de glasrijke gevels der elegantezaken, volgen de Franse uithangborden elkander op:glacier, confiseur, coiffeur, gantier, tableaux, curiosités,modes — de luxueuze leveranciers van Koning enKoningin. En op elke hoek, in schilderachtig gelaktekioskjes, een melksalonnetje, waar 's zomers ijskoudeen 's winters geurig-warme melk per glas geschonkenwordt.

In welke richting men ook een beetje verder rijdt —en ik profiteer van de heerlijke koelte van een prachtigezomermorgen om mij alle kanten uit te laten brengen —komt men al spoedig op uitgestrekte open vlakten, groteschaduwrijke, rustige parken, groene, omheinde gras

-velden, als de landgoederen der Engelse aristocratiemet luxe-vee bevolkt: langharige, raszuivere schapen,slanke bokjes en kudden herten, die achter ijzerentralies, aan de rand van spiegelgladde, stille vijvers.onbeweeglijk staan te drinken, hun grijze gestaltengoud-glanzend in de opgaande zon.

Door de gril van een middeleeuws vorst als jachtslotvoor de graven van Holland gesticht — vandaar denaam „'s-Gravenhage" — heeft Den Haag, dat laterresidentie en zetel van het landsbestuur is geworden,tweehonderd jaar lang het voorrecht genoten een„dorp" te zijn, vrij van muren, poorten en loopgraven.Aan die uitzonderlijke omstandigheid dankt deze stadhaar tegenwoordige, zo bekoorlijk -afwisselende verschij-ning van publieke boulevard en particuliere tuin, vanstad en park, hoofdstad en lustoord.

De oude grachten zijn uit de binnenstad verdwenen,maar in de buitenwijken zijn ze nog; men vindt nog

123

slechts een rest van het oude moeras in de Prinsegrachten de Hofvijver, met in het midden een groen eilandje,waar de zwanen omheen zwemmen.

Rondom de Vijver en langs de Parkstraat staanverrukkelijke villa's. De glanzende gevels steken aftegen het dichte geboomte er omheen. Het lijkt wel, ofhaar daken en veranda's een schoot vol bloemen vast-houden: in festoenen hangen de open rozen naar omlaagen de tere, doorschijnend-rode blaadjes van wildewingerd.

Temidden van deze geurige, elegante frisheid vanlawn-tennis of steeple-chase, turf of luxe-boerderij,krijgen de paleizen van ministeries, archieven, recht-banken, parlement en legaties een aspect van amusantediplomatieke en decoratieve bezienswaardigheden, zoalszij met hun monumentale ingangsdeuren op stratenuitkomen, zo proper als een boudoir en met roze bak-stenen geplaveid.

Bij elke stap, als in de salon van een mondain ge-leerde, vertonen zich langs pleinen en straten schilder-achtige documenten van historie en kunst.

In de Grote Kerk, een Gothisch bouwwerk uit deXIVe eeuw, vindt men in het koor nog de wapenschil-den van de ridders, die in het kapittel van de Orde vanhet Gulden Vlies zitting hebben genomen, een Orde,ingesteld ter nagedachtenis aan de schone haren van dePortugese Infante Dona Isabel, dochter van Johan I. 1)

Het smaakvol paleis, waarin het Museum is onder-gebracht, het „Mauritshuis", vereeuwigt de naam vanzijn stichter, Graaf Joan Maurits van Nassau, bijge-naamd „De Braziliaan".

In de geschiedenis van de Hollandse heerschappij inBrazilië betekent de regering van Joan Maurits (1637--1644) een kortstondig roemrijk tussenspel in het laag-

1 ) 1385 .-- 1433.

124

hartig systeem van gesjacher en wrede roverij, waaropde befaamde West-Indische Compagnie de politiekebetrekkingen tussen Holland en Zuid-Amerika hadgebaseerd.

Joan Maurits was een bekwaam en edelmoedig staats-man. De Compagnie daarentegen was niet meer daneen bond van kleinzielige kapitalisten. Terwijl de HerenNegentien gouverneurs benoemden en afzetten, legersaanwierven en afdankten, oorlog verklaarden en vredesloten, uitsluitend met het doel de aandeelhouders doorspecerijenroof en Indianenmoord te verrijken, gingGraaf Joan Maurits van Nassau naar Pernambucoscheep met het edele voornemen er een wijs bestuur tevestigen en een beschaving tot ontwikkeling te brengen.

Zijn eerste regeringsdaden waren dan ook de af-kondiging van godsdienst- en handelsvrijheid, de in-richting van een sterrewacht, de bouw van een brug,de stichting van een stad. Maar al het goede, dat zijnbestuur tot stand bracht, werd verwezenlijkt tegen dewensen der Compagnie; de Compagnie alleen was ver

-antwoordelijk voor het kwaad.Het is de schande der Hollandse politiek in Brazilië

geweest, dat bij de botsing tussen de denkbeelden vande gouverneur en de financiële belangen van de Com-pagnie, de gouverneur het onderspit heeft moetendelven.

Van dat ogenblik af was de Hollandse heerschappijin Amerika ten dode opgeschreven. Het heldenzwaardvan Joao Fernandes Vieira heeft slechts een vonnis tenuitvoer gelegd, dat de jonge Braziliaanse beschavingzelf reeds had geveld.

Op de Paviljoensgracht prijkt het monument vanSpinoza. Door het deze burger af te staan, een zoon vandoor Koning Emanuel verjaagde Joden, heeft Portugalal bij voorbaat Holland royaal voor het verlies vanBrazilië schadeloos gesteld.

125

Hoezeer verandert een afstand van drie eeuwen deverhoudingen in het historisch perspectief! Wie in deXVIe eeuw beweerd zou hebben, dat een onbekendejood, Spinoza's vader, toen hij uit Lissabon emigreerde,ons van een rijkdom even groot als het onmetelijkeBrazilië beroofde, zou voor volkomen krankzinniggehouden zijn. En toch zien wij nu, dat het BraziliaansImperium, nadat wij stromen bloed en schatten goudverspild hebben om er een tijdje de heerschappij vanonze vlag te handhaven, verloren is gegaan, zonderandere sporen na te laten dan de vermoeidheid, corrup-tie en melancholie, die de herinnering aan voorbije glorieen rijkdom bij verslapte generaties en decadente rassenteweeg pleegt te brengen.

Maar Spinoza, door de onverdraagzaamheid vanonze Katholieke tyrannie tot Hollander geworden, legtin het land, waar hij, door ons versmaad, ter wereld isgekomen, de grondslagen voor een nieuwe maatstaf derwijsgerige waarheid, waardoor Holland, en niet Portu-gal, tot bakermat wordt van de moderne philosophie.

Onder de grote denkers der XVIle eeuw, die deoude psychologie omver hebben geworpen en zo de weghebben vrij gemaakt voor de experimentele philosofievan onze tijd, is deze Amsterdamse Portugees, mager,sober, donker, nerveus, gevoelig en verliefd — een echtePortugees! — diegene geweest, die het machtigstesysteem heeft opgetrokken en de machtigste verjongendeen versterkende invloed op de geest van zijn tijdgenotenheeft uitgeoefend.

Het Binnenhof, tegenwoordig zetel van de Staten-Generaal en van verschillende Departementen, is tijdensde Republiek het toneel geweest van enige hoofd-momenten uit de Hollandse politieke en kerkelijkehistorie.

Op deze sombere binnenplaats, van een prozaïsche,bijna lugubere triestheid, werden, door een staatsgreep

126

van stadhouder Prins Maurits, op één ochtend, toen zijzich op weg bevonden naar de vergadering der Staten-Generaal, professor Hugo de Groot, zijn vriend Hoger-beets en de raadspensionaris Johan van Oldenbarne-veldt gearresteerd.

Het was de ontknoping van een der grote worste-lingen tussen het door de stadhouder gehuldigdebeginsel van de eenheid van staatsgezag en de in Olden-barneveldt belichaamde geest der locale privilegiën.

Voor het politieke evenwicht des lands, voor zijnweerstand tegen de buitenlandse vijanden, was eenkrachtig eenhoofdig gezag een gebiedende eis: één poli

-tiek, één godsdienst, één leger. Aan deze eis werd doorMaurits' staatsgreep voldaan, en de Senaat juichte overCaesars triomf.

De 12e Mei 1619 wordt het doodvonnis tegen degrijze raadpensionaris uitgesproken.

Op het schavot, opgericht tegenover het stadhouder-lijk paleis, vanwaar, naar men zegt, Prins Maurits deterechtstelling gadeslaat, staat Oldenbarneveldt kaars-recht met opgeheven hoofd naast de beul. Een ogenbliklaat hij zijn blikken gaan over het volk en toont het voorde laatste maal die edele gestalte, door Michel vanMiereveld op een der schoonste doeken van het Rijks-museum vereeuwigd.

Maar het Hollandse volk heeft de geest van Olden-barneveldt in zich opgenomen. Na de terechtstellingbestormt de menigte het schavot om een relikwie van dedode te bemachtigen als een amulet tegen de tyrannie.De aarde, van zijn bloed doordrenkt, wordt van debodem gekrabd als ware het een rest van de heiligevaten der Eucharistie, om van het stadsplein te wordenovergebracht naar het hart des volks als naar een on-aantastbare schrijn.

De openlijke wreedheden der dwingelandij hebbenboven huichelachtige corruptiesystemen dit voordeel,

127

dat zij zelf, tegen haar bedoelingen in, de tyrannen deweg versperren door het mededogen, dat zij opwekkenin de ziel van het volk.

Na Oldenbarneveldts dood scheen het een ogenblik,of Holland zelf was onthoofd. Maar de krachten dervooruitgang, waren niet langer te stuiten. Weldra won-nen de belangen van landbouw en veeteelt het van deoorlogspartij. Het plaatselijk zelfbewustzijn, in de strijdgesterkt, door de sanctie van het offer gewettigd, histo-risch en geographisch wortelend in de nationale traditieen in de aard van een bodem, die in kleine eilandjesals evenzovele bolwerken van locale autonomie verbrok-keld is, zegevierde eindelijk voor altijd over de idee enerstraffe centralisatie.

Fata viam invenient — Het lot zal zijn weg vinden —dat hadden de stichters van Holland gegrift in depenning, die zij ter ere der Unie hadden laten slaan, enwaarop de Republiek was voorgesteld als een schipzonder zeilen, zonder masten en zonder roer, aan winden golven ten prooi. Het was een profetisch omschriftgebleken.' In deze laatste crisis, zoals in elke andere inde Hollandse historie, had de federalistische bestemmingder natie zich een weg weten te banen door alle kunst-matige beletselen heen. De gemeenteraden, door Mauritsmet geweld verzet om een werktuig te worden in dehanden van het centraal gezag, waren dadelijk na hunherstel weer even vrij als tevoren. En door de drangder omstandigheden, dat wil hier dus zeggen doorgroeiende verdraagzaamheid en rechtsgevoel, ontstondeen juist evenwicht tussen het stadhouderschap met zijnmilitaire, dynastieke en monarchistische strevingen, enhet burgerpatriciaat, republikeins-gezind brandpunt aneen kapitalistische, hooghartige oligarchie, bij het de-mocratisch-voelend volk niet weinig gehaat.

Indien de rijke burgerij al machtig genoeg was omhet absolutistisch streven der Prinsen te verijdelen, zo

128

was het volk weer voldoende democratisch om elkedictatuur te steunen, die zich verzetten wilde tegen eeninbreuk op de rechten der burgers van de zijde derplutocratie. Nooit vergat het volk, dat het de erfgenaamwas van de helden, die de strijdkreet der Hollandsebevrijding hadden doen weergalmen en uit een houtenbedelaarsnap op het Verbond der Geuzen geklonkenhadden.

Prins Maurits en Johan van Oldenbarneveldt ver-tegenwoordigen de beide polen, waartussen de gansebinnenlandse politiek zich beweegt. Op de constanteslingerbeweging van de macht tussen patriciaat en stad-houderschap berust het regelmatig functionneren vandeze gehele machinerie, die met een uurwerk kan wordenvergeleken. De veer, die de beweging doet voortduren,de kracht, die de slingering regelt, is het volk.

Een merkwaardig volk, zoals er geen tweede terwereld bestaat! Er is geen krijgshaftiger noch strijd-vaardiger te vinden. Maar er bestaat ook geen volk,dat minder militaristisch is. Het is een oorlogs-volk, datnimmer een parade-volk zal kunnen zijn.

Door de invloed van de bodem, die het bewoont enin eeuwige kamp tegen de zee moet verdedigen, doorzijn opvoeding tot strijd tegen een altijd-dreigend ge-vaar, is het van nature energiek, dapper en onversaagd.

Als het in een armzalig hutje woont, dan is dit vande buitenwereld afgesloten en door een gracht omgevenals een citadel. Als het een schip bewoont, dan maakthet zich elk ogenblik los van het land en zeilt de wijdewereld in met heel zijn zwervend wereldje, vrouw, kin-deren, hond en kat. Dat alles geeft dit volk, als geenander, een volmaakt begrip voor wat vrijheid betekent,een diep besef van zijn kracht, een duidelijk bewustzijnvan zijn persoonlijk recht. Zijn onverschrokken geestwordt aangetrokken door de gevaren en avonturen vande krijg, door pooltochten en walvisvangst. Bij het

129

eerste appèl zal het naar de wapens grijpen en de vijandtegemoet snellen in de krijg, zoals het, in vredestijd, inhet holst van de nacht, slaapdronken, als de nood.klokken luiden, de fakkels flakkeren en de alarmkreetweerklinkt, zal komen aansnellen de zee tegemoet,wanneer de dijk bezweken is.

Maar van de kazerne wil het niets weten. Automa-tische discipline in vredestijd, zinloze manoeuvres, deslaafse tucht van een beroepsleger, brengen al zijnedele instincten van ongetemd dier in opstand.

Toen Breda door de Spaanse soldaten was bezet,kwam een Hollandse schipper Prins Maurits zeggen,dat hij wel kans zou zien enige mannen van goedenwille de citadel binnen te smokkelen. Deze konden dande schildwachten doden en het nationale leger de ves-ting binnen laten. De schipper kon namelijk de beno..digde manschappen onder zijn lading turf transporteren.Maurits wees zes mannen aan, die nog dezelfde dagop weg gingen. Het was in het hartje van de winter,het ijs belemmerde de vaart, en de zes soldaten bleventwee dagen lang onbewegelijk liggen, rillend van kou,levend begraven op hun post. Eindelijk meerden zij's nachts aan de kade van de citadel. De Spaanse offi-cier van de wacht kwam een praatje maken met deschipper en stapte op de schuit. Op dat moment zag eenvan de soldaten geen kans een hoestbui te onder-drukken, die de krijgslist verraden zou. Dus trok hij zijndolk en beval zijn buurman hem kort en goed de keelaf te snijden.

Zulke mannen vechten, maar men verslaat ze niet.Men kan hun gerust bevelen: „Voorwaarts! ", maar hetcommando: „Gewone pas, voorwaarts, mars!" is nietvoor hen uitgevonden.

Dergelijke soldaten dienen hun vaderland met helden-moed en trouw, maar zij zijn niet capabel even voor

-treffelijk hun majoors te dienen. Hun dapperheid isvolkomen onverenigbaar met de slaafse, vernederende

130

kazernediscipline. Een sergeant-instructeur, die tegeneen van hen zijn reglementaire rietje op zou heffen, zou,in de annalen van het recrutenleven, een tragisch enafschrikwekkend voorbeeld voor zijn collega's nalaten.

Kijk eens naar de grote militaire schilderijen in demusea van Den Haag, Haarlem en Amsterdam, envergelijk ze met soortgelijke stukken uit het Louvre, uitde musea van Versailles, Frankfort en Berlijn.

In Frankrijk en Pruisen hetzelfde toneel. Op heteerste plan Bonaparte of Frederik, Louis-Napoléon ofKeizer Wilhelm, Monsieur Mac-Mahon of Herr vonMoltke, te paard, in gala-uniform, en vergezeld vanzijn état-major. Aan de voeten van de krijgsman eengesneuvelde soldaat, een gebroken degen of lans, eenverloren helm of képi, een gescheurde vlag. In de verteziet men eskadrons in de kruitdamp galopperen of regi-menten in de houding, die de held begroeten en hetgeweer presenteren.

Maar in Holland tonen ons de fraaie schuttersstukkenvan Rembrandt, Van der Helst en Frans Hals slechtskrijgslieden, die zich in de glorie verbroederen, zonderenig onderscheid van graad, post of uniform. Het is nietdan een verblindend geheel van satijn en fluweel, buf-felleren laarzen met gouden sporen, wildleren hand-schoenen, wuivende veren, gevesten met edelgesteentenbezet of fijn bewerkt; de nationale vlag naast de voorhet banket gedekte tafel of in het midden van hettriomfantelijk marcherende vendel; tabbaards met stalengespen, linten met gouden franje, sloten van haak

-bussen, pistoolkolven, dolkgrepen, kristallen schalen,waarin de erewijn schuimt; en, bijna op één plan, allescherp naar vorend komend, tien; twintig, dertig buiten

-gewoon expressieve, energieke mannenkoppen, rechtop-staande haren, gedraaide knevels, glanzende baarden,

recht, puntig of à la Louis XIII, die afsteken tegenbrede, platte of in pijpen geplooide hugenoten- of puri-teinenkragen.

131

Wie zijn de meerderen? Wie de minderen? Onmo-gelijk het te zeggen. Men moet de lijst van personagesraadplegen, die gewoonlijk bij het doek behoort, om tezien, wie eigenlijk de kolonel, de luitenant, de sergeants,de vaandrig, de soldaten, de trommelslager zijn.

De krijgsgeschiedenis toont ons, dat er in oorlogstijdgeen dapperder leger dan het Hollandse bestaat. Maarin vredestijd heb ik in geen ander Europees land regi-menten gezien met een burgerlijker, huiselijker, kortom,minder militair uiterlijk dan in Den Haag.

En dit is het voornaamste kenmerk van dit kleine,vrije volk. In Holland, evenals in Zwitserland, wordtiedere man onder de drang der geographische omstan-digheden tot soldaat -- bergsoldaat, tirailleur in Zwit-serland, zeesoldaat, kaper in Holland. Maar noch inHolland. noch in Zwitserland, kan de soldaat, vannature vrij als hij is, een echte, slaafs-gehoorzamerecruut wezen, zoals in een deel van Italië, Spanje enFrankrijk, in België en Duitsland mogelijk is.

Het is ondoenlijk, onder Hollanders een krachtigstaand leger te vormen als werktuig in handen van eencentraliserende, op starre eenheid gerichte politiek. Uitdeze eenvoudige omstandigheid volgt de gehele vrijeontplooiing, de gehele evenwichtige orde van deze maat-schappij. Wat ook de naam van het stelsel wezen moge,Holland is heden ten dage evengoed een Republiek alsin de XVIIe eeuw. Zijn erfelijke monarchie vormt,evenals vroeger het stadhouderschap. een garantie voorde democratische vrijheid. Met zijn buitengewoonbloeiende handel, zijn schatrijke burgerij, zou Holland.zonder zijn vorsten, door zijn eigen parvenus verslondenworden. In haar binnenlandse politiek oefent de liberalemonarchie een compenserende functie uit met betrekkingtot dit organisch gebrek van een oligarchistischeburgerij.

Wanneer de bankiers de gemeentelijke privileges uiteigenbelang mochten schenden, zoekt het volk steun bij

132

het vorstelijk gezag en de bankiers worden afgezet.Maar zodra dit is geschied, beschikt de vorst niet meerover de machtsmiddelen om op zijn beurt zijn bevoegd-heden te overschrijden: het Hollandse leger, door hetvolkskarakter ten enen male ongeschikt voor de functievan een aan de willekeurige bevelen van de koningonderworpen en permament te zijner beschikkingstaande lijfwacht, legt, zodra het in de kazerne isteruggekeerd, zijn bajonet weer af en vervangt ze doorde vreedzame paraplu van de onafhankelijke, zelfzuch-tige burger. Aldus is de monarchie, die de macht vande handel en van het leger in evenwicht houdt, in ditland in wezen een relatieve kracht: zij is, zoals men welvan mathematische functies zegt, een grootheid, wierwaarde afhangt van die, welke men een andere groot.heid toekent. De andere grootheid, die in de Hollandsepolitiek het variabel gewicht van het koningschapbepaalt, is de gemeente.

Op de dag van mijn aankomst in Den Haag warener paardenrennen, de eerste van dat najaar.

Een geweldige grasvlakte. In het midden van de metvlaggen getooide eretribune, twee met rood satijn be-klede fauteuils voor Hunne Majesteiten.

Ertegenover, langs de baan, drie of vier lange, even-wijdige rijen rijtuigen. Aan de voeten der koetsiers,grote manden eetwaren; vergulde halzen van cham-pagne- flessen, Chateau-Yquem, Rothenberg, Johannis-berger, steken er boven uit.

In de open landauers zit een reusachtig aantal jongedames, blond, naar de Engelse mode in twee contras-terende kleuren gekleed. Vele wit bombazijnen japon-nen, zwart fluwelen, nauwsluitende lijfjes, witte verenop de hoeden à la Charles IX, en witte, zwart bestiktemitaines. Vele heren in speciaal toilette de turf: wittehoed, lichte overjas en de lidmaatschapskaart van declub aan een knoop.

133

Op de esplanade roepen de bookmakers met luiderstem de koersen af als op de beurs. Er wordt veelgewed. Frans en Engels hoort men door elkanderspreken, overal, waar men betting books opengeslagenziet.

Na de klassieke Hollandse harddraverij komt deHandicap, de Steeple-chase en de Hurdle-race. Ieder-een staat op, alle kijkers worden gericht, er is een ogen-blik van onbewegelijke aandacht.

Eén enkele vrouw, die het oude Holland vertegen-woordigt, valt op temidden van dit alledaagse schouw-spel van cosmopolitische élégance. Zij rijdt in een openlandauer, waarop een baronnenkroon is geschilderd, enwaarvoor twee rozig-witte paarden gespannen zijn. Eenkoetsier in Engelse livrei houdt de teugels. Zij staatrechtop in haar rijtuig met de edele zwier van een stand-beeld op zijn voetstuk. Een lange, effen, zwart damas-ten japon met gouden knopen doet haar rijzige gestalte,haar jeugdig-krachtige vormen -- dertig jaren in de vollebloei van een aristocratische gezondheid — op zijn fraaistuitkomen. Haar teint is amberkleurig als die van deprinsessen van Titiaan, haar borst welft zich in eenathletische ronding, de lijn van haar rug loopt schuinsnaar haar lendenen af, binnenwaarts gebogen, fiergespannen als van een amazone. Met haar opgehevenarm, tot de elleboog in een lange, geplooide, geborduurdbeverbonte handschoen gestoken, houdt zij een binoclevoor de ogen. Een witte, wapperende kanten sluier, omhaar hals met een geweldige, scharlakenrode roos be-vestigd, omgeeft een deel van haar hoofd, maar laat deglanzend gouden Friese kap verschijnen, die haar alseen krijgsgodin de haren tooit en verblindend fonkeltin de zonnestralen.

Ik verlaat middenin de harddraverijen om nog eensin het veelbezongen Haagse Bos te gaan dolen, dat ikal op weg naar de renbaan doorgereden ben. Dat dit

134

Bos het fraaiste van Europa is, dat het Bois de Bou-logne en Hydepark bij de pracht van dit woud ver

-geleken twee armzalige tuintjes zijn, .dat is alles, watde reiziger van deze plek vertellen kan. En toch, hoe-zeer blijft dit ten achter bij de indruk, die dit park opde bezoekers maakt.

Dicht als een rietbos, verheft het Haagse geboomtezich tot twintig meter boven de bodem, die het geheeloverdekt, als een kolossaal tempelgewelf met hoge ogief-bogen van een plechtstatige diepte, waarin een on-doorgrondelijk geheimenis te trillen schijnt...

Bij elke stap, op onze tocht langs de- slanke, sierlijkgebogen kerkgewelven, verrassen ons schaduwrijkerustoorden, geweldige, heilig-stille spelonken, of wijde,rimpelloze meren, waar eeuwen lang de tranen schijnente zamen gevloeid, in de vallei der poëzie op liefdesbedevaart vergoten...

Men gevoelt er een ontroering, als trad men eenAcropolis van planten binnen, die de heerschappij vangrote, dode goden of oude, vergeten helden had over-leefd, een verlaten tempel van de godsdienst der Druï-den, of een eenzaam Kapitool der bardenpoëzie. Ner-gens anders dan in één dezer stille oorden zou demystieke zelfinkeer der oude contemplatieve, extatischepriesters zoeter hebben kunnen zijn. Nergens andersdan aan een van deze olmen zou het zwaard van degoede koning Fingal beter hangen, of de harp vanOssian, door de tedere Malvina langs deze lanen bijde hand geleid. De hoogste, loverrijkste beuken, die ikooit in mijn leven heb gezien, dompelen in het water deeinden van hun takkenkroon, sommige rood als dropenzij van bloed, andere witachtig, kleurloos, met eenweerschijn als van glimmend tin, alsof in hun killebladeren een sap vloeide van maneschijn.

De linden, eiken en elzen, reuzengroot, zijn van eendiep, doordringend groen, dat in de lucht breekt enzich oplost, en alles groen doet schijnen, van een water-

135

achtig, fantastisch groen als van een toverpaleis, onderde kristallijnen meren gebouwd door de nymfen van deElbe, door de Helleense sirenen of de undinen vanScandinavië.

Dat licht, zo vreemd en zoet, deze bodem, zacht alsfluweel door het met ontelbare gevallen blaren over-dekte mos, deze eenzaamheid, deze plechtige stilte, vantijd tot tijd alleen verbroken door het geritsel van eenkonijntje, een vleugelgedruis boven ons hoofd, of hetverre snikken van een ringleeuwerik, brengt onze zinnentot rust als een kalmerend bad, en roept in onze geestijle, zoete beelden wakker, verwarde beelden uit eenvage, verre, verspreide poëzie, de nevelige cyclus derNiebelungen, de Schotse balladen en Arthur-gedichten.

Ik kan mij niet herinneren ooit een dergelijk land-schap te hebben gezien, of het moest zijn in Shake-speare, Ariosto of Dante. Welk een heiligschennis moethet zijn, te minnen en bemind te worden met een arm-zalige, burgerlijke, vulgaire liefde in dit majestueusdécor, uitsluitend bestemd voor grote, heroïsche harts-tochten, voor de tragische, elegische liefde van eenRoland en Wildegarde, Paolo en Francesca da Rimini.Karel de Grote en Hildegard.

Men zegt, dat in tal van deze bomen de namengegrift staan van koningen, keizers en Duitse keur-vorsten. Onder hun lover schreef Johannes Secundusin het Latijn zijn gedicht over het kussen, de Basia,en meende de philosoof Descartes in de hemel eenprofetische stem te horen, die hem beval de wijsbegeertete hervormen -- dezelfde stem, die Columbus er toedreef Amerika te ontdekken.

Dit alles heeft het Haagse Bos in de regionen derfantasie en in de verering van het volk de bevoorrechteplaats van een heilig woud gegeven, zoals in Rome datvan de nymf Egeria aan de Via Appia, of van de godinVesta op de Palatinus.

136

De Spaanse indringers, uit instinctieve eerbied voorde magische macht van dit woud, hebben hun soldatenverboden, het te beroeren. En telkens als het Haagsegemeentebestuur, om in tijden van crisis aan zijn ver-plichtingen te voldoen, het plan aankondigde een ge-deelte van de houtrijkdom van het Bos te verkopen,hebben de Hagenaars door spontane bijdragen de open-bare schuld afgelost en door dit offer de onschendbaar-heid van hun geliefde bomen gered.

Langs een verrukkelijke weg, aan de zoom van hetwoud, rijdt de tram van Den Haag naar Scheveningen,zijn voorstad aan zee, vissershaven en badplaats. Hetzijn twee aaneengebouwde, maar ten enen male ver-schillende dorpen, het Scheveningen van de vissers endat van de badgasten.

Scheveningen is een der voornaamste havens voor dezo rijke haringvangst. Maar net als in de andere Hol

-landse vissersplaatsen of in Póvoa en langs de kust vanCaparica in Portugal, zijn het de reders, die de meestewinst opstrijken en de eigenlijke visser wordt op laag-hartige wijze door de ondernemer uitgebuit.

De Scheveningse visserswijk, op twee mijl van DenHaag, is dan ook bijna even arm als Trafaria tegenoverLissabon. Maar in Scheveningen maakt de bevolkingeen ernstiger, ingetogener indruk, omdat de mannenwerkelijk zeelieden zijn en geen katraaiers als op deTaag.

Als het seizoen aanbreekt, begin Juni, varen deScheveningers uit. Zij varen tot in de Schotse waterenmet hun vloot van stevige, brede, overdekte schuiten,met één mast en vierkant zeil, en beschermd door eenmarine-korvet, dat bij het politietoezicht ter zee deNederlandse regering vertegenwoordigt.

De haring wordt elke dag te Scheveningen aan-gebracht en met andere voor de kust gevangen vis op

het strand geveild. Maar de vloot keert pas terug uit

137

volle zee, als de najaarsstormen een einde maken aanhet werk.

Al deze wakkere mannen, zo eenvoudig, arm enslecht beloond, kunnen lezen en schrijven. Als zij uit

-varen nemen zij een Bijbel mee, die zij in groepjes ophet dek in hun vrije uren lezen, en zolang zij aan boordzijn is water hun enige drank.

Als de stormen woeden en zij na dappere strijd tothet inzicht komen, dat zij de kokende golven geenmeester kunnen blijven, dan sluiten zij de luiken, enzwijgend, onbewegelijk in de kleine kajuit gezeten, dearmen gekruist, wachten zij als helden op de dood.

Zolang de vangst duurt ziet men op het land geenenkele valide man. De straten van het dorp -- welkeen verschil met de Portugese kustplaatsen! -- zijneven zindelijk als het dek van een plezierjacht. Menziet er noch mesthopen, noch overal verspreid vuil,waarin de kippen in de zon lopen te pikken, noch ligt erhet van de vishaken overgeschoten aas op het strandte rotten. Men ziet er ook geen vieze, half naakte kinde-ren rondlopen met ongesnoten neuzen, en geen schoon

-gemaakte vissen met drie spijkers aan de wijd opendeuren hangen.

Alle Scheveningse huizen zijn dicht en glimmen vande verse verf. Voor de vensters hangen wit-mousse-linen gordijntjes en in de vensterbank prijkt een vaasjebloemen.

De kinderen gaan naar school of komen er vandaan,hun lei onder de arm. De scholen kan men van dehuizen onderscheiden aan de stapel klompen, die deleerlingen van beiderlei kunne aan de deur uittrekken.Deze ceremonie bezorgt hun toch geen koude voeten,omdat het schoolgebouw in de winter lekker verwarmdwordt en hun grove wollen kousen zo dik als laarzenzijn.

De visvrouwen dragen korte rokken, een grijze capeen een breedgerande hoed, die ze tegen zon en sneeuw

138

beschut en die zij over de ogen trekken, als zij 's win-ters over de bevroren vaarten op haar schaatsenschieten met de duizelingwekkende snelheid van viermijl per uur.

De badgasten wonen bijna alle op de duinen, aanzee, in het Hótel Bellevue, het Hótel Garni. het Hóteldes Bains, of in villaatjes, schilderachtig verspreid overde miniatuur-keten, gevormd door achter elkaar liggen-de heuvels van door de plantengroei vastgehouden zand.Er groeien heidekruid en brem met wilde scabiosa er-tussen.

Op zomerochtenden, op het uur, dat de baden wordengebruikt, is niets vriendelijker, onder het gulden licht vande zon en de blauwe, wolkeloze hemel, dan de aan-blik van dit reusachtige strand van heel fijn zand zonderstenen of schelpen.

Het badstrand is in twee grote afdelingen gesplitst,die geen verbinding met elkaar hebben, het damesbaden het herenbad. De toevloed van Franse badgastenheeft de laatste jaren geleid tot de inrichting van eenderde zóne, het gemengde bad, dat tegenwoordig demeeste vreemdelingen trekt.

Lange rijen badkoetsjes, langwerpige hutjes op wielenmet een paard ervoor, en die men aan de achterkantlangs een houten trapje van drie treedjes binnengaat,nemen de baders op en brengen ze een meter of vier,vijf, het water in; daar draaien zij een halve slag om,zodat het paard naar de landzijde komt te staan, en debader gaat het trapje af en duikt in zee.

Alle dames zwemmen. Haar summiere badkledij, diealle zwembewegingen volkomen vrij laat, laat de ver-rukte touristen uit het Zuiden, die daar als gehypnoti-seerde satyrs in extase op het strand liggen, en deafstand, die hen van de golven scheidt, met behulp vanhaastig getrokken, begerige verrekijkers trachten op tete zuigen, flitsen zien van fascinerend schone lichamen

139

van een nog nooit aanschouwde blankheid, een para-dijsachtige teerheid van huid.

Geef het maar op, o tedere, weke, zoetelijke Cabanel!Geef het maar op en kies een ander vak: nooit zal jesuikerzoet palet, nooit zullen je penselen, gedoopt inhet geheimzinnig sap van de leliën en anemonen uitje portretschildersherbarium, nooit zal je befaamdeliefelijke blauw, dat je de hemelen van Boissier enandere illustere bonbonfabrikanten ontfutseld hebt, nooitzal je manier om lichamen te schilderen, die even zoetvloeien op het doek, als op het puntje van de tong devanille-crème van een bonbon fondant, nooit zullen alje kunstgrepen er in slagen, met de geraffineerd tran-sparante kleur en de charme van je geïdealiseerdeParisiennes ook maar een vaag idee te geven van deechte huid van deze Najaden van Germaans of Scan-dinavisch bloed, aan de oever der bevroren meren vanhet Noorden geboren als bloeiende bloesems vansneeuw!

Als ooggetuige kan ik intussen alleen wat haar teintbetreft een verklaring afleggen; niets kan ik de visuover de lichaamsvormen van deze baadsters vertellen,want nauwelijks had ik mijn binocle op haar ingesteld,of een strandagent, met zijn pet in de hand, kwam mijin het Frans aanzeggen, dat volgens de plaatselijkepolitieverordening „het publiek beleefd werd verzochtde dames tijdens haar bad niet door verrekijkers tebegluren."

Behalve de rijdende tentjes, die ik al heb genoemd,zijn er ook nog vaste zeildoeken tenten, die een soortkamp vormen.

Honderden rieten stoelen met boogvormige daken,die aan schildwachthuisjes doen denken, zijn ook voorde strandbezoekers bestemd. Men kan ze huren en zichcomfortabel daarin installeren, beschut tegen zon enwind, en ze draaien waarheen men wil.

Alle kinderen, op blote voeten en met blote benen,

140

zijn voortdurend aan het pootje baden. Zij zijn frisgekleed, met witte schorten en strohoeden zonder rand.Hun moeders kijken toe.

De volwassenen, elk in zijn schuilhoekje, zitten telezen, te tekenen of te borduren. Zij zitten daar rustig,afgescheiden van elkaar, terwijl een ontelbare menigterondwandelende koopvrouwtjes van stoel tot stoel deHollandse, Engelse, Duitse en Franse kranten en tijd

-schriften te koop aanbieden, en uitgelezen fruit, druiven,peren en perziken, bossen rozen en reseda's, en glazenverrukkelijk verse melk, die zij in grote geverniste vatenop sierlijke eikenhouten karretjes vervoeren.

Achter dit kampement, dat zich langs de vloedlijnuitstrekt, steken de café-terrassen uit, ziet men de witteglans van tafellakens, klikken de messen en vorken vande lieden, die buiten koffie drinken, en draven dekellners voorbij met schorten en jacquet, en serverenkalfscóteletjes of gebakken tong in geweldige glanzendmetalen terrines, of geel koperen theelichtjes, waaropin de klassieke, huiselijke, glimmend gepoetste koperentheeketel met porceleinen handvat, voor elke gast zijnkopje zwarte thee staat te trekken.

In de naar zee gekeerde villa's op het duin blijvens ochtends de groene luiken van de benedenverdiepingopen staan. De ramen zijn zo hoog als de verdiepingzelf en de luiken staan opengeslagen over de rozeklinkers van de straat.

Een wandeling, zo tegen elf uur 's morgens, langsdeze huisjes, waar de zeewind vrij toegang heeft, isverkwikkend als een bad van frisheid en bekoring.

