Spanjaarden in Schijndel | Españoles en Schijndel

Hogar eSpañol

Hogar eSpañol Spanjaarden in Schijndel | Españoles en Schijndel

Gerda van den Boogaard | Vicente Gil-Toresano Cuevas

Dit boek is een eerbetoon aan alle Spanjaarden die als gastarbeider in Schijndel en omgeving hebben gewerkt en gewoond. Ze vertellen openhartig over hun leven. Prachtige foto’s illustreren de persoonlijke verhalen over het werk bij Jansen de Wit, het dagelijkse leven in de houten huisjes in Plein en pension Hogar español. Deze Spanjaarden lieten hun vaderland achter voor een betere toekomst. De meesten gingen na verloop van tijd terug naar Spanje, maar een aantal families bleef in Schijndel wonen. Ze zijn een prachtig voorbeeld van probleemloze integratie. Este libro es un homenaje a todos los españoles que trabajaron y vivieron en Schijndel y sus alrededores. Hablan con franqueza de sus vidas. Preciosas fotografíasilustran sus historias personales sobre el trabajo en Jansen de Wit y la vida cotidiana tanto en las casitas de madera en Plein como en la pensión Hogar Español. Estos españoles dejaron atrás su patria buscando un futuro mejor. La mayoría volvió después de un tiempo a España, pero algunas familias siguen viviendo en Schijndel. Son un excelente ejemplo de integración sin problemas.

inHoud Índice

voorwoord PRÓLOGO 4

inleiding intROducciÓn 6

jansen de wit janSen de wit 10

uit Het arcHief de LOS aRchivOS 22

grote veranderingen GRandeS cambiOS 26

Houten Huisjes en Hogar español caSaS de madeRa y eL hOGaR eSPañOL 38

op vrijersvoeten de cORtejO 50

Heen en weer de aLLá PaRa acá 54

de kerk La iGLeSia 58

terug naar spanje of blijven? ¿vOLveR a eSPaña O quedaRSe? 64

terug naar spanje vueLta a eSPaña 68

kinderen en kleinkinderen hijOS y nietOS 72

colofon ediciÓn 80

7

de nood is hoog in de jaren zestig. nederland heeft mensen nodig, heel veel en heel snel. tot laat in de jaren vijftig is nederland een emigratieland. Zo’n half miljoen mensen vertrekken, op zoek naar het grote geluk in canada of australië, terwijl nederland nog voor een gedeelte in puin ligt als gevolg van de oorlog. de industrie moet weer op poten worden gezet, huizen gebouwd en wegen aangelegd. de economie floreert, maar er zijn niet genoeg handen om het werk te doen. veel kostbare arbeidskrachten zijn omgekomen of invalide geraakt in de oorlog. in de jaren zestig wordt ook nog de pensioengerechtigde leeftijd verlaagd en de werktijd verkort. en vrouwen worden niet geacht te werken. bedrijven kunnen hun opdrachten niet aan en halen hun productie niet.

voor een snelle wederopbouw gaan veel nederlandse bedrijven op zoek naar arbeidskrachten uit het buitenland. in de landen rond de middellandse zee gaat het niet zo snel met de groei van de economie en veel mensen zijn werkloos. de ervaringen met Spanjaarden in de textiel­industrie in andere delen van het land zijn erg goed. de Schijndelse kousenfabriek jansen de wit kampt met per­soneelstekort en richt zijn pijlen ook op Spanje, een land dat lijdt onder de dictatuur van generaal Francisco Franco. het regime beperkt individuele vrijheid en beschermt grootgrondbezitters. de kerk oefent een strakke sociale controle uit. er zijn nauwelijks mogelijkheden om te ont­snappen aan armoede en werkloosheid. totdat Franco de grenzen openstelt voor Spanjaarden die in het buitenland willen werken. Spanje ziet de vertrekkende gastarbeiders voornamelijk als exportproduct. Zij gaan de komende

en los años sesenta, en holanda había una gran necesidad de mano de obra, mucha y lo antes posible. hasta finales de los cincuenta holanda era un país de emigración. alrededor de medio millón de personas salieron en busca de mejor suerte hacia canadá o australia, mientras que holanda aún se encontraba en ruinas después de la guerra. había que volver a poner la industria en pie y reconstruir las casas y las carreteras. La economía florecía, pero no había suficiente mano de obra para sacar adelante el trabajo. muchos buenos trabajadores habían muerto en la guerra o se habían quedado discapacitados. además, en los años sesenta también se rebajó la edad de jubilación y se redujo el número de horas de trabajo por ley. y en ese tiempo las mujeres aún no estaban integradas en el mercado laboral. Las empresas no eran capaces de cumplir con sus compro­misos, ni de conseguir la producción necesaria.

muchas empresas holandesas iniciaron la búsqueda de trabajadores extranjeros para acelerar la reconstrucción. el crecimiento de la economía de los países ribereños del mar mediterráneo no era tan rápido con muchos trabajadores en paro. en otras partes de holanda la industria del textil ya tenía experiencia con trabajadores españoles, con muy buenos resultados. Por esa razón la fábrica textil jansen de wit en Schijndel con una gran falta de personal, se fijó en españa, un país que sufría bajo la dictadura del general Francisco Franco. el régimen restringía la libertad individual y protegía a los terratenientes. además, la iglesia ejercía un férreo control social. había pocas oportunidades de escapar de la pobreza y del desempleo. hasta que Franco abrió las fronteras a los españoles que deseaban trabajar

inleiding intROducciÓn

Nederland is veranderd. De komst van nieuwe medelanders staat op de agenda van politieke partijen, vult het nieuws in kranten en is onderwerp van gesprek. In de jaren zestig was dat anders. We waren maar wat blij toen jonge Spaanse mannen ons kwamen helpen om Nederland uit de economische crisis te helpen. Gastarbeiders werden ze genoemd. Voor een tijdje kwamen ze over om ons te helpen het land weer op te bouwen. Hun familie kon zolang wel achterblijven. Gezinshereniging? Daar kon de Nederlandse regering niet aan beginnen. Maar ze kwamen toch, eerst de vrouwen en later de kinderen.

Holanda ha cambiado. Hoy en día la llegada de nuevos compatriotas ocupa un lugar en la agenda de los partidos políticos, llena de noticias los periódicos y es tema de muchas conversaciones. En los años sesenta todo era diferente, pues la llegada de jóvenes españoles para ayudar a Holanda a salir de la crisis económica, era motivo de alegría para los holandeses. Entonces se les llamaba ‘trabajadores invitados’. Venían para ayudar a reconstruir el país durante un tiempo, y mientras tanto, sus familias se quedaban atrás. ¿La reunificación? No estaba prevista por el gobierno holandés. Pero llegó de todos modos, en primer lugar vinieron las mujeres y más tarde los hijos.

11

In Spanje werkten veel mannen in de landbouw. De mechanisatie nam hen het werk letterlijk uit handen in de jaren vijftig en zestig. Daardoor verloren veel landarbeiders hun werk. De industrie groeide en landarbeiders vertrokken van het platteland naar geïndustrialiseerde gebieden. Er was sprake van een binnenlandse volks­verhuizing. Onder het regime van Franco ontwikkelde de industrie zich echter maar langzaam. Er ontstond grote werkloosheid en armoede onder de bevolking. Vanaf begin jaren zestig emigreerden ruim twee miljoen Spanjaarden naar West Europa. Nederland huisvestte 31.000 Spanjaarden op het hoogtepunt in 1973.

En España muchos hombres trabajaban en el campo y en los años cincuenta y sesenta la mecanización les arrancó literalmente el trabajo de las manos: una gran cantidad de campesinos perdió su puesto de trabajo. La industria creció y los trabajadores del campo se trasladaron a las zonas industrializadas. Hubo una migración interna. Sin embargo, bajo el régimen de Franco la industria se desarrolló muy lentamente. La población sufría mucho desempleo y pobreza. Desde principios de los sesenta, dos millones de españoles emigraron a Europa occidental. En la cima en 1973 Holanda llegó a ser el hogar de 31.000 españoles.

jansen de wit janSen de wit

La situación en Schijndel era complicada, ya que a mediados de los años sesenta en un momento de crecimiento económico y prosperidad, jansen de wit tenía una gran escasez de personal. cada vez se hacía más difícil encontrar buenos empleados para el trabajo sucio. como la experiencia con los españoles en la industria del textil había resultado ser tan buena, jansen de wit también decidió ir en busca de trabajadores a españa.

jansen de wit preparó a sus empleados holandeses para la llegada de los trabajadores inmigrantes mediante la publi­cación de artículos en la revista de la fábrica. Se les explicó la decisión de contratar personal extranjero y se escribieron varios artículos sobre los antecedentes de los españoles. una cita de un artículo de septiembre de 1964: ‘a finales de noviembre o principios de diciembre tal vez, llegue un primer grupo de unos diez hombres. nuestra intención es que en enero le siga un segundo grupo de no más de diez hombres. nuestra empresa ha elegido españoles, entre otras razones porque generalmente profesan la misma religión que la mayoría de nuestra gente. Los españoles buscan trabajo lejos de casa por pura necesidad y aunque encuentren trabajo en españa, los sueldos son tan bajos que a duras penas pueden cubrir sus necesidades más básicas’.

españa organizó la selección y aprobación de los trabaja­dores a través de centros locales de emigración establecidos por todo el país. Los hombres se podían inscribir y si alguna empresa extranjera buscaba personal, los avisaban. un representante de jansen de wit llevó a cabo en colaboración con la Oficina nacional de trabajo (Rab) una selección

de situatie in Schijndel was ook nijpend. in een tijd van groeiende economie en welvaart ontstond bij jansen de wit halverwege de jaren zestig een tekort aan personeel. voor de ‘vuile’ arbeidsplaatsen was het steeds moeilijker om goede medewerkers te vinden. de ervaringen in de textielbranche met Spanjaarden waren goed en jansen de wit besloot ook arbeiders uit Spanje te gaan halen.

jansen de wit bereidde het nederlandse personeel voor op de komst van gastarbeiders met artikelen in personeels­blad Kontakt. het besluit om buitenlands personeel te werven werd uitgelegd en er verschenen artikelen over de achtergronden van de Spanjaarden. een citaat uit september 1964: ‘wellicht zal reeds einde november of begin december een eerste groepje van maximaal tien man arriveren, terwijl het de bedoeling is dat in januari een tweede groep, weer van hoogstens tien man, zal volgen. Ons bedrijf heeft de keuze op Spanjaarden laten vallen, mede omdat deze in het algemeen dezelfde godsdienst hebben als de meeste van onze mensen. het is voor de Spanjaarden een bittere noodzaak om zo ver van huis te gaan werken. voor zover zij in Spanje al werk kunnen vinden, zijn de lonen daar zó laag dat zij ternauwer­nood in hun eerste levensbehoeften kunnen voorzien’.

