Hoe? Zo! Open standaarden - Kennisnet

Open standaarden en open source software in het mbo, Hoe? Zo!A

Open standaarden en open source software in het mbo

Leren vernieuwen

Zo!Hoe?

1 Waarom een boekje over open standaarden en open source software in het mbo? 3

2 Wat zijn open standaarden, en waaromopen standaarden? 4

3 Waarom open standaarden in het mbo? 104 Hoe open standaarden toepassen in het mbo? 165 Wat is open source software, en waarom

open source software? 246 Hoe open source software toepassen in het mbo? 327 Conclusies en advies 378 Meer weten? 389 Nederland Open in Verbinding, Kennisnet en saMBO~ICT 40

Hoe?

2 Open standaarden en open source software in het mbo, Hoe? Zo!

Open standaarden en open source software in het mbo, Hoe? Zo!3

Mbo-instellingenzijnconstantopzoeknaarmogelijkhedenomhet

onderwijsprocesteoptimaliseren.Derolvanictwordtdaarbij

steedsbelangrijker.Dezeoptimalisatiegeldtvoorzoweldeinterne

onderwijsprocessenalsdecommunicatiemetdebuitenwereld.

Devraagomuitwisselingvangegevenstussenscholenen

anderepartijenneemttoe.Bovendienzorgentechnologische

ontwikkelingenervoordaterkeuzesmoetenwordengemaakt:

metwelkekeuzeskunjeictoptimaalinzettenvoorondersteuning

vandeelnemers,zodathetaansluitophunwereldthuisenop

deberoepspraktijkenleidttoteenoptimaliseringvanhet

onderwijsproces?

IndezeHoe? Zo!wordenvragengesteldenbeantwoordoverde

rolvanopenstandaardenenopensourcesoftwareinhetmbo.

Openstandaardenenopensourcesoftwarezijndelaatstejaren

regelmatiginhetnieuwsgeweestensteedsvakerwordteractief

beleidopgevoerd.Hetisveranderdvaneentechnischonderwerp

toteenonderwerpdateenbeleidsmatigeaanpakverdient.Ookde

rijksoverheidbenadrukt,doormiddelvanprogramma's,hetbelang

vanopenstandaardenendetoepassingvanopensourcesoftware.

DezeHoe? Zo!geeftueenbeeldvanwatopenstandaardenenopen

sourcesoftwarekunnenbetekenen.Hierbijwordtantwoordgegeven

opdevolgendevragen:

• Watzijnopenstandaarden,enwaaromopenstandaarden?

• Waaromopenstandaardeninhetmbo?

• Hoeopenstandaardentoepasseninhetmbo?

• Watisopensourcesoftware,enwaaromopensourcesoftware?

• Waaromopensourcesoftwareinhetmbo?

• Hoeopensourcesoftwaretoepasseninhetmbo?

DezeHoe? Zo!isgeschrevenvooronderwijsmanagersenict-

coördinatoren.Devragenenantwoordenhelpenubijhetbesluiten

overenhetsturenophettoepassenvanopenstandaardenen

opensourcesoftwarebinnenuwonderwijsinstelling,zodatu

kuntsturenopeeneffectieveenefficiënteinzetvanict.Voorde

onderwijsmanagerzijnvooraldehoofdstukken2en3overopen

standaardenenhoofdstuk5overopensourcesoftwareinteressant.

Dehoofdstukken4en6gaanoverdeimplementatievanopen

standaardenenopensourceenzijnvooralvantoepassingvoorde

informatiemanagerofit-manager.

Nahetlezenvanditboekjeweetuwatopenstandaardenenopen

sourcesoftwarezijn,waaromopenstandaardeneenmustzijn

enhoeueenkeuzekuntmakentussenopensourcesoftwareen

geslotensourcesoftware.

1 Waarom een boekje over open standaarden en open source software in het mbo?


Watzijnopenstandaarden?

Watzijndevoordelenvanopenstandaarden?

Hoe?

2 Wat zijn open standaarden, en waarom open standaarden?


1 ProgrammabureauNederlandOpeninVerbinding,opgezetdoordeNederlandseoverheidterbevorderingvanhetgebruikvanopenstandaardenenopensourcesoftwarebinnende(semi)publiekesector.Zie:noiv.nl

Wat zijn open standaarden? Veelalonbewustmakenmbo-instellingenalveelvuldiggebruikvan

'openstandaarden'.Hetinternetisbijvoorbeeldvollediggebaseerd

opopenstandaarden.Demeestebestuurdersenonderwijsmanagers

zullenzichdanooknietdrukmakenoverdedefinitie,zoalsdeze

inhetkadertelezenis.Tochheeftbewustetoepassingvanopen

standaardeninvloedopdeinterneprocessenbinnendeschool

enophoeonderwijsinstellingenzichalsgoedepartneropstellen

binnendeketen.Wantwaarhetinternetdemogelijkhedenlaatzien

vanopenstandaarden,zijnernogveelmeertoepassingeninhet

onderwijswaarukuntprofiterenvanopenstandaarden.

Openstandaardenwordenzichtbaaralsdezeafsprakenin

softwarepakkettenzijntoegepast.Inhetdomein‘Techniek

enprocesindustrie’zoueenCAD-tekeninggemaaktinhetene

softwarepakketookfoutloosintelezenentebewerkenmoetenzijn

inhetsoftwarepakketvaneenandereleverancier.Eengesloten

standaardkanerindepraktijkopneerkomendatdetekening

slechtsinéénspecifieksoftwarepakketfoutloosistegebruiken,

enerinandereapplicatiestegenbeperkingenwordtaangelopen.

Ubentdanookindetoekomstafhankelijkvandatsoftwarepakket

(ietsdatuiteraardwelprettigisvoordeleveranciervanditpakket).

Welkeopenstandaardenvooreenmbo-instellingrelevantzijn,

wordtinhoofdstuk4besproken.

Zo! Definitie van open standaardenOpenstandaardenzijnpubliekeafsprakenoverdespecificatiesvankoppelvlakken,tussensamen-werkendetoepassingen,diensten,systemenennetwerken.Dezeafsprakenkunnenopverschil-lendemanierenwordenontwikkeld,aangebodenenbeheerd,maarzijnpas‘open’standaardenalsaandevolgendedefinitiewordtvoldaan:•Destandaardisgoedgekeurdenzalworden

gehandhaafddooreennon-profitorganisatie,endelopendeontwikkelinggebeurtopbasisvaneenopenbesluitvormingsproceduredietoegankelijkisvoorallebelanghebbendepartijen(consensusofmeerderheidsbeschikkingenz.).

•Destandaardisgepubliceerdenoverhetspecificatiedocumentvandestandaardkanvrijelijkwordenbeschiktofhetdocumentisteverkrijgentegeneennominalebijdrage.Hetmoetvooreeniedermogelijkzijnomhettekopiëren,beschikbaartestellenentegebruikenomnietoftegeneennominaleprijs.

•Hetintellectueleeigendom–metbetrekkingtotmogelijkaanwezigepatenten–van(delenvan)destandaardisonherroepelijkterbeschikkinggesteldopeenroyalty-freebasis.

•Erzijngeenbeperkingenomtrenthether-gebruikvandestandaard.Bron: NOiV1


Wat zijn de voordelen van open standaarden?Erwordenvelevoordelenaanopenstandaardentoegedicht,maar

demeestrelevantezijn:

• Digitaal samenwerken (Interoperabiliteit)

• Onafhankelijkheid van leveranciers

• Randvoorwaardelijk voor nieuwe ontwikkelingen

a. Interoperabiliteit

Hetgebruikvanopenstandaardenbevordertinteroperabiliteit:

demogelijkheidomdigitaalsamentewerken.Hierdoorkunnen

informatiesystemen(elektronische)informatieeenvoudigermet

elkaaruitwisselenen(her)gebruiken.

Eenvoorbeeldvaninteroperabiliteitinhetonderwijszijndigitale

portfolio's.Wanneereenmbo-deelnemerzijngegevensheeft

opgeslagenineendigitaalportfoliosysteemvandembo-instelling,

kandedeelnemerdezenahetbehalenvanhetdiplomaelektronisch

meenemen.Bijdevervolgopleidingkandedeelnemerzijnportfolio

lateninlezeninhetdigitaleportfoliosysteemvandebetreffende

instellingenzijnportfolioverderuitbreiden.Bijhetinschrijven

bijeenuitzendbureaulaatdedeelnemerzijnportfolioelektronisch

achter.Hetuitzendbureaukanvervolgensdezegegevensimporteren

inzijnsysteem,zodataandehandvandecompetentiesen

ervaringenuithetportfolioeenpassendebaanvoordedeelnemer

wordtgevonden.

Dezeambitiekanalleenwordengerealiseerdmetopen

standaarden,aangezienverschillendepartijen(zoalsmbo-

instellingen,maarookuitzendorganisaties)inverschillendeketens

dezelfdestandaardenmoetengebruiken.Wanneerdesystemen

bijverschillendepartijengebruikmakenvandeopenstandaard

ePortfolioNL,wordendegegevensfoutloosingelezen,zonderdat:

• deinformatiehandmatigmoetwordeningevoerd;

• relevanteinformatieverlorengaatofdureconversiesnodigzijn.

b. Onafhankelijk van leveranciers

Openstandaardenverminderendeafhankelijkheidvaneen

specifiekesoftwareleverancier.Alsmeerdereleveranciersdezelfde

openstandaardenhanteren,wordthetvoordeschooleenvoudiger

omovertegaanopeenproductvaneenandereleverancier.