Als een schilderachtige, charmante parade, volgeneetkamers, zitkamers en studeervertrekken, ja zelfsslaapkamers elkander op.

De precies recht getrokken en onder het microscoopafgeborstelde vloerkleden liggen op hetzelfde niveauals de glimmende straatstenen, waarop geen atoompjestof te bespeuren valt.

141

Naieve katoenen gordijntjes, die iets antieks hebben--• koffiekleurig fond met roosjes bezaaid -- hangen inde slaapkamers in plooien neer of in half openstaandestroken, versierd met een smal volannetje, en dan zietmen onder die neerhangende gordijnen de poten vaneen klein bed van rood Deens grenenhout. Er hangt eenlangwerpig spiegeltje; in dezelfde lijst, bovenaan, vanhet glas door een dwarslatje gescheiden, prijkt eenpastel; tegen de achterwand weerkaatst het een glan-zend vierkantje zee, door zonlicht overgoten. Onder despiegel staat een wasstel te glimmen met de tere melk

-kleurige blankheid van zijn porcelein. Een brede leun-stoel van strokleurig marrokijnleer. Een guéridon metdrie of vier gecartonneerde Engelse boeken. In eenhoek de rode parasol. Aan de kapstok, als een reus

-achtige vlinder, fladderend in de ruimte, de grotePamela-hoed met zijn blauwe bovenkant; hij hangtzachtjes te slingeren in de zeewind in dat binnenhuisje,dat naar witte heliotropen riekt.

Aan de kristallen schaal, met tussen wingerdbladenin een pyramide opgetaste vruchten, herkent men deeetkamer. Onder de kroon staat een zwart perenhoutentafeltje, waaromheen, zoals in de grote Zwitserse hotels,vierkante stoelen van hetzelfde hout en met karmozijn-rood chagrijnleer bekleed. In de zitkamers een overvloedvan illustraties en tijdschriften. Tussen de talrijke Hol-landse liggen de Graphic en de Vie Parisienne, deFigaro en de Pall Mall Gazette onder de rozen, dieuit porceleinen bloembakken neerhangen.

En al die vertrekken zijn stil en verlaten als aardigeopen kooitjes, waaruit de kanaries ontsnapt zijn omzich in zee de veertjes te gaan wassen. Men ziet alleenaf en toe, achterin, een kamermeisje, met een schortjevoor en een kanten mutsje op, in lichte kleuren gekleedals een herderinnetje van Saksisch porcelein. Of dichterbij de deur, op het eerste plan, met de zolen van zijnstevige schoenen naar de voorbijgangers gekeerd, een

142

of andere rijkaard uit Java of Rotterdam, languit in eenchaise-longue, half bedolven onder een nummer van deTimes of het Algemeen Handelsblad, een planteurtussen zijn lippen geklemd, athletisch, zwaar, gelukkigen zelfbewust in de triomfantelijke voldaanheid, derustige hoogmoed der voorname kasten, die door noestearbeid, studie en volharding, hun leven zo volmaakten practisch mogelijk hebben georganiseerd.

Arnhem. Een klein Haagje, minus legaties, ministeriesen koninklijk Hof. Stelt U een stad voor, die bijna geheeluit buitens bestaat: muren, begroeid met brem en mos,met bloeiende rozen en klimplanten; ijzeren hekken,waardoor men een blik kan werpen op glazen vestibulesvan kleine paleizen, het dichte geboomte van een park,hoekjes van een tuin vol bloemen, markiezen met kantjes,ronde oprijlanen, witte zwanen glijdend in de donker-groene schaduw van over het water hangende treur-wilgen. En naast elk hek, op een gebeitst houten plankof een smeedijzeren of glanzend koperen plaat, de naamvan het landgoed Niet zoals in het oude Holland eenkorte spreuk, die de levenswijsheid van de bewonersamenvat, maar eenvoudig een geliefde, bescheidennaam: Villa Louise, Villa Maria, Villa Johanna.

In de zakenwijk zijn bijna alle winkels gevestigd ingesloten percelen, stemmig als herenhuizen. Men hoorter niet het zware dreunen van voertuigen over het pla-veisel, noch de kreet van straatventers, noch het hijgenvan stoommachines in fabrieken. Over deze stad hangteen louter bucolische atmosfeer, die uit niets andersbestaat dan de balsamieke uitwaseming van het planten~sap der parken, het gekwetter der vogels, het murmelenvan het water in vijvers en fonteinen.

Zoals in de meeste Hollandse steden, die vroegerommuurd zijn geweest, zoals in België ook en in hetRijnland, zijn de oude wallen in parken veranderd, diede stad met een gordel van bloemen omringen.

143

De wandelparken, boulevards en onvergelijkelijkeomstreken, de verrukkelijke dorpjes in de omgeving, deheuvels van Velp, het prachtige uitzicht op Montfer-land, de nabijheid van de Rijn, van Kleef en Nijmegen,maken Arnhem tot het geliefde vacantieoord, tot hetgrote Sintra') van Holland. Evenals in Sintra zijn allegrote buitenverblijven hier voor het publiek toegankelijk,en de simpelste tourist wandelt hier als over zijn eigengrond twee of drie dagen lang over landgoederen vaneen onvergelijkelijke bekoring, met bossen en meren, her-tenkampen en parken met merinos-schapen, grotten enwatervallen, hangbruggen en wachttorens, volières, vis-vijvers en model-stallen, zoals op het kasteel Sonsbeek,de landgoederen Rozendaal, Klarenbeek, Rederode,Biljoen, en een oneindig aantal andere. In deze streekzijn de velden in het voorjaar overdekt met tulpen enin de zomer met een hele oogst van rozen, die voor par-fumerie worden gebruikt.

Tijdens deze zwerftochten ziet men, als de zon schijnt,de open équipages van de rijke Arnhemmers stapvoetsvoorbijrijden: brede, rieten mandewagens, door poneysgetrokken en vol kinderen; landauers met open parasols,waaronder bleke Friese schonen een gezondheids-ritjemaken — zij zijn zo blank als het jaspe van Italiaansemadonnabeelden, heur haren zijn als goud en haar ogenzacht en melancholiek als van herstellende zieken; ofelegante Indische vrouwen, creoolsen uit Sumatra, af-stammelingen van inheemse vorsten, bloedverwantenvan Javaanse regenten, en nu gehuwd met schatrijkeHollandse kooplieden of zeevaarders, die zich uit dezaken hebben teruggetrokken.

In de Arnhemse clubs vindt men evenals in deHaagse het meest volmaakte comfort. Naast het genoe-gen van een wandelingetje vormen zij de enige ver

-strooiïng van de inwoners.

1 ) Schitterend gelegen stadje ten N.W. van Lissabon.

144

In sommige van die clubs, zoals in een, waar ik tedineren ben gevraagd, staat de keuken onder leidingvan eersterangs Parijse chef-koks. De flessenrekkenbevatten het fijnste van het fijnste uit de Europesewijnkelders, van de kostelijkste Duitse, Franse, Italiaan-se en Spaanse wijnen, tot aan Portwijn toe, die op dewijnkaarten der Hollandse restaurants in het algemeenonder de recommendabele namen van London, LondonOld, London particular, London Select, genoteerd staat.Zo volkomen hebben onze kooplieden de Portugesehandel aan vreemdelingen overgelaten, dat niet alleenonze glorierijke kleuren helaas uit alle havens verdwe-nen zijn, maar onze producten zelfs hun naam verliezenop de markten, waarheen wij ze zelf niet langer brengen.Niets is natuurlijker dan dat verstoten kinderen defamilienaam aannemen van wie zich over hen ontfermt,en niet van wie hun het levenslicht geschonken heeft.

De verzamelingen kranten en tijdschriften, die menin al deze clubs aantreft, zijn de rijkste van de wereld.Er zijn enorme bibliotheken met alle soorten periodiekenin alle talen: letterkunde, geschiedenis, reizen, archeo-logie, linguistiek, geneeskunde, tuinbouw, visteelt, jacht,handwerken, politieke, theologische en andere strijd~vragen, wijsbegeerte en simpel amusement. En dat alleswordt in handen genomen, geraadpleegd en gelezen.Nergens ter wereld, zelfs niet in Engeland, vindt meneen zo reusachtige massa lectuur.

In Bronbeek, een der fraaiste Arnhemse voorsteden,is een tehuis voor oud-militairen gevestigd.

Van buiten verraadt dit merkwaardige gebouw geenenkel militair karakter. Niet het geringste soldatesksymbool! Niet het geringste decoratieve motief, dat ge-woonlijk als attribuut voor dergelijke instellingen dienstdoet! Noch die twee open vuurmonden voor de poort,noch de klassieke ophaalbrug of de stapeltjes kanons

-kogels, noch de stellig verwachte esplanade met haar

145

onvermijdelijke kantelen en oude, theatrale stukkengeschut, op affuiten gemonteerd, die even wankel enonbetrouwbaar en even goed van hout zijn als de lede

-maten van de invalide krijgsman, die tot kornak overdeze beestjes is aangesteld.

Bronbeek biedt van buiten slechts de rustieke, vol-komen onschuldige, kennelijk vredelievende aanblik van

een fraaie boerderij.Als evenzovele Cincinnatti houden deze oude snorre-

baarden zich onledig met de landbouw, die zij vol toe-wijding beoefenen. Een glimlach van tedere sympathiespeelt om de lippen van de bezoeker, die de uitgestrekteterreinen van dit militair tehuis doorwandelt en allengsde over de akkers verspreide oud -soldaten tegenkomt,die in hun laatste levensseizoen de vaderlandse grondhet tribuut hunner zorgen betalen, dat in hun jongejaren de krijgsdienst ze belet heeft te voldoen.

Sommigen wieden het uienland, anderen de moestuin.Een groepje in hemdsmouwen is bezig, met de grijzehoofden in de zon, op een geëgd tuinbed, dat heerlijkriekt naar vers omgewoelde aarde, jonge aardappelente rooien en in zakken te doen. Een eenzame schild-wacht staat in hinderlaag op het bonenland. Hij loertop vogels en houdt een wakend oog op de strikken envallen, die rondom de kooi van de lokvogel strategischzijn opgesteld. Een ander, met een bril op, zit in hetzonnetje de krant te lezen. Zijn kruk staat naast hem.Het is de schaapherder.

Dit regiment bestaat uit verschillende compagnieën:fruittelers, maaiers, tuinlieden en warmoezeniers, en uitverschillende secties: die van de koestal, de kaasmakerij,de schuur, de provisiekamer, de fruitkelder, de pers-kamer, de hooizolder. En wanneer men de stiptheidaanschouwt, waarmede een paar bejaarde invaliden aldeze ingewikkelde diensten verrichten, dan beseft men,dat zelfs in de beste legers ter wereld geen organisatiebestaat, die de natuurlijke discipline evenaren kan, die

1 46

een vrij man in zijn arbeid met de vrije aarde verbindt.In het gebouw zelf worden, als in een museum, tal

van wapentrofeeën en herinneringen aan oorlogen enreizen in Afrika, Amerika, Indië, China en Japan be-waard.

De op de rebellen van Sumatra en Borneo, op Span-jaarden, Portugezen, Fransen en Engelsen veroverdekanonnen zijn zo glimmend gepoetst, dat zij de krijgs-haftige aanblik, waardoor zij vroeger het publiekmisschien hebben geïntimideerd, volkomen hebbenverloren.

In de kapel zijn twee afdelingen: aan de ene kant deKatholieke, aan . de andere de Protestantse eredienst.De gelovigen gaan links of rechts en kiezen de gods-dienst, die naar hun mening de beste garanties voorhun toekomstig zieleheil biedt. De Staat wast zijnhanden in onschuld! Achter in de kerk, recht tegenoverde ingang, bevindt zich op de ereplaats een groot tableauachter glas, waarop de médailles worden bewaard, diedoor in het Tehuis gestorven militairen gedragen zijn.Naast elk kruis hangt een inscriptie in koper met denaam van de soldaat, aan wie het eremetaal heeft toe-behoord, en de datum van de krijgsverrichtingen, waarinhij zich heeft onderscheiden. Wanneer het lichaam vande geridderde ten grave wordt gedragen, knielt eenkameraad naast hem neer en neemt hem de decoratievan de borst, die zo weer terugvalt aan de Staat: deStaat verlangt, dat de onderscheiding het individu over-leeft, evenals zijn naam, die als deel van de geschiedenisvan zijn vaderland, van de glorie van zijn regiment,geboekstaafd wordt.

Er zijn in Holland twee soorten industrie: zuivel-industrie en fabrieksnijverheid.

Wat wordt er eigenlijk in Holland gemaakt? DeAmsterdamse Wereldtentoonstelling geeft een uitvoerigantwoord op deze vraag, die vele vreemdelingen, welke

147

die Tentoonstelling niet hebben bezocht, misschien on-bescheiden jegens het Hollandse volk zal voorkomen.

Ondanks zijn geologische armoede, zonder mijnenof wouden, zonder kolen, ijzer of hout; ondanks degeringe oppervlakte van zijn gebied en zijn bescheideninwonertal; ondanks de nabijheid van zeer bloeiendeindustrielanden als Duitsland, België en Frankrijk; on-danks, ten slotte, de gemakkelijke import van buiten-landse producten, een invoer, die in hoge mate begun-stigd wordt door de nabijheid der markten, de snelheidder transportmiddelen en de gematigde douanetarieven,wordt in Holland eigenlijk alles gefabriceerd, alledenkbare artikelen, van wapens tot sigaren, van piano'stot kaas en boter toe — boter, voldoende om alle boter-hammen op alle ontbijttafels van Europa te smeren,kaas om de hele wereld van dessert te voorzien!

Maar de rijkste en tegelijkertijd de merkwaardigsteHollandse nijverheid is de Amsterdamse diamantindu-strie. De diamanthandel in deze stad bereikt een jaar-lijkse omzet van 45 millioen en geeft arbeid aan tien-duizend personen.

Een enkele bizonderheid is voldoende om een denk-beeld te geven van de betekenis dier industrie: debewerking van een diamant is 2 1 2 X zo kostbaar alsde steen zelf, dat wil zeggen, de ruwe diamant wordtvoor 45 gulden per karaat ingekocht, terwijl de geslepensteen gemiddeld voor ongeveer 115 gulden per karaatweer van de hand wordt gedaan.

In de Amsterdamse diamantnijverheid zijn bijna uit-sluitend Joden van Portugese afkomst werkzaam. Geenander ras zou misschien in staat zijn tot de buiten-gewone energie, toewijding en geduld, vereist om eenvan die gestolde druppels koolgas in een kostbaregeslepen steen te veranderen, die de Joden direct vanelke valse kunnen onderscheiden door hem op de tongte leggen en zijn temperatuur waar te nemen: de diamantis namelijk de koude steen bij uitnemendheid.

148

Bij het slijpen kan men drie bewerkingen onder-scheiden. De eerste bestaat hierin, dat men de steenlangs de draad snijdt, dat wil zeggen in de richting vanzijn kristallisatie, terwijl men hem klooft en van degrofste oneffenheden ontdoet. Het moeilijkste deel vandit voorlopige werk ligt in het mathematisch-zuiverbepalen van onderpunt en bovenvlak. Deze vormennamelijk de beide polen van de as, waaromheen defacetten worden verdeeld.

De tweede bewerking wordt gevormd door heteigenlijke slijpen. Daarbij worden de facetten aan

-gegeven en verkrijgt de steen in grove trekken zijnbepaalde vorm. In dit stadium vertoont de diamant nogde geelachtige, doffe aanblik van een kristalletje Ara-bische gom.

De derde bewerking is het polijsten. Hiertoe wordtde steen in een stevige tang gevat, waar alleen de tepolijsten facet uitsteekt. Dan wordt hij tegen een kleineijzeren schijf gedrukt, die in een mengsel van olie enboort gedrenkt is en door een stoommachine in horizon-taal draaiende beweging wordt gebracht met een snel-heid van 2500 omwentelingen per minuut.

De aanblik van deze fabrieken heeft iets geheim-zinnigs, iets kaballistisch, dat de bezoeker het gevoel

geeft een wereld binnen te treden, geheel verschillendvan die, waarin wij leven, een wereld, bewoond dooreen mensenras, geheel anders georiënteerd dan hetonze, niet alleen met een eigen taal en een eigen gods-dienst, die zij alleen belijden, maar ook met anatomischeen physiologische eigenschappen, met een temperamenten erfelijke eigenschappen, die volkomen afwijken vandie, welke tot onze idiosyncrasie behoren. Het is eenleven door een donker vergrootglas beschouwd, eenleven van een intensiteit, als het alleen gecondenseerdin een kunstwerk vertoont, en dat denken doet aan deformidabele wereld van een Dickens, Shakespeare ofBalzac.

149

Teneinde zoveel mogelijk licht te laten vallen op eenwerk van microscopische nauwkeurigheid, zijn allewerkplaatsen achter elkander in smalle gangen onder

-gebracht. Zij ontvangen hun licht door brede ramen,die van het dak tot de werkbanken lopen. Die grofeikenhouten banken, de stevige hoge krukken, in devloer vastgeschroefd om de grootst mogelijke kracht opde werktuigen te kunnen zetten, de instrumenten, desolide pincetten, de tangen, de handschoenen met ijzerenvingers, de lampen, de houten bakken, waarin het fijnediamantboort terecht komt, de stalen aambeelden, deijzeren. schaven, de draaiende transmissiekabels bovenelke bank, de witte gordijnen voor de ramen, de handen,hemden, gezichten en haren van de zwetende werk-lieden, alles in deze uitgestrekte galerijen is even smerig,vet, en besmeurd met een zwartige olie.

De ruwe diamant wordt in een pincet uit het bewaar-doosje genomen, waarin hij met vele andere ligt en doorde werkman vastgezet in een klompje lood, zo smijdigals was, dat dan, hard als ijzer of weer zacht gemaaktin een vlammetje, de steen tot tijdelijke zetting dient.Het loodklompje wordt in een mechanische, met eensleutel aangedraaide, bizonder stevige tang geklemd.Dan neemt de werkman , een in de vorm van een vijlgesneden diamantscherf, in een even solide tang on-wrikbaar vastgehouden, en, steunend op het in hetmidden van de tafel bevestigde aambeeld, met eenuiterste krachtsinspanning, die hem van het hoofd totde voeten op zijn hoge kruk doet beven, begint hij steenin steen te laten bijten, snede in snede, een diamantenbeitel in een diamanten juweel.

Stelt U twee vlijmscherpe steekbeitels voor van hethardste staal, wier snijkanten tegen elkaar raspen totdoor de voortdurende wrijving de snede van de een indie van de ander doordringt. Aangezien diamant nu nogscherper en harder is dan het sterkste staal, geeft ditbeeld slechts een vaag idee van het al onze zenuwen

150

irriterende, alle poriën van onze huid prikkelende, oor-verscheurende knarsen van die, in de stalen grijphandenvan een dezer cyclopische microscopisten, door diamantgekerfde diamant.

Na verloop van enkele minuten is de scherf, die alsbeitel dienst doet, bot geworden, en moet door eenscherpe worden vervangen. Daarna begint de snij

-bewerking weer opnieuw. En zo gaat het door tot deenorme, fantastische taak is volbracht om een steentjezo groot als een speldeknop zijn vier en zestig facettente geven, bovenvlak en onderpunt niet meegeteld, dieonontbeerlijk zijn om de ruwe diamant het fonkelendelicht van de edelsteen te schenken.

De polijster voltooit zijn arbeid door elke facet af-zonderlijk op de slijpsteen bij te werken en de briljantzijn definitieve vorm en glans te geven.

Elke briljant heeft de vorm van twee aaneensluitendeafgeknotte pyramiden. Een briljant wordt als zuivergeslepen beschouwd, wanneer hij zonder steun op elkvan zijn beide punten in evenwicht blijft. Daartoe ishet noodzakelijk, dat elk facet zijn nauwkeurige, wis-kundig juiste afmetingen bezit. Wanneer de slijper desteen bewerkt, ziet hij telkens slechts één facet. Hij isin staat op het oog, zonder de geringste afwijking, deexacte vorm en proporties van elk der zes en zestigmathematisch gelijke oppervlakken te bepalen, die defiguur, welke hij moet uitwerken, vertonen moet.

Naast de briljant kent men ook de zogenaamde roos.een afgeplatte briljant met 24 in plaats van 66 facetten.

Er bestaan diamanten van zo geringe afmetingen, dater duizend van in één karaat gaan. Dat zijn de oneindig-kleinen uit de juwelierskunst. Zij gelijken wel stofjeswaterdamp, een lichtend stuifmeel op de goudenbloemen, die zij bedauwen of rond de zwarte stenenen stervormige robijnen, die zij als een aureool op ringenof overhemdsknopen omgeven. Welnu, elk van diebijna microscopische steentjes heeft in de Amsterdamse

11

slijperijen de drie geschetste bewerkingen ondergaanen elk bezit zijn 24 rozet-vormige facetten, die het zijnnaam geven.

Het woord „diamant" betekent volgens zijn Grieksewortel „de heerser". En deze bijna bovennatuurlijke,heroïeke, onverwoestbare, goddelijk-reine steen beant-woordt volkomen aan de naam, die men hem gegevenheeft, en aan de legende, waarmee dichters, tovenaarsen alchimisten hem hebben omweven.

Voor de Helleense Oudheid was de diamant hetonoverwinlijk metaal, waarvan de goden hun wapenensmeedden: de ketenen van Prometheus bij Aeschylus,de helm van Hercules bij Hesiodus.

In de tijd van Plinius de Oude schreef men hemmagische eigenschappen toe en beschouwde men hemals een voorbehoedmiddel tegen pest en hekserij.

In de moderne tijden is de diamant het voornaamstedecoratieve attribuut van zegevierende schoonheid enheersersmacht.

Men zegt, dat Napoleon zich eerst werkelijk soeve-rein voelde op de dag, dat hij, na zovele tronen tehebben veroverd, ten slotte de „Regent" in het gevestvan zijn degen liet zetten.

Alle uitzonderlijk grote diamanten hebben een naam,waaronder zij als historische personages in de fantasieblijven leven. En elk van deze stenen heeft zijn eigendramatische geschiedenis. Zij zijn afkomstig uit de groteIndische of Braziliaanse mijnen, uit de groeven van deOeral, van Noord-Amerika, Sumatra, Australië, Chinaof Kaap de Goede Hoop, Zij komen uit de troon vaneen Perzisch vorst, uit het kromzwaard van een radjah,uit de pupillen van een godenbeeld, uit de scepter vande Mongoolse keizers, de kroon van de koningen vanLahore, of wel van de vingers van het lijk van eenilluster personage, zoals Karel de Stoute, wiens lichaamonder de muren van Nancy herkend werd aan deberoemde diamant uit zijn ring, een kleinood, dat ten

152

slotte in de verzameling Demidoff is terecht gekomen.Kroondiamant, familie-diamant, diamant van een

cocotte, steeds is hij in de wereld van de geest eenkleine ster, een gravitatiecentrum als de zon in dewereld van de stof.

Hoeveel hartstocht, hoeveel verlangen, teleurstelling,zinsbegoocheling en tranen wentelen niet rond diekleine stenen op hun baan van juweel naar juweel, vantiara naar tiara, van kroon naar kroon! Langs hoeveelwiegen, langs hoeveel slaapsteden, langs hoeveel doden

-baren voert niet hun weg! Ziet hoe zij fonkelen in hetlicht van de maan, bij het schijnsel der kaarsen, bij degloed der flambouwen, in nachten van liefde, glorie ofstervensstrijd, in nachten van koninklijke praal, in nach

-ten, dat het volk zijn woede koelt!En het zijn acht- of tienduizend Joodse werklieden

van Amsterdam, die elk jaar over de wereld tienduizen-den van die stenen uitstrooien, als het overvloedig zaadder wrake van een vogelvrij ras op de rassen, die hetonderdrukken!

Na in de Amsterdamse fabrieken zijn zes en zestigfacetten te hebben gekregen, is de onvruchtbare kooI-stof tot een flonkerend juweel geworden, vruchtbaremoeder en trouwe dienares der verterende zonden vantemperament en fantasie!

Volgt Uw baan, magnetische sterren! Zwermt uit omhet firmament der élégance met Uw zwijmelend licht,Uw weerschijn van rose, groen en blauw te bepulveren!Gaat uit om te fonkelen in de heilige schrijnen dermartelaren, de goddelijke tabernakels, de tiara's derpriesters, de diademen der koninginnen, de scepters derkoningen, de slofjes der courtisanes! Achtereenvolgenszult gij aanbeden worden, begeerd en ontwijd. En wieU eenmaal zal denken te bezitten, zal eeuwig Uw slaafzijn, voor altijd geketend aan een oud altaar, een ver-molmde troon, een ontluisterd blazoen of een inge-wortelde zonde!

153

Zij, die U scheppen, blijven in hun AmsterdamseJodenbuurt, op Vlooienburg of in de Uilenburgerstraat.

Dat is een wijk met nauwe, kromme, vuile straten,waar nog die gore, in lompen gehulde, ongeschorengestalten ronddolen met hun schuine, vurige ogen: deJoden en bedelaars van Rembrandt.

Vieze vrouwen, luizige kinderen, hongerige honden,schurftige katten wemelen er van de ochtend tot deavond, in zon en regen, op de straat als een markt voloud roest. Uit verzakte ramen hangen vergane wiege-matrassen en ellendige vodden te drogen. Oude vromeJoden, met grijze sikjes en een karakteristiek luchtje vanknoflook en looizuur, sloffen op hun brede, bemodderdepantoffels over de gistende modder van de straat. Opde achtergrond de grote Synagoge, in wier tabernakel,uit Braziliaanse houtsoorten gebouwd. Portugese rabbij-nen de wetsrollen sluiten, die zij tot taak hebben tebewaren, en te verklaren aan hun stam.

Om een markt voor landbouwproducten te bekijkenben ik drie dagen naar Alkmaar gegaan, waar ik eenVrijdag, de dag van de wekelijkse kaasmarkt, heb door-gebracht.

Het HoIIandse woord „Alkmaar" betekent „Alles-zee". De stad dankt deze karakteristieke naam aan hetgroot aantal, tegenwoordig drooggelegde, moerassen,dat haar vroeger omringde. Ondanks zijn gering aantalinwoners bezit Alkmaar, zoals trouwens alle Hollandsesteden, een museum, een fraaie kathedraal in Gothischestijl, een statig oudeliedengesticht, een merkwaardigstadhuis uit het begin der XVIe eeuw en een wandelbos.

In het museum vindt men onder meer een collectievaandels met leuzen uit de oorlog tegen de Spanjaardenen een verzameling folterwerktuigen, door de Inquisitiein de Nederlanden gebruikt: een soort leergang innationale wrok tegen fanatisme en Katholieke tyrannie.

Het bos, bij lange na niet zo groot als de schone

154

wouden van Arnhem en Den Haag, is liefelijk door zijnprovinciale gemoedelijkheid, zijn dorpse eenvoud, zijnvriendelijke ongegeneerdheid. Aan de kant van hetstadje ligt aan zijn zoom een lange rand van kleinelandhuisjes, in lichte kleuren, zonnig, bijna alle vanslechts één verdieping, met een klein dakvenstertjeonder de geveltop. Langs de voorkant van die huizendringt in de officiële ernst van het openbare park dehuiselijke sfeer binnen van particuliere bloemperkjes,moestuintjes en boomgaarden, tussen lage bakstenenmuurtjes, die het uitzicht vrij laten. In deze erfjes, dieaan elkander genaaid schijnen als een gordel uit planten-lappen genaaid, gedijen, om vierkante putjes heen,groente- en slabedden, bloeiende appelboompjes, per-ziken, pruimen, en bonen langs staken. Kinderhemdjes,blauw gestreepte schortjes en kleine kousjes bijna zondervoet, liggen in de zon te bleken en glimlachen tussen dedikke kolen met hun zware, gekrulde bladen, gezwollenvan sap.

Op een met gras begroeide glooiing prijkt middenin het wandelpark een molen zoals die van Longchamps.Maar deze hier dient niet, zoals in het Bois de Boulogne,om een decoratief-rustiek aspect te geven aan de rendez-vous de sport. De Alkmaarse molen staat er echt omte malen. Hij is schilderachtig, maar tegelijk nuttig, vanbuiten gevernist, maar van binnen wit van meel.

En heel deze sfeer van herderlijke eenvoud, vannaieve bucolische vrede, vormt in onze verbeelding eenscherpe tegenstelling tot de krijgshaftige historie vanAlkmaar, dat in de worsteling tegen Spanje de roem-rijke naam van Alcmaria Victrix verworven heeft.

Ik dineerde heel in mijn eentje in de grote, trieste,verlaten zaal van een dorpsherberg. Er viel een on-afgebroken, dichte motregen zonder wind. Ik ging naarhet raam, en met mijn hoofd tegen de ruiten keek iknaar het sterven van de dag op het plein tegenover mij.

155

Alle winkels hadden hun deuren en vensters gesloten.Alle huizen, van boven tot beneden, waren stil enverlaten als de straat zelf. Op een hoek van het trottoirvoor mijn raam waren alleen twee jongetjes, onder deonophoudelijke regen, een of ander spelletje aan hetspelen; vage figuurtjes in de nevel, grotesk als tweespookjes.

Geen ander geluid dan het rhythmische druipen vande goten op de straatstenen. Geen enkel gedruis kwamuit de stad, die in de nevelen van de vallende avondscheen te verzinken als de gasten van Nero onder eengeluidloze regen van uitgestrooide bloembladeren.

Een lantaarnopsteker verscheen. Even later liep nogiemand over het trottoir; de schijf van zijn parapluspiegelde in de plassen; de twee jongetjes verdwenen.

Een paar andere, mattere lichten, begonnen vaagdoor de ruiten te trillen achterin de winkels. En deeindeloos-trieste atmosfeer van dit provinciestadje deedme terugdenken aan een Vastenavond in Sintra, toenik, op het verlaten plein tegenover de gevangenis, eenman, met een ossekop gemaskerd, zich in zijn eentje zagamuseren. De avond viel, en bij het vale schijnsel vande olielampen stond hij daar in de modder en beide...

Twee jonge Alkmaarders, met een goed voorkomenen iets van provinciale élégance in hun kledij, kwamenvoor het venster naast het mijne zitten en besteldeniets. De kellner haalde een luciferdoosje uit de zak enstak een van de vlammetjes aan van de dubbelarmigegaslamp, die boven de eettafel hing.

Een van de juist binnen gekomen jongelingen sprakmij in het Frans aan: „Bien mauvais temps, Monsieur!"

Zij hadden blijkbaar zin hun tong eens wat los temaken en begonnen erover te klagen, dat er „in zo'nstad" geen schouwburg of café-chantant te vinden was!

Inderdaad, het was ook wel treurig, dat kerels vantwintig jaar niets beters wisten te doen dan bij mij tekomen zitten en naar het vallen van de regen te kijken.

156

„De mensen hier", merkte ik op, „zullen zich 's avondswel een beetje vervelen."

Maar een van hen protesteerde direct met overtui-ging:

„O, vervelen, neen! Wij hebben toch ons familie-leven.—

„Dat kan wel, maar wat doet de familie dan om datleven 's avonds niet vervelend te vinden ?”

„Wij spelen domino en wij leggen een kaartje. Zogaat het in het hele oude Holland. Alleen in Amsterdamzijn de mensen de hele avond op straat. Maar dat isniet zoals het hoort."

En de ogen van de jongeman fonkelden als het vuurvan de sigaar, die hij tussen zijn lippen hield, fonkeldenvan een orthodoxe, calvinistische wrevel, gloeiden vanijver voor de verdediging van het plattelands-gezins-leven.

De ander, concilianter, verzachtte het een beetje:„Zelfs in Amsterdam zijn heel wat mensen, die hunavond thuis doorbrengen." Ik vermoed, dat deze jonge-man een vrijdenker was. Vergeleken bij de rigoureuzeijver van zijn vriend, moest mij zijn toegefelijkheidjegens de Amsterdamse zonden wel goddeloos toe-schijnen.

Toen zij hun laatste slok bier hadden gedronken,gingen zij samen weg. Er viel weer een doodse stilte,als in het holst van de nacht.

Het was intussen pas acht uur. Een paar lampjesbrandden nog in de weinige winkels, die nog wakkerschenen. Maar als de regen niet zo kletterde, geloofik, dat ik tot drie mijl in de rondte de koeien in depolders had horen herkauwen.

Een half uurtje later, terwijl ik deze aantekeningenin mijn notitieboekje zat te krabbelen, kwam een gastmet een bril en een lange baard de zaal binnen. Hijdroeg een hoge hoed en een regenjas, en de punt vanzijn paraplu droop van het water. Hij nam een brief

157

in ontvangst, die naast een oud telegram in het glazenkastje van de eetzaal op hem stond te wachten, vroegom zijn kandelaar en ging langzaam de trap op naarzijn kamer, na ons, dat wil zeggen mij en het mij om-ringende ameublement, met een rondgaande groet-beweging goedennacht te hebben gewenst.

De goddeloze van daar straks kwam in zijn eentjeterug, ging aan een tafeltje zitten, legde daarop allerleipapieren, en begon in een zakboekje notities te maken.Een oude man, met een zijden kalotje op zijn witteharen, een gladgeschoren gezicht en Goudse pijp, kwamook naar beneden en ging een krant zitten lezen tegen-over de schrijvende jongeling.

Even later zat de jongeman zo hartelijk en rond-borstig te schateren, en de grijsaard, die hem het een of

ander vertelde, had in zijn slimme oogjes, in zijn brede,tandeloze mond, in de geestige rimpels van zijn oude,leuke, ironische kop, een zo intieme, vriendelijke glim-

158

lach, dat ik ineens alles begreep, wat de verdediger vande Hollandse familiegenoegens had willen zeggen: debizondere aanleg van de Hollander om met weiniggelukkig te zijn, een aanleg, die hij te danken heeft aaneen kostelijk privilege van zijn ras: de bewuste, redelijkeliefde voor al wat bescheiden, eenvoudig en vriendelijkis. En in dit simpel herberg-toneeltje van twee wille-keurige reizigers, die onder een gaslamp een modernekrant zaten te lezen, was het mij, alsof ik terug bliktenaar een Hollands binnenhuisje uit de XVIIe eeuw,naar de levende inspiratie van een dier gezellige, warme,gevoelige, blijmoedige genrestukjes uit het onsterfelijkeoeuvre van een Metsu, een Jan Steen, Gerard Dou,Pieter de Hoogh en Van Ostade.

De volgende dag was 1 et marktdag. Het weer wasopgeknapt. De hemel was bijna voortdurend blauw, bijgrote tussenpozen alleen viel er een kort, licht regentje.Helder kwamen de lijnen en kleuren uit van de punt-gevels der kleine huisjes, de glanzende, spitse daken,het slanke profiel van de torens en het groene lover vande hoge, eeuwenoude beuken langs de gracht. Het sier-lijke stadje was fris en helder van tekening als eenlandschap van Ruysdael of Metsu.

De gehele bevolking was de straat op gegaan. In deétalages glommen met feestelijke glans de uitstallingenvan blinkend koperen vaatwerk, Noord -Hollands goud

-filigraan, gouden kappen, oorknoppen en haarspeldenmet briljanten bezet, en de gastronomische verleidingvan de banketbakkers en varkensslagers.

Van alle kanten, uit Kamperduin, Bergen, Egmond,Broek-in-Waterland, trokken langs de uitgestrekte vel-den en eindeloze weiden de fraaie Noord-Hollandserijtuigjes met hun grillig houtsnijwerk en provincialeblazoenen, karmijnrood, goud en blauw geschilderd, envolgeladen met kazen of met hele families, die ter marktgingen. De belletjes aan het tuig rinkelden, de zwepen

159

knalden, en zij werden getrokken door zware Friesedravers met dikke, laag neerhangende staarten en langemanen, die trilden in de wind.

Over het kanaal voeren de dikbuikige schuiten,tjalken en pramen, die aan het marktplein zelf kwamenmeren tegenover de prachtige Stadswaag, uit leisteen,baksteen en natuursteen in bizonder fraaie, warme tintengebouwd.

De hoofdtooi der vrouwen schitterde in de zon alsreliekschrijnen van witte kant, met gouden hangers enedelstenen versierd.

De mannen, allen in het zwart, hadden de ernstigedeftigheid van welgestelde hereboeren, die naar eenraadsverkiezing, een veefokdag of een landbouwfeestgaan.