Spanje regelde via plaatselijke emigratiecentra in het hele land de selectie en keuring van de mannen. mannen konden zich inschrijven en werden opgeroepen als een buiten­lands bedrijf personeel zocht. een vertegenwoordiger van jansen de wit maakte vervolgens een selectie uit deze arbeiders, in samenspraak met het Rijksarbeidsbureau

12 13

(Rab). de geselecteerden kregen een oproep om naar madrid te komen en de daadwerkelijk gecontracteerde arbeiders werden vier dagen later op de trein gezet naar nederland. Zo regelde jansen de wit in 1964 met de ambassade in madrid dat de eerste twintig Spanjaarden in twee fasen naar nederland konden komen.

manolo Rivas kan zich het moment van vertrek uit Spanje nog helder voor de geest halen. hij werd opgeroepen door het emigratiebureau, waar hij ingeschreven stond. alle namen van de uitverkorenen werden omgeroepen, maar manolo zat er niet bij. “ik hoorde toen dat drie keer de­zelfde naam omgeroepen werd, maar niemand reageerde daarop. toen greep ik mijn kans en deed ik alsof ik die man was. het was mijn enige kans om weg te komen.”

de Spaanse mannen maakten een lange reis naar neder­land. eerst naar madrid, waar ze buiten de stad in een groot hotel overnachtten met duizenden andere Spaanse mannen die gingen emigreren naar verschillende landen in noord­europa. via Parijs kwamen ze met de trein naar Roosendaal, waar ze werden opgehaald door jansen de wit. iedereen kreeg een lunchpakketje en in busjes ging het richting Schijndel.

het was 1964 toen Piet Kemps (personeelschef jansen de wit) de hulp inriep van collega Stultiëns van het laborato­rium. de eerste groep Spanjaarden was onderweg naar Schijndel en Piet wist dat zijn collega een beetje Spaans sprak. Stultiëns: “ik maakte kennis met de eerste gast­arbeiders in Schijndel. acht mannen uit córdoba, één uit Galicië en één uit La Linea in andalusië. de jaren daarna werd de groep steeds groter. Op een dag vroeg Piet Kemps me zelfs of ik niet ‘even’ met de auto naar Parijs wilde rijden. daar waren twee Spanjaarden gestrand op het station, zonder geld en zonder papieren. ik ben samen met een collega diezelfde middag nog vertrokken. wat waren die mannen blij toen ze ons zagen. Ze vlogen ons om de nek. ja, het was een heel avontuur voor die tijd. via kleine grensovergangen hebben we de twee mannen alsnog in nederland gekregen.”

Luchtfoto van wijk hoevenbraak: a. maria bijstandschool, b. Kleuterschool de Zonnebloem, c. Sportzaal v.d. school, d. Pauluskerk, e. wijkcentrum de vink, F. Paulusschool.Foto desde el aire del barrio hoevenbraak: a. escuela primaria maria bijstand, b.jardín de infancia de Zonnebloem, d. iglesia de San Pablo, e. centro cultural ‘de vink’, F. escuela primaria San Pablo.

Luchtfoto van Plein: 1. de Spaanse huisjes, 2. jansen de wit, 3. voet­valveld, 4. hogar español, 5. mini bar, 6. triangel bar, 7. boerderij waar melk en eieren werd gehaald, 8. Slagerij van der Steen.Foto desde el aire de Plein: 1. Las casas españolas, 2. jansen de wit, 3. el campo de fútbol, 4. hogar español, 5. mini bar, 6. triangel bar, 7. Granja donde se compraba huevos y leche, 8. carnecería de la familia van der Steen

entre estos trabajadores. Los seleccionados recibieron una llamada para que fueran a madrid. cuatro días más tarde llegaron en tren a holanda. esa fue la manera en que jansen de wit, junto a la embajada de holanda en madrid, organizó en 1964 el traslado en dos fases de los primeros veinte trabajadores españoles a holanda.

Para manolo Rivas el recuerdo del momento de su salida de españa sigue vivo. Fue avisado por la oficina de emigración donde se registró. anunciaron los nombres de todos los seleccionados, pero el de manolo no estaba entre ellos. “Oí llamar tres veces un mismo nombre y como nadie se dió por aludido, aproveché la ocasión y me hice pasar por ese hombre. era mi única oportunidad de escapar.”

el viaje a holanda fue muy largo para los españoles. en primer lugar a madrid, donde pernoctaron en un gran hotel fuera de la cuidad con miles de otros españoles que iban a emigrar a diferentes países del norte de europa. después llegaron en tren, pasando por París hasta Roosendaal, donde fueron recogidos por jansen de wit. a todos les entregaron un paquetito que contenía un almuerzo y en camionetas se dirigieron a Schijndel.

corría el año 1964 cuando Piet Kemps (director de recursos humanos en jansen de wit) pidió ayuda a su compañero Stultiëns del laboratorio. el primer grupo de españoles estaba de camino a Schijndel y Piet sabía que su compañero hablaba un poco de español. Stultiëns: “conocí a los traba­jadores inmigrantes en Schijndel. uno de Galicia y nueve hombres andaluces de córdoba y La Línea de concepción. en los años posteriores el grupo fue creciendo. un día Kemps planteó que me acercara con el coche a París. allí se habían quedado descolgados dos españoles en la estación, sin dinero y sin papeles. esa misma tarde salí de camino con un compañero. ¡qué alegría la de esos hombres cuando nos vieron! Se abrazaron a nosotros. Sí, fue toda una aventura para la época. Pasando por pequeños pasos fronterizos, conseguimos pasar a los dos hombres a holanda.“

Los primeros diez españoles se hospedaron en el antiguo hotel de Gouden Leeuw en Sint Oedenrode. Se les recogía allí con un minibus y después del trabajo se les devolvía a

werkcontract voor de Spaanse arbeiderscontrato de trabajo para los españolesartikel in ‘Kontakt’, het personeelsblad van jansen de wit, 1964artículo en ‘Kontakt’, la revista de jansen de wit, 1964

18 19

toch was er een prima harmonie tussen de Spaanse en nederlandse collega’s. ik kan me nog goed herinneren dat ik vaak naar de mini­bar ging om na werktijd ‘even’ een pilsje te drinken met de Spanjaarden. dat eindigde steevast in de late uurtjes. Ook heb ik nog gevoetbald met de Spaanse voetbalploeg, toen onder aanvoering van oud­profvoetballer Luis diaz. dat zijn herinneringen om nooit te vergeten.”

in personeelsblad Kontakt verschenen ook artikelen in het Spaans. Zoals de jaarlijkse kerstgedachte, puzzels, informatie over het sociale stelsel in nederland en uitleg over de nederlandse cultuur en gewoonten. de opening van hogar español was groot nieuws en de interviews met vier van de eerste tien Spanjaarden in Schijndel werden goed gelezen. er stonden zelfs foto’s bij van de slaapkamers, de keuken en de recreatiezaal. het eerste Spaanse kind dat geboren werd in Schijndel haalde zelfs de voorpagina. voor nederlandse collega’s kwamen er andersom ook artikelen over de achtergronden van de Spaanse cultuur,

no se ganaba mucho dinero. aun así, había buena armonía entre los compañeros españoles y holandeses. todavía recuerdo que me acercaba a menudo al mini­bar después del trabajo para tomarme en ‘un momentito’ una cervecita con los españoles lo que siempre acababa de madrugada. también jugué al fútbol con la selección española de fútbol de aquí. entonces encabezada por el ex futbolista profesional Luis díaz. esos son recuerdos que nunca olvidaré.”

en la revista Kontakt, que se editaba para los empleados, también aparecieron artículos en español como por ejemplo el relato anual de navidad. Puzzles, información sobre el sistema social en holanda y explicaciones sobre cultura y costumbres holandesas. La apertura del hogar español fue una gran noticia y las entrevistas a cuatro de los diez primeros españoles en Schijndel tuvieron mucho éxito. incluso se incluyeron fotos de las habitaciones, la cocina y la sala de actividades. el primer niño español que nació en Schijndel hasta llegó a ser portada de la revista. en cambio, para los compañeros holandeses publicaban artículos sobre la cultura española, costumbres y comportamientos típicos. Por ejemplo ¿Porqué tienen los españoles dos apellidos? y ¿de dónde viene eso de coquetear abiertamente con las mujeres?

Spanjaarden hebben twee achternamen, de eerste achter-naam van de vader en de eerste achternaam van de moeder. Een kind krijgt dus de namen van beide ouders. Als Spanjaarden trouwen, verandert er niets. Je kunt alleen aan de naam van de kinderen terugzien uit welke ouders het is geboren. De voornaam is bijna altijd afgeleid van een katholieke heilige en Spanjaarden vieren hun naam-dag vaak net zo feestelijk als een verjaardag. Een mooi voorbeeld is San Valentín, Valentijnsdag op 14 februari.

Los españoles tienen dos apellidos. El primer apellido del padre y el primer apellido de la madre, así los hijos reciben un apellido de cada progenitor de manera que siempre se puede deducir a que familias pertenecen. Cuando una española se casa mantiene sus propios apellidos. El nombre casi siempre es el de un santo católico español y muchos españoles acostumbran a celebrar su santo de la misma manera en que se celebra un cumpleaños. Un buen ejemplo es San Valentín, el 14 de febrero.

1. Op weg naar RKSv Schijndel om voetbalwedstrijd te kijken | de paso hacia el campo de fútbol de RKSv Schijndel para ver un partido

2. een artikel in ‘Kontakt’ over angela mesa menor, het eerste Spaanse kind dat in Schijndel werd geboren el primer bebé español que nació en Schijndel. La pequeña angela mesa menor en la revista ‘Kontakt’

3. ad Persons met zijn acordeon op een feestje bij de familie diaz marín | ad Persons con su acordeón en una fiesta en casa de la familia diaz marín

4. de eerste Spanjaarden werden welkom geheten in het Spaans Los primeros españoles eran bienvenidos en español

5. voorpagina personeelsblad ‘Kontakt’ van jansen de wit Portal de la revista ‘Kontakt’ de jansen de wit

1.

2.

4.

3.

5.

23

Andalusië / Andalucía

Extremadura

Galicie / Galicia

Madrid

Valencia

Murcia

Castilla la Mancha

Castilla y León

La Rioja

Navarra

Aragón

Asturias / AsturiasCantabrië / Cantabria

Baskenland / País Basco

Catalonië / Cataluña

uit Het arcHief de LOS aRchivOS

Herkomst spanjaarden in schijndel | procedencia de los españoles en schijndel

Streek | Región man | hombre vrouw | mujer

andalusië | andalucía 64 32% 18 35%

asturias | asturias 3 2% 0%

catalonië | cataluña 7 3% 8 16%

extremadura 5 2% 2 4%

Galicie | Galicia 14 7% 0%

madrid 7 3% 2 4%

valencia 3 2% 0%

Onbekend | desconocido 98 49% 21 41%

Totaal | Total 201 100% 51 100%

cijfers zijn indicatief, volledige gegevens ontbreken. de aantallen liggen waarschijnlijk hoger.Las cifras son indicativas. Faltan datos completos. Las cantidades son seguramente más altas.