Alsdocentenbijvoorbeeldveellesmateriaalhebbenontwikkeld

ineeneigen(gesloten)bestandsformaatvaneenelektronische

leeromgeving(ELO),isdeoverstapnaareenandereomgevingeen

dureaangelegenheid.Hetontwikkeldelesmateriaalkandanniet

wordenmeegenomennaardenieuweleeromgeving.

Ubentdanovergeleverdaanuwoorspronkelijkeleverancier:een

‘vendorlockin’.Voorubetekentditoverhetalgemeendatuals

onderwijsinstellingteveelgaatbetalenenuweinigkeusheeft.

Bijeenoverstapmoetleermateriaalofopnieuwwordengemaakt

indenieuweELOofworden'vertaald'naarhetnieuwesysteem.

Doorlesmateriaalopteslaanineenopenstandaard(bijvoorbeeld

deEduStandaard2afspraken‘Contentpackaging’en‘Afspelen

educatievecontent’),isdezevertalingnietnodig:hetlesmateriaal

kanookindenieuweELOwordenbewerktenafgespeeld.

2 edustandaard.nl


Gegevens in meerdere systemenDeelnemergegevenszoalsnaam,adresentelefoon-nummerwordenvaakinmeerderesystemengebruikt:indedeelnemeradministratie,hetleerlingvolg-systeemendeelektronischeleeromgeving.Nukun-nendezedeelnemergegevensinallesystemenwordeningevoerdenbijgehouden,maardatiskostbaarenfoutgevoelig.Daarnaastmoetbijeenwijzigingindegegevensdeinformatieopmeerdereplekkenwordengewijzigd.Ict-afdelingenkoppelendaaromsystemenaanelkaar,zodatdeelnemergegevensautomatischvanhetenenaarhetanderesysteemwordendoorgezet.Zohoevenwijzigingenmaaropéénplektewordenbijgehouden.

Hetmakenvandezekoppelingenisechterlastigendaardoorkostbaar.Systemenhebbenvaakeigenmanierenomgegevensvastteleggenendiever-schillenvanelkaar.Zostaatbijvoorbeeldinhetenesysteemhethuisnummerinhetzelfdeveldalsdestraatnaam;hetanderesysteemgebruiktdaartweeaparteveldenvoor.Ofsystemengebruikenverschil-lendebenamingenvoorvelden.Voorelksysteemmoetdaneenuniekekoppelingwordengemaakt.Ditisnietnodigwanneerdesystemeneenopen

standaardhanterenvoorhetuitwisselenvandeel-nemergegevens.Indeopenstandaardispreciesvastgelegdwelkeveldenmoetenwordenuitgewisseld,hoedegegevenswordenvastgelegdenhoedeuitwisselinginzijnwerkgaat.Elkkoppelvlakisdangebaseerdopdezelfdeopenstandaardwaardooruoptimaalhergebruikmaaktvankennisendebeheer-lastvankoppelvlakkenreduceert.Erzijnimmersminderdureuniekekoppelvlakkennodig.Daarnaastbentudoorhetgebruikvaneenopenstandaardophetkoppelvak‘interoperabel’gewordenenisdeleveranciersafhankelijkheidafgenomen.Hierdoorheeftumeerflexibiliteitombijvoorbeeldeensysteemtevervangenofeenvoudignieuwefunctionaliteitterealiseren.

Bijveelmbo-instellingenwaarhetdeelnemer-administratiesysteemwordtvervangen,hebbenict-afdelingenlastvanhetfeitdatopenstandaardennogonvoldoendegeïmplementeerdzijn.Samenmetmbo-instellingenensoftwareleverancierswerkenKennisnetensaMBO~ICTdaaromaaneenNederlandsetoepassingvaneenopenstandaardvooruitwisselingdeelnemergegevensbinnenhetmbo.Zie:mbostandaarden.kennisnet.nl.


c. Randvoorwaardelijk voor nieuwe ontwikkelingen

Openstandaardenzijnveelalnoodzakelijkvoordemeestrecente

trendseninnovaties.Wenoemenertwee:

• Deelnemersenmedewerkersdiehuneigenapparaatmeewillen

nemenentoegangwillentotinternet(‘HetNieuweWerken’).Dat

kanalleenmetopenstandaarden!

Indienunamelijkgebruiktmaaktvangeslotenstandaarden

voordetoegangtotinternet,moetenalledeelnemersenmede-

werkersextrasoftwareinstallerenomdathunapparatendeze

standaarden,integenstellingtotveleopenstandaarden,niet

standaardondersteunen.

• Steedsmeerapplicatiesstaannietmeerbijuwinstellingzelf,

maartochwiltueropeeneenvoudigemaniertoegangtotkrij-

geneninformatieuitdeapplicatiekunnenhalen.Datkanalleen

metopenstandaarden!

Indienuwapplicatiesnietmeeropuweigensystemendraaien,

wiltuerwelzekervanzijndatualtijdtoeganghoudttotuw

eigeninformatiezonderhogekostentemoetenmakenvoor

hetomzettenvandeinformatienaareenformaatdatukunt

gebruiken.InhetkadervanCloudComputingwordtditookwel

de‘exit-strategie’genoemd:hoekrijgtuuwdataweeruitde

Cloud?

Isuwmbo-instellingookeengoedepartnerindeketen?

Watisuwvisievoorhetmbo?

Communiceertuinvrijheid?

Zijnopenstandaardenookeenverplichting?


Hoe?

3 Waarom open standaarden in het mbo?


Wat is uw visie voor het mbo?Uwvisievoorhetmbobrengtstrategischekeuzesmetzichmee.

Onderdeelvandezestrategischekeuzesishetgebruikvanopen

standaardenomuwvisieterealiseren.Meteentweetalvoorbeelden

zietubijwelkevisieopenstandaardennoodzakelijkzijn.

Flexibiliteit en keuzevrijheid van de deelnemer

Sommigeinstellingenkiezenvooreengrotematevanflexibiliteit

enkeuzevrijheidvoordedeelnemers.Eendeelnemerkanzijneigen

laptop,netbookofiPodmeenemennaarschoolendaargebruiken.

Deschoolmoetinditgevalbewustkiezenvoorsoftwareendigitaal

leermateriaaldatopdeverschillendeapparatenvandestudentenkan

draaien.Datkanwanneerindesoftwareofhetdigitaalleermateriaal

openstandaardenzijnverwerkt.Gelukkigzijnsteedsmeerapplicaties

internetgebaseerd,waarbijdedeelnemertoegangtotdeapplicatie

krijgtviaeenbrowser.Wanneerdebestaandeopenstandaarden

voorhetinternetgoedzijntoegepast,zoalsdeopenstandaard

‘Webrichtlijnen’(eensetrichtlijnenwaaraaneenwebsitemoet

voldoenomerzekervantezijndatdezevooriedereentoegankelijkis:

zowelinmeerderebrowsersalsvoormensenmeteenbeperking.Zie:

webrichtlijnen.nl),moeteendergelijkeapplicatieiniederebrowser

kunnenwerken.DusnietalleenopeenpcmetWindowsmaarookop

eencomputervanApple.

‘Best of Breed’

Sommigeinstellingenwillennietééngrootenveelomvattend

pakketvanéénleverancierdatalleprocessenbinnendeinstelling

ondersteunt.Zijkiezenvoordebesteofgoedkoopsteapplicatieopde

marktdieeendeelvandeprocessenondersteunt.Hierdoorstellenzij

metverschillendeapplicatieshunict-ondersteuningsamen.Zekiezen

daarmeevoor‘BestofBreed’.Ditisookeenvandeonderliggende

principesinTripleA3.

Eendergelijkestrategischekeuzeheeftweleenconsequentie.Deze

verschillendepakkettenmoetenmetelkaarsamenwerkeneninformatie

uitwisselen,zodathetvoordemedewerkersbinnendeinstellingvoelt

alséénsysteem.Datkaneenvoudigeralsdeverschillendeapplicaties

werkenmetopenstandaardenwaarinafsprakenzijngemaaktoveralle

koppelvlakken.

Zo!

3 sambo-ict.nl,kijkonderthema’senarchitectuur


Is uw mbo-instelling ook een goede partner in de keten?Scholenbevindenzichineenketenvanorganisatiesdieinformatie

aanbiedenenvragen.Omeengoedeketenpartnertezijn,kiezen

sommigeinstellingenerbewustvoorominformatiebeschikbaarte

stellenvolgenseenopenstandaard.Zodoendeishetvoordeandere

partijeenvoudigengoedkoopomdeinformatieautomatischoverte

nemen.Deschoolzorgterzovoordatinformatienietverlorengaat,

betrouwbaarisencorrect.

Eenvoorbeeldvanhetgebruikvaneenopenstandaardindeketen

ishetElektronischLeerdossier(ELD).Ditiseenafspraakoverhet

digitaaluitwisselenvanleergegevenstussenscholen,tenbehoeve

vaneendoorlopendeleerlijn.Gegevensvaneenleerlingkunnen

bijvoorbeelddoorhetvoortgezetonderwijswordendoorgegevenaan

dembo-vervolgopleiding.Eensoepeleoverdrachtvandezegegevens

ismogelijkalsdesoftwarevanbeideinstellingendeafspraken

ondersteuntdieoverELDzijngemaakt.

Communiceert u in vrijheid?

Communicatie vrijheid

Scholenmoetenopencommunicerennaardebuitenwereld.Veelvan

dezecommunicatie,zoalsnieuwsbrieven,cijfersenstudievoortgang,

gebeurttegenwoordigdigitaal.Deelnemersenoudersmoetendie

informatiekunnenbekijkenzonderdaarvoorspecialehardwareof

softwaretehoevenaanschaffen.