Als het middaguur slaat, speelt het carillon van deWaag het sein om de markt te openen. De transactiesnemen dan een aanvang temidden van geweldige stapelskazen, op het plein als barricades opgetast, en die alleeigenschappen bezitten, die dit product veroorlovente concurreren met Parmezaanse kaas, met Roquefort,Gruyère en Brie: Edammer, uit zoete melk; Leidse, uitzure; Friese kaas, en de befaamde groene Texelse uitde melk van schapen, en gekleurd met een eigenaardigaftreksel van hun uitwerpselen.

Als men deze reusachtige pyramiden van pantagrue-lische lekkernijen aanschouwt, dit apocalyptisch visioenvan zeven overvloedige, vette jaren als een soort dessertvoor de droom der zeven vette koeien, dan begrijpt mende nationale trots van dit kazende Holland. En de zogezegende, zo veelgeprezen vruchtbaarheid van onzeZuidelijke landouwen komt ons in de gedachte met eenkoude rilling van armzaligheid.

Een Andaluziër offreerde eens een Sevillaanse oranje-appel aan, een Friese vriend en zei: „Ik kom uit hetgebenedijde land, waar dit twee maal per jaar wordt

160

voortgebracht!" Toen gaf de Fries hem een kaas in ruilvoor de sinaasappel en antwoordde: „En ik kom uit hetgemaledijde land, waar dit ook twee maal wordt voort-gebracht.... per dag!"

Aangezien het geheim de ziel is van de negotie, wordtop de Alkmaarder markt de prijs van de koopwaaralleen in ronde getallen met luider stemme afgeroepen:de kleine verschillen worden tussen koper en verkopermet gebaren bedisseld, en de overeenkomst wordt be-klonken door een ingefluisterd woord en een hand-druk, waarmee de koop als een erezaak bezegeld is.Zes woorden, drie of vier monosyllaben, twee gebaren,en klaar is Kees. Ons, mensen van het Pyrenese Schier

-eiland, komt dat alles wat triestig voor. Wij hebbende indruk, dat tussen al die ernstige, stille, in het zwartgeklede mannen, de kazen niet klaar liggen om te wor-den verkocht, maar om te worden begraven. Het is geenmarkt, het is een De Prof undis. De leden van het Kaas

-dragersgilde dragen grove, wit linnen kleding. Aan dekleur van hun das kan men zien, bij welke weegschaalzij behoren. Zij laden de verkochte kazen op hand-wagentjes, rijden er een poort van de Waag mee binnenen komen er al spoedig door een andere weer mee uit.De kaas is dan officiëel gewogen en van de voor

-geschreven stempels voorzien.Dan wordt ze in schuiten geladen. Dit geschiedt met

een wonderbaarlijke rapheid en behendigheid: de kazenworden eenvoudig door de lucht geworpen als monster-achtig grote hagelstenen, als een verschrikkelijk bom

-b-ardement uit met boterkogels geladen mitrailleurs, dievan de kade af in de schuiten staan te vuren.

De boordevolle schepen hijsen hun brede, vierkantezeil in de top van hun enige mast en varen langzaamheen, zwaarbeladen en tot de rand in het water. Legeschuiten nemen de plaats van de volle in.

Om zes uur 's middags is de markt afgelopen. Delaatste schuit heeft losgemaakt. Op de weiden langs de

161

wegen heffen de koeien de koppen op en staren onbe-wegelijk naar de rijtuigen, die snel met vrolijk belge-rinkel voorbij draven, en weldra als donkere, bewegendepuntjes verdwijnen aan de gulden einder, waar de zonnog draalt.

De knechten van de Waag boenen met grote emmerswater het lege marktplein schoon. De bevolking gaatnaar huis. De huizen gaan dicht. Dan valt de nacht, ende stad verzinkt in een oude stilte, de doodse stilte vaneen vesting uit de riddertijd, als de brug was opgehaald,de wacht de ronde gedaan had, en van de wachttorende avondklok al had geluid.

Geen enkele rijkdom, geen enkele glorie heeft Haar-lem een zo grote bekendheid geschonken als zijn be-faamde tulpen. Noch Coster, noch Kenau Simons Hasse-laar, noch zelfs Frans Hals kunnen daarmee concur-reren.

Het is in gesprekken met Hollanders niet fijngevoelig,al te lang stil te staan bij anecdotes, die op die vermaar-de bloem betrekking hebben. Als men dat onderwerpaanroert, blozen zij een beetje, of vertrekken hun mondtot een koele, onvriendelijke, een beetje bittere glim-lach, als die van genezen krankzinnigen, die aan hunvroegere afwijking herinnerd worden.

In de XVIle eeuw heeft de tulpenliefde namelijk deproporties van een epidemische waanzin aangenomen.Het was een echte besmetting, een massapsychose,zoals die der flagellanten na de pest van Florence.

De vrede had enige jaren lang in Holland enormerijkdommen, in scheepvaart en wereldhandel verdiend,doen samenvloeien. En er waren niet, zoals in Portugal,een hof en een clerus om de schatten van de geadeldezeevaarders en kooplieden weer weg te laten smeltenin ruïneuze hofpraal en kloosterkwezelarij.

Al wat men verdiende behoorde de familie toe enwerd in eigen woning uitgegeven. Na de onvergelijke-

162

lijke weelde van de als musea overvolle huizen, volgdede luxe der tuinen: een Portugese Jood in Den Haagliet in de poort van zijn park een massief zilveren hekplaatsen. Aangezien de politie dit gebruik van edelemetalen voor aan de openbare weg gelegen hekwerkenniet veroorloofde, vond men veldbloemen uit, die nogduurder waren dan goud.

Tulpen waren in Holland al sedert de XVIe eeuwbekend.. Zij waren er ingevoerd door de botanicusCharles de 1' Ecluze, beter bekend onder zijn verlatijn-ste naam van Carolus Clusius, dezelfde, die door eensamenvatting in het Latijn een Europese vermaardheidhad gegeven aan het werk van de grote Portugesenatuurkenner Garcia da Orta 1 ), de eerste Europesegeleerde, die de schoonheid van Indië op wetenschappe-lijke wijze aan de wereld heeft geopenbaard.

Door de kunst van de kwekers verkreeg de bloemvan Clusius een eindeloze verscheidenheid van vormenen kleuren, en elke nieuwe variatie werd met fabel

-achtige sommen betaald.Maar spoedig kwam de krach. De Staten verboden

termijnhandel in tulpen en verklaarden, dat deze bloe-men niet als een product mochten worden beschouwd,dat op oneerlijke manieren mocht worden verhandeld.Een algehele ineenstorting van het bedrijf volgde, detulpomanie was ineens genezen.

Dat belet niet, dat ook nu nog, als de lente komt, develden in de omgeving van Haarlem zich met duizendentulpen tooien. De tulpenhandel, tot normale proportiesteruggebracht, vormt ook nu nog een voorname bronvan inkomsten voor de Hollandse bloemkwekerij. Enmen moet de grote kwekerijen van Holland, België enDuitsland hebben bezocht om zich een denkbeeld tevormen van het belang, dat dit bedrijf, in Portugal

1 ) Gest. 1570. Schrijver van de Co ló q ui o s do s S i m-p 1 e s," Gesprekken over de Kruiden ".

163

zozeer verwaarloosd, voor onze volkswelvaart zoukunnen vertegenwoordigen.

Utrecht en Leiden zijn de voornaamste centra vanstudie en wetenschap. De geographische ligging vanUtrecht heeft deze stad in handel en industrie eenvoorsprong gegeven, die zij weliswaar niet geheel ver-loren heeft, maar die in de loop der jaren toch veel-verminderd is. Zo wordt het beroemde bewerkte fluweel,waaraan Utrecht haar naam gegeven heeft, nog wel inandere plaatsen, maar niet langer in Utrecht gefabri-ceerd.

De stad is van een angstvallige zindelijkheid, metrechte, brede straten, en met grachten doorsneden,waarover het lover van oude bomen zijn stille schaduwwerpt. Die grachten hebben hier een bizondere vorm:zij zijn diep, met hoge wallen, zoals de Seine in Parijs,en aan beide zijden vindt men woningen, die aan hetwater liggen als aan een straat, en wier dak de bestra-ting van de kade vormt.

Deze stad kwam mij eenzelviger, stiller en triestervoor dan de andere Hollandse steden. Geen enkelewagen, rijtuig of paard in de verlaten straten, waar devoetstappen hol klinken, waar de melancholieke, ver-veelde atmosfeer van een oude kloostergalerij schijntte hangen.

Utrecht doet inderdaad denken aan een geweldigklooster, een stad van monniken en nonnen.

Een paar Puriteinse jongemeisjes gaan mij voorbij.Zij gaan naar de kerk of komen er vandaan. Zij lopenlangzaam, met neergeslagen ogen, de armen tegen hetlichaam gedrukt, de handen over het middel gekruist.Zij zijn blond en bleek; iets van de mystieke ontroeringvan de Margaretha der Germaanse legende schijnt inhaar wezen te trillen. Zij doen mij denken aan eencalvinistische transpositie van de Andaluzische vroom-heid: het Vesper luidt, de Sevillaanse meisjes gaan ter

164

lil

kerke, de rozekrans om de polsen, het geborduurdezitbankje aan de arm, de mantilla over de schouders,de kousen zichbaar in haar lage schoentjes, en tweeanjers in het haar. Zo gaan zij knielend zuchten voorhet retabel der Allerheiligste Maagd.

In een plantsoen kom ik een man tegen, die mij aan-ziet, alsof hij mij voor iemand houdt, die hij kent enhaat. Het is een magere oude man, geheel in het zwart,met een grijzende baard om zijn van boosheid ver-trokken gezicht, kleine, blauwe ogen, dunne, minach-tend gekrulde lippen. Ik stap op hem af en op mijnvriendelijkste toon vraag ik hem beleefd een aanwijzing,die ik niet nodig heb.

Hij kijkt mij woedend aan, spuwt op de grond enloopt een andere kant uit. De brave man heeft mij vooreen Spaanse Katholiek aangezien en een uitbarstingvan zijn secte-haat niet kunnen onderdrukken.

Inderdaad, ik behoor tot een ras en een godsdienst,die gehaat zijn bij een Nederlandse Protestant. Maarhoezeer hebben drie eeuwen philosofie de religie, waar

-toe deze man behoort, en die, waarvan hij mij de ver-tegenwoordiger waant, niet aangetast!

165

Het Katholicisme, zo krachtig door de wetenschapbestreden en becritiseerd, is verslapt en tot een onschul-dig Christelijk rationalisme afgezakt, dat bovendiensterke individuele verschillen vertoont. Maar het zege-vierend protestantisme is door zijn verbreiding juistbekrompener geworden. En van het moment, dat hetniet, langer een poging tot vrij onderzoek van de waar-heid vertegenwoordigde, maar integendeel een defini-tieve, onveranderlijke leer, is het voor de vooruitgangeen even geducht obstakel geworden als het oorspronke-lijk fanatisme, dat de nieuwe godsdienst zich juistbestemd achtte te vernietigen in naam van de menselijkerede.

Als dus de triumf der wetenschap in deze eeuw nogveroorloven zou tussen mij, de afstammeling van Tor-quemada, en deze Utrechtenaar, de afstammeling vanJohannes Hus, de oude brandstapel weer op te richten,dan zou deze keer i k het slachtoffer zijn.

Ondanks de kracht van de geloofsovertuigingen, dieik aan de lompheid van dat heerschap kon afmeten,veroorlooft de verdraagzaamheid de meest uiteenlopendesecten in Utrecht naast elkander te leven en maakt dezestad tot een interessant museum van dogmatische curio-siteiten. In de meest volmaakte harmonie wonen erKatholieken, Protestanten, Jansenisten en Moravischebroeders zij aan zij.

De Hernhutters bewonen in het liefelijke dorpjeZeist, onder de rook van Utrecht, een enorm, maararchitectonisch onbelangrijk gebouw. Hun grote ge-meenschap, in de XVIe eeuw door de vervolgde, ver-strooide aanhangers van Johannes Hus gesticht, bestond,zoals men weet, uit afstammelingen van de vroegereBoheemse en Moravische broeders en uit alle Protestan-ten, wier opvattingen van die van Luther en Calvijnverschilden.

Men vertelt, dat de grote Hus op de brandstapel

166

glimlachend keek naar een vrouw, die zich verdienstelijkdacht te maken door het vuur op te rakelen. En stervendzou hij hebben uitgeroepen: „0 sancta simplicitas!"

Het schijnt, dat de Hernhutters het ironische gezegdevan hun martelaar als ernst hebben opgevat en tot hunleefregel verheven.

„Heilige eenvoud!"Verheven denkbeelden gelijken in hun ontwikkeling

op veel gebruikte borstels: eerst reinigen zij, dan wordenzij zelf smerig, en ten slotte besmeuren zij de dingen,die zij aanraken.

De gemeenschap der Hernhutters, als laatste uitdruk-king van de heldhaftige ketterij van Johannes Hus,,levert wel het overtuigendst en treurigst bewijs voordit onvermijdelijke verval der schoonste beginselen. Eenonvruchtbaar, teruggetrokken bestaan van zachtmoe-dige, in afzondering levende maniakken zonder weten-schappelijke ontwikkeling, dat is al wat er in Hollandvan de revolutionnaire, krijgshaftige secte der Hussietenis overgebleven.

In een andere wijk van Utrecht wonen, een beetjeafgescheiden, de Jansenisten. Sedert 1725, toen debisschop van Utrecht tegen de bul Unigenitus protes-teerde, zijn - er twee bisschoppen in de stad, één diedoor de Romeinse Curie benoemd is, en één, die doorde clerus gekozen wordt, voor zover deze zich niet metde bul in kwestie verenigen kan. En deze beide soortengeestelijkheid van dezelfde kerk leven al meer dan -anderhalve eeuw in een kleine stad naast elkander,zonder dat dit ooit tot wanordelijkheden of conflictenaanleiding heeft gegeven.

Naast het Stedelijk Museum is het buitengewoonbelangwekkend Aartbisschoppelijk Museum voor hetpubliek geopend.

Merkwaardige bizonderheid: aan de Katholiekegeestelijkheid, en in het bizonder aan het intelligente

167

initiatief van een Aartsbisschop van Utrecht, Monseig-neur G. W. van Heukelum, zijn de laatste jaren inHolland een merkwaardige vernieuwing van het onder

-wijs in de schone kunsten en de ontwikkeling van desmaak van het publiek te danken !

De geestelijkheid, die zich in Katholieke landen zoonverschillig of zelfs vijandig betoont tegenover de op-lossing van esthetische problemen, heeft in Hollandjuist de meeste belangstelling voor het behoud en herstelvan oude monumenten en voor het verzamelen enwetenschappelijk inventariseren van kunstvoortbreng-selen, in het bizonder van die, welke de geschiedenisder Christelijke kunst illustreren.

Leiden is de universiteitsstad bij uitstek. Het speeltin Holland dezelfde rol als Salamanca in Spanje, Bonnof Heidelberg in Duitsland, Coimbra in Portugal. Hetdoet een beetje denken aan Bonn, maar er ontbreektdie aristocratische sfeer, die de prachtige Duitse stadte danken heeft aan de vorstenzonen, die er de collegeskomen volgen, en aan... de studentenduels.

De Leidse studenten bezitten niet, zoals die van Bonn,luxueuze raspaarden of schitterende pleizierjachten. Zijdragen al evenmin de hiërarchieke distinctieven, waar-aan men in de Duitse universiteiten de zoontjes vanvorsten, van titularissen, lagere edelen en simpele wel-gestelde burgers onderscheiden kan. Ook duelleren zijniet geregeld eenmaal per week, zoals in Bonn enHeidelberg, in een ingewikkeld soort reddingstoestelgeregen, waarin de kampioenen er uitzien als duikers,die klaar staan om in de diepten van de oceaan af tedalen. En dat alles om der wille van het kinderliikgenoegen, zich het hoofd tot een schaakbord van krijgs-haftige littekens te maken, of op het altaar van debravour een paar schilfertjes van hun schedel, eenstukje lip of een reepje neus aan de god der Ere tewijden.

168

De prinsen uit het Oranjehuis hebben de LeidseUniversiteiten bezocht, zoals de Duitse kroonprins, PrinsWilhelm, en zijn neven van Baden, Saksen, Oldenburgen Mecklenburg die van Bonn. Maar deze omstandig-heid heeft de democratische geest van de Hollandsehogeschool onberoerd gelaten, en het tegelijkertijd zoernstig en vriendelijk aspect van dit oord van grondige-studie niet veranderd. Het mos, dat er tussen de stenenvan kaden, straten en pleinen groeit, geeft een fluwelenzachtheid aan de atmosfeer van stille overpeinzing, dieover deze plaatsen schijnt te zweven. Zij doen denkenaan de galerijen van een oud klooster, gebouwd om eenbinnenhof, waar de aarde vochtig is van het plantensap.

Op wie uit Utrecht komt, maakt Leiden de indrukvan een bekoorlijke, gezellige stad. Men kan geen plaatsbegeren, die voor meditatie en studie geschikter zou zijn.

De twee voornaamste bouwwerken zijn de Academieen de Studentensociëteit, een weelderig gebouw, waarinde Leidse studenten, trouw aan de genoegens van hunvaders, als goede vreedzame burgers bijeenkomenom tijdschriften te lezen, te roken, bier te drinken enschaak te spelen in gezelschap van hun professoren.

Dank zij de bijna volkomen afwezigheid van handelen industrie, schijnen de vermaarde gebeurtenissen uitLeidens historie hier dichter bij ons te zijn gebleven;een waas van eerbied en weemoed tegelijkertijd hangtdaardoor over deze stad.

Geen plaats ter wereld mag er op bogen twee eeuwenlang zoveel invloed te hebben uitgeoefend op de wijs

-gerige en aesthetische ontwikkeling als Leiden in deXVIe en XËTIIe eeuw. De reiziger, die er juist is aan.gekomen, behoeft slechts een plattegrond te raadplegenen, zoals ik gedaan heb, de stad in een paar uurtjesdoor te wandelen, om alle oude gebeurtenissen te zienherleven in de roemrijke sporen, die het verleden heeftnagelaten op deze vrije, gewijde grond, bakermat vanmoderne wetenschap en moderne kunst.

169

Van de toren van het oude kasteel ziet men degehele stad en een deel van het door admiraal Boisotgeïnundeerde land, over een uitgestrektheid van twintigmijlen, tussen Delft, Gouda, Leiden en Rotterdam. Overdezelfde kanalen, die de stad nog omgorden, en wierstille wateren in het zonlicht wel een stalen lint gelijken,kwam eindelijk in een stormvlaag het Zeeuws eskader,met levensmiddelen beladen, aangezeild.

Dit zijn nog dezelfde kaden, waarop zooveel mensenvan gulzigheid in het brood gestikt zijn, dat hun overde verschansing der schepen werd toegeworpen, terwijlde geletterden, de honger minder achtend dan degrammatica, zich vrolijk maakten over de fouten, diegeneraal Valdez in het Latijnse briefje had gemaakt,dat hij op zijn lessenaar in het verlaten kamp hadachtergelaten. Dat is nog dezelfde Sint-Pieterskerk,waarin dadelijk na het ontzet het saamgestroomde volkmet snikken en tranen antwoordde op de eerste accoor-den van het orgel, dat de Psalm van Luther had ingezet.

In het nieuwe Museum vindt men een kostbaarschilderij, het „Laatste Oordeel" van Lucas van Leyden,de patriarch van de Hollandse schilderkunst, welke vanhem het clair-obscur en het luchtperspectief geleerdheeft. Hij was de eerste in de reeks vermaarde schilders,die hier geboren zijn: Jan van Goyen, Gerard Dou, JanSteen, de Jordaens der Hollandse school, een Titiaanin diamanteditie, Gabriël Metsu, een der grootste schil-ders van kleine doeken, een Velasquez in zakformaat.

Bij de „Ruïne", de plaats, waar in 1807 een kruitschipis ontploft, waren vóór deze ramp nog de werkplaatsenvan de beroemde drukkers Elzevier te vinden. De Elze-viers hebben krachtig bijgedragen tot de verbreiding derLatijnse litteratuur door hun prachtige uitgaven vanVergilius, Plinius, Horatius en Ovidius.

En dan toont men de reiziger nog een heilige plek:

170

de fundamenten van de molen, waarin Rembrandt hetlevenslicht heeft aanschouwd.

In de zaal van de Academische Senaat, in het gebouwvan de Universiteit, die door Willem de Zwijger enMarnix van St. Aldegonde is gesticht ter herdenkingvan de overwinning van Leiden, waarbij de Hollandseonafhankelijkheid, het lot van een godsdienst en debestemming van een volk werden beslist, ziet men deportretten der professoren, die deze school gedurendeanderhalve eeuw beroemd hebben gemaakt. Zij hebbenhaar gemaakt tot het onschendbaar toevluchtsoord vanalle grote geesten ter wereld, de machtigste voorraad-schuur der Europese wetenschap en onneembare citadelder gedachtenvrijheid, een vrijheid, die door de Leidsemagistraten eens in gedenkwaardige woorden is neer-gelegd: „De vrijheid heeft er altijd in bestaan vrij temogen spreken, en alle beknotting van die vrijheid duidtop tyrannie. De rede, die de vijandin der tyrannen is,dwingt ons te verklaren, dat het even onmogelijk is dewaarheid te onderdrukken als het licht."

En in dit plotseling ontstoken licht van geestelijkeonafhankelijkheid, een licht, dat rood gekleurd werdin vuur en bloed en tegen de donkere achtergrond vanfanatisme en middeleeuwse slavernij een verblindendschone dageraad scheen, verschijnt de stichting derLeidse Universiteit, het Hollandse Athene, AthenaeBatavae, zoals Meursius haar noemde, als de schoonsteapotheose van de vrije geest en het vrij gewordengeweten.

Het feest ter gelegenheid van de opening der Aca-demie, de Be Februari 1575, niet veel meer dan driemaanden na het ontzet, terwijl Leiden nog zuchtteonder de verwoestingen, door pest, honger en oorlogaangericht, werd tot een der merkwaardigste Renais

-sance-plechtigheden, zoals deze door de wonderbaarlijkeNederlandse kunstenaars werden georganiseerd. Het

171

waren ceremoniën, waarvan Rubens in zijn schetseneen beeld heeft gegeven, dat onze hoogste bewonderingwekt.

Meursius beschijft uitvoerig de Leidse triumftocht,de ruiterstoeten, de zegewagens, de allegorische groe-pen van het grootse inwijdingsfeest. Toen de stoethet Universiteitsgebouw passeerde, aanschouwde meneen van die buitengewone plechtigheden, die de gansegeest der Renaissance openbaren, een geest van Chris-telijke liefde en heidense cultus, waarvan Luis deCamóes ons in zijn „Lusiaden" de trouwste uitdrukkingheeft nagelaten.

Men zag, hoe een weelderig gepavoiseerd schip deRijn kwam afvaren en langzaam de steven naar dekade wendde, waar de stoet vóór de poort der Academiehalt had gehouden. Op het dek van het met lauwer-takken en oranjetwijgen behangen schip, dat met Per-zische en Vlaamse tapijten was belegd, was onder eenbaldakijn van goudbrokaat Apollo met zijn Muzengezeten. De Muzen zongen in koor, Apollo bespeeldede lier. Argonauten zaten aan de riemen, Neptunus metzijn druipende baard en de klassieke drietand in de vuisthield het roer.

Dit allegorisch gezantschap van de Parnassus kwamstatig aan land. De professoren schreden vooruit omhet te begroeten. En de negen Muzen omhelsden elkop haar beurt ieder der hoogleraren en wijdden henzo voor de dienst van letteren en poëzie door hun deheilige kussen van Theocritus en Lucretius op mond enwangen te drukken.

Met de inwijding der Universiteit valt de liberale,democratische instelling van het Curatorium samen. Hetbestaat uit een College van burgers, dat met het aca-demische docentencorps ten nauwste samenwerkt enbelast is met de zorg voor de financiële belangen derUniversiteit, met haar vertegenwoordiging en verdedi-ging bij de autoriteiten, en dat verplicht is haar zo nodig

172

op eigen kosten bij te staan. Het mag daartoe de hulpinroepen van het gehele volk, opdat een instelling, diehet gehele land toebehoort, nooit te gronde gerichtworde of door de onverschilligheid of animositeit vande Staat verdorven. Want de Leidse Universiteit moetsteeds staan boven alle politieke strijd en alle politiekewillekeur, omdat haar belangen zijn toevertrouwd, dieuitgaan boven alle officiële bemoeienis: het lot van degeest, de toekomstige geslachten, de ziel van het Vader-land.

Door de verheven taak, die het is opgedragen, doorde verantwoordelijkheid, die op zijn schouders rust,heeft het College van Curatoren het karakter gekregenvan een adelstand, een soort erelegioen, onafhankelijkvan de Staat. Wie het voorrecht te beurt valt tot Cura-tor te worden gekozen, geniet geen ander privilege danzijn medeburgers de zwaarste diensten te mogen bewij-zen, die juist om hun zwaarte in de nationale dankbaar-heid een uitzonderlijke beloning vinden.

De burgers, die zich in de strijd om de onafhankelijk-heid het meest hadden onderscheiden, waren verheugdzich met Oldenbarnevelt, Prins Maurits en Louise deColigny, de nobele weduwe van Willem de Zwijger,tot de beschermers van de nieuwe Universiteit te mogenrekenen.

Onder de studenten bestaat geen enkel kaste- ofsecteonderscheid. Geen enkele godsdienstige of politiekegelofte wordt van hen gevraagd. Vrije geesten, dieeenmaal die atmosfeer van wetenschappelijke onaf

-hankelijkheid hadden ingeademd, konden die van anderelanden niet meer verdragen. Als een plant tot het licht,zo wordt het ,ntellect tot de vrijheid aangetrokken. Zokomt het, dat Leiden twee eeuwen lang van overalvervolgde geleerden en dichters heeft aangetrokken:Descartes, Bayle, Voltaire, Mirabeau. En van de 3232

173

van 1583 tot 1609 ingeschreven studenten waren nietminder dan 1250 buitenlanders.

In onze dagen oefent de Leidse academie niet langereen dergelijke aantrekkingskracht uit. Het gemiddeldaantal studenten bedraagt zes honderd, waaronderslechts weinig vreemdelingen.

En toch, het is troostrijk dit te mogen constateren, degeest van deze Universiteit is nog even liberaal als inde XVIIe eeuw. Eén enkel feit is voldoende om het tetonen. In 1875 heeft Leiden met grote luister het derdeeeuwfeest van zijn Universiteit herdacht. Professorenuit bijna alle hogescholen ter wereld hadden aan deuitnodiging om de feestelijkheden bij te wonen gevolggegeven. Ter gelegenheid van de godsdienstige plech-tigheid in de oude St. Pieterskerk, in tegenwoordigheidvan de buitenlandse hoogleraren in vol ornaat — deHongaren met fluwelen baret, waarop een pluim indiamanten speld, de professoren uit Bonn en Jena metgouden ketenen omhangen, die uit Coimbra met doctors-hoed en bef — in tegenwoordigheid van de Koninklijkefamilie, van het Hof en van een talrijk publiek, besteegde Rector-Magnificus Heinsius de katheder en met demeest gedurfde vrijmoedigheid en volmaaktste oprecht-heid hield hij een pleidooi voor de beginselen der vrij-heid van wetenschappelijk onderzoek en schroomde hijniet, de delicaatste problemen van de verhouding tussenexperimentele critiek en theologische dogma's ter sprakete brengen. De Leidse Universiteit had bij deze gelegenheid verscheidene buitenlandse geleerden het eredocto-raat toegekend. De namen der met deze onderscheidingbegiftigden werden door de spreker van de kathederafgeroepen. Toen daarbij twee buitengewoon veelzeg-gende namen werden uitgesproken, die van Darwin envan Littré, ging de stem van de redenaar verlorenonder het langdurig applaus en de geweldige toejuichin-gen van de gehele Universiteit, van alle gelovigen, vanhet gehele publiek. Zo huldigden allen het recht tot

174

vrij onderzoek naar de waarheid, verpersoonlijkt in debeide geleerden, die van dat recht in onze eeuw hetruimst gebruik hebben gemaakt tot heil van de weten

-schap, de wijsbegeerte en de vooruitgang der mensheid.Om kennis te nemen van de wetenschappelijke exe-

gese van onze tijd, kan men tegenwoordig ook naarBerlijn, Londen of Parijs gaan in plaats van naar Leiden,ofschoon het studiemateriaal hier uitstekend is en deorganisatie van de Faculteiten voortreffelijk. Ook hetRijksmuseum van Oudheden, het Munt- en Penning-kabinet, het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie ende Hortus Botanicus zijn schitterend.

Maar dit alles is toch onvoldoende om een echteintellectuele hegemonie te vestigen. De geestelijkekrachten zijn in Holland tegenwoordig over een tegroot aantal Universiteiten verspreid, zodat zij de bizon

-dere invloed, die van één enkel centrum kan uitgaan,verloren hebben. De wel wat verouderde „Leidse Fles"alleen is niet meer voldoende om de belangstelling vanhet Europese publiek op de Leidse Academie te richten,nu de aandacht naar andere middelpunten van modernewetenschap is afgeleid.

Maar om in een kerk, zonder onderscheid van secte,school of partij, de namen van een Darwin en eenLittré te horen toejuichen, daarvoor is het ook nu nognoodzakelijk naar Leiden te gaan, even goed als tentijde van Scaliger, Albinus en Boerhaave. Want ditverschijnsel heeft men nog nergens anders kunnenwaarnemen, en het zal waarschijnlijk nog lange tijdduren vóór men het ergens anders waarnemen zal! Datkomt, omdat bij de overige Europese volkeren de vrij-heid, in de worsteling van ideeën en aspiraties, nog nietmeer dan een omstreden beginsel is.

In Holland is de vrijheid een openlijk erkend vol-dongen feit, een levensfunctie van het maatschappelijk

organisme, een eigenschap, aan het leven der natieinhaerent en als de ziel in het lichaam daarin besloten,

175

In Holland wordt over gewetensvrijheid niet gedis.cussiëerd als over iets, dat door een bepaalde partijwordt voorgestaan. Het is er onmogelijk de vrijheid vandenken naar believen te verruimen of te beknotten.Zij is er een kosmische werkelijkheid, om zo te zeggeneen bestanddeel van de plaatselijke atmosfeer, zij ziter in de lucht, en in de longen van elke Hollanderafzonderlijk. Men vraagt er niet om en men verleentze niet. Zij wordt er eenvoudig ingeademd.

Ook moet men nog naar Leiden gaan om een zeerspeciaal soort student te leren kennen: de Hollandse.In hem komt het duidelijkst die ernst tot uitdrukking,die de krijgshaftige geschiedenis van dit volk en deaard van zijn bodem, welke de mens tot een onafge-broken tweekamp met de zee dwingt, op het gelaaten in het karakter van alle burgers gestempeld heeft.Geen spoor van de oude zorgeloos -onverschilligestudentenarmoede van Salamanca, Coimbra of hetQuartier Latin. De student uit Salamanca met debedelaarsnap op de hoed als symbool van zijn profes-sionele armoede, en die als straatzanger met zijn gitaarlangs de huizen trekt; zijn Coïmbraanse collega, die inde herberg zijn huisbezem tegen een schoteltje gebakkensardientjes inzet, of een Chaunard, die een cabriolethuurt om ergens vijf frank te leen te gaan vragen, aldie typen zouden in Leiden als een schande wordenbeschouwd.

Decorum, zedelijke waardigheid en zelfrespect zijndingen, waarmee de Leidse studenten, evengoed als dedeftige burgers van de Amsterdamse beurs, ernst wetente maken. Ik heb al verteld, dat de studenten hier eensociëteit bezitten, die in een der voornaamste gebouwenvan de stad gevestigd is. Dat paleis is in opdracht vande studenten neergezet. Daartoe hebben zij een vereni-ging opgericht, tot voorzitter, praeses studiosorum, hunverdienstelijkste medestudent gekozen, en een lening

176

aangegaan. De Hollandse kapitalisten hebben de op-roep van de academische jeugd in vol vertrouwenbeantwoord en de studentencorporatie een som vanbijna f 250.000 tegen 2% geleend.

Behalve over een bibliotheek en een leeszaal, beschiktde studentensociëteit over een restaurant, dat voor defijnste Haagse of Parijse clubs niet onder doet, eengrote bal- en concertzaal, waar de studenten twee maalper jaar alle dames van de Leidse society ontvangen,een zaal voor feestmaaltijden, waar dikwijls de pro-fessoren worden uitgenodigd, conversatiezalen enz. DeLeidse studenten zijn voortreffelijke valseurs, velen vanhen zijn uitstekende musici, en zij spreken even vloeiendFrans met de dames en de touristen als Latijn met degeleerden. Merkwaardig contrast: terwijl het Latijnseras elke dag meer op onrustbarende wijze de kennisverliest van de taal, die de glorie van zijn geschiedenisvormt; terwijl in Portugal bijvoorbeeld, als eenmaal

177

drie of vier ouderwetse hoogleraren, die nu nog eensoort paleontologische curiositeiten vormen, gestorvenzullen zijn, niemand meer een regel van Horatius zalkunnen scanderen of een zin van Cicero ontleden,beoefenen de Germaanse volken het Latijn met bizon

-dere toewijding, spreken en schrijven het als wereldtaalder geleerden en beschouwen kennis van het Latijn alsonmisbaar voor iedere intellectueel.

In de mond van deze blonde, baardeloze lieden, diëhet Latijn met de Hollandse keel-R uitspreken, krijgt detaal van Tacitus en Vergilius een nieuw, verrassendleven, de bijtende, rauwe kracht van het schoonstelevende dialect.

Marmier vertelt, hoe hij aan de Leidse Universiteiteen doctorandus had ontmoet, die in het Latijn eenlang proefschrift gewijd had aan de analyse van eenoud Hollands dichtwerk. Hij verdedigde zijn dissertatiein het Latijn, waarbij hij geweldige moeilijkheden vanstijl en zinsconstructie te overwinnen had om dooringewikkelde omschrijvingen de nauwkeurige betekenisvan de Nederlandse zegswijze weer te geven. Menvertelt mij ook, dat er op het ogenblik nog één hoog-leraar is, die al zijn colleges in het Latijn geeft en vande katheder geen enkel woord in een andere taalspreekt. Het klassieke gebruik is zelfs buiten de murender Academie in het dagelijks leven doorgedrongen,en met mijn eigen ogen heb ik zowel te Leiden als inUtrecht voor het venster van te huur staande kamersdit opschrift gezien: Cubiculum locandum, en boven dedeur van enkele restaurants: Pax intrantibus.

De Technische Hoogeschool geeft Delft een soort-gelijk karakter als Utrecht en Leiden.

Door de achteruitgang van zijn vroegere artistieke,industriële en politieke betekenis vormt het een soortovergang tussen de levende steden van Noord-Hollanden Friesland en de dode steden aan de Zuiderzee.

178

De Zuiderzee, in de XIIe eeuw door een verschrikke-lijke springvloed ontstaan, verbond het oude meer Flevomet de Noordzee en veroorzaakte de stichting vannieuwe havens en nieuwe handelscentra en de onder-gang of verdwijning van andere. Maar in weinige jarentijds zal de Zuiderzee worden drooggelegd en in uit

-gestrekte polders veranderd, zoals in 1840 de Haarlem-mermeer. In deze streek, waar pas veertig jaar geledendit stormachtige, gevaarlijke meer is verdwenen, zietmen nu uitgestrekte, vruchtbare velden, vol kudden vee,met boerderijen, landgoederen en dorpen bezaaid, endoorkruist met spoorlijnen en straatwegen, waar boven-uit, in de zon, tussen het dicht geboomte, de toren

-spitsen blinken.Een dergelijk werk, ofschoon van veel groter omvang,

is men dus van plan in de Zuiderzee te ondernemen.Het belooft een der geweldigste waterbouwkundigeprestaties te worden van onze eeuw.

De dode steden, die nu nog de Zuiderzee omgeven,zullen dan opnieuw een even wonderlijke veranderingdoormaken als in de XIIIe eeuw. Van oude havenszullen zij jonge landbouwcentra worden. En in plaatsvan „dode steden" te worden genoemd, zullen zij voor-taan de „herboren steden" heten.