De Spanjaarden kwamen uit verschillende delen in Spanje, zoals Galicië, Madrid, Barcelona en Extramadura. Maar veruit de meesten kwamen uit Andalusië, waar de provincie Córdoba hofleverancier was.

Los españoles procedían de diversas regiones de España como Galicia, Madrid, Cataluña y Extremadura. La gran mayoría era procedente de Andalucía y la provincia de Córdoba fue la mayor proveedora.

24 25

verloop instroom spanjaarden in schijndel | curso de la llegada de españoles a schijndel

Jaar | Año

mannen | hombres

vrouwen | mujeres

kinderen uit Spanje |niños nacidos en España

hier geboren |niños nacidos en Holanda

1964 11 1 1

1965 26 11 6 3

1966 42 8 5 5

1967 23 3 4 6

1968 4 1 0 3

1969 5 1 2 1

1970 8 3 0 1

1971 15 7 5 2

1972 11 4 0 3

1973 56 12 0 5

Later | después 0 10

Totaal | Total 201 51 22 40

Totaal | Total 314

cijfers zijn indicatief, volledige gegevens ontbreken.de aantallen liggen waarschijnlijk hoger.Las cifras son indicativas. Faltan datos completos. Las cantidades son seguramente mas altas.

van de Spanjaarden die in Schijndel zijn gebleven, komen de meeste gezinnen uit córdoba, twee uit cádiz en één uit valencia. de gemiddelde Spanjaard die naar nederland kwam was tussen de 20 en 40 jaar, 85 procent bestond uit mannen, waarvan 70 procent in Spanje al was getrouwd, 45 procent had gewerkt in de landbouw, 28 procent was boer of agrarisch werkgever geweest en 27 procent werkte in een ambacht, industrie of dienstensector.

La mayoría de las familias españolas que aún viven en Schijndel son de córdoba, dos son de cádiz y una de valencia. el español medio tenía cuando llegó a holanda entre 20 y 40 años, el 85 por ciento eran hombres, de los que el 70 por ciento se había casado en españa, el 45 por ciento había trabajado en el campo, el 28 por ciento había sido agricultor o autónoempresario agrícola y el 27 por ciento había ejercido un oficio o había trabajado en el sector industrial o de servicios.

winter in Plein | invierno en Plein

27

grote veranderingen GRandeS cambiOS

vicente Gil­toresano stond voor een dilemma toen jansen de wit zijn jaarcontract wilde verlengen. “ik wilde graag blijven. maar alleen als mijn gezin ook over kon komen. dat bleek lastig, want nederland had nieuwe regels om te voorkomen dat gastarbeiders zich hier langdurig en mas­saal zouden vestigen. uiteindelijk kreeg ik toestemming en kon ik in Spanje de verhuizing regelen. in augustus 1966 kwam mijn gezin naar nederland en na mij zouden nog vele gezinnen volgen.”

josefien diaz vertrok naar nederland vanaf het station van córdoba: “iedereen was erg verdrietig bij het afscheid van mijn grootouders en de rest van de familie. nederland leek de andere kant van de wereld en het was erg onzeker wanneer we elkaar terug zouden zien. ik zie nog de angst in de ogen van mijn ouders. Zij maakten een treinreis van ruim twee dagen met drie kleine kinderen en een vracht aan bagage. Ze spraken geen andere taal dan Spaans. de treinreis was een groot avontuur, maar wel een avontuur met veel stress.”

veel Spanjaarden kwamen gebroken aan in nederland. niet alleen van de lange reis, maar ook van de vele emoties en verandering van omgeving. angela menor: “we waren gewend aan extreem hoge temperaturen van ver over de veertig graden. we hadden een treinreis van twee dagen achter de rug met een overnachting op het station van Parijs. toen we aankwamen in nederland op 19 augustus 1965 was het hartje zomer, maar wij vonden het maar koud. in den bosch stond een bus klaar van jansen de wit die ons naar Schijndel bracht. in de fabriek wachtte ons

Veel Spanjaarden hadden het zwaar, ondanks de goede ontvangst, een fijne werkgever en vriendelijke Nederlandse collega’s. Vooral de mannen die hun vrouw en kinderen in Spanje hadden achtergelaten, hadden heimwee. Het bracht velen aan het twijfelen of ze wel wilden blijven.

A pesar de la buena recepción, un buen empleador y compañeros holandeses agradables, la situación resultó muy dura para muchos de los españoles. La nostalgia invadía especialmente a aquellos hombres que habían dejado a sus esposas e hijos en España. Esto les hacía dudar si quedarse en Holanda o no.

cuando jansen de wit quiso prolongar su contrato anual, vicente Gil­toresano también se vió ante un dilema: “tenía muchas ganas de quedarme pero sólo si mi familia también se podía venir.” eso era difícil porque en holanda se habían aprobado nuevas normas para evitar que los trabajadores extranjeros se establecieran de manera masiva durante largas temporadas. Finalmente me dieron permiso y pude organizar la mudanza desde españa. mi familia llegó en agosto de 1966 a holanda y después de la mía, llegarían muchas más.“

josefien díaz partió a holanda desde la estación de trenes de córdoba: “cuando nos despedimos de mis abuelos y el resto de la familia, todo el mundo estaba muy triste. holanda parecía estar al otro lado del mundo y no sabíamos cuando volveríamos. todavía veo el miedo en los ojos de mis padres. hicimos un viaje en tren de más de dos días con tres hijos pequeños y un montón de equipaje. no hablabamos ningún otro idioma más que el español. el viaje en tren fue una gran aventura pero una aventura con mucho estrés.“

muchos españoles llegaron agotados a holanda. no sólo por el largo viaje, sino también por todas las emociones y el cambio de entorno. angela menor: “estábamos acos­tumbrados a temperaturas extremadamente altas de más de cuarenta grados. acabábamos de hacer un viaje en tren de dos días, más una noche en la estación de París. cuando llegamos a holanda el 19 de agosto de 1965 era pleno verano pero a nosotros nos pareció que hacía frío. un autobús de jansen de wit nos esperaba en den bosch y nos trajó a Schijndel. en la fábrica nos habían preparado un buffet

30 31

“ik was tien jaar toen ik josefien en maria del mar ontdekte, twee meisjes uit het gezin díaz marín. Ze werden al snel mijn beste vriendinnen en we gingen samen naar de lagere school in de wilhelminalaan. ik begreep niks van het Spaans en zij niet van het nederlands, maar we redden ons met handen en voeten. moeder Pepi zong Spaanse wiege­liedjes voor haar baby Luís en daar kon ik geen genoeg van krijgen. en als ze niet bezig was met haar kinderen, dan stond ze in de keuken. Zo kon ze heerlijke rosquitos maken, de Spaanse ringkoekjes met suiker erop, heer­lijk!” Ria ging zelfs een keer mee op familiebezoek naar córdoba in het uiterste zuiden van Spanje. “dat was een grote belevenis en verre reis voor een meisje van veer­tien. iedereen ging ’s middags naar bed voor de siësta en dat was ik niet gewend. in andalusië is het bloedheet ’s middags, dan kun je echt niet buiten komen. ’s avonds mochten we laat opblijven als het afgekoeld was. we vermaakten ons in de openlucht bioscoop en lachten ons dubbel als we in het nederlands over de Spaanse jongens kletsten die naast ons zaten. ik sprak in die tijd ook een behoorlijk woordje Spaans.”

Ria van esch lo recuerda perfectamente: “yo tenía diez años cuando descubrí a josefien y maría del mar, dos niñas de la familia díaz marín. Pronto se convirtieron en mis mejores amigas e íbamos juntas a la escuela primaria en la calle wilhelminalaan. yo no entendía nada del español y ellas no entendían el holandés. Pero nos arreglábamos hablando con pies y manos. mamá Pepi cantaba nanas españolas a su bebé Luís y yo nunca me cansaba de oírla. y si no estaba ocupada con sus hijos, Pepi estaba en la cocina. Sabía hacer unos rosquitos deliciosos, galletas españolas rociadas con azúcar, ¡fantásticas!” Ria incluso fue con ellas a córdoba. “Fue una gran experiencia y un largo viaje para una niña de catorce años. todo el mundo se acostaba a medio día para dormir la siesta pero yo no estaba acostumbrada. en andalucía hace muchísimo calor a medio día y en realidad no se puede salir. Por la noche, cuando refrescaba, podíamos acostarnos tarde. nos divertíamos en el cine de verano y nos reíamos mucho cuando hablábamos en holandés de los chicos que estaban sentados junto a nosotras. entonces yo también hablaba bastante bien español.”

Lo que más recuerda mieke Stuy es la cálida bienvenida y la gran hospitalidad con la que la recibían las familias españolas. “todos los días después del colegio nos daban té o café para niños, leche con un poquito de café. y podíamos comer todas las galletas que quisiéramos. algo a lo que no estábamos acostumbradas en casa.”dolita eijkemans y monique Schevers eran en ese momento las mejores amigas de beatriz Gil­toresano. dolita: “Sobre todo la forma en que los españoles se tratan entre sí me parecía extraña. y la forma en que convivían. casi siempre había mucha gente en casa de beatriz. todo el mundo era bienvenido y siempre había alguien allí que tocaba la guitarra y cantaba. a veces mamá Gil­toresano empezaba a cantar y bailar flamenco a plena luz del día.” monique: “La comida era muy importante para los españoles.

UitsmijterManolo Rivas en negen andere Spanjaarden werden vlak na hun aankomst in Nederland uitgenodigd voor het eten bij een Nederlandse collega. Ze kregen een uitsmijter voorgeschoteld, maar uitsmijters kenden ze niet. Manolo vond het niet fatsoenlijk dat de Spanjaarden het aangebo-den eten wilde laten staan en offerde zich op. Hij stortte zich op de uitsmijters en at dertig eieren in zijn eentje op!