Eenwebsitevaneenschoolmoetdusnietalleentebekijkenzijn

metInternetExplorermaarookmetandereinternetbrowsers,zoals

Firefox,ChromeenSafari.Zoalseerdergenoemd,zorgtdeopen

standaard‘Webrichtlijnen’hiervoor.

‘ Best of Breed’ in de praktijk Inhunict-beleidheeftROCAventusgekozenvooreen‘BestofBreed-strategie’.Bijdeselectievannieuwesoftwarevoordeverschillendefunctionelegebiedenkiestmendieapplicatiediehetbestepast.Hetuitgangspuntisdusnietomzoveelmogelijkmetéénofmeerdereapplicatiesvandezelfdeleveranciertewerken.OmdezeverschillendeapplicatiessamentelatenwerkenbinnenAventus,zijnverschillendekoppelingennoodzakelijkomdatatekunnenuit-wisselen.Numoetenkoppelingentussentweeapplicatiesnogvaakspecifiekwordengebouwd.Wanneerleveranciersallemaalopenstandaardenzoudenhanteren,hoeftditnietmeer.DitbespaartgeldenmaakthetvoorROCAventuseenstukeen-voudigeromeenapplicatietevervangen.


Erzijnmeerderegevallenbekendwaaroudershebbengeklaagdover

hettoesturenvandocumenteningeslotenstandaarden,zoalshet

Word-document(.doc).Zeklagenhieroverbijuopschool,opinternet

maarookbijderijksoverheid.Eriszelfseenspeciaal‘meldpunt

geslotenstandaarden’datdoordeoverheidisopgericht

([email protected]).

Onderwijs vrijheid

Wanneerscholengeslotenstandaardengebruiken,ishetvoor

studentennietmogelijkomzelftebepalenwelkesoftwarezij

gebruikenvoorhetmakenvanverslagenofpresentatiesindienzij

opdrachtenalshuiswerkmoetenuitvoeren.Eendocentdiestudenten

verplichteenPowerPoint-presentatietemaken,zalzichermisschien

nietvanbewustzijndatnietiedereenthuisbeschiktoverdeze

softwarevanMicrosoft.Dedocentzoustudentenderuimtemoeten

biedenomeenpresentatietemakenineenwillekeurigsoftwarepakket

endidactischmoeteninstekenopdealgemenevaardighedenvanhet

makenvaneenpresentatie,en/ofdeinhoudelijkekwaliteitvande

presentatie.

Dezecommunicatievrijheidraaktookdegrondwet:hetrechtop

onderwijsmaakthettoepassenvanopenstandaardentotplicht!

Immers,ditschrijftvoordatonderwijsinstellingenkosteloostoeganke-

lijkzijn.Zakendienodigzijnvoorhetvolgenvanonderwijsmogen

nietondereenvrijwilligebijdragevallen4.

Brief naar de ouders per e-mail?Ookeendocumentdatwordtmeegestuurdmeteene-mailberichtmoetineenbestandsformaatstaandatvooriedereen–zonderkosten–leesbaaris.EenschoolmagdusgeeninformatieversturenviaeenWord-document,maarwelalsPDF/A.PDF/Aiseenopenstandaardwaarmeetoegankelijkheidzowelopverschillendeplatformen/systemenisgegarandeerdalsindetijd.BijhettoepassenvandezestandaardishetwelvanbelanguervanteverzekerendatuechtPDF/Agebruikt.Zoalshetvoorbeeldlaatzien:nietiedereversievanPDFisPDF/A. 4 Voormeerinformatiezie:

job-site.nl/uploads/managed_media/files/Brochure%20Schoolkosten.pdfeuropa-nu.nl/id/vgm7mnouopzf/artikel_ii_14_het_recht_op_onderwijs

Toegankelijkheid websiteWiltuwetenofuwwebsitevoldoetaandeopenstandaard‘Webrichtlijnen’endaarmeebepalenhoetoegankelijkuwwebsiteis?Kijkdanop:versie1.webrichtlijnen.nl/toetsen/


Zijn open standaarden ook een verplichting?Openstandaardenzijngeenideologie,maareenbedrijfsmatig

fenomeen.Sterkernog,detoepassingvanopenstandaardenis

tegenwoordigeenverplichting.

Derijksoverheidwilhetgebruikvanopenstandaardenbevorderen.

Zijheeftdaartoeenkelejarengeledenbeleidontwikkelddatvan

toepassingisopalleoverhedenen(semi)publiekeinstellingen.

Iedere(semi)publiekeorganisatie–endusookmbo-instellingen–

moetvoldoenaanhetprincipe'Pastoeofleguit'.Datbetekentdat

eenmbo-instellingopenstandaardenmoetgebruiken(Pastoe!).Een

mbo-instellingkanhieralleenmetgoedonderbouwdeargumentatie

vanafzienendientdaarbijaantegevenwanneerdeovergangnaarde

openstandaardwelmogelijkis(Leguit!).

Derijksoverheidprobeertnuvooraldeonderwijssectorgoedte

informerenoverdezebeleidskeuzes.Hetkanzijndatditbeleidde

komendejarenstringenterwordt.

Voormeerinformatie:ziehetkabinetsbeleidzoalsgeformuleerdin

hetactieplanNederlandOpeninVerbinding5.

5 noiv.nl/files/2009/12/Actieplan-Nederland-Open-in-Verbinding.pdf

Hoe?


4 Hoe open standaarden toepassen in het mbo?

Waarzijnopenstandaardentevinden?

Welkeopenstandaardenzijnvoorhetmborelevant?

Hoekuntuinvloeduitoefenenopeenopenstandaard?

Hoekunnenopenstandaar-denwordentoegepast?


Welke open standaarden zijn voor het mbo relevant? In onderstaand overzicht kunt u op basis van de toepassing open standaarden vinden.

De lijst is niet uitputtend, maar bevat wel de belangrijkste standaarden voor een mbo-instelling.Zo!

Toepassing Standaard ToelichtingToegankelijkheidwebsitebeoordelen Webrichtlijnen Eensetrichtlijnenwaaraaneenwebsitemoetvoldoenomerzekervantezijndat

dezevooriedereentoegankelijkis:zowelinmeerderebrowsersalsvoormensenmeteenbeperking.Zie:webrichtlijnen.nl

Uitwisselenvantekstdocumenten ODF Openformaatwaarintekstdocumentenkunnenwordenopgeslagen.Tegenhangervanhetgesloten.doc-formaat.Zie:oasis-open.org/committees/tc_home.php?wg_abbrev=office

Uitwisselenvantekstdocumenten PDF1.7 Versie1.7vandePDF-standaardisdeopenversievandezestandaard.DezestandaardkannetalshetODF-formaatwordengebruiktvoorhetuitwisselenvantekstdocumenten.Zie:adobe.com/devnet/pdf/pdf_reference.html

Uitwisselenvantekstdocumenten PDF/A DePDF/AversievandePDF-standaardisspecifiekgeschiktvoorhetuitwisselenvantekstdocumentendievooreenlangereperiodebeschikbaarmoetenzijn.DeAstaatvoor‘Archiveren’.Zie:pdfa.org/doku.php?id=pdfa:en

Uitwisselingvanleergegevens E-portfolioNL EenrelatiefbekendeopenstandaardinhetonderwijsisE-portfolioNL.Hiermeekunnengegevensdiestudententijdenshunopleidinghebbenverzameld,eenvoudigwordenuitgewisseld,bijvoorbeeldmeteenvervolgopleiding.Zie:e-portfolio.kennisnet.nl/

Beveiligingvaninloggen SAML Ditiseenalgemenebeveiligingsstandaarddiehetmogelijkmaaktomopééncen-traleplekinteloggen,omvervolgensgebruiktemakenvanverschillendeonline-diensten.SAMLwordtonderanderegebruiktdoorKennisnetinEntreeendoorSURFnetinSURFfederatie.Zie:saml.xml.org/

Metadaterenvanleermateriaal NL-LOM Eenstandaardwaarmeeeenomschrijvingvanleermateriaalkanwordenmeege-geven,dezogenoemdemetadata.Zie:edustandaard.nl/afspraken/nllom

Metadaterenvanleermateriaal Content-zoekprofielPO-VO-BVE

Het'Content-zoekprofielPO-VO-BVE'specificeertdebenodigde'metadata'omdevindbaarheidenuitwisselbaarheidvanleermateriaalteoptimaliseren.Letop,erisinmiddelseenstandaardvoordeheleonderwijssector:NLLOM.Zie:edustandaard.nl/afspraken/001

Verpakkenvanleermateriaal Contentpackaging 'Contentpackaging'(inhoudverpakking)isdeafspraakvoorhetverpakkenvanwebbasedleermateriaal.Zie:edustandaard.nl/afspraken/002

Verzamelenvanmetadata Metadataharvesting Deafspraak'BeschikbaarstellenenverzamelenmetadatamiddelsOAI/PMH'faciliteerthetverzamelenvanmetadataineen(centrale)repository.Zie:edustandaard.nl/afspraken/003


Toepassing Standaard ToelichtingOpvragenvanmetadata Opvragenmetadata Deafspraak'Opvragenvanmetadata'gaatmetnameoverdestructuurvande

dialoogtussendemetadataopvragendemodule(zoekmodule)enmetadataaanbiedenderepository.Zie:edustandaard.nl/afspraken/004

Afspelenvanelektronischleermateriaal Afspelenvaneducatievecontent

Deafspraak'Afspelenvaneducatievecontent'beschrijftdeuitwisselingvaninformatieoverdeleerlingenzijnvoortgangtussendecontentendeleer-omgevingtijdenshetgebruik(afspelen)vandeeducatievecontent.Zie:edustandaard.nl/afspraken/006

Uitwisselenvanleerdossiers ELD Het'ElektronischLeerdossier'isdeafspraakvoordigitaleuitwisselingvanleerdossiersindeheleonderwijsketen.Zie:lerendoorgeven.nl/eld/default.aspx

Uitwisselenvantoetsenentoetsitems QTI-toetsuitwisseling DeafspraakQTIvanIMSiseenspecificatieomtoetsenentoetsitemsmetelkaartekunnenuitwisselen.Zie:edustandaard.nl/afspraken/toetsuitwisseling

Content voor digibordenSteedsmeerdocentenontwikkelencontentdiezijkunnengebruikenopeendigitaalschoolbord.Hier-bijwordtvaakgebruikgemaaktvansoftwarediespeciaalvooreenspecifiekmerkbordisgeschre-ven,bijvoorbeeldhetprogrammaSmartNotebook.