Delft dankt zijn historische vermaardheid voorname-lijk aan zijn aardewerk, in de ganse wereld beroemd.

De Portugezen zijn de eerste Europeanen geweest,die uit China het aardewerk meebrachten, waaraanwij de naam porcelana hebben gegeven. De vervaar-diging daarvan is het eerst beschreven door FernäoMendes Pinto en Frei Gaspar da Cruz. 1 )

Maar de Hollanders zijn de eersten geweest, die in

1 ) Fernaa Mendes Pinto (gest. 1583), vermaard reiziger enavonturier, van wiens Per e grin a c á o (verschenen 1614) alin 1652 een Nederlandse vertaling, naar de Franse van 1628, inzeer verkorte vorm het licht heeft gezien. Frei Gaspar da Cruz,een missionaris, heeft in 1570 een werk over China gepubliceerd.

179

Europa, in het begin van de XVIIe eeuw, de zogenaam-de „faïence" hebben gefabriceerd, een imitatie van hetChinese en Japanse werk, in de eerste tijd van haarverschijning „porcelein" genoemd. De oudste in deHollandse registers gevonden licentie dateert van4 April 1614.

De Arabische traditie in de ceramiek van het IberischSchiereiland is door een wet van Philips II verbroken.Uit godsdienstige overwegingen verbood hij namelijkhet vervaardigen van aardewerk in de stijl der onge-lovigen. Toen begonnen de Spanjaarden het geémail-leerde Italiaanse werk na te bootsen en de Portugezenhet Hollandse blauw-en-wit. Maar het is nooit in onsopgekomen, de lessen in practijk te brengen, die wij uitde eerste hand in het Verre Oosten hadden gekregen.

Na onze ontdekkingsreizen bleven zij, die niet rijkgenoeg waren om zich de weelderige, uit Indië geïmpor-teerde tafelserviezen aan te schaffen, het grove in-heemse vaatwerk gebruiken, dat volgens Arabische enRomeinse tradities werd geproduceerd, en waarvan nogwonderlijk schone sporen zijn overgebleven in de vormvan onze even interessante als levenskrachtige rustiekepottenbakkerskunst.

Eerst in 1767, nadat de Staat de beroemde „Fábricado Rato" had opgericht, werd de porceleinindustrie inPortugal onder de gunstigste auspiciën ingewijd, envolgens, modellen, die niet alleen uit Italië, Rouaan enNevers, maar ook uit Holland afkomstig waren. Wantterwijl de eerste meesters der Koninklijke Porcelein-fabriek allen Italianen waren, onderging deze nieuweindustrie allerlei invloeden, die niet van de „Fábricado Rato" uitgingen: de traditie van Palissy in Caldas daRainha, de traditie van Delft in Oporto en Lissabon. Inalle kerken in de provincie gebruikt men nog, om detroon van het laus-perenne op hoogtijdagen met bloemente smukken, wit-en-blauwe porceleinen vazen in devorm van een waaier, die zich in kleine buisjes open-

180

vouwt, wat ze op grote handschoenen met halve vingersdoet gelijken: die vazen zijn niets anders dan de Hol-landse tulpenvaas, de speciale vaas, waarin de Holland-se liefhebber zijn kostbare bloemen ieder afzonderlijkvoorzichtig in het water placht te zetten.

Aan de andere kant hebben de Hollanders noch dezeeën bevaren, noch verre landen ontdekt met het karak-teristiek Iberische doel, tot groter ere van priesters enkoningen het ware Geloof te verbreiden. Neen, zijstreefden uitsluitend naar hun eigen rechtstreeks profijt.Zij wilden, uit Indië teruggekeerd, een mooi huis kunnenneerzetten, in plaats van het te verkopen om aan hethof te kunnen gaan leven. Zij wilden de onvergelijkelijkschone parken van Arnhem, Utrecht en Amsterdamgaan planten, in plaats van vruchtbomen uit de grondte trekken, zoals Don Joáo de Castro op zijn landgoedheeft gedaan. l )

Twee honderd jaar lang heeft de Delftse ceramiekgeen concurrentie gekend. Dat onovertroffen porcelein,dat zijn gewicht aan goud opbracht, was een der voor

-naamste bronnen der nationale rijkdom. Waaraan wasde superioriteit van dit fabrikaat boven alle soortgelijkete danken?

Aan de kwaliteit van het glazuur, zegt men wel.Maar het Delftse glazuur was uit dezelfde tinmijnenen leemgroeven afkomstig, waaruit ook de Belgische,Engelse en Noord-Franse fabrieken het betrokken.

Evenmin aan de kwaliteit van het leem. De grondstofvan het Delftse aardewerk is in geen enkel opzichtboven die van het Italiaans, Frans en Duits porceleinte prefereren.

De superioriteit van het Delftse fabrikaat was alleenen uitsluitend een gevolg van de zeer bizondere be-

1) Beroemd zeevaarder en krijgsman uit de XVIe eeuw. Vrucht-bomen, van wege hun practisch nut, beschouwde hij als benedende waardigheid van een adellijk domein.

181

kwaamheid van de arbeiders, die het vervaardigden.Dit verschijnsel is wel zeer tekenend en een sprekendbewijs voor het nut van de aesthetische opvoeding vaneen volk voor de ontwikkeling van zijn industriële rijk

-dommen.

De geschiedenis van het Delftse porcelein moet noggeschreven worden. Vele beschouwingen van kunst

-historici en verzamelaars zijn onsamenhangend en on-nauwkeurig. Maar drie hoofdfeiten schijnen mij in dezeenigszins duistere materie toch onomstotelijk vast testaan.

Ten eerste heeft de Delftse porceleinindustrie slechtsongeveer twee eeuwen bestaan. Ten tweede had dezeindustrie i n H o 11 a n d geen traditie achter zich,zoals in Italië, en in meerdere of mindere mate in allelanden, die aan de Romeinse heerschappij onderworpenwaren geweest. En ten slotte past de Delftse porcelein-industrie in het kader der Hollands-Japanse handels

-betrekkingen, wortelt in de J a p a n s e traditie en ont-wikkelt 'zich evenwijdig aan de grote Delftse schilder-school.

Aangenomen dus, dat de Delftse ceramische kunstop geen inheemse traditie steunde en binnen een beperktaantal jaren haar opkomst, bloei en verval heeft gekend,moeten wij tot de gevolgtrekking komen, dat deze indus-trie aan toevallige omstandigheden te danken is geweest:de Japanse invloed en de raadgevingen en critiek dergrote schilders.

Om die Japanse invloed te begrijpen moet men hetverschil in opvattingen van de Hollandse en Portugesezeevaarders niet uit het oog verliezen.

Als nederig onderdaan van Zijne Majesteit, alsgehoorzaam soldaat van zijn Koning, stelde de Portu-gese zeeman geen persoonlijk belang in de studie deronbekende culturen, waarmee hij in aanraking kwam.De onopgesmukte verhalen van de schipbreuken onzer

182

galjoenen, zo prachtig door ooggetuigen zelf gedaan, deeenvoudige kronieken van scheepstochten en gevechten,maakten veel meer indruk op de avontuurlijke fantasievan onze landgenoten dan de leerrijke beschrijvingenvan een Pinto en Garcia da Orta.

Voor de Hollander daarentegen kwam het avontuurpas op de tweede plaats en wekte veel minder enthou-siasme. Zo komt het, dat Holland geen epos van dezee bezit. De Hollandse zeeman is noch dromer nochdichter. Hij is burger van een Republiek, lid van eendemocratie. Op hem rust de verantwoordelijkheid vaneen deeltje, hoe klein ook, van het staatsgezag. Alshij van zijn verre reizen in het vaderland is terug-gekeerd, heeft hij wel iets anders te doen dan aan dehuiselijke haard te zitten vertellen van het leven aanboord of de gevaren van de reis, of van dramatischegebeurtenissen in die verre, geheimzinnige streken, waarhij niet, zoals wij, aan wal is gegaan om de glorieuzevlag met de Quinas 1 ) te hijsen, een kerk te bouwenom de bekeerlingen te dopen en een galg te timmerenom de ketters op te knopen. De Hollander beseft, dathij bij zijn thuiskomst geroepen zal worden om de zakenvan het gemenebest te bedisselen, en dat hij behalve ditalles nog hard zal moeten werken ook. Want in eenland, waar noch religieuze, noch militaire orden zijn,waar men geen monniken, geen gepensionneerde krijgs-lieden en geen hovelingen vindt, verliest, wie niet wilwerken, alle recht op onderscheiding, ja, hij wordt erbijna als een misdadiger beschouwd.

Van dit gezichtspunt bekeken is Japan de profijtelijk-ste leerschool voor de moderne Hollandsche beschavinggeweest.

In dat zoete land, in de lachende beemden, die debaai van Jesso omgeven, waarboven de top van de

1 ) Figuren van vijf schilden, die men op het Portugese wapenen in de Portugese vlag aantreft.

183

Foesijama met zijn eeuwige sneeuw verrijst, temiddenvan dat fijngevoelige ras, waarin een grote liefde voorde natuur zich aan een diep gevoel voor het schilder~achtige paart, hebben de Amsterdamse en Rotterdamsezeelieden hun smaak voor het decoratieve ontwikkeld,waardoor zij hun landschappen en grachten, hun brug-gen, tuinen en kiosken een vorm hebben weten te geven,die men bij geen andere Europese natie vindt. Stellig ishet de aanblik van de weelderige Japanse flora geweest,zo knap voor practisch nut en lust voor het oog ge-kweekt, die de smaak van de Hollandse grondbezitterheeft gelouterd en verfijnd.

En op de nijverheid moest Japan nog wel een mach-tiger invloed uitoefenen. Terwijl wij nog heden ten dageEuropese landen kennen, waarin het nut van een Mini-sterie van Onderwijs niet wordt beseft, bezit Japanreeds in de XVIIe eeuw een officiële instelling, die wijzeer wel een „Ministerie van Schone Kunsten" noemenkunnen. Aan de wijze zorgen, door de Japanse regeringaan de artistieke opvoeding gewijd, dankt de Japansewerkman in alle onderdelen der kunstnijverheid zijn on-overtroffen meesterschap.

Van de Japanners hebben de Delftse ceramiek-kunste-naars dus de eerste beginselen van hun vak kunnen leren.De Hollandse regering heeft geen bemoeienis gehad metde scholing der arbeiders, die de Delftse fabrieken heb-ben opgericht. Maar de vertrouwelijke omgang met deschilders, die in Delft hun ateliers hadden of dikwijlshun ezels kwamen neerzetten in de velden om de stad,heeft een tijd lang een officiële school vervangen. Diemeesters kregen tal van leerlingen en verbreidden onderhet volk hun teken- en schilderlessen.

Alleen reeds de beroemde bierbrouwerij van Jan Steenwas voor de artistieke opvoeding van de Delftse arbei-ders van sneer nut dan een complete academie. Allelandschapschilders uit Den Haag, Leiden en Amster-dam, die een tijdje in de buurt van Delft doorbrachten,

184

om niet te spreken van hen, die daar hun vaste woon-plaats hadden, kwamen daar bijeen. De pottebakkersprefereerden de taveerne van Jan Steen boven alleandere; zij leerden er het meeste van hun vak. Hoeveel

J WVU^^t,^, ,

doeken zullen daar niet, tussen de vaten en kruiken,door Jan Steen en zijn kameraden in het bijzijn van diedrinkende bezoekers geschilderd zijn!

In de vertrouwelijke omgang met zoveel voortreffe-lijke kunstenaars, die de techniek van hun vak volkomenbeheersten en tegelijkertijd zo joviaal waren en mede

-deelzaam van aard, begonnen ontelbare lieden zich voor

185

de schilderkunst te interesseren en leerden zij tekenenzonder meester, door het te zien doen en erover te horenpraten.

Wie de verzamelingen Delfts porcelein in de museaen de rijke particuliere collecties beschouwt, krijgt deindruk, dat die schone anonieme werken door het pen-seel der grote Hollandse meesters zijn gewrocht. Maarhet schijnt vast te staan, dat geen enkele schepper vanolieverf-doeken in Delft porcelein beschilderd heeft.Hun spontane, misschien zelfs onbewuste geestelijkeleiding heeft echter een geweldige invloed op het werk-volk uitgeoefend, dat van hen geleerd heeft het potloodte hanteren, een palet samen te stellen, tinten en kleurente combineren, en bovendien door de decoratieve stijlvan het aardewerk de smaak van het publiek te vormen.

Maar omdat de regeering de artistieke elementen vandeze nijverheid niet in blijvende instellingen had vast-gelegd, geraakte zij weer in verval met de verdwijningder toevallige oorzaken, waaraan zij haar opkomst tedanken had gehad. De Delftse productie vond haarnatuurlijk einde, zodra er in Delft niemand meer tevinden was, die tekenen kon.

Tegenwoordig is er nog slechts één enkele porcelein-fabriek in de stad. Zij is door een jonge ingenieur op deruïnes van een oude, verlaten werkplaats opgericht. Zijneerste werk is geweest de artistieke traditie door hetopenen van een tekenschool weer op te nemen.

Na een bezoek aan die fabriek liep ik tegen het vallenvan de avond langs een gracht. Daar kwam ik eenrij meisjes tegen van tussen de vijftien en twintig jaar,ernstig en goed gekleed. Zij waren van de tekenschoolop weg naar huis, met haar mappen onder de arm —een bekoorlijk beeld van de herboren Hollandse Kunst-nijverheid. Zij liepen langs dezelfde stille, rustige grach-ten, waarin de kruinen der oude bomen zich spiegelen,en waar tegenover, in het licht voor het raam, de porce~leinschilders der oude fabrieken zaten te werken. Mis-

186

schien gaan zij wel langs het postkantoor, gevestigd inhet huis, waarin Michel van Miereveld heeft gewoond,langs het huis van Vermeer, dat ook nog bestaat,en dat hij zelf op een van zijn beste doeken vereeuwigdheeft; langs het Prinsenhof, waar Willem de Zwijgervermoord is in het St. Agathaklooster, dat nu als kazernedienst doet, en waar men nog de kogelsporen op demuur kan zien; langs de Boterbrug, waar Leeuwenhoekhet microscoop heeft uitgevonden; de Korenmarkt, waarhet uithangbord van de Zwaan, later door een simpelekurk vervangen, heeft geprijkt, ten teken, dat daar devrolijke taveerne van Jan Steen gevestigd was. Maarzij zullen noch Frans van Miens, noch van Ostadetegenkomen, die haar joviaal zouden omhelzen, haartekenmappen openmaken en haar schetsen becritiseren;en evenmin Pieter de Hoogh, die zoveel gehouden heeftvan de huizen aan deze stille lanen, waarop de spiege-ling der verlaten grachten haar warme lichtreflexenwierp. En ook niet de vriendelijke, idyllische PaulusPotter, die kwam kijken naar de zware, zachtaardigekoeien, beminnelijk symbool van het vreedzame Hol

-landse landleven, dat in de Georgica van deze onge-ëvenaarde meester vereeuwigd is.

De levende herinnering aan zooveel vergane gloriehult deze stad voor het oog van de bezoeker in eengeheimzinnig waas van melancholiek herdenken.

Toen ik hier van de Hollandse steden afscheid nam,was het mij te moede, alsok ik mij op het eerbiedwaardig,bescheiden en liefderijk met bloemen gesmukte kerkhofder dode kunst bevond, alsof Delft het graf was vande schilderkunst, zoals van de admiraals Piet Hein enMaarten Tromp, van de rechtsgeleerde Grotius, dezoöloog Leeuwenhoek, de dichter Tollens, en van degrote Willem de Zwijger, de Vader des Vaderlands,wiens beeld te slapen ligt op zijn zwart marmerensarcophaag, aan zijn voeten de trouwe hond, die hembi) het beleg van Mechelen het leven heeft gered.

187

De Ursulakerk, waar men de tombe van Willem vanOranje vindt, is de Westminster Abbey der Nassaus,het familiegraf van het huis van Oranje.

En op het uur, dat ik deze regelen schrijf, draagt mendaarheen het stoffelijk overschot van de ongelukkigePrins Alexander, laatste mannelijke vertegenwoordigervan dat heldengeslacht, waarmee ook de vier eeuwenlang beroemde naam van Oranje van de aarde verdwij-nen zal.... .

188

V

HUIZEN EN MENSEN

In Holland heeft elk schip iets van een huis, en elkhuis iets van een schip. Het leven op het water en datop het land hebben zo talrijke punten van aanraking,dat zij in heel veel dingen samenvallen.

Aan boord ziet men, hoe de vrouw, die dikwijls methaar man meevaart, op een beschut plaatsje van hetdek of een vensterbank van de kajuit haar bloemetjeskweekt, een kippenhok verzorgt, eenden, of konijnenfokt, en allerlei huisdieren aan het waterleven went:kanaries, katten en honden, die door de gewoonte vanhet varen bijna tot amphibieën worden.

189

In de kajuiten van de trekschuit zijn de raampjesversierd met mousselinen gordijntjes, in het midden openen aan weerszijden in een linten lusje vastgemaakt. Opde tafel staan twee zorgvuldig gepoetste koperen potjes;in een daarvan ligt het kooltje vuur om de pijpen aante steken en het andere dient voor de as en de sigaren

-puntjes. Tegen de binnenwand van de schuit hangt eenklein, schuin spiegeltje, een rekje met een paar boekenen een hoekkastje met theekopjes en een komfoortjevoor de passagiers. Kortom, een eenvoudig intérieurtjevan een boerenwoning, die over de kanalen glijdt vandorp tot dorp.

in de huizen vindt men lage, met gevernist houtbeklede zolderingen, die de vorm van de balken doenuitkomen; steile, smalle, glimmend gewreven trappen,met een loper in het midden, waar maar één persoontegelijk op lopen kan, en die als leuning twee fraaiekoorden vertonen, door zware, glanzend koperen ringengehaald; bedsteden als scheepshutten; het uiteinde vande dakbalk steekt uit de geveltop en loopt uit in eentakel, zoals bij een lier, met een touw eromheen om demeubels van de verschillende verdiepingen op en neerte halen of voorraden naar de zolder te hijsen; reglemen-taire schoonmaakdienst op vaste dagen en elke Zaterdageen grote beurt voor het gehele pand, dat van boven totbeneden aan de buitenkant gewassen wordt en ge-wreven. Meer dan waar ter wereld ook draagt alleser hier toe bij een huis op een schip te doen gelijken.

De smalle, hoge huizen, door één gezin bewoond,hebben in het algemeen dezelfde indeling als sommigeherenhuizen in Oporto: voorkamer, achterkamer, tweeof vier alcoven, en een trap in het midden onder eenbovenlicht.

Er is echter één belangrijk verschil tussen het typehuizen van Oporto en het Hollandse type. In Oportoligt de eetkamer op de bovenste étage tegenover dekeuken; in Holland ligt ze op de benedenverdieping,

190

komt uit op de tuin en grenst aan de salon, naast degang, die een vestibule vormt, afgesloten door de altijdgroen geverfde straatdeur. En deze straatdeur is hori-zontaal in twee stukken verdeeld, waarvan het beneden-ste als onderdeur dienst doet, iets, dat men alleen hieren in Oporto vinden kan.

De keuken, de bergplaats voor brandstof en de wijn-kelder liggen onder de grond; zij krijgen licht doortwee kelderramen, één aan de straatkant en één aan deachterzij.

Tussen salon en eetkamer is een dubbele schuifdeur.over de gehele breedte van het huis, waardoor men deverdeling van de ruimte onzichtbaar kan maken en zode twee kamers tot één vertrek samenvoegen.

In alle huizen, waar ik geweest ben, was de betimme-ring van deze indeling geheel verdwenen. De heleoppervlakte van de benedenverdieping, van de voor-tot de achtergevel, evenwijdig met de gang, vormde éénenkele doorlopende vloer, met tapijten in Perzische stijlbedekt, één vertrek, dat de tweeledige bestemming hadde gasten op visite en de gasten aan tafel te ontvangen.

Niets eenvoudiger en vriendelijker, niets geriefelijkeren gezelliger dan zulk een intérieur.

Bij de twee ramen aan de straatkant zijn de salon-meubelen geplaatst: twee canapé's en fauteuils volmet kussens: een ronde tafel met albums, kranten entijdschriften; een hoge spiegel boven de schoorsteen;een gepolijst mahoniehouten kapstok naast de deur;olieverfschilderijen, aquarellen, gouaches, carbonteke-ningen of etsen, ingelijst aan de wanden; de onvermij-delijke étagères met Chinese en Japanse snuisterijen; eengeborduurd satijnen kamerschermpje met bamboehek-werk; een piano of vleugel schuin over de vroegerescheidingslijn tussen de beide kamers. En achterin, inhet zachte, groenige licht van de tuin, op een laatsteplan, door een ander daglicht, inniger dan dat van devoorgrond, zacht gekust, als in de dubbele perspectieven

191

van de binnenhuizen van Pieter de Hoogh, de reine,huiselijke blijheid van een tafel, gedekt aan het doorbloeiende klimplanten omslingerd raam, een zoom vanhyacinthen ontloken langs de vensterbank; een hoge,met kussens belegde stoel voor de heer des huizes, detraditionele koperen theeketel op het buffet; een kastmet glazen deuren; een rek met aarden of tinnen kannen;en ten slotte, de wand verlichtend met ronde plekkenvan tedere glans, hier en daar met een fellere streekvan het zonnepenseel, het onovertroffen émail van deoude Delftse borden met hun warme, amberkleurigeweerschijn.

In het huiselijk leven van het Hollandse en hetPortugese volk, die in andere opzichten zoveel opelkaar gelijken, geeft de verschillende indeling van dewoning een eigen karakter aan elk van beide, en heeftten gevolge, dat onze gastvrijheid anders is geaard dandie van een Hollands gezin.

Tussen een plaatsje op de canapé en een plaatsjeaan tafel, tussen de visite en het couvert, handhaaft eenfamilie uit Oporto de eerbiedige afstand van vier étages

een Hollands gezin maakt daartussen geen enkelonderscheid.

Onbekenden blijven onverbiddelijk buiten, men staatze over de onderdeur te woord. Alleen een vriend magbinnenkomen, en van dat ogenblik af is hij de gastin de antieke, gewijde betekenis van dit woord. Menvergenoegt zich er niet mee, hem een stoel aan te bieden.In een Hollands huis wordt U helemaal n i e t s aan-geboden, o f gij krijgt onvoorwaardelijk Uw eigenplaatsje aan de huiselijke haard, in het hart van hetgezin.

Generaliseren is altijd gevaarlijk. Men mag het natio-nale karakter van een volk niet bepalen op grond van deindividuele geaardheid van de weinige vertegenwoor-

192

digers daarvan, waarmede een vreemdeling in aanrakingkomt. In plaats van een abstracte theorie op te zetten,zal ik dus liever een simpele getuigenverklaring af-leggen.

Ik kies daarom uit de verschillende huizen, die ik inHolland heb bezocht, drie hoofdtypen: dat van eenschrijver, dat van een kunstenaar, en dat van een rijkehandelsman.

Deze drie variëteiten ga ik nu beschrijven.

Op het terrein van de Amsterdamse Wereldtentoon-stelling bevond zich ook een Perspaviljoen. De Amster-damse journalisten, onder leiding van de Heer VanDuyl, hoofdredacteur van het „Algemeen Handelsblad",hadden dit Paviljoen voor de ontvangst van hun buiten

-landse collega's ingericht. Ik wilde het graag bezichti-gen .-- het was smaakvol door de beste Amsterdamsemeubelmakers en stoffeerders aangekleed, vol bloemen,artistiek aardewerk en schilderijen van meesters dermoderne Hollandse school — en dus moest ik de portierwel mijn qualiteit van schrijver verraden: anders zou iker niet hebben mogen binnengaan.

In een der zalen, waar men mij binnenleidde, werdmij toen door twee heren het vreemdelingenboek aan-geboden en was ik verplicht mijn naam in te vullenen mij voor te stellen. Zwijgend nam ik de pen ter hand,spelde mijn naam, voegde er mijn hoedanigheid vancorrespondent van de Gazeta de Noticias aan toe, vuldein de daartoe bestemde kolom het adres in van mijnAmsterdams pension, groette nog eens beleefd en trokmij terug, gehuld in die atmosfeer van buigende, sierlijkemajesteit, die zo ontroerend de weerzin van vissen tegende genoegens van een babbelpraatje manifesteert.

De volgende ochtend ontving ik op mijn kamer,namens het Amsterdamse Perscomité, een vrij spoor-abonnement eerste klas op alle Hollandse lijnen, driemaanden geldig, benevens een hele collectie uitnodi-

193

gingen voor congressen, recepties en toneelvoorstellin-gen. Ik achtte het derhalve mijn plicht persoonlijk devoorzitter van het comité te gaan bedanken voor dezevriendelijkheid, die van een zo typisch Hollandse gast-vrijheid getuigde. Na een afspraak te hebben gemaakt,ging ik dus om negen uur 's ochtends naar het redactie-bureau van het „Algemeen Handelsblad". Ik was voor-zien. van een introductie, die de Burgemeester vanAmsterdam zo charmant was geweest mij voor dat doelte geven.

Het „Algemeen Handelsblad" is het voornaamstehandelsdagblad van Amsterdam. Het telt twintig dui-zend abonné's en verschijnt 's ochtends en 's avonds.Elk nummer heeft bovendien twee edities. De persendraaien bijna zonder onderbreking van 's ochtends tot's nachts, en een dubbele staf van redacteuren en correc-toren wisselt er elkander voortdurend af.

Toen ik daar op dat vroege ochtenduur arriveerde,had de hoofdredacteur zijn kopij al naar de drukkerijgezonden, met zijn medewerkers geconfereerd, en decorrespondentie en manuscripten doorgekeken. Er warenal bezoekers ook, en schrijlings op zijn stoel gezeten,praatte hij met een ongelofelijke woordenvloed tegentwee heren, die vóór mij waren binnengekomen.

Zonder te onderbreken, wat hij bezig was in hetHollands te zeggen, opende hij de brief, die ik hem aan

-bood, las deze, wierp ze op zijn bureau en wees mijeen plaats op de sofa aan. Ik ging zitten, haalde mijnaantekenboekje te voorschijn, en begon te noteren:

„Opkamer. Laag plafond. Monumentale schrijftafel.Geen enkel boek of papier daarop. Grote boekenkast.Marokijnleren ameublement. Journalistenkop sprekendgelijkend op de Portugese Koning Dom Fernando 1 ),alleen draagt hij een bril en, artistiek ongegeneerd, een

1) 1367-1383.

194

dun wollen lange jas en een breedgerande, versletenstrohoed. Op het tapijt, in een hoek, twaalf flessen.Jenever of curacao? Op één zit nog de kurk, de anderezijn leeg."

Een kwartiertje later vertrokken de beide bezoekers.Toen stapte de hoofdredacteur van het „AlgemeenHandelsblad" op de fles met de kurk af, vulde tweegrote glazen, offreerde mij een daarvan, en zei:

„Dit om te beginnen."Ik nam het aan en dronk het leeg. Het was Eau de

Vichy!Toen stak hij een sigaar op, gaf mij de arm, en voegde

eraan toe:„En nu gaan wij op stap!"Zo maakte ik kennis met de Heer van Duyl, de

populairste Amsterdamse journalist.Het was tien minuten voor half tien. Toen wij elkaar

weer loslieten en ik wegging om naar bed te gaan, washet kwart voor drie..., in de ochtend van de volgendedag!

De familie Van Duyl woont 's zomers in een kleinvillaatje bij de duinen, op ongeveer een uur sporen vanAmsterdam. Daar ben ik met Van Duyl geweest, toenik hem voor de eerste maal op zijn kantoor had ontmoet.

In het dorpsstationnetje, helemaal groen van hetklimop, dat de bakstenen gevel bedekte, stijlvol gemeubi-leerd als de werkkamer van een kunstenaar, kwamenwij de drie kinderen van mijn nieuwe vriend tegen: tweemeisjes tussen de acht en twaalf jaar en een jongenvan een jaar of veertien. De meisjes hadden haar school-schortjes voor, een katoenen parasol onder de arm,boeken en een lei aan een riem. De jongen droeg eenschooltas op zijn rug. Alle drie waren zij blond, metgrote, groenachtig blauwe ogen, en een buitengewoonfrisse gelaatskleur. En tegelijkertijd hadden zij ietsouderwets-naiefs over zich, een onschuld uit vervlogen

195

tijden. Zij deden mij denken aan die beminlijke portret~ten, geschilderd door Greuze, Latour of Prud'hon.

Zij kwamen van hun school in Amsterdam en wijhadden toevallig in dezelfde trein gezeten. Maar zijmaakten elke dag dat reisje en hadden dus derde-klaskaartjes, terwijl wij eerste hadden gereisd, zodat wijelkaar pas bij de aankomst hadden ontmoet. Na devereiste voorstellerij, de jongen aan mij en ik aan dejongedames, gingen wij allen gezamenlijk, hand aanhand op weg, te midden van het geurende hooi...

Het was zo tussen vier en vijf, het uur, waarop deHollandse hemel onveranderlijk glimlacht, en de zon,zelfs in de winter, elke dag, al is het maar voor eenoogenblikje, haar gezicht vertoont.

Niets is liefelijker, niets heeft een kalmerender invloedop onze zenuwen en onze fantasie, dan de onvergelijke-lijke rust, de wonderlijk heldere kleuren van de groeneHollandse velden op dat uur. Het is een levende werke-

-lijkheid, die door haar aanraking dezelfde heilzame,weldadige ontroering schenkt, die de stedeling, langetijd in dorre, rumoerige straten gekerkerd, snakkendnaar stilte en licht, naar eenvoud en rust, in de beschou-wing van de pastorales van Van der Velde, de Mozartder schilderkunst, vinden kan.

Onder de heldere, serene hemel, schijnt het gras vande weiden, het water van het kanaal, het mos en dewaterleliën plotseling de adem in te houden om ons tezien voorbijgaan. Bij het onverwacht gerucht van onslachen vliegen een zwerm duiven of een paar fazantenop, en opgeschrikte duinkonijntjes springen vóór onsover de weg.

Vóór de cottage, met vier ramen en een deur in hetmidden, ligt een tuintje, van de weg gescheiden dooreen groen geverfd houten hek van een meter hoog,Links tegen een muur, die een rechte hoek met de voor-gevel vormt, is een soort veranda met een afdak. Achter-in, op een rustieke canapé zit, aan een tafelte, waarop

196

twee houten breipennen in een reep tapijtwerk naasteen mandje met bloemen liggen, Mevrouw Van Duyl.Zij draagt een tuinmutsje, heeft mitaines aan, en metde handen in de schoot, kijkt zij rustig over de wijdevlakte, doordrongen van de bekoring der natuur.

Terwijl ik de vrouw des huizes begroet, komt dekleine Van Duijl te voorschijn met een groot paard, eenoude, goedige rossinant met lange manen, die hij zelfvoor een brikje spant. Dan trekt hij zijn handschoenenaan en neemt ons allemaal mee op een ritje sous bois,onder het voorwendsel onze eetlust voor het diner opte wekken.

Om zeven uur gingen wij aan tafel in de ruime huis-kamer, die tegelijkertijd als salon en als eetkamer, alsbibliotheek en studeerkamer dienst doet. De ramenstonden open; de wijde rust der velden stroomde binnen;aan de horizon rees de maan.

Voordat de korte puriteinse stilte van het Benediciteviel, had Mevrouw Van Duyl een bos gladde, glanzen-de sleutels genomen en uit een hoekkast een brood, eenservet en een fles Rijnwijn voor mij te voorschijngehaald.

Aangezien men in Holland in het geheel niets overheeft voor uiterlijk vertoon, en alle vrouwen er boven-dien goede huismoeders zijn, heeft ieder gezin gewoon-lijk niet meer dan één dienstbode. De bediening aantafel is dan ook op aartsvaderlijke wijze georganiseerdin overeenstemming met deze bescheiden hulp, De tweeschotels van het middagmaal, de soepterrien niet mee

-gerekend, worden tegelijk op tafel gezet op twee kom-foortjes. En iedereen bedient zich zelf sans facon. Toch

voelde ik af en toe op mijn schouder de warmte van eengedienstige, bezorgde hand: een van de dochtertjes wasopgestaan om zonder verdere plichtplegingen -- zoalsbij Homerus of in de Bijbel --- mijn glas te komen vullenof mij een nieuw stukje brood te geven.

197

Om negen uur kwamen de kinderen één voor éénnaar mij toe, hielden mij hun wang op voor een kus, engingen naar bed. Het jongste meisje keerde zich om,toen zij de deur uit liep, en met een plechtig gebaar,de hand uitgestrekt, zei zij ernstig een paar woordentegen haar moeder. Haar oudere zuster was zo vriende-lijk ze voor mij te vertalen: „Ik vond die vreemdelingerg leuk."

Om elf uur ging Mevrouw van Duyl met eigen handhet fijne porcelein en onze vergulde likeurglaasjes in debijkeuken wegsluiten, na ze zelf omgewassen te hebben.Haar man en ik, sigaar in de mond. ellebogen op tafel,bleven nog wat nababbelen.

Hij had heel Europa bereisd en was zelfs veertiendagen in Portugal geweest. Hij was een cosmopoliet inde verheven philosophische zin van dat woord: volkomenvrij van alle bekrompen vooroordelen van ras of volk.Zijn voorlichting was voor mij van bizonder grotewaarde en ik overlaadde hem met vragen. Sommigevan zijn antwoorden heb ik diezelfde avond voor hetnaar bed gaan nog genoteerd.

Over de godsdienst bijvoorbeeld:„Zijn er in Holland vrijdenkers?"„Heel wat, maar er is geen een onverschillige. Op

godsdienstig gebied wordt op alle mogelijke manierengedacht. Maar er is niemand, zoals bij de Latijnsevolkeren wel schijnt voor te komen, die helemaal nietdenkt, en dat gebrek aan gedachten tot een, naar onzebegrippen volkomen absurd, philosophisch systeemheeft verheven. De vrijdenkers en atheïsten vormen bijons een echte secte, even scherp afgebakend als welkeandere ook. Zo hebben wij in Amsterdam onder detalrijke kerken één, die zich de „Vrije Gemeente" noemt.In deze kerk komen elke Zondag dissidenten van allebestaande godsdiensten bijeen. Zij verwerpen alledogma's, elke openbaring, alle mirakelen, met inbegrip

198

van die uit de Bijbel, en stellen het zonder God, zelfsals hypothese. Toch is er onder deze lieden één, doorzijn medeleden gekozen, die elke Zondag zich er meebelast de kansel te bestijgen en een predikatie te houdenover de zedelijke plicht, de wet van het geweten, degerechtigheid, die boven alle eigenbelang, alle begeerteverheven is. De Amsterdamse vrijdenkers en atheïstennemen hun vrouwen en kinderen mee naar deze soortMis. Verenigd door de zedelijke band van éénzelfdeovertuiging, luisteren zij allen naar de man, die dezeonder woorden brengt, met dezelfde eerbied, hetzelfderespect, als waarmee de gelovigen in de Kerk naast dehunne het woord van de Profeten, Evangelisten ofApostelen aanhoren. En juist die overtuiging van devrijdenkers vormt in ons dagelijks leven de principiëlegematigdheid, die U zelf zoëven als het voornaamstekenmerk van ons nationaal karakter heeft genoemd."

Hoeveel dingen worden niet volkomen verklaard doorde eenvoudige vermelding van dit feit? Wanneer ineen van oorsprong Protestants land, de ernst van hetvolkskarakter aldus uit een van zijn voornaamste zede-lijke grondslagen wordt verklaard, kan men dit dan ookniet als de negatieve verklaring beschouwen voor hetverval der Katholieke volkeren, die zoveel eeuwen langdoor de verslappende starheid van het dogma zijnverlamd?

In Holland hebben de gewetensvrijheid en de criti-sche geest, die daaraan ontspruit, de landsgodsdienstin honderden tegenstrijdige secten uiteen doen vallen.Velen hebben dit verschijnsel noodlottig geacht voor denationale saamhorigheid en gevreesd, dat het de bandender vaderlandsliefde zou verbreken.