Huevos fritos a la holandesaPoco después de su llegada a Holanda, un compañero holandés invitó a Manolo Rivas y otros nueve españoles a cenar. Les sirvieron huevos fritos a la manera holandesa, que ellos no habían probado nunca. A Manolo no le pareció correcto que los españoles se dejaran la comida. Así que el pobre se sacrificó. ¡Se armó de valor y él solito se zampó unos 30 huevos!

wat mieke Stuy het meest is bijgebleven, waren de hartelijke ontvangst en de geweldige gastvrijheid van de Spaanse gezinnen. “we kregen iedere middag na school thee of kinderkoffie, een soort koffie verkeerd. en we mochten zoveel koekjes eten als we wilden. iets wat we thuis zeker niet gewend waren.”

dolita eijkemans en monique Schevers waren in die tijd de beste vriendinnetjes van beatriz Gil­toresano. dolita: “vooral de manier waarop de Spanjaarden met elkaar om­gingen sprak tot mijn verbeelding. en hoe ze met elkaar leefden. het was meestal druk bij beatriz thuis, iedereen was welkom en er was altijd wel iemand die gitaar speelde en erbij zong. Soms begon moeder Gil­toresano gewoon op klaarlichte dag te zingen en flamenco te dansen.” monique: “het eten was voor Spanjaarden heel belangrijk. Op elk tijdstip van de dag was er wel iets te happen en de tortilla was mijn favoriet. ik genoot van de bijzondere geuren van olijfolie en knoflook.”al snel staken de Spanjaarden de straat over om melk en eieren te kopen bij de familie van esch. melk haalden ze bij martien verhagen, groenten bij de familie timmermans en vlees bij Slagerij van der Steen. en zo kwamen ze beetje bij beetje in contact met de Schijndelse bevolking, maar het bleef vaak wel beperkt tot de mensen waar ze bood­schappen deden. angela mesa: “Zeker in het begin was taal een probleem en we hadden andere gewoonten.

en cualquier momento del día había algo para comer y la tortilla era mi favorita. me encantaban los olores especiales del aceite de oliva y el ajo.”Los espanoles cruzaban la calle para comprar huevos a la familia van esch. La leche se la compraban a martien verhagen, las verduras a la familia timmermans y a por la carne iban a la carnicería de van der Steen. así comenzaron a entrar poco a poco en contacto con la población de Schijndel, aunque ese contacto se limitaba a las personas a las que les compraban. angela mesa: “el idioma fue, sobre todo al principio, un problema muy grande y además, teníamos costumbres muy diferentes. Por ejemplo, nos traían las compras a casa y yo le daba una propina de un ‘kwartje’ (25 céntimos­1/4 florín) al muchacho. mucho más tarde me enteré de que el muchacho que traía la compra era el propio jefe.” más adelante angela empezó a hacer la compra personalmente en Schijndel: “en españa los pollos se cuelgan de un gancho en la tienda, solo tienes que señalar uno. aquí no había otro remedio que decir ‘tok, tok, tok’ para que el carnicero se diera cuenta de lo que quería.”

Links: met de kinderen in het park | izquierda: con los hijos en el parquePicnick onderweg naar de Keukenhof | un picnic durante un viaje al jardín de los tulipanes ‘Keukenhof’twee grote vrienden: Luís diaz y Fernando mesa met zijn karakteristieke lach | dos gran amigos: Luís diaz y Fernando mesa con su característica carcajada

39

Houten Huisjes en Hogar español caSaS de madeRa y eL hOGaR eSPañOL

de huisvesting bij hospita’s liet veel te wensen over. Susie Lleixa: “de nederlandse hospita’s hadden geen idee hoe Spanjaarden leefden en wat hun gewoontes waren. ’s morgens kregen ze een karig ontbijt voorgeschoteld en het eten was zoveel anders dan in Spanje. dat leidde zelfs tot opnames in het ziekenhuis vanwege maagproblemen. een enkele hospita bracht zelfs vier of vijf mannen in één slaapkamer onder, zonder verwarming.”Om wantoestanden te voorkomen, opende in 1966 het eerste hogar español in het pand aan de molenstraat 1 in Geldrop. het werd La casa blanca genoemd, het witte huis. Francisco muñoz en zijn vrouw maria zwaaiden er de scepter. in afwachting van goede huisvesting in Schijndel verbleven veel gezinnen die overkwamen in eerste instan­tie in dit pension. in Schijndei werden in 1966 vijf houten huisjes bijgebouwd voor gezinnen van zes personen. Kleinere gezinnen ontvingen een toeslag van jansen de wit voor kost en inwoning als ze Spaanse vrijgezellen in huis opnamen.

Hogar españoler kwamen steeds meer Spaanse gastarbeiders naar Schijndel en het regelen van onderdak werd een probleem. daarom bouwde men in 1970 een groot pension, het hogar español met een capaciteit van honderd bedden. het pension stond onder leiding van theo eijkemans, de vader van de huidige wethouder bart eijkemans en Plus­eigenaar wim eijkemans. theo was katoenbreier bij jansen de wit en hij werd zes weken vrijgeroosterd om te leren koken en Spaans te leren. jansen de wit werkte met drieploegen­diensten dus moest theo drie keer per dag koken. Zoon

In 1964 bracht Jansen De Wit de Spanjaarden onder in Hotel De Gouden Leeuw in Sint­Oedenrode. Daarnaast was er een pension in Boxtel aan de Stationstraat en een aantal huizen in Schijndel zoals in de Berkenstraat, Elschotseweg, Heikant­straat, Voortstraat en Hoofdstraat 175 naast de fabriek. Sommige Spanjaarden woonden een tijdje in hotel De Hopbel aan de Kloosterstraat. Halverwege 1965 begon men met de bouw van de eerste vijf houten huisjes aan Plein, dat later zou worden omgedoopt tot Teeuwishoek.

Jansen de Wit alojó a los españoles en el Hotel De Gouden Leeuw en Sint­Oedenrode. También había una pensión en la calle Stationstraat en Boxtel y unas cuantas casas en Schijndel como las de las calles Berkenstraat, Elschotseweg, Heikantstraat, Voorstraat y Hoofdstraat 175, al lado de la fábrica. Algunos españoles vivieron durante un tiempo en el hotel De Hopbel en la calle Kloosterstraat. A mediados de 1965 se inició la construcción de las primeras cinco casas de madera en Plein, que más tarde pasaría a llamarse Teeuwishoek.

La estancia en viviendas con casera dejó mucho que desear. Susie Lleixa: “Las caseras holandesas no tenían ni idea de cómo vivían los españoles, ni de cuales eran sus costumbres. Por la mañana les preparaban un desayuno demasiado ligero y la comida era muy diferente a la española, hasta tal extremo, que hubo que hospitalizar a alguno de los españoles por problemas estomacales. alguna casera incluso fue capaz de alojar a cuatro o cinco hombres en una sola habitación y además sin calefacción.”Para evitar abusos, se inaguró en 1966 el primer hogar español en la calle molenstraat 1 de Geldrop. La llamaban La casa blanca. allí gobernaban Francisco muñoz y su esposa maría. muchas familias recién llegadas a holanda se alojaron en primera instancia en esta pensión, a la espera de que se les asignara una buena vivienda en Schijndel. ese mismi año en Schijndel se construyeron cinco casas de madera más para alojar a familias de seis personas. a las familias más pequeñas, jansen de wit les ofrecia una pequeña asignación para el alojamiento y la comida si internaban a solteros españoles.

Hogar españolcada vez llegaban más españoles a Schijndel y organizar su alojamiento resultó ser un problema. Por eso se construyó en 1970 una gran pensión, el hogar español, con una capa­cidad de cien camas. theo eijkemans gobernaba el hogar. theo es el padre de bart, el actual concejal y de wim, el propietario del supermercado Plus. theo era tejedor de algodón en jansen de wit y para que pudiera aprender a cocinar y a hablar español, le dieron un permiso de seis semanas. en jansen de wit se trabajaba en tres turnos, así

40 41

que theo tenía que cocinar tres veces al día. Su hijo bart dice: “mi padre aprendió a cocinar en el restaurante de Zwaan, que está en la plaza mayor de Schijndel, pero los platos que elaboraba no tenían ningún éxito. a los españo­les no les gustaba la cocina holandesa y a mi padre le sorprendió la persistencia de los españoles en este asunto: algunos llegaron a pasar tres o cuatro días sin comer nada. Pronto se involucró mi madre y junto con mi padre se pasó a la cocina española. ¡eso si que gustó, hasta en nuestra casa se comía con frecuencia un buen plato de cocido!”

theo eijkemans, asistido por antonio castilla y marcos jiménez, tomó las riendas del hogar español. Poco a poco los españoles fueron confiando en él y empezaron a pedirle que les solucionara todo tipo de problemas. así, ‘tito theo’ se erigió en defensor de los españoles. a lo largo de los años iban y venían trabajadores reclutados en españa. bart eijkemans: “a propósito, la forma en que se reclutaba no era nada agradable, se podría comparar con la revisión de un caballo. La revisión se hacía los jueves y los trabajadores que querían probar suerte en holanda, podían inscribirse a continuación. Se comprobaba literalmente si tenían buena vista, si eran fuertes, si tenían la dentadura sana, etcetera. Si pasaban esa revisión, al lunes siguiente podían montarse en el autobús que les llevaba a Schijndel. bart: “a algunos de nosotros nos dejaban impresionados a su llegada: todas las pertenencias en una maletita, delgadísimos y con una cuerda haciendo las veces de cinturón.”

el hogar español se componía de habitaciones con ocho camas, además había una salita para enfermos, una zona de duchas y otra de servicios. a cada hombre se le asignaba el uso de una cama, un armario y dos estantes para guardar las pertenencias personales. en las mesitas de noche lucían fotos de madres, novias y niños. jansen de wit retenía una pequeña parte del sueldo para la comida y el alojamiento. Salvador cañete: “Los hombres que vivían allí eran casi todos andaluces, gallegos y extremeños, y se veía cómo los de las mismas regiones se buscaban entre sí y cada uno se juntaba con su propio grupito.“

bart vertelt: “dat koken heeft mijn vader geleerd bij hotel de Zwaan aan de markt in Schijndel. wat hij op tafel zette viel echter niet zo in de smaak. de Spanjaarden vonden de nederlandse pot maar niks. mijn vader stond ervan te kijken hoe volhardend de Spanjaarden hierin zijn geweest. Sommige aten drie of vier dagen niets. mijn moeder werd er al snel bij betrokken en samen met mijn vader ging ze over op de Spaanse keuken. dat sloeg aan! bij ons thuis heeft het Spaanse gerecht ‘cocido’ ook regelmatig op tafel gestaan!”

Samen met antonio castilla en marcos jiménez zorgde theo eijkemans voor het reilen en zeilen in het hogar español. Langzaamaan kreeg hij het vertrouwen van de Spanjaarden en vroegen ze hem allerlei problemen op te lossen. Zo ontwikkelde ‘tito theo’ (oom theo) zich tot de ombudsman van de Spanjaarden. het hele jaar door kwamen en gingen mensen die in Spanje werden geronseld. bart eijkemans: “dat ronselen ging overigens niet zo fraai. vergelijk het maar met een ‘paardenkeuring’. Op donder­dag werd de keuring gehouden en mannen die het wel wilden proberen in nederland, konden zich dan melden. er werd letterlijk gekeken en gevoeld of ze wel sterk waren, of het gebit goed was enzovoorts. als ze werden goedgekeurd, konden ze de maandag daarna in de bus mee naar Schijndel. we schrokken soms van de mensen als ze aankwamen. alle bezittingen in één koffertje, zo mager als een lat en een touw als broekriem.”

hogar español bestond uit slaapkamers met acht bedden. jansen de wit hield een klein gedeelte in van het loon voor kost en inwoning. verder was er een ziekenkamer, een aparte doucheruimte en toiletten. elke man had een bed, één kast en twee schappen voor persoonlijke bezit­tingen. Op de nachtkastjes prijkten de foto’s van moeders, geliefden en kinderen. Salvador cañete: ”de mannen in het pension kwamen bijna allemaal uit andalusië, Galicië en extremadura. je zag dat streekgenoten elkaar opzochten. ieder ging om met zijn eigen groepje.”