Doorbestandendiewordengemaaktvoorhetdigitaleschoolbordtebewarenineenopenstandaardformaat,wordtheteenvoudigeromovertestappennaareenandertypebord.Bovendienishetmateriaalbeteruitwisselbaarmetanderescholen.

IndeUKiseenopenstandaardontwikkeldvoorhetuitwisselenvancontentvoordigitaleschool-borden:Commonfileformatforinteractivewhiteboards.Eenaantalfabrikantenheeftinge-stemddezedezestandaardoptenemeninhunsoftware..IMSGlobalisbezigominternatio-naaldezestandaardverderteontwikkelen.

Zievoormeerinformatie:imsglobal.org/pressreleases/pr110426.html.


Waar zijn open standaarden te vinden?VanuitdeoverheidhoudthetForumStandaardisatie6tweelijsten

metopenstandaardenbij,diealschecklistkunnendienen.Datzijn:

• Delijstmetopenstandaardenvoor'Pastoeofleguit';

• Delijstmetgangbareopenstandaarden.

Beidelijstenzijntevindenopopen-standaarden.nl/

open-standaarden/lijsten-met-open-standaarden.Hetverschil

tussendezelijstenishetdwingendekaraktervan‘Pastoeofleg

uit’,invergelijkingmetdelijstvangangbarestandaarden.

DaarnaastbiedtKennisneteenoverzichtvanopenstandaardendie

inhetonderwijskunnenwordengebruikt.Opditoverzichtzijn

Nederlandseeninternationalestandaardentevinden.

Zie:standaarden.kennisnet.nl/standaarden/overzicht.

TotslotbiedtookNederlandOpeninVerbindingoverzichten.

Metnamedehandreiking document standaardenendehandreiking

multimediaformatenzijnpraktischtoepasbaarvoorualsmbo-

instelling:

Documentstandaarden:

noiv.nl/files/2010/05/NOiV_handreiking_open_document-

standaarden1.pdf

Multimediaformaten:

noiv.nl/files/2010/06/Handreiking_Multimediaformaten.pdf

Hoe kunnen open standaarden worden toegepast? Hetict-speelveldvaneenonderwijsinstellingisbreedenopen

standaardenzijnoveralvantoepassing.Beleidisdusnoodzakelijk.

Devolgendestappenkuntuondernemenomopenstandaardentoe

tepassen.

Stap 1. Opnemen in beleid

Omhetgebruikvanopenstandaardenbinnendeinstellingtesti-

muleren,ishetvanbelangditoptenemeninhetict-beleidvande

instelling.

Inhetict-beleidsplankanwordenopgenomendatdesoftwaresyste-

mendiewordenaangeschaftofgebouwd,moetenvoldoenaanopen

standaarden.Indeonderwijsbeleidsplannenkanwordenopgeno-

mendatdeonderwijsinstellingopeen'open'maniercommuniceert

metstudentenenanderepartijen.Teamsendocentenmoetensnap-

pendatzijopenstandaardenhanterenalszestudentendigitale

opdrachtengeven.

6 HetForumenCollegeStandaardisatiezijningestelddoordeoverheidomteadviserenoverhetgebruikvanopenstandaarden.


Naasthetopnemenvanuitgangspunteninbeleidsplannen,kunnen

ookspecifiekespeerpuntenwordenbenoemd.Bijvoorbeeld:alhet

ingekochteleermateriaalmoetaandeopenstandaard‘Afspelen

EducatieveContent’voldoenzodathetookechtwerktinonze

leeromgeving.Of:onzewebsitemoetvoldoenaandewebrichtlijnen

zodatiedereouderofdeelnemerdeinformatiegoedkanlezenen

zien.

Stap 2. Beleggen bij verantwoordelijke voor inkoop

Deverantwoordelijkevoordeinkoop(persoonofafdeling)kan

zorgendatbijdeaanschafvansoftwareen/ofdigitaalleer-

materiaalopenstandaardenwordengeëist.Bijeenaanbesteding

kanalseiswordenopgenomendatdenieuwesoftwareproducten

moetenvoldoenaanbepaaldeopenstandaarden.

• EenaantalaanbestedingsprincipesistevindenopdeNOiV

Wiki:wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/OpenWerken/

Aanbestedingsprincipes.

• OokheefthetNOiVmodeltekstenvooreen'open'voorkeur

beschikbaargesteld:

noiv.nl/files/2010/11/NOiV_Modelteksten_voor_open_voorkeur_

in_een_aanbesteding.pdf

Eeninkoperzal–bijvoorkeursamenmetdeinformatiemanager

ofit-manager–moetenbepalenaanwelkeopenstandaardenmoet

wordenvoldaan.

Stap 3. Selectieproces en betrek ict-afdeling

Bijhetselectieprocesvanzowelnieuwleermateriaalalsnieuwe

softwareishetnietalleenvanbelangom(specifieke!)open

standaardenoptenemeninaanbestedingenofferteaanvragen.

Hetisooknoodzakelijkomdewerkingervanindepraktijktezien.

Voorzowelsoftwarealsleermateriaalishetvanbelangomvooraf

uitgebreidtetesten,voordatwordtovergegaantotaanschaf.

Wanneereenonderwijsinstellingeenkeuzemoetmakenvoor

nieuwesoftware,kanzijeenaantaltestsdoenomtecontroleren

ofdeapplicatievoldoetaanopenstandaarden.Leverbijvoorbeeld

leerlingengegevensaanineenopenformaatenvraagdeleveran-

cieromlivetedemonstrerenhoedezegegevenscorrectworden

ingelezen.Daarbijishetookverstandigomdeleverancierlivete

latentonenofdemutatiesookwordenmeegenomenbijhet

opnieuwinlezenvanhetbestand.Beloftesinbrochureskomen

immersnietaltijdovereenmetdewerkelijkheid.

Leermateriaal in de praktijk

Uitgeversbiedeneensteedsbrederscalaaandigitalecontent.In

depraktijkblijktdatnietalleelektronischeleeromgevingendeze

contentookgoedkunnenuitlezen.Vraaguitgeversomeenaantal

voorbeeldenvanhundigitalecontentenimporteerdezebinnen

deelektronischeleeromgeving.Doorhetmateriaaltedoorlopen,

issneltezienofhetmateriaalgoedkanwordenafgespeeldende

resultatennaardeELOwordenteruggeschreven.


Praktische tip: testen door de ict-afdeling

Deict-afdelingspeelteencrucialerolinhettestenencontroleren

vanaanteschaffensystemenen/ofleermateriaalophetcorrect

gebruikvanopenstandaarden.Kennisnetheeftophaarsiteeen

aantalvalidatietoolsgeplaatst.Hiermeekanwordengetestof

geëxporteerdebestandenuite-Portfolio'sendigitaallesmateriaal

voldoenaandeopenstandaarden.Vraagdeleverancieromeen

voorbeeldbestand,waarmeeditkanwordengetest.

Validatietools

Validatie Content-zoekprofiel PO-VO-BVEDezeeValidatorkanwordengebruiktomtevaliderenofmetadatabestandenvoldoenaanhetContent-zoekprofielPO-VO-BVE.

Nahetuploadenvanhetbestand(ofpakket)enhetaanklikkenvandeknop‘Valideer’,wordthetbestandgevalideerdenhetvalidatierapportgetoond.Hierinzietuofdevalidatieprocedurecompleetensuccesvolisuitgevoerdenoferfoutenzijngevonden.Wanneererfoutenzijngevonden,wordtgedetailleerdbeschrevenwatdefoutisenwaardieisgevonden.Ditrapportwordt–indienrelevant–aangevuldmetadviezenterverbeteringvandeuitwisselbaar-heid.Zie:contentketen.kennisnet.nl/validatie/czp

E-portfolio eValidatorDezeeValidatoriseenonlineapplicatiewaarmeedetoepassingvanafsprakenineenXML-bestandofZIP-bestandkanwordengetest.Hetismogelijkomtetestenofeene-portfoliopakketissamengesteldvolgensdeNTA2035E-portfolioNL.DeeValidatorgeeftalsresultaateeneenvoudigrapport.Hierinstaandegevondenfoutenc.q.afwijkingenvandeafspraken,eventueleaanbevelingenenopmerkingen.e-portfolio.kennisnet.nl/evalidator


Hoe kunt u invloed uitoefenen op een open standaard?Eenopenstandaardontstaatnietzomaar.Eenopenstandaardkomt

totstandwanneerverschillendepartijengezamenlijkeenbepaald

knelpuntwillenoplosseninhetuitwisselenvaninformatie.