Het recht tot ketterij kent er voorwaarden nochgrenzen. De opeenhoping van schisma's heeft er danook de meest fantastische afmetingen aangenomen. Vande vrome gezindten alleen, waarin één van de secten

199

van het Anabaptisme op haar beurt uiteengevallen is,noem ik de volgende: Adamieten, Apostolischen, Zwij-gers, Volmaakten, Onberispelijken, Broeders Libertijnen,Sabbatisten, Manifestanten, Tranenrijken, Rejubileren-den, Antimarianen, Onverschilligen, Bloeddorstigen enz.

Maar uit deze verontrustende versplintering vanbelijdenissen is juist een nieuwe band ontstaan, eennieuwe solidariteit: de diepe gehechtheid van allen aanhun bevoorrecht vaderland, bron van die algemene vrij-heid, die voor de veiligheid en onschendbaarheid vanieders p e r s o o n l i j k e overtuiging niet kan wordengemist. Want per saldo is dit het belangrijkste feit: dooral dit eigen onderzoek, door al deze discussie en vrijekeuze, is de godsdienst hier tot een hechte en scherpomlijnde persoonlijke overtuiging geworden.

Er zijn in Holland driehonderd verschillende gods-diensten, en in elk daarvan wordt geloofd als in dedrieduizend goden van het oude Rome. In Portugal ismaar één enkele religie, de enige, de ware, die de Staatsubsidieert en waarmede de Staat onderhandelt. Welnu,deze unieke, officiële, authentieke, onbetwistbare, on-veranderlijke godsdienst, de godsdienst van alle burgerszonder onderscheid, is ten slotte tot de religie van geenenkele burger geworden!

De vrouw, gedreven door een instinctieve behoefteaan liefderijke bescherming, blijft bij ons nog zo'n beetjemachinaal doorgaan met het waarnemen van haar reli-gieuze plichten. En alles culmineert voor haar in debiechtstoel, waar éénmaal per jaar een grote schoon-maak wordt gehouden, zoals éénmaal per week in eenHollands huis.

De man, van zijn kant, is fundamenteel onverschillig.Om zich een mening op dit terrein te vormen, zou hijhet moeten kennen. En dit soort vraagstukken te bestu-deren, dat behoort niet alleen geenszins tot zijn intellec-tuele gewoonten, het zou bovendien reeds een duidelijkblijk van twijfel zijn, een begin van rebellie, een zonde,

200

kortom, iets, waarvan men zich maar beter kan ont-houden.

De godsdienst blijft desondanks in alle Katholiekegezinnen de voornaamste basis van de opvoeding derkinderen, de grondslag van al hun moraal, hun enigenorm van rechtvaardigheid en plicht. En het is demoeder, die hun deze godsdienst bijbrengt. Op welkemanier? Door bijbelverklaring? Door uitleg der Evan-geliën? Door commentaar op de Kerkvaders en de grotetheologen? Welneen, een Portugese moeder voedt haarzoon op in het Katholieke geloof uitsluitend met behulpvan wat zij zelf uit de Cathechismus heeft geleerd;verder gaat de kennis van de religie niet bij de bestopgevoede en meest ontwikkelde Portugese of Spaansedame. Theologisch gesproken is zij even geleerd als dekeukenmeid.

Wat wij met veel ophef „de godsdienst onzervaderen" noemen, is in werkelijkheid het geloof vanonze keukenprinsessen. Dat is een ontzettend kwaad,dat al drie eeuwen lang in onze jeugd alle gevoel voore e r b i e d volkomen vernietigd heeft, door van geslachtop geslacht datgene in de kern te bederven en aan tetasten, wat voor een menselijke geest het belangrijksteis: het besef van eigen verantwoordelijkheid.

In onze huisgezinnen is de godsdienst, in plaats vanhoogtepunt van het familieleven, tot een ontbindendefactor geworden, die man, vrouw en kinderen vanelkander scheidt. Zo staat de deur open voor de invloedvan de pastoor op de vrouw, van de sociëteit op de man,van het café op de zoon.

Maar in de landen, waar het Protestantisme de ge-moederen ontvankelijk heeft gemaakt voor de vrije dis

-cussie en vrij onderzoek van godsdienstige problemen,is het gezin juist tot een hechte eenheid samengebondendoor een gemeenschappelijk beleden overtuiging, en isde huiselijke haard geworden tot het in Eo viviinus etsurnus van elke individuele consciëntie.

De familie Van Duyl was de eerste, die ik in Hollandleerde kennen. Toen ik dat zo bescheiden, eenvoudig enliefdevol gezin verliet, gevoelde ik, na slechts enkeleuren van samenzijn, de onverwachte schok van eenechte scheiding. Door de achting, die het mij had in-geboezemd, bleef in dat rustige oord, onder het gastvrijedak van dat dorpshuis, iets achter van mijn eigen zelf.Met een tedere, bijna weemoedige ontroering keek ikop de weg nog eens om. En voor de laatste keer zagik in de verte, tussen de olmen, dat kleine, landelijkehuisje, dat door zijn nog open vensters het licht van deeetkamerlamp in de donkere nacht liet schijnen.

Op de afdeling Hollandse Schone Kunsten van deAmsterdamse Wereldtentoonstelling waren zeven entwintig dames vertegenwoordigd: een beeldhouwster,drie aquarellisten en drie en twintig schilderessen.

De buitengewone artistieke aanleg van de Hollandsevrouw is in Europa bekend geworden door beroemdenamen als die van Henriëtte Ronner, Cornélie vanZanten, en die van de befaamde hedendaagse roman-schrijfsters als Louise Stratenus, Melati van Java, Cor

-nelie Huygens en Mejuffrouw Opzoomer. Maar op deexpositie werd mijn aandacht in het bizonder getrokkendoor de schilderijen van Mejuffrouw Thérèse Schwartze.

Ik vroeg enige inlichtingen over de kunstenares enik heb de eer genoten aan haar voorgesteld te wordenen haar atelier te mogen bezoeken.

Mej. Schwartze is nog zeer jong. Zij is de dochtervan een professor in de schilderkunst aan de Amster-damse Academie voor Beeldende Kunsten. Haar vaderis enige jaren geleden in de kracht van zijn levengestorven, juist toen hij zijn bestaan op een hechte basishad kunnen vestigen. Niets kon hij nalaten dan deeerste paar honderd overgespaarde guldens, enige arti-stieke meubelen en wat bibelots d'atelier. Een weduwe,twee dochters en een ziekelijke zoon, die niet werken

202

kon, stonden zo plotseling aan de rand van de armoede.Mej. Schwartze, de jongste van het gezin, was toen

twintig jaar. Zij had de gebruikelijke opleiding van elkwelopgevoed Hollands meisje genoten: zij kon vier talenspreken, speelde wat piano en had van de tekenkunstdie elementaire kennis opgedaan, die voor een dameuit de beschaafde kringen onmisbaar is om in eenmuseum geen onzin te debiteren en desnoods in hetalbum van een boezemvriendin een schilderachtig croquiste schetsen. Dapper nam zij de last op haar schouders,het verweesde gezin door haar arbeid te steunen. Zijsloot zich op in het verlaten atelier, tussen de nog in deverf gedoopte penselen, te midden van de verspreide.in de hand van haar vader gebroken houtskoolstiften,en begon onversaagd te tekenen van de vroege ochtendtot de late avond.

Als ik mij niet vergis, was haar eerste werk eenportret, uit de herinnering getekend. Technisch gespro-ken, was het een slecht begin om met een werk tedebuteren, waaraan de voornaamste voorwaarde vooreen kunstwerk, de trouw aan het levend model, ontbrak.Maar dat portret was de beeltenis van haar eigen vader.En in deze piëteitvolle evocatie vol kinderliefde, waar-van ik in een tijdschrift de reproductie heb kunnenbewonderen, lag een zo innig gevoel van eerbied beslo-ten, een zo intens, diep doordacht leven, een zo tedereuitdrukking van weemoed, dat die tekening alleen alvoldoende zou wezen om in haar, die ze ontworpen enuitgevoerd heeft, de bevoorrechte geest van de grotekunstenaar te openbaren.

Het succes van dit werk deed haar besluiten de nueenmaal gekozen carrière trouw te blijven. Zij ver-zamelde al wat zij nog bezat, en ging een jaar lang aande Academie voor Schone Kunsten te München stu-deren. Daarna begon zij te exposeren en te verkopen.Maar zij vond zelf, dat haar schilderijen te donkerwaren; zij zag in, dat het haar Duits palet aan licht

203

ontbrak, en ging dus naar Parijs om bij Henner les tenemen. Zij ondernam opeenvolgende studiereizen naarFrankrijk en België, werd op de laatste Parijse salonbekroond, en te zamen met Bonnat tot lid van de juryder internationale schilderijententoonstelling te Amster-dam gekozen. En zij wordt thans, geloof ik, algemeenals de beste Hollandse portretschilderes beschouwd.

Haar heeft Koningin Emma uitgekozen voor het ver-vaardigen van haar levensgroot portret, dat in het Paleis

te 's-Gravenhage hangt.'Zij is het ook geweest, die deAmsterdamse burgemeestersfamilie heeft geportretteerd,een doek, dat twee jaar geleden te Parijs is geëxposeerd.En van haar penseel zijn tal van conterfeitsels vanallerlei dames en beroemde Hollandse hoogleraren.Haar kleinste doeken, borstbeelden, worden elk ophonderd Engelse ponden getaxeerd.

De woning van Mejuffrouw Schwartze, aan dePrinsengracht te Amsterdam, is een typisch voorbeeldvan een Hollands huis. Het is smal en hoog, tweevensters op elk van de drie verdiepingen, een stoep vanzes treden voor de straatdeur, de hijsbalk boven in degevelpunt.

Ik ben de smalle, steile trap opgeklommen met zijnonberispelijke gestreepte loper, aan de treden met glim-mend koperen roeden bevestigd, tot aan het atelier opde bovenste verdieping.

Het is een kleine, zonnige kamer. Het licht valt erdoor een dakvenster en een breed raam op het Noorden,waarin een kooitje hangt met een zingende kanarie.Enige Oosterse tapijten op de grond, een podium voorhet model, een grote spiegel, een kamerscherm, enigeantieke meubels, fauteuils van allerlei vorm, aardewerk,ongeveer een dozijn doeken op hun ezels, en het heleleven van een vrouw en kunstenares, geopenbaard ineen geweldige opeenhoping van albums, mappen.boeken, brochures, tijdschriften, reisherinneringen,foto's, waaiers, handschoenen, gedroogde bloemen,

204

zakjes flikjes, kaartencoupes, sachets, gipsafgietsels.bibelots, half openstaande laatjes, waaruit brieven puilenen enveloppen en allerlei bladen papier met wapens enmonogrammen.

Ik stelde mij voor en even later ging MejuffrouwSchwartze, die aan het portret van een jong meisjebezig was, met haar model de trap af naar de eetkamer,naast de salon op de benedenverdieping, en nodigdemij op een allercharmantste en eenvoudige wijze uit teblijven koffiedrinken.

Wij gingen dus zitten bij het door struiken omgevenopen raam, in de koelte, die uit de tuin aanwoei. Zijpresenteerde mij een kop bouillon, een glas witte Rijnwijnen een aantal van die verrukkelijke plakjes gerooktezalm, fijn als roze hosties, die alleen de Hollandsehuisvrouw volgens de regelen der kunst zo weet tesnijden, dat deze vis, tussen sneetjes geroosterd broodmet boter en mosterd, een geraffineerde lekkernij vormt,waar de Hollandse gastronomie bizonder trots op magzijn.

Van die dag af heeft Mejuffrouw Schwartze, gedu-rende mijn verblijf van twee maanden te Amsterdam,met volkomen begrip voor mijn belangstelling als jour-nalist en mijn touristische preferenties, en met een wel-overwogen, fijngevoelige gastvrijheid jegens een vreem-deling, ontelbare gelegenheden aangegrepen om mij vandienst te zijn. Zij nodigde mij uit op haar geestigeartisten-soirées en op de diners, die zij buitenlandsevriendinnen aanbood, die door de Wereldtentoonstellingnaar Amsterdam waren gelokt. Zij wist mij de gelegen-heid te verschaffen tot de leerzaamste bezoeken aanmusea en kunstverzamelingen. Zelfs vereerde zij mijmet de functie van haar kassier in de tent, waarin zijtezamen met haar vriendin, de beroemde schilderesWally Moes, de scepter zwaaide op de fancy-fair tenbate van de slachtoffers van de aardbeving op Java.En ten slotte heeft zij mij en mijn vriend, de Parijse

205

tekenaar Mars, in magistrale houtskooltekeningengeportretteerd.

Mars was de eerste, die deze eer te beurt viel, be-faamd als hij was door zijn schitterende bijdragen in deGraphic, de Vie Moderne, de Vie Parisienne en hetJournal Amusant.

Daarna kwam ik, als zijn reisgenoot, ook aan bod,en dag en uur werden afgesproken: een Maandag omacht uur 's morgens.

Nog nooit heb ik een, portret zien opzetten met minderomhaal van theorieën, en waarbij het model mindervoorwaarden werden gesteld betreffende kleding, poseof gelaatsuitdrukking.

„Ü kiest zelf maar de stoel en de houding uit, waarinU het gemakkelijkst drie uur kunt zitten praten...Ziezo, kijkt U nu naar mij en vertelt U mij Uw levenmaar eens."

Even voor de afgesproken tijd verstreken was, zetteMejuffrouw Schwartze, wier kleine gestalte vóór deschildersezel haar wel een Saksisch porceleinen beeldjedeed gelijken, zoals zij daar stond in haar lange, licht-blauwe percalinen blouse, heur haar in één enkele kamboven de nek vastgestoken -- even voor de afgesprokentijd zette Mej. Schwartze haar grote werkbril met rondeglazen af, legde het carbon, dat zij in de hand hield,neer, draaide de ezel half om.... en ineens zag ik inde spiegel tegenover mij, tegen een sepia-kleurigeachtergrond, mijn levensgrote kop verschijnen, mijnbuste geheel en face, over de rug van een stoel geleund,waarop mijn beide handen op elkander lagen. En dielevende kop, die op mij af kwam en recht in de ogenkeek, vertelde mij mijn hele levensgeschiedenis weer,zoals ik die juist had verhaald. Een fascinerend wondervan spontaneïteit, kracht en expressie, dat portret.

Daar zij toilette moest gaan maken om een Engelsefamilie aan de lunch te ontvangen, had MejuffrouwSchwartze geen tijd mijn complimenten in ontvangst te

206

nemen. Zij liet mij in haar atelier achter en nam afscheidvan mij met deze woorden, typerend voor de Hollandsegemoedelijkheid:

„Als U me nu een genoegen wilt doen, ruimt U danals U wilt mijn atelier een beetje op!"

Het tentje op de fancy-fair, waarin de damesSchwartze en Moes ten bate van de slachtoffers vande Krakatau prentenboeken, schrijftafelbenodigdhedenen wat onbenullige snuisterijen verkochten, bracht inéén dag meer dan f 2500.-^ op. 's Avonds werd erchampagne glacé geschonken a raison van een guldenper glas; ik geloof, dat hierdoor dat bedrag nog ver-dubbeld werd. Langs de stand van deze dames defileer-den, als op een receptie, twaalf uur lang alle Hollandsetypen: werklieden, burgers, artisten, winkeliers, schrij-vers, professoren, studenten en allerlei ambtenaren enbeambten, van simpele klerken tot de Koning toe.

Iedereen glimlachte, maakte een vriendelijk praatje,en kocht het een en ander, zonder opschepperij, zonderpose. Eerst informeerde men naar de prijs, zelfs van debescheidenste voorwerpen: een mapje briefpapier, eenpenhouder, een potlood. Soms stonden man en vrouwgearmd met elkaar over de prijs te discussiëren. Tenslotte sloten zij de koop, haalden diep uit hun zak hunlangwerpige kralen beurs, schoven bedachtzaam desluiting open, telden het geld uit en gaven een stuiverextra voor de armen.

Een Joodse diamantbewerker in een lange, groenelakense jas, gelig door de zon van zes zomers verschoten,wilde een roos kopen uit het mandje, dat onze toonbankversierde. Men liet hem zelf de prijs bepalen. Hij betaal-de een gulden voor één roos, en gaf er nog een guldenbij voor een speld om de bloem in zijn knoopsgat vastte steken. Toen bood hij nog een gulden om de rooseen zoen te mogen geven, gaf twee zoenen, betaaldenog twee gulden, en verdween.

207

Er kwam een mager oud mannetje in een groenegeklede jas, volgens de mode van 1830, en een vanachteren vastgegespte hoge stropdas. Hij leunde op eenstok en liep aan de arm van een jong meisje, zijn dochterof kleindochter. Eerst kocht hij twee geïllustreerdeA.B.C.-boekjes en een prentenboek, liet ze liggen enging heen. Een uur later kwam hij terug om zijn inkopente halen, en hij betaalde zes gouden tientjes bij wijzevan bewaarloon.

Tekeningen, door Hollandse kunstenaars ter beschik~king gesteld, en fotografische, ondertekende repro-ducties van hun schilderijen, werden bij opbod geveild.Deze verkoop was door de journalisten in het Pers-paviljoen georganiseerd. Na afloop verzocht het publiekMejuffrouw Schwartze om ten bate van de slachtoffersvan de Krakatau haar handschoenen te willen latenveilen. Daarna stelde men voor, elke handschoen af.

-zonderlijk toe te wijzen, en zo werden zij, de linker ende rechter apart, voor zes of acht keer hun gewicht ingoud verkocht.

Een bezoek aan de villa van de Heer W. te Arnhem.De Heer W., wiens naam ik alleen met zijn initiaal

aanduid, omdat deze niet, zoals die van schrijvers enkunstenaars, tot het domein der publiciteit behoort, iseen vermogend zakenman, een deftig burger uit de stadAmsterdam, waar hij twee jaar geleden nog lid van deGemeenteraad was.

Na hem met soortgelijke lieden te hebben vergeleken,geloof ik, zonder gevaar voor vermetele generalisaties,hem als het doorsnee-type van zijn stand te mogenintroduceren.

Toen ik hem bezocht, had de Heer W. pas een maandzijn Amsterdamse woonstee verlaten en zich -- op zijnveertigste jaar -- uit -zaken teruggetrokken. Hij was zovriendelijk, mij zijn nieuwe woning te laten kijken,gelegen tussen de oude bomen van een tuin, door een

208

ijzeren hek van de straat gescheiden.Een half stedelijk, half landelijk gebouw, in modern

Engelse stijl. Op de benedenverdieping de vestibule, deherenkamer en bibliotheek aan de ene kant, en aan deandere een muzieksalon met serre, de eetkamer,de biljartkamer, de werkkamer van Mevr. W. en destudeerkamer van haar dochters. Achter elk van beidelaatste vertrekken een kleine wintertuin. Op de boven-verdieping de slaapkamers. Prachtige tapijten in allevertrekken, grote ramen, die overal licht en bloemenbrachten. Keuken in het sousterrain, en koetshuizenachter in de tuin.

„Zoals U ziet", zei de heer W., „het is nogal prac-tisch ingedeeld, en zo zien alle nieuwe huizen in Arnhemer uit. Grotendeels worden zij bewoond door koopliedenin ruste, zoals ik. De wanorde van de verhuizing en dedrukte van onze installatie hier hebben mij heel wat lastbezorgd. Mijn vrouw, die sinds haar kinderjaren altijdin hetzelfde huis gewoond had, in hetzelfde netjes in-gerichte, rustige huis, is er letterlijk ziek van geweest,toen zij haar meubels zo door elkaar gesmeten zag. Ikheb de dokter moeten laten komen, die haar nu voor de„verhuizing" behandelt als voor een echte zenuwziekte!"

„En bent U nu niet bang U een beetje te zullenvervelen in al die eentonige maanden en jaren zonderbezigheid, die U wachten?"

„WWelneen! Om te beginnen moet ik één maal perweek naar mijn kantoor in Amsterdam, dat nu door mijncompagnon wordt beheerd. En dan moet ik mijn heleintellectuele ontwikkeling opnieuw beginnen: twintigjaar lang heb ik mijn belangstelling voor de dingendes geestes niet kunnen bevredigen! Denkt U eens in,dat ik in meer dan vijftien jaar geen piano heb aan

-geraakt! De hele Beethoven, de hele Mozart moet ikop mijn gemak nog eens doornemen en rustig ervangenieten. En die enorme berg moderne muziek, die daarligt om te ontcijferen! Al mijn klassieken moet ik nog

209

eens overlezen. Sinds ik van het gymnasium ben, hebik er geen blik meer in geworpen. En wat de modernelitteratuur betreft, ben ik schandelijk achter geraakt.Stel U voor, dat ik geen steek weet van wat er sedertde „Contemplations" en de romans van Balzac enDickens is gebeurd. De Amsterdamse handel laat jegeen ogenblik vrij, je moet er altijd bij zijn. Het duurtjaren, voor je je weer eens een weekje aan het werkkunt onttrekken om haastig een noodzakelijk reisje naarLonden, Parijs of Berlijn te maken. Bedenkt U eens,dat ik nog geen kijkje heb kunnen nemen op de Lon-dense visserij tentoonstelling. En die is nu al zes maandenopen, en hoeveel is daar niet te leren voor iemand, diezich interesseert voor de problemen van welvaart,handel en industrie in kleine zeevarende landen zoalsPortugal en Nederland!"

Zoals elke Amsterdamse burger, sprak deze man,die zijn hele leven in zaken had doorgebracht, correctFrans, Duits en Engels, behalve nog zijn eigen taal.Hij wist mee te praten over alle sociale vraagstukkenvan zijn tijd en bezat drie of vier positieve, scherp om-lijnde ideeën over godsdienst, politiek, opvoeding enkunst. Daarbij stond hem nog een geweldige feiten-kennis ten dienste, ingevoegd in het systeem van diedrie of vier gronddenkbeelden en verzameld bij de on-afgebroken lectuur van een goede krant en een ency-clopedisch tijdschrift. Hij was opgewekt en geestig —twee onmisbare eigenschappen om in de samenlevingeen evenwichtig karakter te bewaren. Want Chamfortheeft gelijk: wie niet geestig en blijmoedig genoeg isom langs een achterdeurtje uit de strijd der meningente ontsnappen, ziet zich dikwijls gedwongen tot huiche-larij of pedanterie. Dat is juist het gebrek, dat mijin de Duitse maatschappij het meeste tegenstaat enoorzaak is van de weerzin, die een groot deel van deDuitse litteratuur bij mij opwekt.

Door de soepelheid van zijn geest is de Hollander

210

het minst Germaans van alle Germanen. En daardoorkomt het, dat wij Zuid-Europeanen alleen al bij deaanblik van de mensen, hun gelaatsuitdrukking en hungebaren, ons veel meer thuis voelen in Den Haag danin Berlijn.

De Heer W. bezit niet slechts een vriendelijke ironie,maar ook — wat bij zijn landgenoten zeldzamer is —de gave, zich expressief uit te drukken, de neiging omeen denkbeeld door middel van beeldspraak uit tewerken, en zijn woorden met gebaren te onderstrepen.Toen wij bijvoorbeeld uit het station kwamen en zijnkoetsier het paard met overdreven rukken aan de teugelstot langzaam lopen maande, vestigde ik daar zijn aan

-dacht op.„Ja", zei hij, „die jongen heeft de slechte Friese

gewoonte om aan de leidsels van een paard te trekkenals iemand, die aan een onbewoond huis staat te bellen!"

En met een welwillende glimlach legde hij zijn vlakkehand op mijn knie, alsof hij te kennen wilde geven, dathij mijn spanjolismen best zou begrijpen, in tegenstellingmet zijn landgenoot Scaliger, die van de Basken zei:„Men zegt, dat zij verstaan, wat ze tegen elkaar zeggen,maar dat geloof ik niet."

Aan de lunch, en famille, waren slechts twee schotels,maar welvoorzien, gezond en fijn: een grote verse zalm,koud opgediend, met sauce à la rémoulade, en eenpastei van gevogelte. Verder stond er een enormekristallen schaal met een hoge stapel prachtig fruit:perziken, peren en druiven. Het geheel besproeid metJohannisberger in kostbare, antieke Boheemse glazen opgekartelde voet, hoog, fijn, en licht als bijenvleugels.

Aan tafel werd hier niet bediend door een vriendelijklachend Hollands meisje met witte muts en boezelaar,zoals in de Amsterdamse burger-huishoudens, maar dooreen huisknecht in rok. Mevrouw W. was eenvoudig ineen katoenen japon gekleed, zonder het minste sieraad.Haar dochters, zestien, acht en zes jaar oud, waarvan

211

de beide jongsten aan weerszijden van een Duitsegouvernante zaten, droegen alle drie, de oudste inbegre-pen, een korte jurk en een tuinschort. Heur blondeharen hingen in twee lange vlechten met roze strikken.De zoon des huizes, een jongen van veertien jaar, wasop een internaat in Berlijn.

De Heer W. praatte met mij over enige gemeen-schappelijke Amsterdamse kennissen. Ik had hem zijnmening over hen gevraagd, om mijn eigen indrukken tecorrigeren met behulp van zijn Hollandse kritiek op deHollandse maatschappij.

Zo zei hij bijvoorbeeld van één van hen:„Hij eet te vlug, ziet er slordig uit, gesticuleert te veel

en weet geen ongedwongen, rustige houding aan tenemen. Kortom, het is geen gentleman."

De drie meisjes zaten er ernstig en zwijgend bij enkeken op haar bord. Zij schenen niet te luisteren naarwat er gezegd werd. Ik dacht, dat ze geen Fransverstonden, tot haar vader de vertaling van een Hol-lands woord niet vinden kon en het de jongste vroeg.Het meisje werd vuurrood en antwoordde, dat ze hetniet wist.

„Dat verbaast me," zei de Heer W. „Ze is nog geenzeven jaar, ik dacht, dat ze nog geen tijd gehad zouhebben om het te vergeten, zoals ik."

Maar na de Iunch, toen het ijs gebroken was en wijallen samen zaten te babbelen, zei de kleine:

„Dat woord, dat U me gevraagd heeft, was nietinsecte, zoals U zei, maar hanneton".

De eenvoud, bescheidenheid en distinctie van dezemeisjes bracht mij ertoe, bij haar vader naar enigebizonderheden te informeren, die mij in de Hollandseopvoeding getroffen hadden.

Zo was het mij bijvoorbeeld opgevallen, dat allejongens van hun tiende jaar af op straat als volwassenenlopen te dampen, zware sigaren rokend met een aller-koddigste ernst. Ook had ik opgemerkt, dat alle Amster-

212

damse meisjes r- alle, zonder uitzondering -- alleennaar school gingen, en ik had kunnen constateren, datdeze gewoonte ongetwijfeld bezwaren meebracht.

Want de Amsterdamse straatjongen, die een traditio-nele toegefelijkheid geniet, waarop de Hollanders pratgaan als op een bewijs van respect voor de gelijkheidvan alle burgers en de voorrechten van het volk, is metdat al de verschrikkelijkste straatjongen van de helewereld. De ergste Parijse gavroche is een engeltje uiteen dorpsprocessie vergeleken bij deze jeugdige ple-bejers van de Dam, waar de poorten van het KoninklijkPaleis altijd openstaan en ze even ongegeneerd als thuisonder de peristyle kaarten, ballen, en haasje-overspringen.

Er zijn openbare feestelijkheden, waar de straat-jongens ereplaatsen krijgen als symbool van de on-

afhankelijkheid van het volk. Als de Hofmaarschalkhet ooit zou wagen ze het gebruik van de vestibule ende voorvertrekken van het Paleis op de Dam te ont-zeggen, zou er in de stad een oproer uitbreken. Zelfheb ik op een dag achter een jongen aangelopen, die dehele Kalverstraat door, alle vrouwen, die hij voorbij-kwam, in het gezicht aaide.

Ik vroeg de Heer W. dus, of zijn dochters ook alleennaar school gingen en of zijn zoon rookte.

Op de eerste vraag antwoordde hij:„Zeker. Mijn dochters zijn in geen enkel opzicht iets

bizonders en gaan net zo goed alleen als alle andere.Dat is een oude traditie, iets, waarover niet wordtgepraat, een gelijkheid, die het volk op de overigestanden heeft veroverd. Elke inwoner van Amsterdamacht zich verplicht zijn medeburgers dat bewijs vanvertrouwen te schenken in het nationaal fatsoen, in deeerbied van allen voor ieders persoonlijke onschend-baarheid. Als een vader, uit angst voor wat zijn dochterop straat kon overkomen, haar voor een beledigingwilde behoeden door haar een knecht mee te geven,

213

zou de gehele stad zich gekrenkt voelen. En wie zoiets deed, zou algemeen door zijn gebrek aan vertrouwenschuldig worden verklaard aan een onvergefelijkebelediging van het nationale eergevoel en de openbarewaardigheid."

„Dat kan wel", antwoordde ik, „maar gezien het feit,dat de Amsterdamse straatjongen van dat vertrouwenmisbruik maakt, vind ik, dat de autoriteiten ervoormoesten zorgen, dat dat heilig vertrouwen ook niet konworden geschokt. Men zou er misschien niet kwaad aandoen, een kinderbeschermings-politie in te stellen, zoalser in New-York een vrouwenbeschermings- politie be-staat, en ieder, die ze niet eerbiedigt moest gestraftworden, even goed als wie openbare gebouwen ver

-ontreinigt."„Heeft U dan ergens gezien, dat ze ons niet eer-

biedigen?" vroeg de. Heer W. met wijd opengesperdeogen.

En toen ik hem vertelde, wat ik in de Kalverstraathad opgemerkt, bekwam hij weer van zijn verbazing enantwoordde:

„O ja,... maar wij noemen dat niet „gebrek aaneerbied", wij noemen dat „slechte opvoeding ". En Ubegrijpt, hoe overijld het zijn zou, de politie de bevoegd-heid te geven, zich met kwesties van opvoeding tebemoeien! Bovendien ~ U zult het zelf wel geconsta-teerd hebben ~ het publiek is in heel Holland in hetalgemeen gesproken zijn eigen politieagent. En wat demacht van de politie betreft, ons hele streven is er juistop gericht, die te beperken, en helemaal niet, die tevergroten."

Op de tweede vraag luidde zijn antwoord:„Allemaal roken wij bespottelijk veel. Onze vrouwen

hebben die slechte gewoonte nog niet overgenomen —geen enkele Hollandse zal zelfs in het geheim een trekjedoen, zoals in Frankrijk, Spanje, Italië en zelfs in Enge

-land wel voorkomt— maar onze jongens wel. Er zijn

214

verscheiden oorzaken, die dit misbruik bevorderen: debuitengewone lage prijs van de tabak, de vochtigheidvan ons klimaat, de contemplatieve rust van het reizente water, de Vlaamse traditie van de pijp als symboolvan gastvrijheid en huiselijk verpozen.... Wij rokenallemaal en overtreden daarmee de voorschriften vangeneeskunde en hygiëne. Op die manier hebben wijafstand gedaan van alle recht om onze zoons te ver-bieden, -wat wij zelf ook doen. Op dit punt hebben wijelk zedelijk gezag verloren. Er rest ons natuurlijk detyrannie van de absolute despotieke macht: als je rookt,krijg je straf. Maar dergelijke voorschriften zijn alleenmaar goed om overtreders te kweken, om uit te lokkentot bedrog en huichelarij. Als de jongens niet op straatof in andermans bijzijn mochten roken, dan zouden zehet waarschijnlijk stiekem doen. En in deze omstandig-heden is het beter, dat zij de slechte gewoonte aannemente roken, dan de slechte gewoonte te liegen. Mijn zoon,

215

intussen, rookt niet. Daar ben ik zeker van, want toenhij naar Duitsland ging en wij op het station afscheidhadden genomen, riep hij mij aan het portierraampjeen zei: „Ik geef U mijn erewoord, dat ik niet meer rookvóór ik weer thuis ben."

Deze aantekeningen schrijf ik letterlijk uit mijn zak-boekje over; ik heb ze zo waarheidsgetrouw mogelijkin de trein zitten maken, toen ik Arnhem weer verliet.Ik ben er zeker van, dat ik de Heer W., die ik -- mogehij het mij vergeven! — met de begerigheid van de on-bescheidenste Amerikaanse journalist heb geïnterviewd,geen enkel woord heb toegeschreven, dat hij niet zelfheeft uitgesproken, toen hij zo, in zijn meningen enideeën, zijn eigen portret voor mij tekende.

En hoeveel simpele vriendelijkheid, hoeveel ongekun-stelde, natuurlijke sympathie werd mij niet bewezen,terwijl ik in de gastvrije schoot van dat gezin mijnantipathieke, materialistische functie van reporter uit

-oefende!

Om onderscheid te maken tussen de factoren vanegoïsme en hartelijkheid, waaruit een dienst, die menbewijst, eigenlijk bestaat, heeft een pessimistische, maarschrandere criticus eens opgemerkt, dat de meeste men-sen, die een tientje uitgeven om ons een diner aan tebieden, er geen dubbeltje voor over zouden hebben omons de indigestie te besparen, die dat diner ons misschienbezorgt.

Maar de familie W. is boven deze verdenking ver-heven. Toen zij mij boven aan de stoep, die op de tuin

uitkomt, vaarwel zeiden, merkte Mevrouw W. op, datik te dun gekleed was om 's avonds te reizen. En eenvan haar dochters ging vlug een plaid halen en brachtdie naar het rijtuig, waarin hun gast van enkele uren,een gast, die van zo verre kwam, weer heen ging omnooit terug te komen.

216

De avond viel en het was eind September, als de zokorte zomer van de Noordelijke landen al tot droef-geestige herfsttinten begint te verbleken.

Tussen de dichte bomen vol kwetterende vogels glijdtmijn rijtuig zacht en stil als op de zandige paden vaneen tuin. In de schaduwrijke Arnhemse lanen, met hieren daar een open plek, de vriendelijke ingang van eenlandhuis tussen de bloemen, kom ik alleen een enkelekeer een ruime landauer tegen, waarin langzaam eenfamilie rondrijdt; een groepje goed geklede kinderen,vergezeld van een lange gouvernante met een strooienhoed en een groene voile, en een paar meisjes, die uithet bos terugkomen met mandjes vol varens en blauween gele veldbloemen.

Geen zweem van de schreeuwerige praal en de op-dringerige luxe, waaraan men meestal de woningen vanparvenu's herkent.

Evenmin ziet men er die typische, trieste groepjesvan uit zaken teruggetrokken, door een soort heimweebevangen kooplieden, die, nu zij niets meer te doenhebben na hun fortuin te hebben vergaard, nog debehoefte gevoelen samen te komen als op de beurs, omte blijven praten over goederenprijzen, beursnoteringenen andermans kapitaal.

Te oordelen naar het uiterlijk leven van zijn inwoners,grotendeels kapitalisten uit de voornaamste handels-huizen van Rotterdam, Amsterdam, Java, Sumatra enBorneo afkomstig, lijkt Arnhem eerder een aristocratischrustoord van hovelingen of mannen van de wetenschap.

Men beweert in het algemeen, dat de Hollanderegoïstisch is, wantrouwend, ontoegankelijk, als het warein zijn huis en zijn eigenbelang ingemetseld, en boven-dien een slaaf van de sleur, gierig en lomp. De Engelsereiziger William Temple heeft de algemene indruk, dieHolland op buitenlanders maakt, in de volgende vwoor-den pogen samen te vatten: „Holland is een land, waar

217

het nationale karakter meer eerbied dan genegenheidafdwingt."