Spaans feestje op Plein | juerga española en Pleinjulio victor tijdens een zangconcours in het Spaans centrum in eindhoven | julio victor canta en el Festival de la cancion en eindhoven

Pension hogar español aan de europalaan in SchijndelLa pensión hogar español en Schijndel Poseren in Plein | Poseando en Pleincarnaval in Schijndel | carnaval en Schijndel

Spaans feestje in Plein | Fiesta española en Plein

46 47

huis tussen nederlanders. het was toen nog heel gewoon om bij elkaar binnen te lopen om even te ‘buurten’ over ditjes en datjes. veel Spanjaarden zien dat als de beste periode van hun integratie. Ze volgden nederlandse lessen, die soms meer leken op een gezellig feest. de Spanjaarden lachten elkaar uit om een foute uitspraak of woorden die helemaal verkeerd opgevat werden. de lessen waren gezellig, maar met de kennis van de taal wilde het niet zo vlotten. Gebrek aan motivatie speelde ook een beetje mee, want men ging ervan uit dat het verblijf in nederland toch maar tijdelijk was.

de eerste Spanjaarden in Schijndel waren echt op elkaar aangewezen. contact met Spanje was er in die tijd nauwelijks en bellen met familie was vrijwel onmogelijk. het contact verliep via de post, maar die was vaak twee weken onder­weg. er zijn in die tijd veel foto’s over en weer gestuurd. in de beginperiode was er weinig vrije tijd. elk vrij uur werd gebruikt om overuren te draaien, zodat er voldoende geld was om naar de gezinnen in Spanje te sturen. in de tijd die overbleef werd gekookt, het huishouden gedaan, gelezen en gekaart. in de weekenden gingen de Spanjaarden wel eens naar den bosch of eindhoven, maar die momenten

Las cosas cambiaron mucho para los españoles cuando las familias que vivían en las casitas de madera fueron mudándose a casas ‘normales’ entre los holandeses. entonces todavía era costumbre pasarse a cualquier hora por casa del vecino, simplemente para charlar un poco sobre los dimes y diretes. muchos españoles consideran esa como la época en la que mejor se integraron. Se apuntaron a clases de holandés, que a veces parecían más una gran fiesta que algo serio. La mala pronunciación o interpretación de palabras holandesas era motivo de carcajadas, así que en las clases se lo pasaban fenomenal, pero no aprendían gran cosa. La falta de motivación también jugó un papel para que nunca llegaran a dominar el idioma porque seguían suponiendo que su estancia en holanda sólo iba a ser temporal.

Los primeros españoles en Schijndel dependían mucho los unos de los otros porque en ese tiempo casi no había contacto con españa y llamar por teléfono a la familia era prácticamente imposible. el contacto se mantenía por carta y el correo tardaba al menos dos semanas en llegar. en ese tiempo circularon muchas fotos entre españa y holanda. en el periodo inicial no había mucho tiempo para el ocio.

Luís Diaz Gomez voetbalde al op zeer jonge leeftijd en was een succesvol en gevierd speler. Hij begon bij de jeugd van Córdoba en vertrok op zijn zestiende naar Tanger in Marokko. Later speelde hij Eerste Divisie bij Betis Sevilla en Tweede Divisie bij Córdoba en Almería. Na zijn lange voetbalcarrière in Spanje kwam Luís in december 1965 naar Nederland. Vanwege de grote werkeloosheid in zijn land besloot hij zijn geluk in het buitenland te beproeven. Hij schreef zich in voor Australië, maar kwam in Nederland terecht. Hij kwam uit een compleet andere wereld en ging een ander leven leiden. Toch wist hij zich volledig aan te passen aan het werk en de cultuur van Jansen de Wit. Hij is tijdens zijn verblijf in Nederland altijd gelukkig en dankbaar geweest dat hij een tweede kans heeft gekregen een nieuw bestaan op te bouwen voor zichzelf en zijn gezin. De voetbalclub is Luís nooit vergeten. Bij zijn over-lijden, meer dan dertig jaar na zijn vertrek uit Spanje, nam het eerste elftal van Córdoba bij aanvang van de wedstrijd een minuut stilte in acht. In Nederland was hij aanvoerder van het Schijndelse Spaanse voetbalteam. Hij is tot op hoge leeftijd blijven voetballen bij FC de Kooij in het zomeravondvoetbal in Schijndel.

Luís Díaz Gómez jugó al fútbol desde muy joven y fue un jugador muy querido y con mucho éxito. Comenzó en su infancia en Córdoba y se fue a los dieciséis años a Tánger en Marruecos. Más tarde jugó en Primera División en el Betis de Sevilla y en Segunda División en Córdoba y Almería. Después de su larga carrera futbolística en España, Luís llegó en diciembre de 1965 a Holanda. Debido a la alta tasa de desempleo en su país decidió probar suerte en el extranjero. Se inscribió para ir a Australia, pero al final se quedó en Holanda.Provenía de un mundo muy diferente y su vida cambió por completo. Sin embargo, se las arregló para adaptarse plenamente al trabajo y la cultura de Jansen de Wit. Durante su estancia en Holanda siempre se sintió feliz y agradecido de la oportunidad que se le brindó para construir una nueva vida para él y su familia. El equipo de fútbol nunca olvidó a Luís. A su muerte, más de treinta años después de su salida de España, el primer equipo de fútbol de Córdoba guardó, antes de comenzar el partido, un minuto de silencio en su memoria. En Holanda fue capitán del equipo español de fútbol de Schijndel. Sigió jugando al fútbol hasta una edad avanzada con el equipo FC de Kooij que participaba en una competición de empresas y bares en Schijndel.l

Luís diaz als profvoetballer bij voetbalclub córdoba Luís diaz como futbolista profesional en el club de fútbol de córdobaLuís diaz als profvoetballer bij españa de tanger (marokko, 1956)Luís diaz como futbolista profesional en el club de fútbol españa de tanger (maruecos 1956)

voetbalteam hogar español met Luís diaz als aanvoerder, 1970el equipo de fútbol hogar español con Luís diaz de capitán, 1970

65

“Zo’n grote overstap wilden wij ze niet nog eens aandoen door terug te gaan naar Spanje. bovendien hadden de kinderen in nederland na verloop van tijd hun draai gevonden. Later toen ze volwassen waren, hadden we terug kunnen gaan, maar dan zouden de kinderen hier zijn en wij daar. de gezinnen die met kinderen naar nederland zijn ge­komen, zijn blijven hangen. de mensen die zonder kinderen kwamen, gingen terug toen de kleintjes werden geboren.” josefien diaz mist nog iedere dag de Spaanse zon. “maar ik geniet wel van de donkere hollandse winterdagen als ik de kaarsjes weer aan kan steken. Ook kan ik erg genieten van het vlakke landschap, de molens en de groene weiden vol koeien als ik met de trein door nederland reis. en mijn favoriete eten…. erwtensoep en stamppot! alleen op zondag kook ik een Spaanse paella.”

in het begin was het leven in Schijndel een feest voor Rafael Fernández, want alles was nieuw. Later maakte dat plaats voor heimwee en gemis van familie. Rafael: “toen ik trouwde en mijn eerste kindje kreeg, had ik mijn plek gevonden. een gezin om voor te werken en te leven, er brak een fijne tijd aan. we hadden een doel om voor te leven en konden onze aandacht geven aan de kinderen. ik ben de gelukkigste man op aarde als we op kerstavond met het hele gezin Kerst vieren! toen wij in 1973 uit Spanje vertrokken zijn, is ons beeld van Spanje en de taal die we spreken, blijven steken in die tijd. terwijl Spanje zich verder ontwikkelde, de familie verder leefde, familie­leden en vrienden overleden, hebben wij ons in nederland ontwikkeld en zijn we voor een groot gedeelte geïntegreerd.

terug naar spanje of blijven? ¿vOLveR a eSPaña O quedaRSe?

Kinderen die van Spanje naar Nederland verhuisden, werden uit hun vertrouwde omgeving gerukt. Angela Menor: “Ze moesten nieuwe vrienden maken, van school veranderen en ook de taal leren. Daardoor begonnen ze een klas lager op school. Het was een moeilijke tijd, want ze waren 6, 8 en 10 jaar oud toen we emigreerden.”

Para traer a los niños de España a Holanda hubo que arrancarlos del entorno que les era familiar. Angela Menor: “Se les obligó a buscarse nuevos amigos, cambiar de colegio y aprender el idioma. Por eso tuvieron que empezar el colegio en una clase inferior a la que les pertenecía. Fue un periodo difícil porque tenían 6, 8 y 10 años cuando emigramos.”

“no quisimos hacerles pasar otra vez por lo mismo volviendo a españa. además, al poco tiempo, los niños se habían acostumbrado y eran felices. después, cuando se hicieron adultos, podíamos haber vuelto nosotros pero entonces ellos estarían aquí y nosotros allí. Las familias que vinieron a holanda con sus hijos se quedaron. Las personas que vinieron solas volvieron cuando nacieron sus bebés.”

josefien díaz sigue echando de menos el sol español cada día: “Pero también disfruto de los oscuros días de invierno de holanda cuando puedo volver a encender las velitas. y disfruto del paisaje llano y los prados verdes poblados de vacas cuando viajo en tren por holanda. y mi comida favorita… ‘erwtensoep’ (sopa de guisantes) y ‘stamppot’ (mezcla de zanahorias, cebollas y patatas machacadas). Sólo los domingos preparo una paella española.”

al principio la vida en Schijndel era un fiesta para Rafael Fernández porque todo era nuevo para él. después le invadió la nostalgia y echaba en falta a su familia. Rafael: “encontré mi lugar cuando me casé y tuve a mi primer hijo. una familia para trabajar y vivir… comenzó un periodo muy bonito. teníamos una meta para vivir y podíamos prestar toda la atención a nuestros hijos. ¡Soy el hombre más feliz del mundo cuando nos reunimos toda la familia para celebrar la navidad! cuando salimos de españa en 1973, nos llevamos la imagen de entonces y el lenguaje que se hablaba entonces y eso es lo que se nos ha quedado grabado. nos hemos quedado anclados en ese tiempo. mientras que españa evolucionaba y se desarrollaba, la familia seguía su vida, familiares y amigos morían,

66 67

natuurlijk is het fijn om af en toe als landgenoten onder elkaar te zijn. Zo gingen we enkele jaren geleden met vier spanjaarden naar valencia. we hebben daar toen lekker ouderwets Spaans gegeten, naar Spaanse muziek geluisterd en lekker gekletst.”