Vaakzijnditprocessenwaarjarenoverheengaan.Inditproces

gaanexpertsaandeslagomeenstandaardteontwikkelendiedoor

allepartijenalswerkbaarenimplementeerbaarwordtervaren.Er

zijnverschillendestandaardisatieorganisaties,zowelnationaalals

internationaal,dieditprocesondersteunenenzorgenvooreen

goedeinspraakvanenconsensusvormingdoordeverschillende

belanghebbenden.Eenbelangrijkeinternationalestandaardisatie-

organisatieindeonderwijswereldishetIMSGlobalLearning

Consortium7.Dezeverenigingvanonderwijsinstellingen,

uitgeverijenensoftwareleveranciersheeftalsdoeltekomentot

internationaleafspraken.Deverenigingbeheerteenaantalopen

standaarden,bijvoorbeeldvoorhetuitwisselenvanleermiddelen

enstudentgegevens.KennisnetenSURFzijnnamensdeNederlandse

onderwijssectorlidvandezevereniging.Zijproberendaarmee

invloeduitteoefenenopopenstandaardeneninternationale

softwareleverancierstebewegenzichteconformerenaandeinter-

nationaalafgesprokenstandaarden.

VaakwordtvaneeninternationaleopenstandaardvanIMSeen

lokalevariantgemaakt:eenzogenaamdtoepassingsprofiel.Hierin

wordendeafsprakenvooreenlandverscherptengelokaliseerd.

EenvoorbeeldisE-portfolioNL(NTA2035E-portfolioNL)gebaseerd

opdeinternationaleIMSePortfolioafsprakenendeNL-LOMspecifi-

catiedieisgebaseerdopdeinternationaleIEEE-LOMstandaard.

InNederlandbestaantweebelangrijkestandaardisatieorganisaties

voorhetmbo-onderwijs.Decommissieleertechnologie8vanhet

NederlandsNormalisatieInstituutbeheerteenaantalstandaarden

voorhetNederlandseonderwijs.DaarnaastbeheertEduStandaard

(waarvandeuitvoeringbijKennisnetisbelegd)eenaantalstan-

daarden,onderandereronddigitaalleermateriaal.Meerinfor-

matieoverEduStandaardendestandaardendiezijbeheert,iste

vindenopdewebsiteedustandaard.nl.

Wiltuinvloeduitoefenenindetotstandkomingvandeonderwijs-

standaarden?Danzijndezestandaardisatie-organisatieshet

vertrekpuntwaarmeeucontactkuntleggen.

7 imsglobal.org 8 nen.nl/web/Actueel/NENnormcommissie-leertechnologieen.htm

Hoe?


5 Wat is open source software, en waarom open source software?

Watzijndevoordelenvanopensourcesoftware?

Watisdekwaliteitvanopensourcesoftware?

Zijnerooknadelenaanopensourcesoftware?

Isopensourcesoftwaregoedkoper?


Opensourcesoftwareisintechnischezinvergelijkbaarmet

geslotensourcesoftware;hetisookgewoonsoftware.Hetverschil

isdatbijopensourcesoftwaredebroncodeopenenbeschikbaar

is.Hetopenenbeschikbaarzijnvandebroncodevandesoftware

betekentinpraktijkdatiedereendesoftwarekanaanpassenen

zonderkostenvoorhetgebruikdesoftwarekantoepassen.Het

feitdatopensourcesoftwareopenis,betekentnietdatookde

ondersteuningzonderkostenbeschikbaaris.Inveelgevallenzijn

erbedrijvendiedienstenaanbiedentegenmarktconformeprijzen

voorhetondersteunenvanopensourcesoftware.

Alsweeenparalleltrekkennaarleermethodeszoueenopensource

leermethodebetekenendatdeinhoudvandemethodevoor

iedereenvrijbeschikbaarisendatiedereendemethodezonder

kostenkanaanpassenentoepassen.Ookinditvoorbeeldisde

ondersteuningvoordemethodevaaknietzonderkostenbeschik-

baar.Eenschoolkanbijvoorbeelddienstenvanontwikkelaarsvan

leermethodesafnementegenmarktconformeprijzenomdeleer-

methodesaantelatenpassenofopmaattelatenschrijvenvoor

gebruikbinneneenschool.

Zo!

Definitie van open source softwareOpensourcesoftwareissoftwaremettweekenmerken:•Debroncodevandesoftwareisvrijbeschikbaar.•Inhetlicentiemodelishetintellectueeleigen-

domenhet(her)gebruikvandesoftwareenbijbehorendebroncodedusdaniggeregelddatdelicentienemerdebroncodemaginzien,ge-bruiken,verbeteren,aanvullenendistribueren.

Opheldertekrijgenofsoftwaregeclassificeerdmagwordenalsopensourcesoftware,iseenlijstmettienvoorwaardenopgesteld:deOpenSourceDefinition(OSD).DezelijstmetvoorwaardenisopgestelddoorhetOpenSourceInitative(OSI,opensource.org).


Wat zijn de voordelen van open source software?Opensourcesoftwarekenteenaantalvoordelentenopzichtevan

geslotensourcesoftware.

Onafhankelijkheid van leveranciers

Doordatdebroncodevanopensourcesoftwareopenis,kunnen

meerdereleveranciersdezelfdeopensourcesoftwareleveren.

Daarnaastloopjealsgebruikerniethetrisicodatbijeenoverstap

vanleveranciersdenieuweleverancierdeeerdergeïnstalleerde

softwarenietmeermagaanpassen;desoftwareisnamelijkvrij

beschikbaar.Dooropensourcesoftwaretegebruikenkaneen

‘vendorlock-in’wordenvoorkomen.Eenvendorlock-iniseen

situatiewaarbijjealsgebruikergebondenbentaaneenbepaalde

leverancieromdatditdeenigepartijisdieondersteuningkan

bieden.Echter,ookbijhetgebruikvanopensourcesoftwareishet

nietuittesluitendatertocheenvendorlock-inbestaat.Bijvoor-

beeldalsmaaréénleverancierondersteuningbiedtvoorhet

specifiekestukopensourcesoftwaredatwordtgebruikt.Dekans

opeenvendorlock-inisechterweleenstukkleineromdateen

andereleverancierzichhetopensourceproductaltijdmachtigkan

maken.

Continuïteit van ondersteuning

Onafhankelijkheidvanleveranciersbetekentzekerheidinbedrijfs-

continuïteit.Wanneereensoftwareleverancierfaillietgaatofeen

productnietlangerondersteunt,kandezecontinuïteitingevaar

komen.Natuurlijkkandecontinuïteitvaneenleverancierookin

gevaarkomenbijopensourcesoftware.Maaraangeziendebron-

codevandezesoftwarevrijbeschikbaaris,kunnenandereleve-

ranciersofcommunitiesdesoftwaredoorontwikkelen.Ditisniet

standaardmogelijkbijgeslotensoftware.Welishetmogelijkom

meteenESCROW-overeenkomstdebroncodeinbewaringtegeven

bijeenderdepartij.Zodoendekaningevalvanfaillissementof

disputendeinstellingoverdebroncodebeschikken.Isergeen

ESCROW-overeenkomstopgesteld,dankandebroncodebijgesloten

sourcesoftwarevaakpasnajuridischeproceduresworden

verkregen.

Geen licentiekosten

Vooropensourcesoftwarewordengeenlicentiekosteninrekening

gebracht.Opensourcelicentiesstellennamelijkgeenrestricties

aanhetgebruikendeverspreidingvandesoftware.Opensource

veroorzaaktdaarmeeeenverschuivinginhetbusinessmodel:van

licentie-inkomstennaareendienstenmodel.Eenschoolbetaaltdus

geenlicentiekostenvoordesoftware,maarbetaaltvaakwelvoor

deimplementatieenondersteuningvandesoftware.Alsmbo-

instellingkanditvoordeelminderrelevantzijnalsukunt

profiterenvanlagerelicentiekostendoorafsprakendiepartijenals

SLBDienstenenSURFDienstenmakenmetsoftwareleveranciers.


Innovatief

Opensourcesoftwarewordtontwikkelddoormensendiealsdoel

hebbenomeenzogoedmogelijkproductteontwikkelenvoorde

‘community’.Innovatieishierbijdebelangrijkstedrijfveer,ook

alserweinigofgeencommercieelbelangbijis.Dewereldvan

opensourcesoftwaresluituitstekendaanbijhetonderwijsende

bedrijfsvoeringvaninnovatievembo-scholen.

Goede relatie met open standaarden

Binnenopensourcesoftwareisheterglastigomgesloten

standaardentegebruikenomdatdezestandaardennietvrij

beschikbaarwordengesteld.Ditdruistintegenhetopen-bron-

code-principevanopensourcesoftwarewaarinookdegebruikte

standaardenmoetenzijnopgenomen.Opensourcesoftwarezaldus

meestalgebruikmakenvanopenstandaarden.Ditmaakthet

eenvoudigeromdesoftwaretekoppelenaananderesoftware-

productenindeict-omgevingvaneenschool.Ookwordthet

eenvoudigerom‘Bestofbreed-oplossingen’terealiseren.

Zijn er ook nadelen aan open source software?Naastvoordelenklevenerookenkelenadelenaanopen

sourcesoftware.

Niet de ‘de facto’ standaard software

Veelscholenmakenopditmomentgebruikvaneenelektronische

leeromgeving,inveelgevallenisditeengeslotensourceomgeving.

Doorgebruiktemakenvaneenopensourceleeromgevingkan

eenschoolprofiterenvandevoordelenvanopensourcesoftware.

Echter,eenschoolkandanooktemakenkrijgenmeteennadeelvan

opensourcesoftware:degeslotensoftwarepakkettenzijnde

‘standaard’gewordenwaaropontwikkelaarsvanleermaterialen

zichrichten.Hierdoorbestaatdekansdatbepaaldleermateriaal

nietgeschiktisvoordeopensourceomgeving,ofnietvolledig

werkt.