Welnu, twee dagen na mijn aankomst verdwaaldeik in de Amsterdamse straten. Ik had geen plattegrondbij mij en ontwaarde geen enkel herkenningspunt ommij te oriënteren. Dus nam ik een potlood, schreef inmijn zakboekje de naam van de straat, waar ik moestwezen, en liet ze kijken aan de eerste de beste, die iktegenkwam. Dat was een oude vrouw uit het volk, zotussen zestig en zeventig, lang, mager, op geweldigeklompen, met een witte muts en schort, een driepuntiggroen wollen sjaaltje over de borst gekruist, langemagere blote armen en een kind aan de hand. Op mijnvraag kwam er ineens een vriendelijke uitdrukking ophaar gerimpeld, streng, kwaadaardig gezicht; haar grotetandeloze mond vergeestelijkte tot een glimlach, en deblauwe ogen, waarmee zij mij aanzag, waren klaar alseen spiegel van haar ziel. Zij hield een heel verhaaltegen mij, waar ik natuurlijk niets van begreep, maaruit haar gebaren maakte ik op, dat ik rechtsaf en nietlinksaf moest gaan, en dat was genoeg. Zij ging eenbrug over, ik liep de andere kant uit en nam de eerstestraat rechts. Maar ik had pas dertig of veertig passengelopen, toen ik het geklepper van klompen achter mijaan hoorde en een hand- mij bij de schouder pakte. Hetwas de magere oude vrouw, die mij de eerste in plaatsvan de tweede zijstraat in had zien lopen, en het kindop de arm genomen had om mij vlugger achterna tekunnen hollen en mij nieuwe explicaties te geven. Maaromdat ze bang was, dat ik haar deze keer niet beterzou begrijpen, pakte ze mij bij de ene hand, het jongetjebij de andere, en zo bracht zij mij in triomf tot de in-gang van de straat, die ik had moeten inslaan. Ik maaktemijn portemonnaie open en wilde haar iets geven. Zijwilde het niet aannemen. Toen bleef ik op de hoekwachten tot zij weg was. Ik zag haar de gracht af

-sloffen en de brug overgaan; aan de overkant keerde

218

zij zich om, keek naar mij, en wuifde mij goedendag.Het beeld van die vrouw is mij bijgebleven. En zolang

ik het niet vergeet, zou ik niet graag William Templegelijk geven in zijn bewering, dat het karakter van hetvolk, waartoe die vrouw behoort, niet in de eersteplaats onze sympathie opwekt.

Voor de maand September had ik in een particulierhuis de kamer gehuurd van een student, die met vacantiewas. Op het verhuurkantoor, waar ik deze zaak be-klonken had, hadden zij mij gezegd, dat er geen kin ,

deren in dat huis waren.Maar de tweede dag al had ik ontdekt, dat mijn

gastheer en gastvrouw drie dochtertjes rijk waren tussendrie en zes jaar oud, en dat er zich 's ochtends vroegeen heel huiselijk drama afspeelde om ze naar debewaarschool te sturen zonder dat zij mij met haarlawaai wakker maakten.

Noch de man, noch de vrouw verstonden de talen,die ik spreek. Hoe kon ik ze aan hun verstand brengen,dat ik van kinderen houd en hun pret en huri gelachop de vroege morgen mij juist met het goede been uitbed deden stappen?

Ik kocht dus drie poppen van verschillende grootte,in overeenstemming met de leeftijd van de drie meisjes.En toen ik 's nachts binnen kwam met een huissleutel,die zij mij gegeven hadden, en de hele familie sliep,sloop ik op mijn- tenen de gang in naar de deur van hetvertrek, dat vermoedelijk de slaapkamer van de kleintjeswas, en legde er de drie poppen neer met mijn kaartje,waarop ik in het Hollands geschreven had: „Van deloge."

De volgende dag, tegen twaalf uur, „klop, klop, klop"op mijn deur. Het waren de drie meisjes, op zijn Zon

-dags gekleed, pas gewassen, met haar blonde, naar zonriekende krulletjes vlak boven de grote groene ogengekamd. Haar moeder was er ook bij, een mens met een

219

onvriendelijk antipathiek gezicht, dat altijd de deurachter in de gang op slot deed, zodra zij mijn stappenop de traploper hoorde. Zij had een metamorphoseondergaan: zij kwam mij op een kopje fijne koffietracteren en zag er zo aardig uit als een fatsoenlijkevrouw er maar uit kan zien.

Ik ging op mijn hurken zitten om de meisjes goeden-dag te zeggen en één voor één gaven zij mij een pak-

kerd. Toen ging ik weer opstaan en in mijn kwaliteitvan opa gaf ik ze mijn zegen. Ik geloof niet, dat zij erveel aan hebben gehad, maar, in ieder geval, baat hetniet, schaadt het niet -- en met het idee, dat er eensoort Latijn bestaat, dat iedereen kent, zei ik:

„In nomine Patris...."De vrouw des huizes gaf mij mijn koffie, haar fraaie,

jaspis-kleurige tanden werden zichtbaar, en zij ant-woordde:

„Amen!"Dat waren de eerste en tevens de laatste woorden,

220

die wij gewisseld hebben. Maar toch geloof ik, dat wijgoede v r i e n d e n zijn gebleven, en niet alleen maare e r b i e d voor elkaar hebben gehad, zoals Mr. Templezegt; wij zijn v r i e n d e n gebleven, en dat is meer.En zo was het, ondanks een bizonder onaangenaamincident, dat eenmaal onze relaties heeft verstoord:

Ik had per maand gehuurd, en daarvoor kreeg ik elkeochtend een ontbijt, bestaande uit een sneetje gerooktezalm of koud vlees, twee gekookte eieren en een potjethee. De eieren waren altijd vers, de zalm of het kalfs-vlees zorgvuldig gekozen en de thee, zoals overal inHolland, onovertroffen. Maar ik kreeg er niet meer dandrie suikerklontjes bij op een zilveren blaadje, net ge-noeg voor één kopje, terwijl er zes in het potje zaten. Inwilde er niet over klagen, want gezien het geringe kost

-geld, dat ik betaalde, schenen mij zelfs die drie klontjesal ruïneus voor mijn gastvrouw. En dus kocht ik zelfbij een kruidenier een kilo klontjes in een papieren zak,en verstopte dit corpus delicti mijner snoepzucht opeen plank van mijn kast tussen mijn overhemden. Alsmen nu bij het ontbijt het blaadje op het ronde tafeltjevoor het raam had gezet, deed ik de deur op slot, gingnaar mijn overhemden en stortte naar hartelust suiker inmij thee, een ware orgie, die wij daar getweeën, de thee-ketel en ik, zaten te vieren!

Maar op een avond, toen ik op mijn kamer kwam enmet een lucifer een van de kandelabers op de schoor-steen aanstak, wat zie ik me daar?.... De zak suiker,de al meer dan half lege zak suiker, die ik vergeten hadop de gebruikelijke manier te verstoppen!

Toen ik de volgende dag het servetje optilde, datover het ontbijtblaadje lag, had ik het voorgevoel, ietsvreselijks te zien te krijgen. En ja hoor, het gebruikelijkezilveren blaadje was door een ander vervangen, zo grootals een bord, en daarop prijkten, in plaats van drieklontjes, vijf!

U kunt zich indenken, hoe akelig ik dat vond!

221

Want zuinig is de Hollander inderdaad. Hij is zuinigals geen ander volk, omdat nergens anders het karaktervan de inwoners zo nauw met de aard van de bodemis verbonden en nergens anders ter wereld het simpelebehoud van die bodem millioenen per jaar verslindt,zoals in dit moerassige land, dat wemelt van de kost

-baarste waterbouwkundige werken.De huizen zijn er al even uitzonderlijk duur als de

grond, waarop ze staan. In Amsterdam. bijvoorbeeld ishet heien der fundamenten oorzaak, dat ieder perceelevenveel kost van de drempel van de straatdeur naarbeneden gerekend als van de top van het dak tot aandie drempel toe.

Dit alles legt de onontkoombare noodzakelijkheid op,vooruit te zien en spaarzaam te wezen; zuinigheid is erniet alleen een huiselijke deugd, maar een nationaleplicht.

Niemand geeft er een stuiver voor niets uit. Niemandis verkwistend.

Het financiëel beheer van de huishouding is van eenonovertrefbare strengheid. Geen ogenblik geeft de huis-vrouw haar sleutelbos uit handen. Zelf maakt ze, integenwoordigheid van bezoekers, het buffetkastje in deeetkamer open, haalt er de nodige thee uit, de suiker enhet blik met Deventer koek. Na het dessert sluit ze zelfde jam weer weg en de overgebleven wijn, en gaat zelfhaar oud~Japans porcelein en Boheems glaswerk om-wassen. Het personeel mag nooit in de provisiekamerof wijnkelder komen, en alles wat het krijgt wordt opde rekening gezet, tot de aardappelen toe en het dage

-lijks brood, in precies afgepaste rantsoenen, een helestapel sneetjes rogge- en wittebrood met kaas.

Nergens anders ook heeft men zo grondige studiegemaakt als hier van het vraagstuk der kleine verliezen,die zich in de grote bedrijven door wanbegrip of on-achtzaamheid plegen op te hopen en prijsstijgingen ten

222

gevolge hebben, tot schade van onderneming en publieken zonder enig profijt voor de arbeiders.

In Holland is het dan ook gebeurd, dat de portier vaneen goudsmederij, die opgemerkt had, dat, alle voorzorgop de werkplaats ten spijt, toch nog een zekere hoeveel

-heid vijlsel in de kleren en schoenen van de werkluiachterbleef en op de trappen terecht kwam, systematischhet elke dag bij elkaar geveegde stof is gaan verbrandenen op die manier een fikse baar zilver en een dito goudheeft weten te verzamelen.

De studie van dit gewichtige onderwerp, waarvan indezelfde branche dikwijls de voorspoed van de een ende ondergang van de ander afhangt, heeft de stof op-geleverd voor een interessant boek, geschreven door dedirecteur van een Hollandse distilleerderij, de Heer VanMarken.

De Heer Van Marken had de invloed geconstateerd,die de arbeidsfactor uitoefent op quantiteit en qualiteitvan het product, dat uit een bepaald quantum grond

-stoffen kan worden vervaardigd. Hij heeft toen ditprobleem opgelost door elke arbeider wekelijks een zekerpercentage uit te keren in verhouding tot de hogereopbrengst aan gist en alcohol boven de gemiddeldevroegere productie uit een gelijke hoeveelheid grond

-stoffen verkregen.Het resultaat van deze maatregel was, dat vier jaar

later, door het belang, dat de vroeger onverschilligearbeider in de economie van het bedrijf begon te stellen,het bovenvermeld percentage de werklieden niet minderdan 30% boven hun salaris opbracht, waaraan eenovereenkomstige winst op het bedrijfskapitaal beant-woordde.

Het systeem van de Heer Van Marken geeft eenduidelijk voorbeeld van de Hollandse zuinigheid toemmgepast op de industrie.

Buitengewoon schrander en bedachtzaam als de

223

Hollander is, legt hij een grote volharding aan de dag,waar het de bestudering en oplossing van economischevraagstukken betreft, maar is merkwaardigerwijze vol-komen onverschillig ten opzichte van de politieke struc-tuur.

Sinds hij eenmaal zijn autonomie en zijn gemeentelijkevrijheden stevig heeft gegrondvest, toont hij nog slechtseen oppervlakkige, vierde-rangs belangstelling voor dei n s t e 11 i n g, die men regering noemt. Door slechtseen minimum van de Staat te eisen, verleent hij deze hetvolste recht hem ook zo goed als niets te schenken.

De binnenlandse politiek, die zich voornamelijk bezighoudt met vraagstukken van Waterstaat, is daardoorvanzelf in handen van vaklieden. Het binnenlandsbestuur vormt om zo te zeggen een corporatie van tech-nici , die in naam van de natie de volksbelangen dienen.

De macht van de regering, die binnen nauwkeurigafgebakende grenzen wordt uitgeoefend, krijgt alduseen geestelijk karakter, als de macht van een arts,die wel door zijn patiënt is uitgekozen, maar met wiedeze toch niet discussieert. Als hij hem niet langer ver

-trouwt, stuurt hij hem weg en roept een ander.Mooipraters zijn er niet. Politieke tinnegieters komen

niet voor. En aangezien er geen van de staatsgunstafhankelijke klasse-belangen bestaan, mist men er ookde intrige als constituerende factor van de staatsinstel-lingen.

Niemand jaagt er naar eretitels.Ieder is er, wat hij is, definitief en voor altijd. Tot

welke sociale categorie hij ook behoort, streeft hij ervanzelfsprekend naar het binnen de grenzen daarvanverder te brengen, maar niet om van stand te veran-deren.

Een koopman, die rijker is dan de anderen, heeft eengroter landgoed en een grotere villa, een fraaier zeil-jacht, meer bloemen in zijn serres, meer schilderijen aande wand, meer paarden in zijn stal, meer fluweel in zijn

224

salon. Maar desondanks blijft hij ingeschreven aan deBeurs, blijft hij op zijn kantoor aan zijn bureau zitten,en als enige aanduiding van zijn stand loopt hij in zijnmagazijnen rond met een pen achter het oor.

Een pachter, die bekwamer of fortuinlijker is dan zijncollega's koopt voor f 1500,-- een platina chronometerin zijn vestzak en een briljanten diadeem voor zijndochter of vrouw, zorgt voor een welgevulde wijnkelderen biedt de grondeigenaar, als deze hem komt opzoeken,Champagne, Romanée-Conti of Johannisberger --- naarkeuze --- aan. Maar even goed gaat hij elke ochtenden elke middag op zijn klompen de dertig of vijf endertig liter melken of zien melken, die uit de uiers vanelk van zijn koeien vloeien.

Als men een burger vraagt, of hij monarchist is ofrepublikein, spert hij zijn ogen open van verbazing,als iemand, die zulk een vraag voor het eerst van zijnleven hoort; hij weet niet dadelijk, wat te antwoorden,omdat hij nog nooit over dat onderwerp heeft nagedacht.

De waarheid is, dat hij in de grond conservatief isen republikein, omdat Holland in zijn bestuur en binnen-landse politiek nooit anders dan een echte republiek isgeweest. En elke Hollander is in volkomen harmoniemet Holland zelf. Zelfs onder de arbeidersklasse slaagtde moderne socialistische beweging, die uit Frankrijken Duitsland is overgewaaid en, naar men mij vertelt,in Holland op bekwame wijze door de Heer DomelaNieuwenhuis wordt geleid, er niet in, de politieke hart-stochten op te wekken. Louise Michel is op haar jongsterevolutionnaire reis door Nederland van meeting totmeeting door het publiek met de grootste onverschillig ,

heid ontvangen. Maar als economisch systeem geloofik, dat het socialisme nergens zo snel als hier algemeenzal worden begrepen. Welk beter voorbeeld van socia-lisme in de practijk zou men ook kunnen vinden dande Hollandse Waterstaat?

225

In geen ander land ook is het verenigingsleven zoontwikkeld. Alle Hollandse arbeiders zijn georganiseerd,maar hun verenigingen hebben technische doeleindenof dienen de onderlinge bijstand; een politiek program-ma kennen zij niet. Alle conflicten, die tot nu toe zijnuitgebroken, zijn spoedig in der minne opgelost.

De adel, de oude militaire kaste, heeft geen enkeloverwicht, geen enkele invloed op de openbare meningof de geest van het land. Hij bestaat uit een geringaantal families, door het traditionele prestige der Oran-jes bijeengehouden, en vergenoegt zich er mee, niet vanzich te hebben laten spreken, sinds op zijn vrijgezellen

-kamer van de Rue Auber te Parijs de ongelukkigekroonprins gestorven is, de sympathieke „Prince Ci-tron", die aan de boulevard, waaraan hij ten gronde isgegaan, de voorkeur gegeven had boven de troon vanzijn vaderen.

Toen de kroonprins nog leefde, kwam men somsenige jonge edelen, zijn kameraden, bij nacht en ontijin de Haagse straten tegen, die zij niet zelden met hunvermaak in rep en roer brachten.

De overlevende erfgenaam, Prins Alexander, eensoort Hamlet, ziekelijk en melancholiek, had een afkeervan vrouwen, van luidruchtig jolijt en mondaine relaties.Hij leefde teruggetrokken temidden van zijn boeken entijdschriften, uitgestrekt in een fauteuil, een plaid omde benen, opgesloten in zijn kamer in gezelschap vanzijn papegaaien en kakatoes. Maar toen de kroonprinsgestorven was en de koning, na zijn huwelijk metKoningin Emma, zich definitief in de huiselijke intimiteithad teruggetrokken, verloren de jonge edelen, bij gebrekaan een middelpunt voor hun heraldieke connecties,elkander uit het oog en verdwenen bijna geheel uit degezichtskring van de burgerij.

Een karakteristiek symptoom van het gevoel voorsociale gelijkheid kan men vinden in de houding van het

226

„lagere” volk in bijeenkomsten, waar het met deoverige, gewoonlijk „hoger" genoemde standen samen

-komt.Op een dag was ik juist in het tentoonstellingsgebouw

te Amsterdam, toen de Koning, de, Koningin en enigeleden van de hofhouding er een bezoek brachten ingezelschap van de burgemeester, de Hollandse tentoon

-stellingscommissaris en enige buitenlandse vertegen-woordigers. Over de gehele lengte van de grote midden

-hall stonden ronde sofa's met slappe veren, maar bekleedmet prachtig Utrechts fluweel, en beschut, als ondereen parasol, door het lover van fraaie tropische plantenin hoge vazen van oud-Japans brons. En op die sofa'szaten werklieden van buiten de stad, Amsterdamsefabrieksarbeiders en zeelui aan de wal — allen op zijnZondags uitgedost, zwarte jas, zwart zijden halsdoek,hoge hoed en gouden oorringen — ongegeneerd metvrouw en kroost hun brood te eten. Wie het wat beterdoen konden, zag men sandwiches en flesjes bier rond-geven, armere mensen verdeelden eenvoudige boter

-hammen en hadden een fles drinkwater meegebracht.Al dat volk, dat zich de beste plaatsen had toegeëigend,was totaal onverschillig voor de deftige personages, dievoorbij schreden. Noch de rijzige Belgische en Duitseofficieren in groot tenue, met hun krijgshaftig over detapijten rinkelende sabels, noch de charmante Engelseen Amerikaanse misses in de verrukkelijke toiletjes,waarmee zij van een reisje langs de Rijn waren gearri-veerd, noch de eerbiedwaardige vertegenwoordigers vanhet zeergeleerde Germanië, met hun gouden brillen, hunrode aardappelneuzen, haren tot op de schouders engroen-bezwete boordjes; noch de hofdignitarissen, nochde Koningin, in het wit gekleed, een beetje boulotte,lachend en beminlijk; noch de Souverein, rijzige, krach

-tige, martiale gestalte, die het gewicht van zijn zeventigjaren niet scheen te voelen en automatisch naar rechtsen links de hoed afnam, — niemand kon de benijdens-

227

waardige rust verstoren van de gelukkige lieden, diedaar op de sofa's der internationale gastvrijheid vanhun rustdag en hun twee kwartjes entrée genoten.

De brave mannen, gezond en dik, breed-uit gezeten,de koppen op, de benen wijd van elkaar, zaten on-verstoorbaar te kijken en te kauwen met volle mond.Een jong Fries paartje, twintig jaar, zat ter plaatse teminnekozen; de handen ineengestrengeld, alles om zichheen vergeten, zaten zij daar onbeweeglijk, wegsmeltendin tederheid elkaar in de ogen te kijken. Corpulente,goedmoedige huismoeders, de handen over de maaggekruist, zaten zalig te herkauwen. Oude opoes zatenhaar kleinkinderen te aaien, lieten ze alles kijken, dedenhun laarsjes uit, trokken hun louses recht, deden hunlaarsjes weer aan en haalden boterhammetjes met botervoor ze uit een pakje.

En dat alles geschiedde zonder de minste bedoelingte kort te schieten in de eerbied of de hoogachting, dieanderen toe zou komen. Neen, het sproot alleen voortuit de naieve, ja zelfs beminlijke overtuiging, dat h u ntwee kwartjes even goed waren als die van ieder ander,en dat Z. M. de Koning het zelfs als een beledigingzou beschouwen, als zij, alleen omdat ze hem zagen,van een lekkere sofa zouden weglopen, die daar tochvoor hen was neergezet en waarop zij zich echt behage-lijk voelden.

's Avonds heb ik diezelfde lieden, of andere vanhetzelfde slag, teruggevonden in de wandelgangen vanhet Eden-Théátre, in de cafés-concert of aan tafel inde tuin van Krasnapolsky. En overal waren ze evenonverschillig voor alle anderen en even zelfgenoegzaarn,alsof zij zich volkomen t h u i s voelden, zoals wij datnoemen. Want voor ons zijn rijke schouwburgen enweelderige koffiehuizen uitsluitend a n d e r m a n shuizen.

Stop zoveel geld als U maar wilt in de zak van een

228

boer uit de Minho en zet hem dan ergens in Lissabon,met de verplichting het daar uit te geven. Gelooft Usoms, dat hij het zelfs dan zal wagen een fauteuil tebespreken om de opera te horen, of het Hotel Bragan-ga binnen te stappen om een fijn diner aan de tabled'hôte te bestellen?

Maar in het café Bignon in Amsterdam, waar hettarief twee maal zo hoog is als in het Café Anglaisof het Maison Dorée in Parijs, komt een Noord-Hol-landse koeherder of paardenfokker ongegeneerd binnenstappen met fluwelen broek, muts op, zweep onder deene en vrouw onder de andere arm, neemt doodgemoe~dereerd plaats temidden van de ambassadeurs, die ermisschien ook zitten te dineren, slaat even ijskoud metzijn karwats op de tafel als zijn Portugese collega opde rug van een muilezel, roept een kellner en laat eendiner aanrukken, even copieus als dat van de gevol-machtigde ministers der grote mogendheden.

Een voorbeeld — één enkel maar — van de nationalehalsstarrigheid. Op een avond, juist tegen de tijd, datde schouwburgen aangaan, liep een omnibus van delijn Dam-Parkschouwburg vol met passagiers. De herenmet hun toneelkijkers, de dames in haar warme mantels,zaten te wachten op het vertrek, toen de conducteur deheren passagiers aan het portier kwam verwittigen, datde Maatschappij besloten had het tarief 's avonds mettien cent te verhogen. Een passagier nam het woordnamens het publiek en vroeg, hoe en wanneer de onder-neming die nieuwe bepaling had bekend gemaakt. Deconducteur antwoordde, dat de onderneming nog geenkennisgeving had laten publiceren, maar dat hij daaromjuist de heren passagiers van te voren kwam waar

-schuwen, dan kon iedereen uitstappen, die het nieuwetarief niet wilde betalen. Maar de woordvoerder vanhet publiek repliceerde, dat, aangezien het besluit vande Maatschappij nog niet officiëel was gepubliceerd, het

229

publiek het recht had te blijven zitten en tegen hetgeldende tarief te worden vervoerd. Waarop de con-ducteur antwoordde, dat hij, als de zaak dan zo stond,niet wegreed. Waarop het publiek volhield, dat hetniet van zins was uit te stappen.

En zonder dat een van beide partijen er verder eenwoord aan verspilde, bleef de omnibus op de Dam staanmet de passagiers erin, het portiertje open, en de con-ducteur in afwachting. Toen het tien uur had geslagen,spande de conducteur de paarden uit en ging naar huis.En om half elf stapten de passagiers uit de bus engingen naar bed.

Niemand was naar de schouwburg geweest, maarniemand had zich ook van zijn stuk laten brengen. Depassagiers had het een avond in de schouwburg gekost,maar de omnibus-onderneming, die er haar winst bij hadingeschoten, had zo door schade en schande geleerd,zich correct jegens de Amsterdammers te gedragen.

Maar als het om grote dingen gaat, offert de Hol-lander even standvastig en eenvoudig zijn leven, alshij die avond zijn toneelvoorstelling geofferd heeft.Dan wordt zijn koppigheid tot heldenmoed. Om voor-beelden van die koelbloedige dapperheid te vinden,behoeft men niet terug te gaan tot de gedenkwaardigeoorlogen uit de XVIe en XVIIe eeuw. Ook in onzedagen bezit het Hollandse volk nog dezelfde eigen-schappen, omdat de Hollandse dapperheid zich elke dagkan tonen in de permanente leerschool van de worstelingtegen de zee.

Conservatief is de Hollander ook; hij is gehecht aanzijn tradities, gewoonten en beginselen. En -dit conser-vatisme is de basis van zijn nationale saamhorigheid,de grondslag van zijn oorspronkelijkheid als volk.

Als men 's Zondagsmiddags in Amsterdam of Rotter-dam in Vondelpark of Diergaarde wandelt, komt mendaar bejaarde burgerheertjes tegen, die nog altijd hun

230

dassen, vesten en geklede jassen van 1830 of '40dragen, groen lakense jassen met fluwelen kragen totin hun nek.

Tal van rijke bankiers gaan altijd in het zwart, enlaten bakkebaardjes staan, maar geen snor, en als zijmet hun gezin naar buiten gaan, sturen zij een knechtvooruit om buiten de stad met een strohoed op ze tewachten: binnen een zeker rayon in de omgeving vande Beurs, willen zij niet gezien worden zonder hogehoed.

Maar er zijn ook anderen, even rijk en achtenswaard,die luchtige, modieuze kleren dragen, Schots geruite ofmosterdkeurige colbert-costuums, een snor laten groeienen met bolhoed en rode das ter beurze gaan.

Voor geen geld ter wereld nu zou de burger-met-de-snor zich in het zwart steken en de hoge zijden kachel-pijp van de burger-met-de-bakkebaardjes opzetten; voorgeen geld ter wereld zou de burger met-de-bakke-baardjes een das om zijn hals willen strikken als dievan de burger-met-de-snor.

Enige van die heren hebben mij dit verschijnsel ver-klaard. Kleding, baardgroei, haardracht, de manier,waarop iemand zijn stok vasthoudt of zijn parapluonder de arm draagt, dat alles heeft een speciale bete-kenis voor de uitdrukking van ieders individuele geaard-heid. En zijn individualiteit verdoezelen uit angst voorwat „men" er wel van zeggen zal, een duimbreed af-wijken van zijn eerlijk beleden denkbeelden, overtuigin-gen en principes — zelfs wanneer deze zwakheid slechtsop de onbeduidendste wijze, in de strik van een das ofde kleur van een handschoen, tot uiting komt --- dezeweifelende - oprechtheid, deze vage aanduiding vanwankelmoedigheid wordt onder Hollanders als een on-eer en een schande beschouwd.

Zo komt het, dat er in Holland meer halsstarrigeconservatieven gevonden worden dan waar ter wereldook. Nu is de man-des-behouds in het sociale organisme

231

juist de krachtigste, taaiste spier. En wie een vaste, on-wrikbare overtuiging bezit, wordt door hen, die er in hetgeheel geen deelachtig zijn, voor „stijfkop" gescholden.

In gewoonten en gebruiken vindt men in Hollanddezelfde vasthoudendheid als in de kleding.

In Nijmegen luidt de grote klok nog elke avond, zoalsin de negende eeuw, ten teken, dat licht en vuur moetenworden gedoofd. Dit afgemeten, langzaam gebeiernoemen de Nijmegenaars „het gebed van Karel deGrote". Enige jaren geleden liet een jonge, vooruit-strevende burgemeester op zijn eigen houtje dit ouder

-wetsigheidje afschaffen. Maar toen de ingezetenen ophet gebruikelijk uur het klokgelui niet hoorden, kwamenzij in opschudding: deuren en vensters vlogen open,dodelijk verontrust rende de bevolking de straat op, ende burgervader zag zich gedwongen zijn bevel te her-roepen. En de klok van de stadstoren beiert nog steeds,als bijna duizend jaar geleden, het „gebed van Karelde Grote" in de stille nacht.

Op 3 October, de verjaardag van Leidens ontzet,wordt in bijna alle Hollandse steden ieder, die maar wil,door de burgerij op een soort groentesoep, de zoge-naamde „hutspot" getracteerd: dezelfde, die een Leidsjongetje in een ketel uit het Spaanse kamp meebrachtals bewijs, dat het beleg was opgebroken.

Wanneer in Haarlem een kind geboren wordt, bestaater nog hier en daar de gewoonte een kanten rozet aande deur van het huis van de moeder te hangen, roze,als het een jongetje, en roze met wit, als het een meisjegeldt. En het is nog niet lang geleden, dat dit gratieuzesymbool het huis volkomen onschendbaar maakte,zelfs voor recht en wet. Burgemeester noch rechtermochten onder welk voorwendsel ook aan die gewijdedeur komen kloppen. Noch een vervallen wissel, nocheen onbetaalde rekening, noch welke andere schuld ook,gaven de crediteur het recht gedurende acht dagen derust te verstoren van de vrouw, die Holland een nieuwe

232

burger geschonken had. Deze privileges zijn uit de wetverdwenen, maar in de practijk worden zij nog algemeengehandhaafd.

In de bloeitijd van de Leidse leerlooierij, die nu doorde Engelse concurrentie in verval is geraakt, werden deinwoners elke dag door klokgelui naar de huidenmarktgeroepen. Die markt bestaat niet meer, maar het oudeklokgelui blijft nog even goed de stad om vier uurs ochtends wakker roepen.

Onder de Graven van Holland was er één dag perjaar, waarop de Haarlemmers vrije jacht op de domeinenvan de heer was toegestaan. Deze dag wordt nog altijdgevierd, en de inwoners van Haarlem tracteren zichdan ter herinnering aan dat feit royaal op gebradenkonijn met dorperwtjes.

De trots en hooghartigheid van de rijk gewordenstanden in de Hollandse koopsteden is spreekwoordelijkgeworden, zoals die der bank-aristocratie in de Ver

-enigde Staten. En toch is nergens ter wereld het dage-lijks leven der rijkaards zo eenvoudig en bescheiden alshier.

Nooit heb ik een Amsterdamse dame op straat inzijde gekleed ontmoet. Al het huishoudelijk werk wordtdoor vrouwen gedaan. Livrei ziet men niet, en knechtsin zwarte jas en witte das zijn knechts van het publiek— kellners in hotels, restaurants, café's of sociëteiten —en zelden huisknechts in een particulier huis.

In de trams, die het zeer druk hebben -- Amsterdambezit de beste tramdienst van Europa --- treedt hetgevoel voor de gelijkheid der standen duidelijk aan dedag. Iedere passagier, die instapt, groet de conducteur,groet de koetsier, presenteert hun een sigaar en maakteen praatje.

Aan de hoeken van de straten vindt men tolken engidsen, die gewoonlijk een gulden per uur verdienen,maar een pakjesdrager is bijna niet te krijgen. Iedereen

233

neemt zelf zijn inkopen onder de arm mee naar huis.Toen ik een keer in de Kalverstraat een houten kist

had laten maken van een meter in het vierkant om ereen schilderij in te pakken, kon ik geen kruier vindenom die voor mij naar huis te brengen. En daar ik haasthad en er in de Kalverstraat geen standplaats van huur-rijtuigen is, transporteerde ik mijn kist maar zelf aaneen touw over de schouder. Met deze vracht op de rughad ik niet meer bekijks dan wanneer ik alleen mijnparasol had gedragen.

De volkomen onverschilligheid voor uiterlijke praalen vertoon behoort tot het wezen van de Hollandsesamenleving.

Toen in 1609 de Spaanse gezanten op een afgespro-ken punt in de omgeving van Den Haag aankwamenom het befaamde Bestand te tekenen, zagen zij uit eenschuit enige pover geklede mannen komen, die in eenkring op het gras gingen zitten, brood, ham, kaas enbier te voorschijn haalden uit een zak, en op de grondhun ontbijt verorberden. Dat waren de Gedeputeerdenvan de Staten van Holland. En zij kwamen met deSpanjaarden de trotse vrede sluiten, die voor het geheleSchiereiland dat diep verval betekenen zou, waaruit hetzich, na bijna drie eeuwen, nog niet heeft kunnen op-richten.

In het Haagse Museum wordt de nederige kledijbewaard, die Willem de Zwijger op het toppunt vanzijn grootheid en glorie placht te dragen, en die hij aanhad, toen hij werd vermoord: een hemd van gewoonstevig Hollands linnen, met twee kogelgaten erin, eengrof lakense broek, een wambuis van buffelshuid eneen breedgerande vilthoed.

De huizen van Admiraal de Ruyter en van de pen-sionaris Johan de Witt bestaan nog en zijn van eenveelzeggende bescheidenheid.

De Ruyter placht zelf zijn kamer aan te vegen enJohan de Witt had slechts één knecht in dienst.

234

De vrouw van Rembrandt, de schone Saskia vanUlenborch, werd door de bevoegde autoriteiten aan-gemaand de achtenswaardige Amsterdammers nietlanger met haar overdaad van sieraden te kwetsen.Rembrandt zelf, in de tijd van zijn grootste voorspoed,toen hij het huis bewoonde, dat tegenwoordig de num-mers 2 en 3 in de Joden Breestraat draagt, leefde evensober, als had hij nooit zijn ouderlijke molen verlaten,en zelf vertelt hij, dat hij aan het ontbijt nooit ietsanders dan een zoute haring, wat kaas en een stuk broodgenuttigd heeft. En toch had hij een der prachtigstekunstverzamelingen bijeen gebracht, die ooit in particu-lier bezit waren geweest.

Deze traditionele eenvoud van zeden vindt men inHolland, zoals ik gezegd heb, ook tegenwoordig nog.

Zelfs aan het Hof is de praal onbekend, die men inandere landen voor het prestige van het koningschapnoodzakelijk acht.

De beide prinsen, zoons van de tegenwoordige Sou-verein, hebben aan de Leidse Universiteit gestudeerd,waar zij college hebben gelopen en examens gedaanals alle andere studenten. Prins Alexander, die onlangsoverleden is, was lid van de studentensociëteit, waar hijelke avond kwam roken en bier drinken, en in de bestekameraadschap zijn medestudenten op diners uitnodigdeof zelf door hen werd geïnviteerd.

De Koningin wandelt rustig in de Haagse lanen, enals Zij vermoeid is, gaat Zij op de eerste de beste bankzitten, naast een of andere willekeurige vrouw, waarmeeZij een praatje maakt als onder gelijken.

Deze algemene eenvoud werkt zelfs aanstekelijk opvreemde reizigers. Een rijke clubman uit Londen ofParijs, die in Den Haag hetzelfde leven zou willen leidenals op de Boulevard of in Pall Mall, zou nog hetzelfdeschandaal veroorzaken en zich dezelfde minachting opde hals halen, waarmee vroeger de precieuze, verwijfde

235

Graaf van Leicester ontvangen is.De keizerin van Oostenrijk, wier élégance zelfs Parijs

versteld doet staan, leeft in Amsterdam, gedurende detijd, die zij daar elk jaar doorbrengt, als een wille

-keurige, onbekende dame uit de burgerstand.Toen de Koningin van Zweden twee jaar achtereen

een paar maanden te Amsterdam vertoefde om deberoemde geneesheer Dr. Metzger te consulteren, hieldzij er zelfs geen rijtuig op na en ging elke ochtend metde tram inkopen doen of bezoeken afleggen.

Er bestaat, dat is zeker, een soort burgerlijke etiquette,Zo zou bijvoorbeeld een groot Amsterdams koopmanniet gaarne ergens anders wonen dan op de Heren-gracht. Deze gracht is de Faubourg Saint-Germain vanhet handels~patriciaat. Wie daar woont zou liever zijnintrek in een hotel nemen dan naar een andere buurtverhuizen. De dames van de Herengracht zouden haarzelfrespect te kort menen te doen, als zij vóór twee uur's middags de deur uit gingen, als zij persoonlijk bood-schappen deden, ja zelfs, als zij haar dienstboden daar-mee belastten. Een heel leger tussenpersonen heeft deopdracht, geregeld alle leveranties bij de dames aanhuis te bezorgen.

Maar deze dingen zijn meer een gevolg van sleurdan een vertoon van trots. Het is de tyrannie der ge-woonte, basis van het ganse Hollandse leven, dank zijwelke ieder gezin een bolwerk is, waarin alle traditiesworden bewaard en verdedigd. Nieuwigheden dringener niet gemakkelijk binnen, maar gaan dan ook nooitmeer verloren.

Dikwijls ziet men in de nieuwe wijken van Amsterdamhet heien van de palen, waarop alle gebouwen van destad rusten. Een werkman zit schrijlings op het uiteindevan een der lange masten, die tot steun van de funda-menten moeten dienen, en slaat met een hamer eenspijker met grote, platte kop in het hout. Naast diespijker slaat hij een tweede, en dan nog een --- dicht op

236

elkaar, de ene kop op de andere --- enzovoorts, tot degehele oppervlakte met een compact ijzeren harnaszonder één naadje is bedekt. Die zo geblindeerde balkdient dan als heipaal. Welnu, nieuwigheden en her-vormingen kunnen op Holland alléén vat krijgen alsdie ijzeren schubben op een heipaal: langzaam, geduldig,systematisch, door contiguïteit, door nevenschikking —en met hamerslagen!