josefien díaz woont al vanaf haar jeugd in nederland, maar haar moederland en wortels heeft ze in Spanje: “elke keer als ik de Spaanse grens over ga, voelt dat als thuiskomen. ik weet nog goed het moment dat ik met mijn gezin in de auto onderweg was naar córdoba. ergens midden in Spanje reden we over een klein weggetje waar ik mijn man maarten vroeg te stoppen. ik stapte uit en liep naar een stuk grond. daar knielde ik neer en woelde met mijn handen door het rode zand. ik moet daar minuten hebben gezeten. dit was mijn Spanje en dat land wilde ik voelen. eindelijk weer thuis....”

tussen 1970 en 2000 hadden de Spanjaarden hun handen vol aan hun gezin en het opvoeden van de kinderen. nu zijn de meeste Spanjaarden van de eerste generatie met pensioen. in hun werkzame leven hadden ze veel contacten met Schijndelaren, maar dat werd langzaam minder nu ze niet meer werken. daardoor, maar ook door de leeftijd, nam de kennis van de nederlandse taal af. het brengt de oudere Spanjaarden steeds meer in een isolement. vroeger keken ze uit naar vakanties in Spanje en weerzien met familie. nu is de situatie anders. Ouders, broers en zussen, neven en nichten, vrienden in Spanje zijn vaak al overleden. bovendien is Spanje veranderd. het land is niet meer zoals ze het ruim veertig jaar geleden achter zich lieten. natuurlijk hebben de senioren hun kinderen en kleinkinderen hier, maar die hebben hun eigen leven met hun eigen gezinnetje.

nosotros nos hemos desarrollado en holanda y nos hemos integrado en gran medida. claro que es bueno reunirnos con compatriotas de vez en cuando. hace unos años nos juntamos cuatro españoles y fuimos a valencia. comimos buena comida española, como acostumbrábamos, escuchamos música española y charlamos.”

josefien díaz vive desde su infancia en holanda pero sus raíces y tierra madre las tiene en españa: “cada vez que paso la frontera de españa es como si llegara a casa. Recuerdo muy bien una vez cuando iba con mi familia camino de córdoba con el coche. en algún lugar en medio de españa íbamos por una carreterilla y le pedí a mi marido que parara. me bajé del coche y me acerqué a un llano de tierra, me arrodillé y hurgué con mis manos en la arena rojiza. debí estar allí durante minutos. esta era mi españa y tenía que sentirla. Por fin en casa….”

entre 1970 y 2000 los españoles se encontraban muy ocupados cuidando de sus familias y criando a sus hijos. ahora, la mayor parte de la primera generación está jubilada. cuando aún trabajaban mantenían mucho contacto con la gente de Schijndel pero cuando dejaron de trabajar, poco a poco ese contacto se fue perdiendo. Por eso, aunque también por la edad, hablan cada vez menos el holandés. esto hace que los mayores se encuentren cada vez más aislados. antes tenían la ilusión de ir de vacaciones a españa para volver a ver a la familia y los amigos pero

TuinhuisjeDe Spanjaarden blijven elkaar opzoeken, zoals op zaterdag-middag voor de Hema op de Markt. Er is ook een groep van zeven vrienden die elke zondagmorgen bij elkaar komt in het tuinhuisje in het Hermalen. Ze zijn niet altijd compleet, want er is altijd wel iemand voor een aantal weken naar Spanje op vakantie. Ze drinken een pilsje, spelen een potje domino, vertellen elkaar de laatste nieuwtjes uit Spanje en nemen het voetbal door. In La casita, het tuin-huisje praten ze over vroeger, delen ze lief en leed en bespreken het dagelijks leven in Nederland en Spanje. ’s Zomers koken ze regelmatig een paella of zetten ze tapas op tafel. Het tuinhuisje is een belangrijke ontmoe-tingsplaats voor de Spaanse mannen. Het grote pension Hogar español van weleer heeft plaatsgemaakt voor het kleine Hogar español van nu.

La casitaLos españoles continúan juntándose, como por ejemplo los sábados en la plaza mayor delante de la tienda HEMA. Hay un grupo de siete amigos que se reúnen cada domingo por la mañana en ‘la casita’ en Hermalen. No siempre están todos porque siempre hay alguien que está de vacaciones en España por algunas semanas. Beben una cerveza, juegan una partida de dominó, intercambian las últimas noticias de España y repasan el fútbol. En la casita, la caseta de jardín, hablan del pasado, comparten alegrías y tristezas y discuten sobre la vida cotidiana en Holanda y España. En verano suelen preparar una paella o tapitas. La casita es un lugar de encuentro importante para los españoles de primera generación. El gran Hogar español de antaño ha dado paso al pequeño Hogar español de hoy.

Gelukkig is de Spaanse televisie binnen handbereik ge­komen, zodat ze nieuws uit het eigen land kunnen volgen. er zit voor de Spanjaarden niets anders op dan regelmatig te pendelen tussen nederland en Spanje. al zal dat steeds minder worden, omdat ook in Spanje steeds meer mensen overlijden en de leeftijd parten gaat spelen.

ahora la situación ha cambiado. muchos de los padres, hermanos, primos y amigos en españa han muerto. además, españa ha cambiado. el país ya no es como ellos lo dejaron hace más de cuarenta años. claro que los mayores tienen aquí a sus hijos y sus nietos pero ellos tienen su propia vida y familia.

afortunadamente ahora la televisión española está al alcance de todos y pueden seguir las noticias de su país en su propia lengua. no tienen otra opción que ir y venir de holanda a españa, aunque ese trasiego irá yendo a menos porque mucha de su gente en españa esta muriendo y la edad empieza a jugar su papel.

vincent Gil­toresano sr., manuel Rivas en valentín jimenez spelen domino in het tuinhuisje | vicente Gil­toresano sr., manuel Rivas y valentin jimenez jugando al domino en la casitavoor het tuinhuisje in het hermalendelante de la casita en el huerto en hermalen

Relaxen in de zaal van hogar españolRelajar en la sala del hogar españolemilio, Pepe, antonio, juani, eulalio en manolo in de keuken van hogar español | emilio, Pepe, antonio, juani, eulalio en manolo en la cocina de hogar español

69

de massale terugkeer, met name tussen 1975 en 1978, kwam mede door de stabielere politieke situatie in Spanje. dictator Franco overleed in 1975, waarna het democratiseringsproces op gang kwam. in 1977 waren er voor het eerst weer vrije verkiezingen sinds het begin van de Spaanse burgeroorlog in 1936. het is mogelijk dat deze nieuwe situatie de Spanjaarden beïnvloed heeft tijdens vakanties in Spanje.

manuel toscano jr.ging met zijn ouders en broer terug in 1973. “ik was toen zes jaar en moest naar de basisschool. het was toen of nooit. de massale terugkeer van land­genoten motiveerde ook niet echt om in nederland te blijven. toen we in 1973 op vakantie gingen naar Spanje, hebben mijn ouders besloten daar te blijven. mijn vader is alleen nog teruggegaan naar nederland om de verhuizing te regelen. in het begin heeft hij er nog wel eens over gedacht om weer terug te gaan naar Schijndel. hij werkte in Spanje bij een nederlands bedrijf dat plastic emmers maakte. Later kreeg hij een baan bij de lokale politie in Sant boi de Llobregat en vanaf dat moment heeft hij het idee laten varen om terug te gaan. hij verdiende niet veel, maar in de avonden kluste hij wat bij als bode in het gerechtsgebouw en het lossen van vrachtwagens. Later kwam zijn kennis van het nederlands nog vaak van pas. mijn vader werd bij de politie nog vaak gevraagd om te vertalen en te bemiddelen als nederlanders in Spanje in problemen waren geraakt.”

terug naar spanje vueLta a eSPaña

Enkelen Spanjaarden bleven slechts een half jaar in Nederland, anderen gingen pas na twintig jaar terug. Wat ze allemaal gemeen hebben, is dat ze in de bloei van hun leven een manier zochten om gezin of familie te onderhouden. In tegenstelling tot veel Zuid­Europese gastarbeiders zoals Italianen, Portugezen en Grieken, remigreerden beduidend meer Spanjaarden naar het vaderland.

Algunos españoles sólo se quedaron en Holanda medio año, otros no regresaron hasta veinte años después. Lo que todos tienen en común es que buscaban, en la flor de su vida, una manera de mantener a sus familias.A diferencia de muchos trabajadores del sur como italianos, portugueses y griegos, los españoles retornaron mucho más a la patria.

La repatriación masiva, especialmente entre 1975 y 1978, se debió en parte a que en ese tiempo la situación política en españa se volvió mucho más estable. Franco murió en 1975 y después se inició el proceso de democratización. en 1977 hubo elecciones libres por primera vez desde el inicio de la guerra civil española en 1936. es posible que esta nueva situación influyera en los españoles durante sus vacaciones en españa.

manuel toscano jr. regresó a españa con sus padres y hermano en 1973. “yo tenía seis años y tenía que empezar a ir a la escuela primaria. O volvíamos entonces o nunca. el regreso masivo de compatriotas no animó mucho a quedarse en holanda. en 1973, cuando fuimos de vacaciones a españa, mis padres decidieron quedarse. mi padre sólo volvió a holanda para organizar la mudanza. al principio pensaba de vez en cuando en volver a Schijndel, eso era cuando trabajaba con una empresa holandesa en españa que se dedicaba a la confección de cubos de plástico. más tarde consiguió un trabajo en la policía local en Sant boi de Llobregat y desde ese momento abandonó la idea de volver. no ganaba mucho pero lo complementaba con algunos trabajos por las tardes como mensajero en los juzgados y en la descarga de camiones. más tarde, su conocimiento del holandés le vino muy bien. Pues con frecuencia la policía le pedía que tradujera y que hiciera de intermediario con holandeses que habían tenido problemas en españa.”

70 71

juan josé López siempre ha oído decir a sus padres que nunca deberían haber vuelto a españa. “en holanda la situación económica era mucho mejor para ellos. Si hubieran podido volver a Schijndel, lo habrían hecho. Pero al final la vida les llevó por otros derroteros.”

cuando antonio benítez se trasladó a holanda en 1971, no solo lo hizo por la mala situación en españa, sino también porque era una aventura y porque quería explorar otro país. “Regresé a españa porque echaba mucho de menos a mi familia y nuestra cultura española. aún me acuerdo todos los días de ese tiempo que pasé en holanda. Fueron los mejores años de mi vida.”

juan josé López heeft zijn ouders altijd horen zeggen dat ze nooit terug hadden moeten gaan naar Spanje. “Ze had­den het in nederland financieel veel beter. als ze terug hadden kunnen gaan naar Schijndel, dan hadden ze het gedaan. maar uiteindelijk liep het leven toch anders.”

toen antonio benitez in 1971 naar nederland ging, was dat met name vanwege de slechte situatie in Spanje, maar ook om het avontuur aan te gaan en een ander land te ontdek­ken. “ik ging terug naar Spanje omdat ik mijn familie en de Spaanse cultuur miste. ik denk nog elke dag aan die tijd in nederland. het waren de beste jaren van mijn leven.”