Deimpactvanditprobleemkaneenschoolverlagendoorinhet

gevalvaneenopensourceelektronischeleeromgevingteeisendat

zoweldesoftwarealshetleermateriaalvoldoetaanopen

standaarden.Dooralsschooltekiezenvooropenstandaarden,kunt

uvoorkomendatkoppelingentussenpakkettennietmogelijkzijnof

leermateriaalnietgebruiktkanworden.

Complexere implementatie

Indieneenschoolallesoftwarepakkettenafneemtvandezelfde

leverancierheeftdezeleveranciereroverhetalgemeenvoor

gezorgddatdeverschillendepakkettengoedmetelkaarkunnen

communiceren.Daarnaastondersteunendepakkettenvaakdezelfde

(geslotenofopen)standaarden.Bijdeimplementatievaneenopen

sourcesoftwarepakketzijnaldezeafhankelijkhedennietaltijdeven

goedvantevorenuitgezochtenisdeimplementatievaakwatcom-

plexer.Uiteraardwordtditrisicokleinermeteenleverancierdie

hetopensourcepakketvakerheeftgeïnstalleerd.Welmoetdan


rekeningwordengehoudenmetdeextrakostenvoordeinstallatie

vandesoftware.

Geen softwarepakket met licentie en garantie

Watbijgeslotensourcesoftwarealsongewenstwordtgezien(een

licentiemetgarantiedieverplichtmoetwordenafgenomen)kanbij

opensourcesoftwarealseennadeelwordengezien.Omdatergeen

licentiewordtafgenomen,biedtdecommunityvaakgeengarantie

opdeaangebodensoftware.Bijgroteproblemenmetdesoftware

iseenschooldanafhankelijkvandebereidheidensnelheidvande

communityvoorhetoplossenvanhetprobleem.Uiteraardkandit

afgevangenwordendooreenovereenkomstaantegaanmeteen

leverancierdiedezegarantieopdeopensourcesoftwarewelwil

geven,maarhieraanzijnuiteraardkostenverbonden.

ROC Mondriaan - 2006In2006isbijditROCeenpilotgedaanmetdeopensourceELOSakai(dattoentweejaarbestond).Beoogdwasommeermaatwerktekrijgenvoordestudenten,tegenminderkosten.HetideewasomSakaizoveelmogelijknaareigeninzichtinterichtenenvormtegeven.TijdensdepilotheeftROCMondriaanervarendatdeonderhoudskostenvoorafmoeilijkzijntevoor-zienenachterafzijntegengevallen.Daarnaastbleekdeafhankelijkheidvandeleveranciertegroot.Hetdoelvandepilot,meermaatwerkvoorminderkosten,isuiteindelijknietgerealiseerd.

ROC Aventus - 2008EenzelfdecasebijROCAventusvanhetopensourceELOSakaiin2008(toenSakaialvierjaarbestond)heefteenanderbeeldopgeleverddandatbijROCMondriaan.DoordeontwikkelingenindetijdenmeerkennisvanSakaibijleveranciersheeftdecasebijROCAventusin2008weltoteenkostenbesparinggeleid.Alsschoolishetdusergbelangrijkombijeenkeuzevooropensourcegoedtekijkenhoeverhetproductisontwikkeldenwelke(lokale)ondersteuningbedrijvenofandereprogrammeurskunnenleveren.


Wat is de kwaliteit van open source software?Watbetreftdekwaliteitvanopensourcesoftware–eneigenlijk

vanelktypesoftware–ishetaltijdbelangrijkomdevolgendedrie

zakentebekijken:

• Veiligheid

• Betrouwbaarheid

• Continuïteit

Decombinatievandezedriezakenbepaaltdekwaliteitvansoft-

ware,endusookvanopensourcesoftware.

Veiligheid

Erwordtsomstenonrechtegedachtdatopensourcesoftware

minderveiligisdansoftwaremetgeslotenbroncode.Eénvande

argumentendiehiervoorwordtaangevoerd,isdatkwaadwillende

mensenindebroncodekunnenkijkenomerzwakkeplekkeninop

tesporen.Alseenkwaadwillendeweetwaarsoftwarekwetsbaar

is,kandatwordengebruiktomtoegangtekrijgentotnetwerkenof

softwareproducten.Ditgevaarbestaatzeker,maarookbijgesloten

softwareishetmogelijkomteachterhalenhoedesoftwareisopge-

bouwd.Ondankshetfeitdatdebroncodevanopensourcesoftware

vrijbeschikbaarisendaarmeemakkelijkeristeachterhalendande

broncodevangeslotensoftware,ishetveiligheidsrisicobijopen

sourcesoftwarenietgroter.Deredenen:

• Hetzoekennaarzwakkeplekkenindebroncodeisheelarbeids-

intensief.Kwaadwillendemensenkiezenvooreenmakkelijke,

snellewegdiegroteimpactheeft.Hetmarktaandeelbepaaltdus

hetrisicoophacking,niethetonderscheidtussenopensource

softwareengeslotensoftware.

• Opensourcecommunitieshebbenoverhetalgemeensnellereen

'patch'beschikbaaromeenveiligheidsprobleemoptelossen

danleveranciersvangeslotensoftware.

• Opensourcecodewaaraaneengrotecommunitywerkt,is

meestalvaneenbeterekwaliteitomdaterwereldwijdmee

wordtgewerktenerdaardoormeerontwikkelaarsnaarde

broncodekijken.

Betrouwbaarheid

Betrouwbaarheidishettweedeaspectdatvanbelangisbijhet

bepalenvandekwaliteitvansoftware.Eensoftwarepakketdatniet

betrouwbaarisomdathetbijvoorbeeldregelmatignietwerktof

uitvaltdoorfoutenindecode,verlaagtdekwaliteitvanhetsoft-

warepakket.Daarnaastisookdeintegriteitvandeinformatiedie

wordtopgeslagenenverwerktinhetsoftwarepakketvanbelang.

Opditvlakisergeenonderscheidtussenopensourcesoftware

engeslotensoftware.Voorbeidegroepensoftwaregeldtdatde

betrouwbaarheidbelangrijkisvoordekwaliteitvandesoftware.

Continuïteit

Decontinuïteitvandesoftwareishetderdeenlaatsteaspectdat

vanbelangisvoorhetbepalenvandekwaliteitvansoftware.Met

continuïteitinhetkadervansoftwarewordtbedoeldhoezeker

hetisdatdesoftwareindetoekomstverderwordtontwikkelden


ondersteund.Zekerbijopensourcesoftwareishetvanbelangom

goedtekijkenhoestabieldecommunityisdiebijdraagtaande

ontwikkelingvanhetproduct.Bijgeslotensoftwareishetmeestal

vooralvanbelangomtekijkenhoestabieldeleveranciervande

softwareis.Hetrisicovaneeneventueelslechterecontinuïteitbij

opensourcesoftwareisteondervangendooreenleverancierin

dearmtenemendiedezecontinuïteitkanbieden,bijvoorbeeld

doordatdeleverancierzelfdeopensourcesoftwareverderkan

ontwikkelen.

Is open source software goedkoper?Hetgebruikvanopensourcesoftwarekangoedkoperzijndanhet

gebruikvangeslotensoftware.Maardatisnietaltijdhetgeval.

Langnietaltijdzijnimplementatiesvanopensourcesoftware

gratis.Opensourcesoftwarekanbijvoorbeeldprimagekochtwor-

denvaneenleverancier.Degebruikerkooptdaarmeeookdirect

debroncode.Hiermeeishetindetoekomstmogelijkomzonderde

oorspronkelijkeleverancierdesoftwareverderteontwikkelen.

Veelopensourcesoftwareisechterwelgratistedownloaden.

Ditbetreftdanechteralleenhetsoftwareproductzelf.Ondersteu-

ning,garantiesanderezakendievanbelangzijnomdesoftware

tekunnengebruiken,zijndannietinbegrepen.Vooraldezezaken

zullenaparteovereenkomstenmoetenwordenafgesloten.Vaakkan

ditbijmeerdereleveranciersdieeentotaalpakketaanbiedenvoor

deinzetvaneenopensourcesoftwarepakket.Hierbijwordtdan

nietbetaaldvoordesoftwarezelf,maarvoordeextradienstendie

wordenafgenomen.Hetisdusfeitelijknietsandersdaneenander

businessmodelopsoftware.Inhetkaderbijdezeparagraafwordt

eenaantalzakengenoemddievaakwordenafgenomenenwaarvoor

betaalddientteworden.

Gratis is niet altijd openTenonrechtewordtsomsgedachtdateengratisonlineproductaltijdopensourcesoftwareis.SoftwarezoalsGoogleAppsenMicrosoftsLive@Eduisweliswaargratis,maarnietopen.Dezesoftwarevoldoetnietaandeopensourcedefinitiedieinhetbeginvandithoofdstukstaatvermeld.Wanneerdezesoftwareooknietvoldoetaanopenstandaarden,ligteennieuwgevaarvoorvendorlock-ineninflexibiliteitopdeloer.


•Hosting–hetaanbiedenvanhetsoftwareproductopeenserverinheteigennetwerkvandeschoolofopeeninternetserver.

•Implementatie–hetinstallerenvanhetsoftware-pakketendekoppelingvanhetproductbinnendebestaandeict-omgevingvandeschool.

•Technischbeheer–hetonderhoudvandeserverwaaropdesoftwaregeïnstalleerdis.Hierondervaltbijvoorbeelddeafhandelingvanstoringmaarookvanhetuitvoerenvanupdatesvandesoftware.