Om zich een oordeel te kunnen vormen over hetkarakter van een volk, is het nuttig — en voor eenvreemdeling zelfs bijna onmisbaar -- de satirieke letter-kunde van dat volk zelf te raadplegen. De zelfcritiek,welke een gegeven maatschappij uitoefent, is gewoonlijkhaar meest gelijkend portret, een zelfportret, dat zij,voor de spiegel gezeten, als een karikatuur getekendheeft. De grote Hollandse humoristische schrijver heetDouwes Dekker, meer bekend onder zijn karakteristiekpseudoniem „Multatuli ". Het is een der meest verras~sende auteurs, die ik ken, en van een zeer bizondereoriginaliteit. Een zijner beroemdste boeken gaat overhet bestuur van Java en heet „Max Havelaar". Voor-gesteld als de avonturen van zijn held „Max Havelaar"schildert het de ambtelijke loopbaan van de schrijverzelf, controleur in een der regentschappen van deJavaanse archipel. Maar het is tevens een beeld van hetEuropese en inlandse leven in Nederlands-Indië. Het isbovendien een geducht pamflet tegen het Hollandsebestuur en de Hollandse koloniale politiek. Tenslotteis het — dan het een, dan het ander, en alles bijeen —een opstel over publiekrechtelijke vraagstukken, eenofficiëel verslag, een klucht, een dies irae, een idylle,een revolutie, een roman en een kunstwerk.

De schrijver veronderstelt, dat de geschiedenis van„Max Havelaar", vervat in de papieren van een onderde naam „Sjaalman" bekend individu, in handen geko-men is van een Amsterdamse makelaar in koffie, deel-

237

genoot van de firma Last & Co., Lauriergracht no. 37.Met het verhaal van dit personage, dat de psychologievan het type van de Amsterdamse bourgeois vertegen-woordigt, begint het boek.

Dan komt het manuscript van „Sjaalman", telkensonderbroken door de aantekeningen, commentaren enweerleggingen van de bewoner van de Lauriergracht.

Verderop spreekt „Havelaar" zelf. Tenslotte — instrijd met alle logica der tot daar toe aangenomen fictie~ neemt de schrijver Multatuli rechtstreeks het woord.Dit is, in het kort samengevat, de algemene opzet— onregelmatig, verward en wild --- van Douwes Dek-kers boek. De bladzijden, waarin de koopman der firmaLast & Co. over zich zelf, zijn principes, opvattingen enideeën spreekt, zijn van een scherp-doordringendehumor, van een rauwheid, die aan Carlyle, Heine enJules Valès op hun ergst herinnert.

Elke zin is een snorrende pijl, die door de lucht flit-send zijn doel treft en doorboort. Douwes Dekkers felbijtende ironie heeft voor de criticus dit grote belang,dat zij ons de keerzijde der Hollandse beschaving laatzien. Zij bereikt dit door een delicate literaire operatie:

zij tornt de huid van de bourgeois los en draait diebinnenste-buiten op de punt van een speld. Wat tengrondslag ligt aan de opvattingen van Last & Co. overde liefde, de poëzie, de roman, de toneelliteratuur, al-truïsme, arbeid, rijkdom en armoede, dat is de algeheleafwezigheid van sentimentaliteit en literaire pedanterie;een ingekankerde haat tegen alle kunstgrepen van fanta-sie en rhetoriek; een blinde verering voor de eenvoudige,platvloerse, definitieve practische waarheid; de ijzerenberoepslogica, het rekensommetje van koop, verkoopen winst, streng toegepast op alle verschijnselen derwereld; dat is tenslotte het zelfbewustzijn, de zelfge-noegzaamheid en de hoogmoed van een klasse, die metde kracht van een onneembaar bolwerk standhouden.

Neem het ideale, volmaakte type van een model-

238

koopman met al zijn huiselijke en professionele deugden,beschouw het door de gevoelige, delicate, nerveuze ogenvan een zo fijn kunstenaar als Douwes Dekker, en gekrijgt Last & Co.

` /ie beseft nu niet het verschil tussen de' Portugeseen de Hollandse bourgeoisie? Men neme onze vader-landse koopman, men veronderstelle, dat hij onderwor-pen wordt aan de inwerking der zelfde reagentia als hettype van de Hollandse koopman in Multatuli's boeken men onderzoeke het residu. De „snob", die eenwinkel heeft op het Chiado of in de Rua do Ouro inLissabon, of die bankier is in de Rua dos Capelistas,handelaar in de Rua das Flores of de Rua dos Inglesesin Oporto, zou, wanneer hij zich ermee belastte eenroman uit te geven en te annoteren, beginnen net zich-zelf als romanschrijver aan te dienen. Ofwel hij zouover zijn reizen zwijgen, of hij zou erover spreken omde Boulevard, Hyde-Park en de buitenlandse residen-ties te kunnen vermelden. Hij zou het als een schandebeschouwen te laten denken, dat hij door zijn eigenvrouw gemaakte flanelletjes droeg. Wat de schonekunsten, de wetenschap, de poëzie en de liefde betreft,zou hij geheel van dezelfde mening zijn als de Ministervan Marine en de literatuur van zijn partij. Zijn bewe-ringen zou hij staven met citaten uit geliefde auteurs.Tenslotte zou hij, wat de armoede aangaat, de liefdadig-heid aanprijzen, de verheven naam van Zijne Majesteitnaast die van Victor Hugo vermelden en zich zelf in degunst der koninklijke milddadigheid aanbevelen dooreen delicate toespeling op zijn eigen philanthropischewerkzaamheid.

Niet elke Portugese handelsman zou het zo aanleggen,dat spreekt vanzelf. Maar aan dit algemene type zoudende opvattingen van de Portugese „snob" beantwoorden,zoals de Hollandse „snob" tot model heeft gediendvoor het personage, dat Multatuli in zijn „Max Have-laar" getekend heeft.

239

Ik noem hem „snob" omdat ik geen ander woordbedenken kan, om de ordelievende conservatieven aante duiden, die in elke gevestigde, traditionele cultuur dewet van de traagheid vertegenwoordigen, die overal terwereld door de grote massa der banale, zelfgenoegzamelieden gehandhaafd wordt.

Een laatste trekje:Voltaire, die het befaamde vers geschreven heeft:

„Hollande: canaux, canards, canailles.",

zei toch, toen hij over Amsterdam sprak: „Onder devijfhonderdduizend inwoners is geen enkele leegloper,geen enkele behoeftige, fat of lomperd."

En toen Filinto Elisio 1 ) in Leiden de Ode had ge-dicht, die begint:

„Een eindeloze maand moet ik nog duldende kopp'ge tronies van die boerenpummels...

voegde hij er in een noot aan toe: „Ik hoop dat diebrave Hollanders mij deze aaneenschakeling van onzinvergeven zullen: toen ik dit schreef, had ik zo het landover mijn eenzaamheid, en dat ik geen Hollands konspreken, dat ik mijn hart op die zotte manier maar eenslucht gegeven heb door op papier als een gek er op loste slaan."

Want het is gemakkelijk genoeg de Hollanders vantalloze gebreken en belachelijkheden te beschuldigen.Maar het is moeilijk, wanneer men een poosje in hunmidden heeft geleefd, niet de aangename drang te ge-voelen hun recht te doen wedervaren en vergiffenis tevragen.

1 ) „Filinto Elísio" is het poëtisch pseudoniem van de Portu-gese dichter Francisco Manuel do Nascimento (1734-1819).

240

VI

DE KUNST

Zoals in eeuwen van onvruchtbare stilstand, wanneereen volk geen roeping meer volgt, zijn kunst in ontbin-ding verkeert, zo stijgt zij tot de hoogste graad vanontwikkeling, die de artistieke aanleg van dat volkveroorlooft, op het ogenblik, dat dit het hoogtepuntvan zijn bestemming bereikt: als het de mensheid nieuwewegen wijst.

241

Zo gaat het in Holland, wanneer dit kleine landje,de overige wereld twee eeuwen vooruit, de fundamentender moderne beschaving legt door de systematischegrondlegging van alle vrijheden — vrijheid van gewe-ten, vrijheid van handel, vrijheid van industrie. En dat,terwijl heel een zedelijke wereld rondom ten ondergangneigde: in Frankrijk werd reeds de bodem bereid voorde herroeping van het Edict van Nantes; in Engelandwerd Thomas Morus onthoofd en volgde het bloed-dorstig despotisme van Cromwell op de vermolmdetyrannie van Karel I; Italië kerkerde Galilei en ver

-brandde Vanini; in Portugal en Spanje verhieven deKatholieke koningen, geholpen door de kloosterorden,plundering en brandstapel tot staatsinstellingen.

Maar in Holland, waar vrede heerste, waar de natio-nale bestemming was bereikt, ademde alles roem, geluken blijheid. Dat nederige, flegmatieke volkje, arbeid-zaam, zuinig, bescheiden en vindingrijk, uitgedaagddoor de machtigste en aanmatigendste volkeren derwereld, had geheel Spanje, Engeland en Frankrijk wetente verslaan. De oorlog, die zijn vijanden had geruïneerd,had Holland door zijn handel rijk gemaakt. Terwijl hetter zee streed, bouwde het te land. Het had dijken op-geworpen, kanalen gegraven, moerassen drooggelegd,steden gesaneerd, bruggen gebouwd, scheepswerven ge-opend, scholen opgericht en kerken, stadhuizen, gestich-ten voor ouden van dagen en invaliden, weeshuizen,zetels van commerciële, letterkundige en wetenschappe-lijke instellingen, van arbeidersverenigingen, kunste~naarsbroederschappen en schuttersgilden neergezet.

Het vuur in de huiselijke aard was weer aangestoken,en de Hollandse huizen waren nu nog intiemer, noggezelliger dan tevoren; de Hollandse tuinen haddenzich met bloemen getooid en de Hollandse weiden warenmet koeien en schapen bedekt.

Alle vijandelijke wapenen, waarmede de natuur deHollanders trachtte te onderdrukken, hadden zij in

242

evenzovele bronnen van beschaving, rijkdom en wel-vaart weten te verkeren. Van de drassige bodem hadden

zij practische verkeerswegen gemaakt, die het geheleland als een schaakbord verdeelden. Rottende moeras

-grond en infecte modder hadden zij tot meststof voorhun groene velden omgevormd, basis van hun verbazing

-wekkend eenvoudige, productieve landbouweconomie:de weide mest het vee, het vee bernest de weide. Metals resultaat van deze wederzijdse dienst: de kaas, diegoud opbrengt.

Van de wind der boomloze vlakten had de Hollanderdat werktuig gemaakt, dat zijn weerga ter wereld nietheeft: de Hollandse molen, die onderdanige, bescheiden,ijverige dienaar, die in dienst van ieder huis alles doet,wat men hem maar op wil dragen: bevloeien en droogleggen, distilleren en malen, zeven en persen, drukkenen zagen, splijten en pompen; die fonteinen laat spuiten,watervallen werken, die het deeg kneedt en het waternaar de bovenverdiepingen pompt, die altijd maar zingt,nooit tegensputtert en die leeft van de lucht.

De geduchte zee had de Hollander in een gedweehuisdier veranderd, de trouwe knecht, het lastdier vande groothandel, de melkkoe, die haring geeft, en debode op Indië, die elke week op de Amsterdamse enRotterdamse kantoren de millioenen komt storten, doorde handel in de Amerikaanse en Aziatische factorijen enbezittingen opgebracht.

Dit zo plotseling rijk geworden volk is tegelijkertijdeen ontwikkeld volk. Aan het eind van de zestiendeeeuw schreef de reiziger Guicciardini, dat bijna ieder-een, zelfs op het platteland, kon lezen en schrijven enin het algemeen enig begrip van grammatica bezat.Letterlievende verenigingen, die welsprekendheid entoneelkunst beoefenden, waren talrijk. De boekdruk

-kunst werd in de Nederlanden al sedert de tweede helftvan de vijftiende eeuw door naar Leiden uitgeweken

243

Vlaamse drukkers naarstig bedreven. Maar eerst in hetbegin van de zeventiende eeuw geeft de oudste, in Am-sterdam gevestigde, Elzevier, een geweldige impuls aande verbreiding van de litteratuur, door de grote Latijnseschrijvers in goedkope uitgaven te publiceren. Ten slotteverschijnen in Holland, voor het eerst in Europa, cou-ranten al in het begin van de zeventiende eeuw.Geen land bouwt zoveel schepen en publiceert zoveelboeken. Het vrije Holland is in Europa de voornaamstestapelplaats voor goederen en denkbeelden. Amsterdam,dat bij het begin van de Onafhankelijkheidskrijg slechts70.000 inwoners telde, heeft er 300.000 in 1618. Op elkuur van dag en nacht vertoont het de drukte en leven

-digheid van een grote marktstad als Frankfort.Het platteland is al even welvarend. Nergens anders

is de landbouwer zo rijk. Eén enkel dorp bezit 40.000koeien. Een boer biedt Prins Maurits zijn dochter tenhuwelijk en geeft haar een jaargeld van 100.000 gulden.Duizend schepen varen op de Oostzee; achthonderdhouden zich met de haringvangst bezig. Grote Hollandsecompagnieën hebben het monopolie van de handel opIndië, China en Japan. Het geld is zo overvloedig, datin 1642 de koningin van Engeland in eigen persoon naarHolland komt om de kroonjuwelen te verpanden.

En met dit al wordt de wetenschap zo hoog bovenalles geëerd en onderscheiden, dat Justus Scaliger inLeiden als een overwinnaar onder triumfbogen ont-vangen wordt. Toen Saumaise, na de dood van zijnvader, de Leidse Universiteit verlaten moest om naarFrankrijk terug te keren, werd hij op een Hollandsoorlogsschip daarheen gebracht en de gehele Hollandsevloot deed hem tot Dieppe uitgeleide. In de burgerstandkennen bijna alle jongens en meisjes Latijn en Frans.De Leidse Universiteit telt twee duizend studenten ende knaptste hoogleraren ter wereld. Dordrecht wordttot een soort Vaticaan van het Protestantisme. En naastde wiskundigen, theologen, rechtsgeleerden en wijsgeren

244

uit de Leidse school, vindt men een krachtige opbloeider letterkunde: Hooft, Van Meteren en Bor in deVaderlandse Geschiedenis, Vondel en Jacob Cats in depoëzie, Spinoza in de wijsbegeerte, Linschoten en Mer-cator in de geographische wetenschappen.

Maar ondanks deze krachtige culturele ontwikkeling,ondanks de fabelachtige rijkdom en onvergelijkelijkewelvaart, blijven de levensgewoonten van het Hollandsevolk doodeenvoudig en kerngezond.

Dit is het historisch moment, waarop de Hollandseschilderkunst zich geheel los maakt van de Florentijnse,Venetiaanse en Vlaamse tradities en de gouden tijd vanhaar machtige oorspronkelijkheid tegemoet gaat.

De bodemgesteldheid en de daarbij passende maat-schappelijke structuur geven de Hollandse kunst eennieuwe philosophie, een nieuwe poëtica, een nieuwe stijl,een nieuwe techniek.

In Florence, Venetië, Rome, Madrid, Sevilla, Brugge,Gent en Antwerpen, zal de kunst symbolisch blijven alsin de Griekse, Byzantijnse en Romeinse oudheid. DeChristelijke revolutie had niet meer gedaan dan in degeest en het werk der kunstenaars de ene mythologiedoor de andere vervangen. In plaats van goden engodinnen, die ideeën voorstelden, begonnen zij heiligen,helden en heldinnen af te beelden, die deugden enhistorische feiten symboliseerden.

Maar in de Hollandse kunst heeft alle symbolismeafgedaan, alle apotheose en allegorie, elk onderwerpontleend aan religie of vorstelijk paleis.

In het Holland der XVIIe eeuw is geen beelden-verering, zijn geen panelen of retabelen in de kerk, geenkloosters, vorsten of prelaten. De kunstenaars, die - inandere landen van Europa slechts werkten op bestellingvan Pausen, koningen en aartshertogen, staan in Zol-land voor de eerste keer van aangezicht tot aangezichten zonder getuigen tegenover het volk.

245

Het volk, dat zo de kunst zijn eigen smaak zal op-leggen, is, zoals wij zagen, het roemrijkste, ontwikkeld~ste en rijkste ter wereld. Het ontbreken van bergen enstenen had het van de architectuur afgeleid en tot deschilderkunst gebracht. De geologische omstandigheden,waaronder het volkskarakter zich ontwikkeld had,hadden de bloem van het enthousiasme, bron van alleheldendicht, in haar groei belemmerd. In de worstelingmet de natuur is enthousiasme slechts nutteloos enschadelijk; vastberadenheid is genoeg. Enthousiasmeschaadt de volharding; nuchtere, gestage ijver wordt erslechts door gestoord. Aan de eentonigheid van zijndoor duinen en dijken afgesloten einders, aan de voch-tigheid van het klimaat, de lange, nevelige winter metzijn hevige regens, aan het zeemansleven met zijn langereizen, had dit volk zijn liefde te danken voor eenteruggetrokken, huiselijk leven, voor een gezellig, vrediggezin, een prettige, geriefelijke woning. Aangezien ergeen hofleven is en er ook geen edelen, militairen ofgeestelijken zijn, in wier handen het geld zich ophooptom weer te worden uitgegeven aan het spel, aan soirées,banketten, gezantschappen, parades, jachtpartijen, no-venen, Te Deum's, pelgrimages, vigiliën voor populaireheiligen, of aan de luxe van kloosters, colleges, kapit-tels en patriarchaten, komt de verworven rijkdom geheelten goede aan woning en gezin. Zo wordt elk Hollandsbinnenhuis tot een klein museum, waarin elk meubel, elkstuk huisraad, zelfs het obscuurste en nederigste, ver-edeld, ja bijna geheiligd wordt door de kunst.

De schoonste vormen en elegantste decoraties van debouwkunst, zuilen, pilaren, cariatiden, medaillons, bas-reliëfs, vinden hier hun toepassing in prachtige, monu-mentale kasten, in elkenhouten bedden met ebbenhoutingelegd, linnenkasten, tafels in Vlaamse stijl, schou-wen, boekenkasten, buffetten en spiegellijsten. Bij eenkastje uit het begin van de XVIle eeuw, dat ik inAmsterdam heb gezien, zijn de deurpanelen met eiken-

246

houten bas-reliëfs versierd, ongeveer 10 centimetergroot, waarop ontelbare figuurtjes tegen een achter-grond van complete bouwwerken en landschappen zijnuitgebeeld: de fijnste Genovese of Florentijnse goud

-smeedkunst, op houtbewerking toegepast.De juwelenkistjes, van smeedijzer of van met parel-

moer of koper ingelegd hout, en waarvan sommige ver-sierd zijn met émail, olieverfschilderingen of geslagenzilveren platen, waarop bouquetten of kindergroepjes,familiewapens of heraldieke dieren, leeuwen of ooie-vaars prijken, kunnen met de fraaiste Vlaamse of Duitsewerkstukken wedijveren.

Stoelen, die niet met tapisserie of mooi Utrechts flu-weel in groene of honigkleurige tinten overtrokken zijn,zijn bekleed met bewerkt Cordovaans leer, kleurloos inhet begin van de XVIIe eeuw, verguld in de tweedehelft daarvan.

Het artistieke slotenmakers- en blikslagerswerk, uitGent, Brugge en Antwerpen afkomstig, bereikt zijnhoogste volmaaktheid in het begin van de Gouden Eeuwen vult de Hollandse intérieurs met de prachtigste voor-werpen: sleutels, sloten, deurgarnituren, beddewarmers,vuurpotten, strijkijzers, tangen, poken en haardijzers,kandelabers, kandelaars en lantarens in Gothische stijl,van uitgesneden of geslagen ijzer, met arabesken enspiralen versierd, koperen kronen in Hollandse Renais

-sance-stijl, decoratieve borden met reliëfs en koperen entinnen sierplaten.

Tapijten begint men in de XVIe eeuw in Delft enMiddelburg te vervaardigen; in de XVIIe bereiken zijeen onovertroffen volmaaktheid.

De schoonste voorwerpen van het Delfts porcelein,dat lange tijd de Franse en Engelse pottebakkerijentot voorbeeld heeft gediend, dateren uit de XVIle eeuw.In de verzamelingen uit deze tijd vindt men de fraaisteveelkleurige vazen in Japanse stijl, tulpenvazen, grotetegeltableaux met figuren, zeegezichten en landschap~

247

pen, statuetten van dieren, rode en blauwe tafelser-viezen, kannen versierd met médaillons en tekeningenvan rustieke toneeltjes; Tantalusbekers, bruiloftskoppen,omgeven door rozen of liefdegodjes; siertegels, thee-kistjes, odeurflesjes, enz.

Ook de Hollandse goudsmeedkunst komt in dezeperiode tot grote bloei en opmerkelijke perfectie. Devrouwen tooien hoofd en hals met karakteristieke, oor

-spronkelijke sieraden. In sommige woningen zijn alleof bijna alle gebruiksvoorwerpen uit zilver of goud ver-vaardigd: lampetkannen en waskommen, tangen, poken,blaasbalgen, grendels, strijkijzers, lampen, kandelaars,snuiters, branders, kwispeldoors enz.

In het aldus welgevulde, schoon versierde huis ont-brak nog slechts één ding: het portret van de eigenaar.De Hollandse schilderkunst begint dan ook met hetportret, en het is juist in de portretschilderkunst, datzij de grondbeginselen neerlegt en tot ontwikkelingbrengt, die de Hollandse school zullen kenmerken.

De techniek van het schildersvak beheersen de Hol-landers reeds. Tot het eind van de XVIe eeuw is de

Hollandse schilderkunst niet van de Vlaamse en Itali-aanse te onderscheiden. Maar zonder zich boven dezebeide te verheffen noch locale kleur te verwerven, lerende Hollanders, door te etsen, nauwkeuriger te tekenen,verdiepen en zuiveren zij hun kennis van het clair-obscur, completeren zij hun kleuren-gamma in de don-kere en lichte tinten, stellen een register van tonenvast, vinden een manier van lineaire expressie, bereidenkortom een palet voor, waarin alle voornaamste elemen-ten der techniek verenigd zijn.

De echt-Hollandse kunstenaar, de zoon van de be-vrijde, onafhankelijke Nederlanden, neemt zijn penselenter hand, wanneer het Bestand in 1609 getekend is ende onafhankelijkheid erkend. Peinzend, ontroerd zet hijzich voor zijn ezel, bewust van de gewichtige taak, die

248

hij vervullen gaat: het eerbiedwaardig gelaat van zijnheldhaftige medeburgers op het doek vastleggen en voorhet nageslacht vereeuwigen.

De kunstzinnigste, en dus welsprekendste en schran-derste van alle kunstcritici, de schilder Fromentin, heeftin een van zijn onovertroffen bladzijden --- veel helder~der en overtuigender dan zijn schilderijen! r-- dezegrondgedachte neergelegd: „Een volmaakte studie vanhet menselijk gelaat eist van de schilder een aandach-tige, toegewijde, machtige onbevangenheid." En als hijdan Rubens' portretten bestudeert, vraagt hij, welkedaarvan ons als eerlijke, diep-doorvoelde waarnemingbevredigt, welke ons volkomen op de hoogte brengt var,de persoonlijkheid van zijn model. Van alle mannen, diehij geschilderd heeft, is er geen enkele, die de indrukmaakt van een scherp-omlijnde individualiteit. Allevrouwen, die hij heeft uitgebeeld, schijnen familietrek-ken te bezitten. En dezelfde opmerking maakt Fromen-tin met betrekking tot alle vrouwenportretten uit detijd van Lodewijk XIII, Lodewijk XIV en Lodewijk XV.

Dit verschijnsel vindt zijn verklaring in twee ver-schillende oorzaken. Ten eerste, en dit is het geval bij

Rubens, kan in het gevoel en de smaak van de kun ,Le-naar zich een bepaald type hebben vastgelegd, waaraanhij bewust of onbewust de gelaatsuitdrukking van hetmodel ondergeschikt maakt. Ten tweede hebben de ineen gegeven tijdperk heersende gevoelens, denkbeeldenen , idealen een mysterieuze invloed op de gelaatsuit~drukking van de grote meerderheid der individuen indie landen, waar een autoritair dogmatisme alles eenofficieel karakter verleent: van kunst, literatuur, philo-sophie en maatschappelijke relaties, tot mode, manierenen glimlach toe.

In Holland nu werken geen van beide oorzaken. Erzijn geen overheersende, officiële typen te vinden, diede mode voorschrijven, en evenmin bestaat er in de geestder kunstenaars een pasklaar model, waaraan de schoon-

249

held van het menselijk gelaat beantwoorden moet.Elke individuele Hollandse vrijheidsheld heeft zijn

eigen, persoonlijk en welonderscheiden type. Om hetheroïsme uit te beelden behoeft de kunstenaar slechtstegenover zijn schildersezel een Leidse geleerde telaten poseren, of de burgemeester van een willekeurigestad, de kapitein van een willekeurig oorlogschip, eenwillekeurig lid van de schutterij, van de St. Joris- ofSt. Anna-doelen.

Al deze mannen hadden bij de heilige verdedigingvan hun huiselijke haard, oorlog, honger en pest metheldenmoed verduurd. Al deze mannen hadden in debelegerde vesten aan de zijde van hun vrouwen en kin-deren gestreden. Zij waren de oude krijgsmakkers vanWillem van Oranje en Admiraal. Tromp. Zij haddende Spanjaarden bij Duins verslagen en de Engelsen inDuinkerken. Om Holland tegen de Franse invasie teverdedigen, hadden zij de dijken doorgestoken, en dezemannen waren het geweest, die, toen de uitkomst vanhun voortdurende, wanhopige worsteling het onzekerstscheen, vast besloten waren, als zij de vrijheid zoudenverliezen, in massa met hun gezinnen scheep te gaan enhet vaderland naar Java over te brengen.

Zo is de diepe eerbied, de dankbare sympathie, descrupuleuze nauwgezetheid, de liefdevolle nederigheidte verklaren, waarmede sinds het begin van de XVIIeeeuw Michel van Mierevelt, Van der Venne, Honthorst,Frans Hals, Rembrandt en Van der Helst hun land-genoten hebben uitgebeeld. En zo hebben zij de grond-slagen gelegd van de aesthetiek, de stijl en de techniekder gehele Hollandse schilderkunst.

De enige regel bestond hierin, alle hulpmiddelen vanhet vak en alle talent, tekening, modellering, clair-obscur, keuze van uitdrukking, beweging en gebaar, tegebruiken voor het enige, exclusieve doel: een nauw

-keurig, een g e l i j k e n d beeld te scheppen.

250

Men zegt wel van het grote doek van Van der Helst,de „Schuttersmaaltijd , in het Museum van Amsterdam,dat als het mogelijk was de handen van de vijf entwintig figuren af te halen en door elkaar te werpen,iedereen ze gemakkelijk weer aan de juiste persoonzou, weten terug te geven, zó volkomen zijn zij in har-monie met de gezichten van de rechtmatige eigenaars.Want de volmaaktheid van deze weergave der werke

-lijkheid ligt niet alleen in de kleur van de huid, de vormvan de nagels en vingerkootjes, in de uitdrukking vanhet bizondere temperament, de bizondere gewoonte vanelke hand afzonderlijk, zij ligt ook in de strikte corre-latie tussen het gebaar van die hand en het bijbehorendegelaat. Alle détails, tot de kleinste toe, zijn even nauw

-keurig behandeld: de meubels en de architectonischedecoraties van de St. Joris-doelen, de Amsterdamsehuizen, die door een venster op de achtergrond zicht-baar worden, de haardracht, de snit van de baard en dehouding van het hoofd van elk afzonderlijk personage,de glazen, het eetgerei, de servetten, de vouw van iederebroekspijp, de lubben van iedere mouw, de vorm vaniedere hoed, de plooi van iedere kraag, het fluweel ofde zijde der wambuizen, de rimpels in kousen en laarzen,het staal van een kuras, het ijzer van een hellebaard,het goud van een spoor. De erebeker, die kapiteinWitsen in de hand houdt, is met een ruiterstandbeeldvan St. Joris versierd. En het is genoeg er een blik opte werpen om direct de drinkhoorn te herkennen, diedit schuttersgilde heeft toebehoord en in het StedelijkMuseum wordt bewaard.

De ten onrechte zo genaamde „Nachtwacht ", de„Anatomische Les" en de „Staalmeesters" van Rem-brandt zijn evenzoveel portretverzamelingen, welke drieontwikkelingsphasen van het genie van de schilderdemonstreren: eerst de „Anatomische Les", dan de„Nachtwacht", dan de „Staalmeesters." Op de „Ana-

251

tomische Les" dragen de geneesheren, die de openbarevoordracht van doctor Nicolaas Tulp aanhoren, nogeen volle baard, kortgeknipt haar en een brede pijp-kraag. Op de „Nachtwacht" draagt ridder Frans Ban-ning Cocq reeds een lanspunt-vormig sikkebaardje àla Louis XIII en een platte plooikraag. Op de „Staal-meesters" is de elegante, aristocratische plooikraaggeheel verdwenen en door een bef vervangen; op dehoeden worden geen pluimen meer gedragen; de burgersdragen de donkere kledij van de personages vanMolière, snor en sik worden tot de kleinst mogelijkeafmetingen teruggebracht en reeds ziet men de grotekrulpruiken a la Louis XIV verschijnen.

Van deze drie schilderijen gaat van de „Nachtwacht"de- geringste ontroering uit, en dit doek is juist het meesttheatrale, het meest opzettelijk--welsprekende, het minstuitsluitend-portret van alle drie.

De „Nachtwacht" stelt het schuttersvendel van kapi-tein Cocq voor op het ogenblik, dat het de Doelen uit-trekt om een mars te gaan maken, misschien om opschietoefening in het vrije veld te gaan. Maar dit sim-pele gebeuren wordt met eigenaardige bizonderhedenomhuld, die het duister, raadselachtig, welhaast ondoor-grondelijk maken.

Het licht, waarvan men ziet, van welke kant het in-valt, van boven en van links naar rechts, valt vol opeen vreemde gestalte: een blond meisje met een haanaan de gordel, en omgeeft het met een bovennatuurlijkeglans. Men ziet een monumentale zuil, half uitgewistop de duistere achtergrond, een arcade, het begin vaneen trap. Op de voorgrond, in het midden van het doekloopt kapitein Cocq, in het zwart met een scharlakensjerp; hij leunt op een hoge stok, terwijl hij in een ver

-trouwelijk gesprek gewikkeld is met luitenant Willemvan Ruytenburg, die een licht zijden, met goud bestiktwambuis draagt, gele handschoenen, een witachtige

252

hoed met lange, blanke pluimen, strikjes aan zijn broeks-pijpen, buffelleren laarzen met gouden sporen. De vaan-drig, op de derde trede van de stoep, staat daar trots,met opgeheven hoofd; hij draagt een breedgerande hoedmet grijze en witte veren, het grote vaandel ontplooidin de vuist. Naast hem enige mannen met helmen, waar-van één de lans velt. Achter de kapitein een soldaat,die een schot lost; een ander, die kruit op de pan vanzijn snaphaan doet; een derde laadt zijn wapen. Eensergeant zit, geleund tegen zijn hellebaard, op de borst-wering van een onzichtbare galerij. Een hond blaft. Eentamboer roffelt. Een luisterrijk, maar duister geheel.

Wie niet van te voren op de hoogte is gebracht,begrijpt niets van al wat die lieden daar uitvoeren. Hetis de illustratie van een hoofdstuk, waarvan men eerstde tekst moet hebben gelezen. Als schilderij, ondanksde prachtige vitaliteit van zijn figuren, ondanks hetgeweldige topazen, amberkleurige en maneschijnachtigelicht, blijft het duister, aarzelend en verward.

De „Anatomische Les" is een portretgroep: doctorTulp en zeven geneesheren van het Amsterdamse chi-rurgijnssgilde. Tulp, met een hoed op het hoofd, eenrechthoekige baard, witte, over de mouwen van zijnwambuis opgeslagen manchetten, staat naast het in hetverkorte geziene cadaver van een man, in het middenvan het doek. Hij houdt op de punt van een chirur-gische schaar de armspieren van het cadaver vast enlegt de anatomie daarvan uit. De overige personageszijn blootshoofds, hebben kort geknipt haar en eenvolle baard. Zij zijn alle op natuurlijke grootte tot aanhet middel afgebeeld en allen in het zwart met wittekragen. Het toneel speelt in een collegezaal, klaarblij-kelijk in het bijzijn van het publiek, waartoe Tulp zichricht. Drie der chirurgijns kijken eveneens van bovenneer op het college, dat men zich voor kan stellen tegen-over de om de snijtafel verenigde professoren.

253

Bizonder interessant zijn sommige opinies van criticien schilders naar aanleiding van dit doek.

Sir John Reynolds zegt, dat alle Europese schilderwel naar Holland mochten gaan om te leren schilderen.Viardot, die de doeken van het Haags Museum heeftbeschreven en geanalyseerd zonder ze te hebben gezien,beweert, dat de „Anatomische Les", als een onderwerp,dat noch fantasie noch idealisme vereist, uitstekendpaste bij de realistische geest van de schilder derGeuzen. Gustave Planche, die het doek al evenmingezien heeft en veronderstelt, dat de meesters van hetchirurgijnsgilde van Amsterdam, die professor Tulpassisteren, studenten zijn, „waarvan één zich tevergeefsinspant om de uiteenzettingen van de professor te vol-gen", voegt daaraan toe, dat „een dergelijk schilderijalleen kon worden geconcipieerd door een geest, diesinds lang gewend was te mediteren." Henri Havardschrijft: „Het cadaver is de hoofdzaak... Derhalve valtdaarop het volle licht. Daarna pas komen de portretten."Fromentin drukt zich als volgt uit: „Het cadaver is nietgenoeg bestudeerd.... Het is geen dode; als dode heefthet nog schoonheid, noch lelijkheid, noch ademt hetverschrikking; het is door onverschillige ogen gezien,beschouwd door een vertrooide geest.... Het is nietmeer dan een effect van vaal licht op een donker schil-derij.... Als het formaat van het doek dit al eenzekere waarde geeft, dan is dat toch niet voldoende omhet tot een meesterwerk te stempelen, zoals men zodikwijls heeft beweerd." Charles Blanc, de ogen nogverblind van de „Nachtwacht", blijft onbewogen bij hetzien van de „Anatomische Les". Théophile Gautieracht dit schilderij ook verre daaraan inférieur. „DeHaagse Rembrandt", zegt hij, „is de realistische, waar

-boven ik de visionnaire Rembrandt van Amsterdamgrotelijks prefereer." Edmond Thoré, de wijsgerigstevan alle critici, die de Hollandse schilderkunst hebben

254

bestudeerd, schijnt het eens te zijn met Gautier enCharles Blanc.

Deze uiteenlopende beoordelingen laten wel duidelijkzien, hoe de moderne aesthetiek nog in de kinderschoenenstaat. Van al die uitspraken der beoordelaars, te begin-nen met Reynolds, die het oude Hollandse dilettantismevertegenwoordigt, opgetogen over de volmaaktheid vanelk détail, tot Fromentin, voor wie deze zorg voor hetdétail juist een dwaling betekent, schadelijk voor deexpressieve intensiteit van het geheel, geloof ik, datRembrandt zelf geen enkele zonder voorbehoud zouaanvaarden. En het is uitsluitend Rembrandt zelf, dieik naar zijn oordeel wens te vragen.

Hij zou de opmerkingen van Fromentin en Havardmet betrekking tot de wijze, waarop het cadaver ge-plaatst en geschilderd is, niet onderschrijven, omdat hijhet niet tot het hoogtepunt, maar tot een volkomenondergeschikte bijkomstigheid van zijn compositie heeftgemaakt. De portrettist van Tulp en zijn gildebroeders,die het schilderij hadden besteld, heeft nooit de opzetgehad een „Anatomische Les" te vervaardigen, zoalsmen zijn werk later noemen zou, maar eenvoudig eenportret van levende mensen, voorgesteld bij een in hunberoep alledaagse handeling, een portret, waarop dedood zoveel mogelijk zijn cadaverachtige, tragische uit-drukking verliezen moest, en op de toeschouwers geendramatischer indruk maken dan op de anatoom zelf.De dode betekent op dit schilderij niets anders danjuist wat hij voor de handeling, die het doek uitbeeldt,vertegenwoordigt: een onverschillig vaal licht, waaruit,op de punt van een tang, een wetenschappelijke eviden-tie naar voren komt —. de theorie van een spierbundel.De aanblik van een lijk is alleen maar schrikwekkendvoor nieuwsgierigen; voor doctoren is het slechts eenvoorwerp van analyse, beschouwd door een „ver-strooide geest". Door de van schildersstandpunt on-volmaakte wijze, waarop hij het lijk van de „Anato-

255

mische Les" heeft geconcipiëerd en uitgevoerd, is Rem-brandt misschien de eerste geweest, die dit fundamen-tele principe voor de optiek van een kunstwerk heeftvastgelegd: dat de kunstenaar niet door zijn eigen ogen,maar door die van zijn personages kijkt. In drama,roman en portretschilderkunst, waarvan de regels eigen-lijk dezelfde zijn, ziet de kunstenaar uitsluitend zijnpersonage; het personage ziet al het overige.