Reünie van Schijndelse Spanjaarden met geremigreerden in córdoba | Reunión de los españoles de Schijndel y remigrantes en córdoba

eerste verjaardag van manuel toscano Primer cumpleaños de manuel toscano

73

Spaanse kinderen werden thuis beschermd tegen de ‘vrije’ nederlandse maatschappij, maar ze kregen tegelijkertijd veel verantwoordelijkheden. het was voor de ouders niet gemakkelijk. aan de ene kant wilden ze hun eigen Spaanse cultuur doorgeven en aan de andere kant was het belang­rijk te integreren in de nederlandse cultuur.

de tweede generatie paste zich gemakkelijker aan dan hun Spaanse ouders. Ze leerden de taal spelenderwijs en draaiden prima mee op school met hun nederlandse klasgenootjes. voor de oudergesprekken op school ging het oudste kind meestal mee als tolk. deze kinderen waren toen zelf amper twaalf. beatriz Gil­toresano: “toen mijn broer en zussen naar het Skinle college gingen, was ik meestal bij de ouder­gesprekken. negatieve dingen kon ik toen wel eens iets positiever vertalen.” beatriz vulde thuis ook alle formulieren in van gemeente, belastingdienst en dergelijke. antonita Gil­toresano schreef altijd zelf de briefjes voor school als ze naar de tandarts of dokter moest. “je kunt je voor­stellen dat ik daar wel eens misbruik van maakte.”

maria Gil­toresano: “ik was zes jaar toen ik naar nederland kwam, maar mijn kinderjaren in Spanje hebben een enorme impact op mij gehad. hoewel ik me in nederland helemaal thuis voelde, bleef Spanje altijd in mijn gedachten. ik weet nog dat mijn ouders altijd terug wilden naar Spanje en ik wilde dat zelf ook echt beleven, hoe het was om in je geboorteland te leven. toen ik twintig werd en mijn gymnasiumdiploma op zak had, besloot ik naar Spanje terug te gaan. daar woon ik nu al ruim dertig jaar. ik ben gelukkig met mijn Spaanse man en kinderen.”

kinderen en kleinkinderen hijOS y nietOS

Een aantal kinderen is in Spanje geboren. Deze kinderen kwamen van een totaal andere cultuur en moesten zich flink aanpassen in Nederland. Dat was anders voor kinderen die in Nederland geboren werden. En nog anders voor kinderen met een Spaanse vader en een Nederlandse moeder. Of een Spaanse moeder en een Nederlandse vader. Wat kregen deze kinderen mee van de Spaanse cultuur? En welke band hebben ze met Spanje?

Muchos de los niños de segunda generación nacieron en España. Provenían de una cultura y tuvieron que adaptarse a otra completamente diferente en Holanda. Para los niños que nacieron en Holanda eso fue diferente y también fue diferente para los hijos de padre español y madre holandesa. O de madre española y padre holandés ¿Qué parte de la cultura española se les transmitió? ¿Y qué relación tienen con España?

en casa protegieron a los niños españoles de la ‘libre’ sociedad holandesa pero al mismo tiempo se les daba muchas responsabilidades. no fue fácil para los padres. Por un lado querían transmitirles su propia cultura española y por otro lado era muy importante que se integraran en la cultura holandesa.

La segunda generación se adaptó con mucha más facilidad que sus padres españoles. Para ellos aprender la lengua fue como un juego y en el colegio les iba bien, a la par que sus compañeros holandeses. cuando había tutorías en el colegio, normalmente los padres se llevaban al hijo mayor de intérprete, que entonces no solía tener más de doce años. beatriz Gil­toresano: “cuando mis hermanos fueron al instituto de enseñanza secundaria Skinle college, casi siempre me tocaba acompañar a mis padres a las tutorías. alguna que otra vez traducía cosillas negativas que me decían con un toque más positivo….” beatriz también rellenaba en casa todos los formularios de impuestos municipales y similares. cuando tenía que ir al dentista o al médico, antoñita Gil­toresano siempre tenía que escribir sus propias notitas para la escuela “cualquiera puede imaginar que a veces abusaba un poco de esa posibilidad….”

maría Gil­toresano: “yo tenía seis años cuando llegué a holanda pero mi infancia en españa tuvo un gran impacto sobre mí. aunque me sentí como en casa en holanda, españa siempre se quedó rondando mi mente. Recuerdo que mis padres siempre quisieron volver a españa y yo realmente quería experimentar lo que era vivir en tu propio país. con veintiún años y después de aprobar el diploma de

74 75

Kinderen met twee Spaanse ouders zijn tweetalig opge­voed. met hun ouders praten ze nog steeds Spaans, met broers en zussen nederlands. Kinderen uit gemengde huwelijken beheersen het Spaans een stuk minder omdat communicatie binnen het gezin over het algemeen in het nederlands is gegaan. Op latere leeftijd wakkerde de interesse voor het Spaans soms weer aan. vaak door nieuwsgierigheid naar hun wortels. eind jaren ’70 was het mogelijk om via het Spaans consulaat een docent Spaans te regelen. in Schijndel kwam javier ruim tien jaar Spaanse lessen geven aan de kinderen van Spanjaarden. Ze kregen les in ‘den herd’ over Spaanse grammatica, geschiedenis en aardrijkskunde. de meesten hebben het diploma ge­haald van de Spaanse mavo. Ook Spaanse ouders kregen les als ze daar behoefte aan hadden.

de tweede generatie Spanjaarden is prima geïntegreerd in Schijndel en de nederlandse samenleving. Ze beheersen het Skèndelse dialect en de nederlandse taal, ze hebben nederlandse vrienden en hun eigen plek in de samenleving. tegelijkertijd hebben ze de band met hun Spaanse wortels behouden en gaan ze regelmatig op vakantie naar Spanje. Om familie te bezoeken of om heerlijk te genieten van een vakantie aan la playa.

kleinkinderende derde generatie kinderen is in nederland geboren en opgevoed. Ze hebben allemaal een nederlandse vader of moeder. de sterkste band met de Spaanse cultuur hebben ze met hun lelo en lela, opa en oma die nog altijd Spaans spreken en Spaanse gerechten op tafel toveren. eva Laurenssen, kleindochter van het gezin Gil­toresano: “we gaan gemakkelijk om met onze Spaanse opa’s en oma’s. Ze zeggen altijd wat ze te zeggen hebben, ze hebben humor en praten lekker hard. daarom denk ik dat onze relatie met grootouders anders is dan die van nederlandse kin­deren. in Spanjaarden zit per definitie meer temperament, dat krijg je mee, net als het gevoel van trots.”

nino van herpen, de broer van eva, spreekt niet zo goed Spaans. “dat vind ik soms wel jammer, maar ik begrijp mijn grootouders wel. Ze hebben veel geduld. dat ze geen nederlands spreken is één ding, maar dat komt ook omdat ze in nederland veel minder vaak een praatje maken dan

la escuela secundaria, decidí volver a españa. vivo allí desde hace treinta años, feliz con mi marido español y mis hijos.“

La educación de los niños con padre y madre españoles fue bilingüe y todavía siguen hablando en español con sus padres mientras que con sus hermanos lo hacen en holandés. Los hijos de matrimonios mixtos dominan el español mucho menos porque por lo general en casa se ha hablado siempre en holandés. cuando se fueron haciendo más mayores a muchos se les despertó el interés por aprender el español, a menudo por curiosidad acerca de sus raíces. a finales de los setenta surgió la posibilidad de solicitar, a través del consulado, la contratación de un profesor de español. Llegó javier y estuvo dando clases de español durante más de diez años a los hijos de los españoles en Schijndel. en una sala en “den herd” les enseñaba gramática, historia y geografía española. La mayoría se graduó en lo que entonces era buP en españa. además también dio clases a los padres que quisieron.

La segunda generación de españoles se ha integrado perfectamente en Schijndel y la sociedad holandesa dominan el dialecto Skèndels (del pueblo Schijndel) y el idioma holandés. tienen amigos holandeses y han encontrado su lugar en la sociedad. al mismo tiempo mantienen un vínculo con sus raíces españolas y van regularmente de vacaciones a españa para visitar a la familia o para relajarse disfrutando de la playa.

het gezin van Luís Serrano en annie voets La familia de Luís Serrano y annie voets

76 77

nietosLos niños de tercera generación, nacidos y criados en holanda, tienen todos una madre o un padre holandés. el vínculo más fuerte con la cultura española lo tienen a través de sus lelos y lelas, los abuelos, que aún siguen hablándoles en español y llenan la mesa de platos españoles como por arte de magia. eva Laurenssen, nieta de la familia Gil­toresano: “nos sentimos muy cómodos con nuestras abuelas y abuelos españoles. Siempre dicen lo que piensan, tienen mucho sentido del humor y me gusta que hablen en voz alta. Por eso creo que nuestra relación con los abuelos es diferente a la de los nietos holandeses. el español tiene, por definición, un temperamento más fuerte. es algo que lo llevas dentro, así como un sentido del orgullo.”

nino van herpen, hermano de eva, no habla muy bien el español. “a veces es muy molesto pero aún así entiendo a mis abuelos. tienen mucha paciencia. el que no hablen holandés creo que se debe a que en holanda se charla mucho menos con la gente que en españa. a veces me da pena por ellos que no haya nadie a quien contar sus historias.“

Rubén van els, nieto de la familia díaz marín: “Recuerdo que mi abuelo apenas hablaba holandés, aunque muchas veces echaba mano del poder universal del humor para comunicarse con nosotros. Si llovía a cántaros decía: “qué buen tiempo ¿eh?” dentro de mí siento un gran orgullo de mis raíces españolas, sobre todo porque sé cuanto han trabajado todos para que los que ahora vivimos aquí en holanda tengamos una buena vida.“

irmgard, hermana de Rubén: “una vez, cuando estábamos de vacaciones en un camping en españa y me acerqué a la panadería. detrás de mí oí decir a un chico: “creo que la conozco de la escuela.” Su amigo contestó: “¡anda ya, si más española no puede ser!” cuando me di la vuelta, vi que si, que eran compañeros de mi instituto Skinle college. así que pude contestarles en holandés: “Sí, estoy en vuestro instituto.” Fue gracioso porque entonces me di cuenta por primera vez que realmente tengo pinta de española. también he heredado el temperamento fuerte y además soy muy orgullosa y presumida. Rasgos típicos en los españoles. el ambiente, la comida, la gente, el clima, el paisaje, el idioma ... todo lo de ese país me hace sentir feliz!“

Los nietos de los matrimonios mixtos han tejido sus lazos con españa a través de las vacaciones con sus padres en

Door de jaren heen hebben de Spanjaarden een eigen taaltje ontwikkeld met allerlei verbasteringen. Vicente Gil-Toresano jr.: “Ik was in Spanje bij mijn neef, toen ik vroeg of we naar de ‘esquia’ konden lopen, maar hij begreep niet wat ik bedoelde. Toen kwam ik er achter dat ik dit woord mijn hele leven voor een Spaans woord had aangezien dat mijn moeder zelf had bedacht omdat ze het Nederlanse schuur niet goed kon uitspreken. We hebben vaak gelachen om dit soort verbasteringen!”