•Functioneelbeheer–gebruikersmoetentoegangkrijgentotdesoftwareenermeekunnenwerken.

•Opleiding–medewerkersmoetenwordengeschoold.

Betaalde diensten bij open source software

Hoe?


Watiseropdemarkt?

Isdetoepassingvanopensourcesoftwareverplicht?

Hoekunjeopensourcevakertoepassen?

6 Hoe open source software toepassen in het mbo?


Erisgrotekansdatualopensourcesoftwaregebruikt.Veelict-

afdelingenzettenvoorhetdraaienvandewebsiteopinternet

hetopensourcesoftwareproductApachein.Hieruitblijktdat

opensourcesoftwarejarenlangzonderproblemenkandraaien

endathet–zekermetditsoortsoftware–geeneffectheeft

ophetonderwijs.Uiteraardgeldtditnietvooralleopensource

software.Zekernietvoorsoftwaredieindeberoepspraktijkwordt

gebruiktofdieindedagelijksepraktijkdoorveelmenseninde

schoolwordengebruikt.Bijvervangingvandezepakkettendoor

opensourcesoftware,moetengebruikerswennenaandenieuwe

interface.Maarditgeldtookvoordevervangingvangesloten

sourcesoftwaredooreenandergeslotensourcepakket.

Is de toepassing van open source software verplicht?Hettoepassenvanopensourcesoftwareisnietverplichtvoor

(semi)publiekeorganisaties.ErisinNederlandwelsprakevan

eenstimulansvanuitderijksoverheid.Ookvoormbo-instellingen

geldtdatzijhuneigenafwegingenkunnenmakeninhetwel

ofniettoepassenvanopensourcesoftware.Eeninstellingdie

eenkeuzemoetmakentussenopensourcesoftwareengesloten

sourcesoftwarezoubeidepakketenopdezelfdecriteriamoeten

beoordelen.Isdetotalebeoordelingvanbeidepakketten

gelijk,danbeveeltderijksoverheidaanomhetopensource

softwarepakketdevoorkeurtegeven.Bijhetbeoordelenvan

desoftwarepakkettenzijnuiteraardzakenalsbruikbaarheid,

gebruikersvriendelijkheidenkostenvangroterbelang.

Hoe kun je open source vaker toepassen?Opensourcesoftwareisgrotendeelseenict-aangelegenheid.

Hetisechterwelvanbelangomopensourcesoftwareeeneerlijke

kanstegeven,eneventueelzelfseenvoorkeursbehandeling.Omdit

mogelijktemaken,ishetbelangrijkomtezorgendateropdrie

plekkenaandachtaangeschonkenwordtaanopensourcesoftware:

1 Inhet(ict-)beleid;

2 Inaanbestedingen;

3 Bijdeselectievansoftware.

1. (Ict-)beleid

Bepaalwatuwinstellingwilmetopensourcesoftwareenleg

datvastinuw(ict-)beleidsplan.Kijkvoorinspiratievoorhet

formulerenvaneenstrategieopopensourcesoftwareop:

wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/OpenWerken/BestuurlijkePrincipes

2. Aanbestedingen

Hetschrijvenvanbeleidalleenisnietvoldoende.Natuurlijk

moetookopdewerkvloeractiewordenondernomen.Degene

dieverantwoordelijkisvoordeinkoopvansoftware,dientinde

aanbestedingdekeuzesuithetbeleidsplanmeetenemen.Hetis

hierbijvooralvanbelangdatopensourcesoftwareeenkanskrijgt.

Letop:opensourcesoftwarehoeftniettewordenaanbesteed.

Aanvullendedienstverleningdientwelvolgensderegelsteworden

aanbesteed.NOiVheeftmodeltekstenvooreen'open'voorkeur

beschikbaargesteld.Zie:

noiv.nl/files/2010/11/NOiV_Modelteksten_voor_open_voorkeur_in_

een_aanbesteding.pdf

Zo!


3. Selectie van software

Bijdeselectievansoftwareishetvanbelangomopensource

softwareengeslotensoftwareopdezelfdemaniertebehandelen.

Beidepakkettenmoetenopdezelfdecriteriawordenbeoordeeldom

eeneerlijkvergelijktekunnenmaken.

Alserinhetbeleideen‘open’voorkeurisafgesproken,danzoubij

gelijkegeschiktheidhetopensourcepakketdevoorkeurmoeten

krijgen.

Bijhetbeoordelenvandegeslotenenopensourcesoftwareblijkt

somsdathetlastigisomdeproductenéénopééntevergelijken

omdatbijopensourcesoftwaredeondersteuningvaakapart

ingekochtdientteworden.Deredenhiervoorisdatdesoftware

ineencommunitywordtontwikkeldendatdezecommunitygeen

dag-tot-dagondersteuningbiedt.Omhierbijeenhelpendehand

tebieden,heeftNOiVeenselectiemodelontwikkeldwaarmeede

afwijkendekenmerkenvanopensourcesoftwarekunnenworden

beoordeeld.Zie:

wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/OpenWerken/SoftwareSelectie/

Naastdezemeeralgemenecriteriaisvoormbo-instellingen

uiteraardaansluitingbijhetberoepsveldvanbelang.Wanneer

studententijdenshunopleidinglerenwerkenmeteenniet-

gangbare,maaropensourcesoftwarepakketdanzullenzijmeer

moeitehebbeninhunBPV.Hierisgeenalgemenerichtlijnvoor

tegeven.

Plugfest9 Uitrecentetestsisgeblekendatopensourceauteurs-enleeromgevingenhetbestevoldoenaandegesteldeeisenindeafsprakenvoordigitaalleermateriaal.Beginoktober2010werdinUtrechteenplugfestgeorganiseerd,waarbijaanbiedersvancontent(uitgeversenscholen)ensystemenwaarincontentkanwordengemaaktenafgespeeld,huncompatibiliteitmetdeafsprakenbinnenEdu-Standaardkondenaantonen.Zowelindecategorie'Auteursomgeving'als'Afspeelomgeving'scoordeeenopensourcepakkethethoogst.LespakkettenzoalsgeproduceerddoorauteursomgevingTYPO3kunnenzonderproblemenwordeningelezenineenafspeelomgeving,alsdezeafspeelomgevingookvoldoetaandeopenstandaarden.LeermateriaaldatvoldoetaandeafsprakenkanzonderproblemenwordenafgespeeldinafspeelomgevingSakai.

9 Voorderesultatenvanditplugfestzie:noiv.nl/files/2010/10/Resultaten-Plugfest-2010.pdf


Wat is er op de markt?Voorvrijwelelkesoortgeslotensoftwareiseenopensourcevariant

beschikbaar.Ookdekeuzevooreenmbo-instellingiszeerbreed.

Erisonderanderopensourcesoftwarebeschikbaarvoor:

• Primaireprocessen(elektronischeleeromgevingen,portfolio);

• Secundaireprocessen(administratie,besturingssystemen);

• Vakinhoudelijkesoftware(ontwerp,grafischebewerking);

• Kantoorsoftware(tekstverwerking,presentatie).

Detabeloppagina36geefteenkortoverzichtvanopensource

softwarevoordebovenstaandecategorieën.OpdesitevanNOiV

ishetmeesteactueleoverzichttevinden:wiki.noiv.nl/xwiki/bin/

view/NOiV/Open+source+software+voor+onderwijs.


Overzicht open source software voor onderwijs

Primaire processen – Elektronische leer omgevingenEenvandeeersteopensourcesoftwareproductendieopmbo-scholenwerdentoegepast,warendeelektronischeleeromgevingen.DeomgevingenvanMoodleenSakaizijndemeestbekende.Demogelijkhedenvandezepakkettenmetenzichmethuncommerciëletegenhangers.AndereopensourceelektronischeleeromgevingenzijnChamiloenDidactor.

Primaire processen – e-PortfolioSteedsmeerscholenmakengebruikvaneenelektronischeportfoliovoorhetbijhoudenvanderesultatenvanleerlingen.Eenaantalbekendeopensourcepakkettendieelektronischeportfolio’sondersteunen,zijnLearning4U(gebaseerdopSakai)enE-portfoliodocentenNederlandsetaal.

Secundaire processen – administratieKRDiseenleerlinginformatiesysteemmetNAW-gegevens,cijferlijsten,aan-enafwezigheid,agendaenverslaglegging.Eenanderopensourcepakket

datbinnendezecategorievaltisTCExamvoorhetelektronischafnemenvanexamens.

Secundaire processen – besturingssystemenHetmeestbekendeopensourcebesturingssysteemisLinux,degrootstetegenhangervandeMicrosoftWindowsfamilie.VanLinuxzijnmeerderevariantenbeschikbaarvanverschillendeleveranciers;perleverancierverschiltookdeondersteuning.

Vakinhoudelijke software – ontwerp en grafische bewerkingVoorhetmakenenbewerkenvanmindmapsishetpakketXMindbeschikbaar.HetmeestbekendeopensourcepakketvoorhetontwerpenenbewerkenvanafbeeldingenenhetuitvoerenvangrafischebewerkingenisTheGIMP.

Kantoorsoftware – tekstverwerking en presentatieOphetgebiedvantekstverwerkingenpresentatieishetgrootsteopensourcepakkethetOpenOfficepakket.DaarnaastisookhetLibreOfficepakketinopkomst.Metbeidepakkettenzijnallekantoorfunctiesmogelijk:vanhetschrijvenvanbrieventotenmethetbewerkenvanspreadsheetsenhetmakenvanpresentaties.