„Lange meditaties", wel neen! Zo kort heeft Rem-brandt over dit doek gepeinsd, dat hij het al op zijnvier en twintigste heeft geschilderd, vlak nadat hij zichuit Leiden in Amsterdam was komen vestigen, en hijheeft er niet langer over gedaan, dan de materieelgesproken noodzakelijke tijd om het op bestelling vanzijn vriend Tulp te vervaardigen. Geen enkele kunste-naar werkt met „lange meditaties", zoals de philoso-phen. De methode in de kunst berust op de onmiddel-lijke, eenvoudige waarneming der natuur, de volharden-de, voortdurende technische ervaring en de logischeintuïtie, die spontaan uit het door geestelijke ontwikke-ling en karaktergroei tot wasdom gerijpte talent is ge-sproten.

Rembrandt was een man, die als kunstenaar kinder-lijk trouw is gebleven aan de oprechtheid van zijn talent,aan zijn onbaatzuchtig voornemen, de werkelijkheid uitte beelden met dezelfde lichtende scherpte, waarmedezij zich in zijn gevoel weerspiegelde, zonder enig rhe-torisch vooroordeel en zonder de poëtica, die CharlesBlanc, Gautier en Thoré hem willen toeschrijven, wan-neer zij hem de „Nachtwacht" als in de stralende open-baring van een transcendent visioen laten schilderen.

En het onomstotelijk bewijs, dat hij geen technischwonder noch een metaphysische verrassing tot grotervreugde van critici, philosophen en dichters beoogt,maar het loutere, van leven trillende beeld van eeneenvoudig, levend stuk werkelijkheid, is wel dit: in 1661,een en dertig jaren na de „Anatomische Les", negen-

256

tien jaren na de „Nachtwacht", wanneer zijn talenten zijn techniek hun hoogste ontwikkeling hebben be-reikt, kiest hij, de kritiek ten spijt, bij het schilderen vanzijn wonderbaarlijke „Staalmeesters ", niet het type vande „Nachtwacht", maar juist dat van de „AnatomischeLes".

De handeling van de „Staalmeesters" is zo eenvou-dig, zo specifiek voor het ambt, dat zij bekleden, datmen dit schilderij geen pronknaam heeft kunnen geven,zoals met de beide andere is geschied, die oorspronkelijkwel „De Chirurgen" en „De Haakbusschutters" zullenhebben geheten.

De Staalmeesters, in natuurlijke grootte, afgebeeldtot de knieën, een „kniestuk", zoals de Hollanderszeggen, zijn met zijn vieren voor een tafel gegroepeerd,waarop de registers van het gilde liggen, zoals de col-lega's van Dr. Tulp om de snijtafel van het anatomischlaboratorium. Evenals bij de „Anatomische Les" breidtde handeling van de personen zich uit over een groteruimte buiten de omlijsting van het doek.

„De Staalmeesters" bevinden zich tegenover een ver-gadering van lakenkooplieden, zoals de meesters vanhet chirurgijnsgilde tegenover een medisch college.Enige leden van de vergadering hebben zo juist tegenhet een of ander geprotesteerd. De Staalmeesters, metde hoed op het hoofd voor de bestuurstafel gezeten, eenknecht met ongedekte schedel achter zich, kijken naarhet punt van de zaal, waar het incident is voorgevallen.Een van hen, de centrale figuur van het schilderij, slaatmet de rug van de geopende hand op de passage vanhet register, die een van zijn collega's heeft helpenopzoeken; de laatste bladzijde van het grote boek, waar-in zij hebben zitten bladeren, houdt hij nog in de vin-gers. Links is iemand juist op gaan staan om achter inde zaal te kijken, terwijl naast hem de oudste der vierhet debat gadeslaat met de onverschillige kalmte, ka-

257

rakteristiek voor zijn leeftijd en temperament. Rechtszit de jongste, die in zijn fijne, met een ring gesmuktehand, de zak houdt, waarin misschien de loden zegelszijn geborgen, waarmede de stoffen worden gemerkt.De kwestie, die daar is opgeworpen, schijnt hem teergeren; hij schijnt lust te gevoelen van de tafel op testaan en maakt daartoe al een expressief en levendiggebaar.

Zo ziet het voornaamste en volmaaktste meesterwerker uit, dat Rembrandt enkele jaren voor zijn dood heeftgewrocht, en waarin hij heel de ervaring van zijn levenheeft neergelegd. De wijze van modelleren en schilderenis zeer veel volkomener, beslister en magistraler dan inde „Anatomische Les". Sommige collega's van Dr. Tulpdoen nog denken aan portretten van andere meesters,die men al eens ergens terloops heeft gezien. Eenzelfdenauwgezette perfectie banaliseert de uitdrukking dergezichten, vervlakt met de matte gladheid van het pen-seel de persoonlijkheid van model en van schilder. Maarin de „Staalmeesters" heeft Rembrandt niet langer deregels van de kunst angstvallig gehoorzaamd; hij heeftzich overgegeven aan onverwachte, gedurfde impulsen,die zelf nieuwe wetten hebben geschapen.

Toch zijn die beide doeken in hun poëtische essentiegelijk: een paar burgers van een bepaald beroep in deuitoefening van hun dagelijkse bezigheid, volkomengeconcentreerd op wat zij bezig zijn te doen; een halfdozijn in het zwart geklede gestalten tegen een neutraleachtergrond, en gehuld in een lichtende, warme atmos-feer, met als middelpunt een grauwe tint van dood vleesof de vaal-rode van een Perzisch kleed. Het is geenSymphonie, zoals de „Nachtwacht", het is een eenvou-dig accoord van slechts vier tonen. Maar in de „Staal-meesters- stijgt uit dit simpel geheel een vlammendekreet. Die vier brave kooplieden leven niet alleen huneigen leven; zij treden buiten de oevers van hun eigenpersoonlijkheid door de intense, mysterieuze suggestie

258

van gezondheid, kracht, activiteit en levensvolheid, diezij de beschouwer doen ondergaan.

Rembrandt was een merkwaardig tegenstrijdigenatuur, die zijn Biographen nog niet scherp hebben wetente omlijnen: hij schijnt tegelijkertijd zinlijk en idealistisch,pronklievend en eenvoudig, ingetogen en hartstochtelijk,uitbundig en in zichzelf gekeerd; een vreemde combi-natie van het expansieve van een tenor en het terugge-trokkene van een stekelvarken.

Toch komt het mij voor, dat zijn artistieke denk-beelden volkomen helder en logisch uit elkander volgen,

wanneer men zijn oeuvre in zijn geheel beschouwt.In zijn bijbelse stukken en zijn landschappen, in zijnetsen en in zijn uitgebreide reeks portretten, die hijvan anderen, en van zich zelf voor de spiegel, heeftgemaakt, van de onbelangrijkste tot dat unieke wonder,het buitengewoonste schilderij, dat ik ooit heb gezien —het geïmproviseerde portret van zijn vriend Burgemees-ter Six, op natuurlijke grootte, witachtige hoed metblauwe pluim, grijs wambuis, platte kraag, een metgoudgalons versierde rood lakense mantel over deschouders, afgebeeld op het ogenblik, dat hij de deuruitgaat en een kastoren handschoen dichtknoopt -in heel zijn werk is het probleem, dat hij in zijn burge-meesters, zijn magistraten, zijn schutters, patriarchenen schooiers met steeds volmaakter methodes, stijgendvan het ingewikkeldste tot het eenvoudigste, heefttrachten op te lossen: zo diep, zo intens mogelijk dewerkelijkheid van de mens en van de natuur tot uit~drukking te brengen. En hij is erin geslaagd het direct-gegeven beeld van het levende tot miraculeuze hoogtente verheffen, uitsluitend door het, op zijn weg van deobjectieve realiteit naar de realiteit van de kunst, deinwerking van zijn bizondere zintuigen te laten onder-gaan.

259

Frans Hals, wiens belangrijkste stukken in hetStedelijk Museum te Haarlem te vinden zijn, is even-eens een portretschilder.

Ik ken geen enkele hedendaagse schilder om hemmee te vergelijken, omdat hij moderner is dan alle mo-dernen. De acht Haarlemse doeken, die op ware groottefeestmaaltijden voorstellen van de St. Joris- en St.Andries-doelen, Regenten van het St. Elisabethsge-sticht en van Haarlemse Oudemannen- en Besjeshuizen,zijn voor wie ze voor de eerste maal aanschouwt degrootste verrassing, die men in de schilderkunst belevenkan. Nooit heb ik binnen de lijst van een doek zo mach-tig leven gevonden, een zo diep persoonlijk accent, zoveeltemperament, karakter en overtuiging. Ik geloof, datgeen enkele schilder ooit zo scherp en helder heeft ge-zien, zo luchtig en gemakkelijk heeft getekend, over eenzo krachtig en met zoveel licht en verscheidenheid sa-mengesteld palet heeft beschikt.

Als we letten op de nauwkeurigheid, waarmede hijelk voorwerp getekend heeft, op het bizonder licht,dat van elk gelaat afstraalt en de levende, orchestraleharmonie van het geheel, zouden wij geneigd zijn tezeggen ^- om het in één zin uit te drukken — dat FransHals' penseel niet alleen schildert, maar tegelijkertijd.schrijft en zingt. De moderne welsprekendheid, geba-seerd op het karakteristieke détail, wordt door hem alop bizonder subtiele en magistrale wijze begrepen. Zijnminutieuze arbeid wordt nooit kleingeestig, onbeduidendof nutteloos. In zijn brede stijl à la Rubens of à laJordaens vindt men tezelfder tijd een zo scrupuleuzebehandeling van alle kleinigheden, een zo weloverwogenkeuze en nauwkeurigheid van uitdrukkingsmiddelen,een zo precies afgewogen gebruik van lijn-adjectieventer uitdrukking van elk attribuut, dat zijn schilderijenmet geen ander kunstwerk te vergelijken zijn dan meteen bladzijde van Flaubert.

Frans Hals vermag de nederigste voorwerpen, schijn-

260

baar volkomen onverschillig voor de handeling of hetgevoel van zijn figuren, met een luchtige penseelstreekte dramatiseren, zoals Flaubert in zijn „Education sen-timentale" of „Madame Bovary".

Op de Haarlemse schuttersstukken hebben alle dingenhun eigen deeltje leven, precies van de intensiteit, dienoodzakelijk is voor de realiteit van het geheel. Er zijnzwarte en witte satijnen stoffen, gemslederen kurassen,blauwe sjerpen, rode kousen, degengevesten, gerimpeldeschoenen met gouden sporen, brede bepluimde hoeden,mouwplooien, vouwen in wambuizen, handschoenen, dieeven kenmerkend zijn voor de personages als langehoofdstukken beschrijvende psychologie. En dat allesweet hij te bereiken zonder fictie, zonder rhetoriek, een-voudig door scherpe tekening, nevenschikking van tin-ten, diep inzicht in de uitdrukkingswaarde der kleur•schakeringen en volkomen eerbied voor het model.

In Haarlem kan men de lange kunstenaarsloopbaanvan Frans Hals, die op zijn tachtigste jaar nog schil-derde, in al zijn phazen volgen. Geen twijfel aan zijnbedoelingen is mogelijk. Wij weten even nauwkeurig,wat hij heeft willen bereiken, als wanneer wij zijn con-fidenties hadden gehoord of hem hadden zien werken.Fromentin concludeert: „Frans Hals was niet meer daneen practicus, maar als zodanig is hij een der be.kwaamste en ervarenste meesters die ooit, in welk landter wereld ook, hebben geleefd."

Frans Hals, Rembrandt en Van der Helst — datzijn de grote meesters der burgelijke schilderkunst inHolland. De fundamentele eigenschappen, die deze drieals portrettisten onderscheiden, zijn juist die qualiteiten,die de gehele Hollandse schilderkunst kenmerken. Zijbegint met het portret, zij ontwikkelt zich in het portret,en in het portret wordt zij zich zelf bewust, vindt haarontwikkelingslijn en bepaalt uiteindelijk haar betekenisen haar lot.

261

Uit die oorsprong spruit een geheel nieuw artistiekcriterium: de voortdurende zorg voor de gelijkenis; derechtstreekse, naarstige, onafgebroken studie van hetlevend model; de subordinatie van de inventieve ver-mogens aan de uitdrukkingsmogelijkheden; de opofferingvan alle conventionalisme aan het streven naar nauw

-keurigheid.Alle „genre"-schilders, alle landschapschilders van

het onsterfelijk legioen der Hollandse „kleine meesters"zijn, alles wel beschouwd, niet anders dan een soortportretschilders, zoals de moderne romanschrijvers eigen-lijk niet anders -dan een soort geschiedschrijvers zijn.

In die grote menigte kunstenaars, die gedurende deXVIIe eeuw de Hollandse school vormen, is het onmoge-lijk categorieën te onderscheiden. Het is onbegonnenwerk uit hun schilderijen te willen opmaken, wie leer-meesters en wie discipelen zijn. Er zijn ontelbare Ra

-phaël-, Titiaan-, Murillo-scholieren; er is geen enkeleOstade-, of Ruysdael~ of Steen- leerling.. Maar allen zijnzo oprecht, zo oorspronkelijk en expressief, dat men inHolland veel gemakkelijker dan in andere landen deschilders naar hun temperament zou kunnen rangschik-ken: de op g e w e k t e n, zoals Jan Steen, Van Ostade,Adriaan Brouwer, Frans Hals en Van Laar; de d e n-k e r s, zoals Rembrandt en Gerard Dou; de m e t a n-c h o 1 i e k e n, Ruysdael, Van de Velde, Paulus Potter;de f ij n b e s n a a r d e n, zoals Metsu, Terborch enFrans van Mieris, . .

Wiens gezicht gewend is aan de pralende, theatraleschilderstukken van de Spaanse, Italiaanse en Vlaamsekunst, is geneigd de kleine Hollandse doekjes in de grotemusea van Florence, Dresden, Madrid, Berlijn, Londenof Parijs over het hoofd te zien.

En daar komt bij, dat de Hollandse schilderkunst par-ticularistische trekken vertoont, die men niet wel begrij-pen kan, als men Holland zelf niet kent.

262

De Joden en bedelaars van Rembrandt zijn welhaastonbegrijpelijk voor wie de Amsterdamse Jodenwijk nietheeft gezien. De kinderen van Van Ostade, waarin hijgewoonlijk zijn eigen, zo karakteristiek lelijke kinderenuitbeeldt, zijn bijna onwaarschijnlijk voor wie de volks-kinderen niet gezien heeft in de Hollandse dorpen enin de achterbuurten der Hollandse steden. Wie de Hol-landse velden niet heeft aanschouwd, als hij 's avondsover de duinen wandelde aan de kust van de Noordzee,kan slechts een klein deel vatten van Ruysdaels melan-cholie.

Om alles te verstaan, wat de Hollandse séhilderijenons te zeggen hebben, moet men ze in de Amsterdamseen Haagse musea bewonderen. En men moet ze be-kijken zoals zij bekeken willen worden: rustig, geduldig.in het volle licht van een raam. Dan maakt zich ineenseen bijkomstigheidje van onze aandacht meester: defranje van een kleed, een op een stoel gevallen doek,een peentje op de grond, een tinnen kroes op een rek,een glas, waar het licht op valt, een glimmende koperenpot, die aan een spijker hangt, of een streepje zon, datdoor een gordijnopening valt. En dat onbeduidendekleine wonder, waarvan iedereen denkt, dat hij de eersteis geweest, die het heeft opgediept en ontdekt, leidt onsdan langzaam verder en doet ons stap voor stap dieperin het doek doordringen.

Maar na enkele minuten, op onze tocht van de eneverrassing naar de andere, ontdekken wij tot onze ver-bazing, dat alles in het schilderij even volmaakt is alshet eerste détail, dat ons getroffen heeft. En ten slottesmaakt onze geest het genot onze eigen ziel een tijdje tevoelen leven in de warme, blonde holte van dat wereldje,zo vriendelijk en gastvrij, zo kinderlijk-teder en famili-aar-gezellig, dat een eenvoudig naar waarheid dorstendpenseel op een plankje van een paar decimeter tot in dediepste diepte heeft uitgebeeld.

263

Heel het Hollandse vaderland vindt men volledig engetrouw weerspiegeld in het uitgebreide, diep-door-voelde oeuvre van zijn zeventiende-eeuwse schilders.

Alle gezichten van zijn grote mannen, zijn vrouwen,kunstenaars, burgers, ambachtslieden en bedelaars; alleaspecten van zijn hemel, zee en land; zijn steden methaar havens en monumenten; zijn dorpen met hun wei-den, kanalen, koeien en windmolens; al zijn oorlogs-schepen, koopvaarders en vissersschuiten; al zijn volks-gebruiken en huiselijke zeden; vergaderingen van zijnkunstenaars, geleerden, magistraten en krijgslieden; ker-missen, elegante en plebejische intérieurs, familietoneel-tjes en herbergscènes; de edele praal der kastelen naastde lustige armoede der hutjes.

Als men een van die verrukkelijke schilderijen bekekenheeft, waar men binnenstapt om met Metsu te babbelenof met Terborchs om de weiden te doorkruisen met Ruys-dael, Berghem of Paulus Potter, om er een glaasje tedrinken met Jan Steen, Brouwer en Van Ostade, om opjacht te gaan met Wouwerman, te gaan varen met Vande Velde, of om met Pieter de Hoogh het hele intérieurvan een huis te bezichtigen — als men een van diecharmante doeken bewonderd heeft, dan voelt men inzijn hart de sympathie ontluiken en de levendigstebelangstelling opwellen voor die volmaakt in zijn vakdoorknede kunstenaar, die ons met zo eenvoudige,huiselijke middelen heeft weten te ontroeren, zonder degeringste zweem van aanstellerij of pedanterie.

Om mijn conclusie samen te vatten:De naturalistische theorie van de moderne kunst is

al twee honderd jaar geleden in het oeuvre van deHollandse schilders met volkomen duidelijkheid verkon-digd. Deze theorie, door de hedendaagse schrijvers zoheftig omstreden, is misschien wel de enig juiste. Hetland, dat het eerst een volledig begrip voor de vrijheidheeft verworven, moest logischerwijze, als de kunst een

264

product is van de maatschappij, de volmaaktste kunstproduceren. Zo is het ook geschied. Dit voorrecht moestHolland te beurt vallen, omdat de andere landen, dieeven vrij zijn als Holland in de XVIIe eeuw, toch geeneigenlijke naties vormen: Zwitserland is een politiekeconfederatie zonder eenheid van ethnisch gevoel, en deVerenigde Staten zijn niet meer dan een grote wereld~kolonie.

De aesthetiek van de Hollandse school, zo lang dooralle kunstacademies van de andere Europese landenveroordeeld, heeft eindelijk en voor altijd haar erkenninggevonden. Eerst sinds vijftig jaar spreekt men overFrans Hals, maar men kent hem dan nu eindelijk, enieder, die hem in het Haarlems museum heeft gezien,beschouwt hem als de onbetwistbare meester van allemoderne portretschilders.

De Vlaming Bruegel heeft het „genrestuk" geschapen,maar Jan Steen, Van Ostade, Gabriël Metsu, GerardTerborch, Van Miens, Gerard Dou, Brekelenkamp enPieter de Hoogh hebben ons geleerd, die naieve volks

-taferelen en voorstellingen van het huiselijk leven tebegrijpen en te waarderen. Wie nooit een intérieur vanPieter de Hoogh heeft gezien, heeft nooit de welspre-kendste, vruchtbaarste les genoten, waaruit men lerenkan hoeveel tedere poëzie, hoeveel intieme, mysterieuzebekoring er kan schuilen in de ruimte tussen vier wan-den, met een werktafel voor het raam, een gang aan dékant, en het lichtend groen van een tuin, dat door hetwit gordijntje van een glazen deur op de achtergrondschemert.

De landschappen werden Holland geïnspireerd doorde heilige liefde voor de natuur, de eerbied voor debodem en de zoetheid van het buitenleven. De eerstewaren geschilderd door Van Goyen, Pieter Molyn enJan Wijgantz. Dan, met de tweede generatie, kwamende onvergelijkelijke meesters Jacob Ruysdael en PaulusPotter, die nog niemand heeft geëvenaard en misschien

265

wel niemand ooit zal overtreffen, en wier glorierijkeleerlingen Turner heten en Corot, Díaz, Courbet, Dau-bigny, Millet, Troyon, Théodore Rousseau, Jules Breton,Bastien Lepage, enz.

Niets zou leerzamer zijn dan stap voor stap de geheleontwikkeling der kritiek met betrekking tot de Hollandseschilderkunst te volgen. In die geschiedenis der aesthe-tische denkbeelden zouden wij dan kunnen leren, dat erniets betrekkelijkers bestaat dan het eeuwige, absoluteideaal van S c h o o n h e id, dat ook in onze tijd nogzo dikwijls het kunstbegrip bederft.

Want de kunst is ten slotte geen interpretatie van deSchoonheid; het is de spontane uiting van het gevoel.Elk kunstwerk spruit uit de eenvoudige ontroering vanonze ziel tegenover het schouwspel van de Schepping;het is als een vloed van sympathie, die sinds de nachtder tijden steeds hoger stijgt en de mensheid ten troostalle aspecten van het Universum met haar zachte golvendekt.

Wanneer men denkt aan onze kleine, traditioneleindustrieën — pottebakkerijen, goud- en zilversmede-rijen, weverijen — zou het niet moeilijk vallen onom-stotelijk aan te tonen, dat het Portugese volk bijzondergevoelig is voor,schilderachtige kleur em schilderachtigevorm. En toch ontbreekt het ons aan een oorspronke-lijke, autochthone kunstrichting. Waardoor? Doordat inPortugal de volksopvoeding, de instellingen, beginselenen denkbeelden, de historische gebeurtenissen en debelangen van de heersende klassen het nationale intel-lect geen leiding geven; integendeel, zij dragen ertoebij dit van de Schepping te vervreemden. - En alleenindien onze rede op een bepaalde wijze is opgevoed,vermogen wij de mysterieuze, heerlijke en pijnigende,diep in ons wezen grijpende banden te gevoelen, die metde gehele werkelijkheid der natuur de intieme, weemoe-

266

dige, werkelijk-goddelijke liefde verbinden van dat mi-nuscule vrije atoompje, dat voor een korte stonde bovende Schepping in evenwicht zweeft en de naam draagtvan menselijke ziel.

26`7

VII

INTELLECTUELE ONTWIKKELING

Om de logische, volmaakt systematische geest te ap-preciëren, waarin de op de Middelbare School verkregenkennis aan de Hollandse Universiteiten wordt ontwik-keld en gecompleteerd, is het voldoende te bedenken,hoe wij in Portugal staan blijven bij de totaal onvol-doende kennis, die wij op onze liceus van algemenegeschiedenis, aardrijkskunde, Portugese en KlassiekeTaal- en Letterkunde vergaren, en dan ter vergelijkinghet programma der Hollandse literair-philosophischefaculteiten eens te bestuderen!

Behalve de colleges in klassieke philologie, welkesteeds in het Latijn worden gegeven, worden de lessenin het algemeen in het Hollands gehouden, maar de Uni-versiteiten hebben het recht een vreemde taal te latengebruiken, indien het onderwijsbelang dit wenselijk.maakt.

Niemand mag om zijn nationaliteit of godsdienst vanhet professoraat worden uitgesloten.

Een der doeleinden van het Hollandse Hoger Onder-wijs bestaat in de „speciale opleiding tot ambten enberoepen, die een wetenschappelijke vorming vereisen."Deze woorden zijn meer dan een simpele phrase vantwijfelachtige betekenis, zoals er maar al te veel in dePortugese wetgeving te vinden zijn. Deze woorden zijnde positieve uitdrukking van een feit. Met het practischedoel, een maximum aantal specialisten op te leiden, door

269

zoveel mogelijk voor elke aanleg een eigen studierichtingmogelijk te maken, verlenen de vier Hollandse Universi--teiten van Leiden, Utrecht, Groningen en Amsterdamniet minder dan zeventien verschillende doctoraten.

De meningsvrijheid der docenten opent de mogelijk-heid om van alle erkende capaciteiten, in het zuiverbelang van de wetenschap, voor het onderwijs te pro-fiteren. Het voordeel van dit fundamenteel beginselblijkt op waarlijk schitterende wijze uit de organisatievan de Hollandse Theologische faculteiten, die inEuropa haar weerga niet vinden.

Het College van Curatoren is een specifiek Hollandseinstelling. Elke Universiteit heeft zijn eigen Curatorium,uit vijf voorname personen bestaande, en belast met hetoppertoezicht op de administratie, de betrekkingen metde buitenwereld, en op de juiste en strikte naleving derbepalingen. Het is hun taak, onafgebroken, nauwgezeten onwankelbaar te waken over al wat de glorie derletteren, de vooruitgang der wetenschap of de onge-schonden waardigheid van de Nederlandse Universiteitberoert.

In geen ander land in Europa vindt men dit verschijn-sel, dat ook nergens anders gevonden zou kunnenworden: vijf mannen, volkomen buiten de practijk vanhet onderwijs staande, die in naam van wetenschap, eeren vaderlandsliefde geroepen worden om de hoogstebelangen van een Universiteit te behartigen, en die dezeook metterdaad behartigen in volkomen harmonie methet docentencorps, zonder enig conflict over technischecompetenties en in de volmaaktste geest van vrijheid envooruitgang.

Een dergelijk verschijnsel kan zich alleen daar voor-doen, waar, zoals onder de Hollanders, de eerbied voorelkanders denkbeelden diep verankerd ligt in traditie,historie en overtuiging, kortom, in de ziel van het volk.

En bovendien is het noodzakelijk, dat de literaire en

270

wetenschappelijke opvoeding der heersende standendie hoge trap van volmaaktheid heeft bereikt, welke inonze eeuw de schoonste, vruchtbaarste en zekerste glorieder Hollandse samenleving uitmaakt.

Onderwijsvraagstukken verheugen zich in Hollandmeer dan welke andere problemen ook in de belang-stelling van het publiek. De regering is verplicht aanhet einde van elk studiejaar de Staten-Generaal eenhistorisch, critisch en analytisch verslag van het Uni

-versitaire leven aan te bieden, en er is geen burger, dievan de inhoud van dit stuk geen kennis tracht te nemen.De hoge uitgaven, die ten behoeve van een volmaakteinrichting der scholen worden gedaan --- Iaborátoria,musea, allerlei verzamelingen — worden dikwijls door devrijgevigheid der burgers gedekt. Op onze tocht doorverschillende Hollandse steden hebben wij de algemenebereidheid kunnen constateren om in deze behoeftenvan het onderwijs te voorzien.

In de Hollandse Universiteitssteden, evenals in deDuitse, vormen de studenten een afzonderlijke maat-schappelijke stand. Zij hebben hun eigen hechte corpo-raties. Zij bezitten hun eigen bibliotheken, leeszalen,restaurants en sociëteiten, waar zij bals en diners geven,waarop zij hun professoren en bekende buitenlandsetouristen uitnodigen. In deze kring van intiem geestelijkverkeer vormen zich dikwijls banden voor het leven eneen intellectuele sfeer, die kostbare vruchten draagt voorde geestelijke ontwikkeling van de student.

Zonder dit feit mede in rekening te brengen, zou menonmogelijk een verklaring kunnen vinden voor de enormegeleerdheid, die jonge Duitse en Hollandse studentenhebben vergaard. Het karakteristieke verschil in men-taliteit tussen Hollanders en Duitsers ligt niet in dehoeveelheid, maar in de hoedanigheid van hun intellec-tuele bekwaamheden: de Hollander heeft meer va i de

271

Angel-Sakser dan van de Germaan in zijn onverschil-heid voor louter speculatieve problemen en zijn aan

-geboren belangstelling voor de wetenschappelijke oplos-sing van vraagstukken van practische aard. De prijs-vragen, die de Nederlandse Universiteiten telken jareonder de studenten uitschrijven, en waarvoor zij eengouden medaille beschikbaar stellen, zijn een merkwaar-dig getuigenis van deze mentaliteit.

Aan elke Universiteit publiceren de studenten eenjaarboek en houden zij een literair-wetenschappelijktijdschrift in stand, waarin zij, in een speciale rubriek,de onderwijsmethoden en denkbeelden van hun profes-soren aan een levendige, scherpe kritiek onderwerpen.

In zijn streven om uit buitenlandse voorbeelden krachtte putten voor de strijd der volkeren in de hedendaagsecultuur, geloof ik, dat Portugal zich al te zeer doorFranse denkbeelden heeft laten beïnvloeden. Het komtmij voor, dat het voor onze volksopvoeding buiten-gewoon nuttig zou wezen, als wij onze belangstellingook ons op enige van die kleine samenlevingen richtten,die, zoals de Hollandse, de oplossing vertegenwoordigenvan een probleem, dat meer dan dat van de verfijndeFranse cultuur gelijkenis vertoont met de vraagstukken,die onze eigen politieke en sociale toekomst ons verplichtte bestuderen.

De toekomst van de Hollandse natie is op dit ogen-blik wel zeer onzeker!

Koning Willem III is bijna zeventig jaar. De kroon-prinses, de enige erfgename van de troon, is nog geen

volle vijf jaar oud. Het heldhaftige Oranjehuis is nogslechts door het broze bestaan van dit kind met de aardeverbonden.

Bovendien beseft een ieder het gevaar, dat de Hol-landse onafhankelijkheid van de kant der Duitse an-nexionistische ideeën bedreigt, voornamelijk sedert de

272

inlijving van Elzas-Lotharingen bij het machtige, doorBismarck gegrondveste keizerrijk.

Alle argumenten, die men aan politiek en economie,aan orographie, ethnologie en historie kan ontlenen,pleiten voor het Duitse streven naar annexatie van ditkleine stukje grond, tussen de onverdedigde Hannove-raanse grens en de duinen van de Noordzee.

Welke plausibele redenen kan men aanvoeren om deHollandse zelfstandigheid uit te zonderen van het wijs-gerig stelsel der Groot-Duitse eenheid? Hollanders enDuitsers zijn broeders, of tenminste volle neven, naarbloed en taal en grotendeels naar godsdienst ook. Hol-land maakte vroeger deel uit van het grote Duitse keizer-rijk. De Koning van Holland was tot voor kort nogstemgerechtigd lid van de Duitse Rijksdag in zijn kwali-teit van Hertog van Limburg en Groothertog vanLuxemburg. Zelfs de naam „Holland", die in de Duitsepolitieke philosophie een abnormaal verschijnsel van par-ticularisme uitdrukt, wordt in Duitsland weinig gebruikt.Men noemt er de Hollanders liever „Niederdeutsche".

Het spreekt wel vanzelf, dat de jeugdige Prinses Wil-helmina niet anders zou kunnen doen dan de meestaristocratische buiging maken, waartoe een prinses uithaar edel en elegant geslacht capabel is, als ZijneKeizerlijke Majesteit haar de hoge eer wilde verlenennaast de Berlijnse troon aan de zijde van zijn Saksische,Wurtembergse en Beierse vazallen plaats te nemen. Enbovendien --- het Duitse Keizerrijk acht het gewenst zijnpolitieke machtssfeer af te ronden door Holland bij zijnEuropese bezittingen in te Iijven. Is Duitsland op hetogenblik, tenminste in de ogen der Duitsers zelf, nietde voornaamste militaire mogendheid van Europa? Ishet derhalve niet volkomen gerechtvaardigd, dat diemogendheid een machtige vloot bezit evengoed als eenmachtig leger? Welnu, Duitsland kan er geen vloot opna houden, als het niet over zeehavens beschikt en geentalrijke vissersvloot bezit, waarop zijn zeelieden kunnen

273

worden gevormd en opgeleid. Om maar te zwijgen vande strategische absurditeit, dat een vreemde mogendheidblijvend zou heersen over de monden van die grote,roemrijke Duitse stroom, van Vater Rhein, die weliswaarin Zwitserland ontspringt, maar die Pruisen toch altijdveinst zelf te hebben voortgebracht en daarom z ij nRijn pleegt te noemen.

Op al deze argumenten, die Duitsland voor onbe-twistbaar en onweerlegbaar houdt, antwoordt de Hol-landse openbare mening slechts met één enkele, een

-voudige stelling, die op het eerste gezicht wel zeer vaagen zwak schijnt te zijn: „Holland wenst niet te wordengeannexeerd!"

Om te voorkomen, dat dit toch tegen zijn wil geschie-den zou, rekent Holland op zijn onovertroffen verdedi-gingswerken, waaraan het de laatste jaren dertig mil-lioen gulden ten koste heeft gelegd; het rekent op desterkte van zijn zeevestingen en de mobilisatie van zijnwaterlinie; het rekent op zijn vloot van 21 pantser-schepen en 100 andere eenheden, -- maar bovenalrekent het op zijn zedelijk gezag.

Een volk, dat er trots op mag wezen, alle anderelanden van de wereld vóór te zijn geweest in de vesti-ging van een vrijheid, zoals men die eerst in onze eeuwbegrepen heeft; een volk, waarvan de starste conserva-tieven overal elders nog de meest liberale partij zoudenvormen; een volk, dat tot twee maal toe de Europesevrijheid heeft gered — door de strijd van Willem deZwijger tegen Philips II en die van Willem III tegenLodewijk XIV; een volk, dat al in 1800 door de invoe-ring van het openbaar onderwijs de paedagogische basisgelegd heeft voor alle vooruitgang van de modernegeest; dat volk, dat Hollandse volk, dat de wereld dekunst van regeren heeft geleerd, mag misschien welaanspraak maken op het hoogste recht zich zelf te rege-ren, alleen en uitsluitend zoals het dat z e 1f verlangt!

274

OMSLAG EN ILLUSTRATIES R. F. PLANTEN

INHOUD

Voorbericht van de vertaler . . . . . . 7

I. Inleiding . . . . . . . . . . . . 13

II. Eerste kennismaking . . . . . . . . 19

III. Het platteland . . . . . . . . . . 65

IV. De steden . . . . . . . . . . . . 99

V. Huizen en mensen . . . . . . . . . 189

VI. De kunst . . . . . . . . . . . . 241

VII. Intellectuele ontwikkeling . . . . . . 269

Bel a n 9 r ij k e II i t 9 a v e n

v

DR EDUARD BENES door W. VALK

Het leven en werken van een van de

grote voorvechters der democratie,

geb. in buckram f 5.90

In et:n woord. dit boek is een aanwinst.

Het Parool

Dil boek over zijn politiek. zijn per­

soonlijkheid en zijn levenservaringen is

<lIs een boeiende roman.

Algemeen Handelsblad

* TSJECHOSLOW AKIJE

Hcr Hart van Europll door W. VALK

Een fraai uitgevoerd handboek over de

geschiedenis, de ~Ituur, het land en

het yolk van Tsjechoslowakije en de

voorhistorie van de huidige crisis. Ruim

75 prachtige foto's en vele kaarten.

Geb. in linnen band f 15.-

Een alleszins lezenswaardig boek ...

De Linie

Een onmisbaar hulpmiddel voor de

kennis van deze natie ...

Vrij Nederland

De onvergankelijke Klassieken

Ais eerste deel in een reeks klassieke meesterwerken in nieuwe vertaling en opnieuw geillustreerd:

VERTELLINGEN VAN CERVANTES ult Don QUicbot van La Mancba

Verbalen van liefde en avontuur

Socia Ie sa ri res

Scbe I menverba len

Twee een-akters

* Ingeleid en vertaald door A. L. Constandse. illustraties van Fiep Westendorp. In geheel linn en band. luxe uitvoering in cartonnen hoes. f 8.50

Dit werk bevat de belangrijkste

iJedeelten uit het complete werk van Cervantes en is een aanwinst

voor de boekenkast van iedere fijnproever.

200877_008

orti001 hol101

Holland 1883

ER DAM