Con los años, los españoles han ido desarrollando una jerga propia con todo tipo de distorsiones de palabras. Vicente Gil -Toresano Jr.: “Estaba en España en casa de mi primo cuando le pregunté si podíamos ir a la ‘esquia’, pero él no entendió lo que quise decir. Luego me enteré de que la palabra que toda mi vida había tenido como española, se la había inventado mi madre porque no sabía pronunciar la palabra holandesa ‘schuur’ (caseta de jardín). ¡Nos hemos reído muchas veces por este tipo de distorsiones!”

in Spanje. dat vind ik wel eens zielig voor ze, dat ze niet altijd ergens heen kunnen met hun verhalen.“

Ruben van els, kleinzoon van familie diaz marin: “ik kan me herinneren dat mijn opa amper nederlands kon. hij gebruikte vaak de universele kracht van humor om toch te communiceren met ons. Stromende regen buiten: “mooi weertje hè”, zei hij dan. het geeft me een trots gevoel van binnen om Spaanse wortels te hebben. vooral omdat ik weet hoe hard er is gewerkt is om ons allen die nu hier in nederland zijn een goed leven te geven.”

irmgard , zus van Ruben: “ik stond eens bij de bakker van de camping toen we op vakantie waren in Spanje. achter mij hoorde ik een jongen zeggen: “volgens mij ken ik haar van school.” Zijn vriend antwoordde: “nee joh, zij is hartstikke Spaans.” toen ik me omdraaide, zag ik dat ze inderdaad bij mij op het Skinle college zaten. ik kon dus gewoon in het nederlands zeggen: “jawel hoor, ik zit bij jullie op school.” was wel grappig, want toen realiseerde ik me pas voor het eerst dat ik er ook echt Spaans uitzie. Ook mijn temperament heb ik niet van vreemden en ik ben trots en best ijdel. typische Spaanse dingen. de sfeer, het eten, de mensen, het klimaat, het landschap, de taal... alles van het land maakt me blij!”

de kleinkinderen uit gemengde huwelijken hebben hun band met Spanje vooral door vakanties met hun ouders op­gebouwd. annie Serrano voets: “mijn drie kinderen spreken allemaal Spaans en komen graag in Spanje. Ze eten graag Spaans gerechten en kunnen ze zelf ook koken. Ze begrijpen buitenlanders beter en dat komt goed uit in hun werk, twee van onze dochters werken namelijk in de zorg.”

Om de contacten tussen Spanjaarden in Schijndel aan te halen, organiseerde de tweede generatie een feest. Sociaal cultureel centrum de vink, de oude noodkerk van de Paulusparochie was in april 1996 het toneel voor dit feest. de hele Spaanse gemeenschap werd ingezet om tapas en sangría te maken en er werd flink gerepeteerd voor een flamenco­optreden. met zo’n 450 bezoekers werd de avond een daverend succes. Zo groot zelfs dat het eten al na anderhalf uur op was en de drankvoorraad kort daarna. in een volle zaal genoten zowel de Spanjaarden als de Schijndelaren van een onvergetelijk feest.

het succes van het feest smaakte naar meer. in 1997 werd het eerste en grotere Spaans festival georganiseerd in

Kinderfeestje in Plein | un cumpleaños en Plein

78 79

een grote tent in het Kloosterpark. de Romería werd ge­ïntroduceerd en het festival trok ruim duizend bezoekers. in 2003 beleefde het festival zijn tweede editie met een echte misa flamenca, een Spaanse kerkdienst. de catering werd uitbesteed aan een professionele Spaanse cateraar. in de jaren daarna kreeg het festival een regionaal en lande lijk karakter. Groepen uit nederland, belgië, duits­land, Frankrijk en Spanje traden op. het festival werd groter en groter. het doel om de Schijndelse Spanjaarden bij elkaar te brengen was uit het oog verloren. het intieme was er niet meer. daarom kwam er in 2010 weer een besloten feest voor de Spanjaarden met kinderen, kleinkinderen en aanhang. het bleek een schot in de roos, want velen waren elkaar uit het oog verloren. Ze delen echter altijd dezelfde wortels en herkennen elkaars ervaringen en levensverhalen. Spanje is het land dat ze altijd met elkaar zal blijven verbinden.

ReünieIn juli 2011 organiseren de Spanjaarden éénmalig een reünie voor alle landgenoten uit Spanje die in Schijndel woonden en werkten. Ze wilden graag nog één keer naar Schijndel komen. Alleen was er nooit een aanleiding om allemaal tegelijk te komen. Die is er nu wel. Oude vrienden en oud-collega’s van Jansen De Wit kunnen twee dagen lang herinneringen ophalen, contacten aanhalen en feest vieren.

ReuniónEn julio de 2011 los españoles van a organizar una reunión única para todos los compatriotas de España que vivieron y trabajaron en Schijndel. Muchos querían volver una vez más a Schijndel pero nunca hubo una razón para venir todos a la vez. Razón que ahora sí existe. En este reencuentro podrán, durante dos largos días, compartir recuerdos, reforzar lazos y festejar con los viejos amigos y antiguos compañeros de Jansen de Wit.

españa. annie Serrano voets: “mis tres hijos hablan español y les encanta ir a españa. Les gusta la comida española y además saben cocinarla. comprenden mejor a los extranjeros y eso les viene bien en su trabajo, porque dos de nuestras hijas trabajan en el cuidado de dependientes.”

La segunda generación organizó en abril de 1996 una fiesta para facilitar contactos entre los españoles en Schijndel. La sede del festival fue el centro cultural de vink, la antigua iglesia de la parroquia San Pablo. toda la comunidad se involucró, haciendo tapas españolas y sangría y además prepararon con entusiasmo una actuación de flamenco. La noche fue, con cerca de 450 visitantes, un éxito rotundo, tan grande, que la comida se acabó en menos de hora y media y la bebida poco después. tanto los españoles como la gente de Schijndel disfrutaron con un lleno total de una celebración inolvidable.

el éxito de la fiesta les supo a más. en 1997 se organizó el primer gran festival español en una carpa en el parque Kloosterpark. Se introdujo la Romería y el festival atrajo a más de mil visitantes. en la segunda edición del festival en 2003 se organizó una verdadera misa flamenca. un profesional español se hizo cargo de la restauración. en los años siguientes el festival se convirtió en un acontecimiento de carácter regional y nacional con actuaciones de grupos de holanda, bélgica, alemania, Francia y españa. el festival fue creciendo y creciendo. no obstante, esto hizo que se perdiera de vista la meta inicial de la fiesta que era acercar a los españoles de Schijndel entre sí. al festival le faltaba su carácter entrañable. así que en 2010 se acordó organizar otra fiesta para los españoles, sus hijos, nietos y simpati­zantes. Resultó otro éxito porque muchos llevaban mucho tiempo sin verse. como todos comparten las mismas raíces, siempre reconocen las mutuas experiencias e historias de vida. españa es el país que siempre les mantendrá unidos.

het eerste grote Spaans festival in het Kloosterpark, 1997el primer festival español grande en el parque del convenio, 1997 (foto jos Kaldenhoven)

Poster van het laatste Spaans festival, 2010el cartél del festival español, 2010Romeria op een zonovergoten dag op de markt in Schijndel | La romería en un dia de sol en el centro de Schijndel (foto jos Kaldenhoven)

80

redactie | editores Gerda van den boogaardvicente Gil­toresano cuevas

eindredactie | Redacción finalGerda van den boogaard

spaanse vertaling | traducción al españolmaría jesús Gil­toresano cuevas

ontwerp | diseñoStorytelling company ‘s­hertogenboschnanda verpaalenwww.storytellingcompany.nl

druk | impresiónnPc drukkerij, Schijndel

Met dank aan de werkgroep Hogar español Gracias al grupo de trabajo hogar españolbea Gil­toresano cuevasjosefien díaz marínRafael Fernández PrietoSalvador cañete utrillaen verder iedereen die heeft meegewerkt aan dit boeky a todos los que han contribuido a este libro

deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door | esta publicación ha sido posible gracias a la cooperación deGemeente SchijndelRabobank, Schijndel ­ Sint­OedenrodeStorytelling company, ‘s­hertogenboschnPc drukkerij, Schijndel

geraadpleegde bronnen | Fuentes:brabants historisch informatie centrum (bhic), heemkunde Schijndel, Schijndels weekblad en Parochie Sint Paulus.Olfers, S. K. (2004), arbeidsmigrant of vluchteling? achtergronden van de Spaanse migratie naar nederland, 1960­1980 amsterdam, centrum voor de Geschiedenis van migranten.

colofon ePÍLOGO

om door te vertellendit boekje is meer dan het verhaal van mensen die naar nederland kwamen en er een heel nieuw bestaan opbouwden. mensen uit een cultuur die de nederlandse niet was en toch leerden deel uit te maken van een leven dat zo anders was dan dat van hen. dat is ze gelukt, het is ze meer dan gelukt. daarom is dit ook het verhaal van geslaagde integratie, een onderwerp dat in het europa van nu zo actueel is. een verhaal dat verteld mag worden en verspreid mag worden. dat is de reden waarom Storytelling company dit verhaal mede mogelijk maakte. ‘Start a fire’, zeggen we bij Storytelling company. vertel ons het verhaal, dan vertellen wij het verder. dat is wat wij doen, voor bedrijven en organisaties maar ook voor bijzondere initiatieven als deze. want verhalen zijn in staat mensen met elkaar te verbinden en te inspireren tot meer onderling begrip en samenwerking. als we daar me dit boekje ons steentje aan bij kunnen dragen, zullen we dat dus niet laten.

para contar a los demáseste libro es más que la historia de personas que llegaron a holanda y construyeron una vida completamente nueva. Gente de una cultura que no era la holandesa y que aún así aprendió a formar parte de una vida tan diferente a la suya e incluso más que eso. Por eso también es una historia de éxito de integración, un tema que es tan actual en la europa de hoy. una historia que puede ser contada y puede ser divulgada. es por eso que la Storytelling company ha colaborado para hacer posible este proyecto. ‘Start a Fire’ (enciende un fuego) decimos en la Storytelling company. cuéntanos la historia y nosotros la difundiremos. eso es lo que hacemos para empresas y organizaciones, pero también para iniciativas especiales como esta. Porque las historias son capaces de tejer conexiones entre personas, de inspirarles una mejor comprensión y más cooperación. Si con este librito podemos contribuir un poco a estos propósitos, no dejaremos de hacerlo.