IndezeHoe? Zo!heeftugelezenwatopenstandaardenzijn,welke

openstandaardenerzijnenwaaromhettoepassenvanopen

standaardennoodzakelijkis.Openstandaardenzijnvanbelangvoor

alleprocesseninuwmbo-instelling.Daarnaastzijnopen

standaardennaardetoekomstvanbelangomleveranciers-

onafhankelijkheidtebewerkstelligen.Openstandaardenzorgener

daarnaastvoordatuookindetoekomsteenvoudiginformatiekunt

uitwisselen,zowelbinnenuwinstellingalsnaarpartijenbuitenuw

instelling.

Daarnaastheeftuinditboekjegeleerdwatopensourcesoftware

is,waarvooruopensourcesoftwarekuntinzettenenhoeueen

afwegingmoetmakentussenhettoepassenvanopensource

softwareengeslotensourcesoftware.

Uheefthierbijgeziendatderijksoverheidhetgebruikvanopen

standaardenverplichtsteltenhetgebruikvanopensourcesoft-

warestimuleert.

Voorhettoepassenvanzowelopenstandaardenalsopensource

softwareishetvanbelangomditoptenemeninuwbeleid.

Daarnaastishetbelangrijkomuwict-afdelingmeetenemen

bijhetmakenvankeuzesvooropenstandaardenenopensource

software.

7 Conclusies en Advies


Algemeen

NederlandOpeninVerbinding:noiv.nl

Kennisnet:kennisnet.nl

saMBO~ICT:sambo-ict.nl

Open Standaarden & Open Source Software

ActieplanNederlandOpeninVerbinding(NOiV):noiv.nl/

files/2009/12/Actieplan-Nederland-Open-in-Verbinding.pdf

NOiVmodeltekstenvooreen'open'voorkeur:noiv.nl/files/2010/11/

NOiV_Modelteksten_voor_open_voorkeur_in_een_aanbesteding.

pdf

Open Standaarden gebruiken

‘Pastoeofleguit’-lijstenlijstmetgangbarestandaarden:

open-standaarden.nl/open-standaarden/lijsten-met-open-

standaarden

NennormcommissieLeertechnologieën:

nen.nl/web/Actueel/NENnormcommissie-leertechnologieen.htm

StandaardenpaginaKennisnet:

standaarden.kennisnet.nl/standaarden/overzicht

EduStandaard:edustandaard.nl

NOiVhandreikingopendocumentstandaarden:noiv.nl/

files/2010/05/NOiV_handreiking_open_documentstandaarden1.pdf

NOiVhandreikingmultimediaformaten:noiv.nl/files/2010/06/

Handreiking_Multimediaformaten.pdf

Hetleveranciersmanifestopenstandaarden:noiv.nl/

leveranciersmanifest/

Open Standaarden verdieping

StateoftheArtonSemanticISStandardization(ErwinFolmeren

JackVerhoosel):noiv.nl/files/2011/03/SOTA.pdf

Beheer-enOntwikkelModelOpenStandaardenversie2(BOMOS):

noiv.nl/files/2010/12/Bomos-2.pdf

DigitaleagendaEuropeseUnie:ec.europa.eu/information_society/

digital-agenda/index_en.htm

EIF2.0(EuropeanInteroperabilityFramework):ec.europa.eu/isa/

strategy/doc/annex_ii_eif_en.pdf

Open Source Software gebruiken

Overzichtopensourcesoftwarevooronderwijs:wiki.noiv.nl/xwiki/

bin/view/NOiV/Open+source+software+voor+onderwijs

8 Meer weten?


NOiVselectiemodelterbeoordelingvandeafwijkendekenmerken

vanopensourcesoftware:wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/

OpenWerken/SoftwareSelectie/

Modelimplementatiestrategieën:wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/NOiV/

Implementatie+Strategie

Inspiratievoorhetformulerenvaneenstrategieopopen

sourcesoftware:wiki.noiv.nl/xwiki/bin/view/OpenWerken/

BestuurlijkePrincipes

Open Source Software verdieping:

OpenSourceInitative(OSI):opensource.org


NOiVNOiVondersteuntoverhedenenorganisatiesbinnendesectoren

onderwijsenzorgbijdeuitvoeringvanhetkabinetsbeleidvoor

openstandaardenenopensourcesoftware,zoalsvastgelegdinhet

actieplanNederlandOpeninVerbinding(NOiV).

Organisatieskunnenalleeneffectief(inwisselendesamenstelling)

metelkaarsamenwerkenalszijafsprakenmakenoverdeinrichting

vandiesamenwerkingendewijzewaaropgegevensworden

uitgewisseld.

Interoperabiliteit,hetvermogenvan(informatie)systemen

omopelektronischewijzegegevenseninformatietekunnen

uitwisselenbinnenentussenorganisaties,tussenbedrijvenen

overhedenenburgersenoverhedenenoverhedenonderlingis

danookeennoodzakelijkevoorwaardevoorhetbereikenvan

dezemaatschappelijkedoelen.IndatkaderheeftdeTweede

Kameraangegevenhetgebruikvanopenstandaardenenopen

sourcesoftwaredoordeoverheidende(semi-)publiekesectoren

belangrijktevinden,enhet(toenmalige)kabinet(Balkenende4)

gevraagdhiervooreenactieplanoptestellen.

Hetactieplanisinseptember2007doordetoenmalige

staatssecretarissenFrankHeemskerk(EconomischeZaken)enAnk

Bijleveld(BinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties)aangeboden

aandeTweedeKamereneind2007doordiezelfdeKamer

aangenomen.Inhetplanworden

17actielijnenbeschrevendiegeldenvooroverheidsorganisaties

eneenaantalsectoren(onderwijsenzorg),metalsdoelomdie

partijentehelpenhunwegtevindenwaarhetgaatomopen

standaarden,enhenmeerbewusttemakenvandemogelijkheden

vanopensourcesoftware.Omuitvoeringtegevenaanhetactieplan

NOiVisbegin2008hetgelijknamigeprogrammabureauopgezet,

onderdevleugelsvanStichtingICTU.

9 Nederland Open in Verbinding, Kennisnet en saMBO~ICT


KennisnetKennisnetisdépubliekeorganisatie,opgerichtdoorhetonderwijs,

diealle8000scholeninhetprimaironderwijs,voortgezet

onderwijsenhetmboondersteunteninspireertbijheteffectief

inzettenvanict.

Kennisnetkaninstellingenbehulpzaamzijnbijdevolgendezaken:

• Publicerenvankennisenervaringenvaninstellingenenexperts;

• Ondersteuningbijvisieenbeleidsvorming;

• Samenmetonderwijsinstellingenuitvoerenvanprojectenwaar-

bijinnovatieenhetontwikkelenvankenniscentraalstaan;

• Inzichtkrijgenindeict-competentiesvandocenten;

• Maatwerkworkshops/presentatiesopstudiedagenenonline

workshops;

• Aandeslagmetdigitaalleermateriaal;

• Ondersteuningbijhetgebruikvanvideo.

saMBO~ICTsaMBO~ICTiseenzelfstandigeorganisatievanenvoorallembo-

instellingenenheeftsterkebandenmetdeMBORaadenmet

Kennisnet.DebelangrijkstepijlersbinnensaMBO~ICTzijn

belangenbehartiging,kennisdelingengezamenlijkeprojecten.

saMBO~ICTisdebelangenbehartigervandesectoropeenbreed

terrein.ZohoudtsaMBO~ICTzichbezigmetgegevensuitwisseling,

maarookmethetgebruikvaneenelektronischeleeromgevingin

hetprimaireproces.Daarnaastzijnerveleactiviteiten,van

project‘notebooksvoorstudenten’totkennisdelingtussen

gebruikersgroepenvandebelangrijksteapplicaties.saMBO~ICT

maaktbijhaaractiviteitengebruikvandekennisenenergiedie

binnendembo-organisatiesaanwezigzijn.Zoveelmogelijkworden

instellingenzelfinstaatgesteldomgezamenlijkeactiviteitenvorm

tegeven.saMBO~ICTzorgtdaarbijvoorpraktischeondersteuning.

saMBO~ICTismedeinitiatiefnemervanditboekjeenzoukennis-

delingoverditonderwerpgraagfaciliteren.


Met dank aanDevolgendepersoneneninstellingenhebbeninputgegevenmet

betrekkingtotdetebehandelenonderwerpenindezeuitgavevan

Hoe? Zo!:

Vanuit de onderwijsinstellingen:• BertvanDaalen,Wellantcollege

• CharlesStork,SLBDiensten

• FredKoopmans,FrieslandCollege

• HenriRoosdop,ROCMondriaan

• JacobHop,ROCAventus

• JosKruis,voorheenwerkzaambijROCA12

• KeesBrouwer,ROCvanAmsterdam

• PeterZacht,ROCTilburg

• SergedeBeer,Lentizonderwijsgroep

StichtingKennisnet

Paletsingel32

2718NTZoetermeer

Postbus778

2700ATZoetermeer

T0800-3212233

F079-3212322

Ikennisnet.nl

Kennisnet.Lerenvernieuwen.

Colofon

Openstandaardenen

opensourcesoftwareinhetmbo,

Hoe?Zo!

Eindredactie:

•NanjaAppel,NOiV

•JanBartling,saMBO~ICT

•JanKeesMeindersma,Kennisnet

Auteurs:

•SergedeBeer

•ErwinFolmer

•JasperRoes

Vormgeving:TappanCommunicatie

Druk:GRAVO

Mei2011

Hoe? Zo! Open standaarden - Kennisnet

Documents

Transcript of Hoe? Zo! Open standaarden - Kennisnet