32 GEZONDGIDS oktober 2019

FabrieksvoedselSterk bewerkte voedingsmiddelen, oftewel

ultraprocessed food, zouden overgewicht in de hand werken en het risico op welvaartsziekten verhogen. Hoe hard is het wetenschappelijk bewijs hiervoor?

En waar hebben we het over?

Tekst Angela Severs

Hoe ongezond is het

oktober 2019 GEZONDGIDS 33

fabrieksvoedsel

Zo blijkt uit Frans onderzoek onder ruim 100.000 volwassenen dat het risico op hart- en vaatziekten en kanker hoger is bij deelnemers die veel sterk bewerkte voedingsmiddelen eten. Een toename van 10% in het aandeel van sterk bewerk-te voedingsmiddelen in de voeding ging daar gepaard met een 12% grotere kans op hart- en vaatziekten en kanker. En Spaanse onderzoekers vonden in een grote studie recentelijk een relatie met sterfte: deelnemers die meer dan 4 por-ties sterk bewerkte voedingsmiddelen per dag consumeerden, hadden 62% meer kans om te overlijden in de 10 jaar dat ze gevolgd werden dan deelnemers die minder dan 2 porties sterk bewerkte voedingsmiddelen binnenkregen. En met een portie ontbijtgranen ’s morgens, een zuiveldrank bij de lunch, een glas frisdrank tussendoor en een saus uit een pakje bij het avondeten heb je al snel 4 porties bij elkaar. Voor elke extra portie van een sterk bewerkt voedingsmiddel nam het overlijdensrisico met 18% toe.

WelvaartJaap Seidell, hoogleraar Voeding en ge-zondheid aan de Vrije Universiteit Am-sterdam is niet verbaasd over deze resul-taten: ‘De toegenomen welvaart heeft geleid tot een enorm aanbod van lekke-re, goedkope en lang houdbare produc-ten. We vermoedden al langer dat deze sterk bewerkte voedingsmiddelen wel-vaartsziekten als hart- en vaatziekten, kanker en diabetes type 2 in de hand werken. De resultaten uit de bevolkings-onderzoeken in Frankrijk en Spanje be-vestigen deze gedachte.’ Wel benadrukt Seidell dat dit type onderzoek geen oor-zakelijk verband kan aantonen: ‘Het hogere risico op ziekten kan ook aan andere factoren liggen die samengaan met een hoge consumptie van sterk be-werkte voedingsmiddelen. Denk aan minder bewegen, roken en/of een hoge alcoholconsumptie.’

Volgens Seidell zijn interventiestudies meer overtuigend. Hierin worden twee ‘behandelingen’ met elkaar vergeleken.

In een supermarkt liggen gemiddeld 30.000 verschillende voedingsmid-delen in de schappen. Slechts een klein deel daarvan bestaat uit verse,

onbewerkte producten, zoals groente, fruit, vis en eieren. Een ander klein deel bestaat uit minimaal bewerkte producten. Deze hebben een relatief kleine (industri-ele) bewerking ondergaan, bijvoorbeeld om de houdbaarheid te verlengen. Denk aan melk, vers brood, kaas en ingrediën-ten die in de keuken gebruikt worden, zoals olijfolie.

‘Verse’ melk wordt bijvoorbeeld in de fabriek gepasteuriseerd om eventuele schadelijke bacteriën uit te schakelen. Daarnaast wordt het vetgehalte op een bepaald niveau gebracht. En brood wordt gebakken van onder meer gema-len graankorrels. De verse producten en de minimaal bewerkte producten vor-men samen ongeveer 30% van het aan-bod in de supermarkt. De overige 70% is sterk bewerkt en lang houdbaar.

Van frisdrank tot gezoete ontbijtgranen, van maaltijdmix tot tussendoorreep en van diepvriespizza tot snack: per portie bevatten ze vaak veel calorieën, suiker, verzadigd vet en/of zout en maar weinig vitaminen, mineralen en vezels. Sterk bewerkte producten zijn te herkennen aan een lange ingrediëntenlijst met niet zel-den moeilijke namen als gehydrolyseerd eiwit, gemodificeerd zetmeel en E- num-mers. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de relatie tussen sterk be-werkte voedingsmiddelen en gezondheid, en de resultaten zien er niet gunstig uit.

‘De toegenomen welvaart heeft geleid tot een enorm aanbod lekkere producten’

34 GEZONDGIDS oktober 2019

fabrieksvoedsel

hongergevoel. Wel bleek dat sterk be-werkte voedingsmiddelen per gram zo’n 30% meer calorieën bevatten. Sterk be-werkte producten bleken ook gemakke-lijker weg te happen: deelnemers aten ze sneller op dan de onbewerkte voedings-middelen. Seidell: ‘Deze studie laat dui-delijk zien dat mensen spontaan te veel gaan eten als ze alleen sterk bewerkte voedingsmiddelen tot hun beschikking hebben. Deze producten zijn technolo-gisch bewerkt om ze extra verleidelijk te maken. De toegevoegde kleurstoffen, geurstoffen en smaak versterkers stimu-leren een grotere consumptie.’

SamenstellingVolgens Tiny van Boekel, emeritus hoog-leraar Levensmiddelentechnologie aan Wageningen University & Research is het industrieel bewerken van voedingsmid-delen op zichzelf niet ongezond: ‘Niet de bewerking zelf, maar de samenstelling van veel sterk bewerkte voedingsmidde-len is het probleem. Door in onderzoek het verband te leggen met de mate van bewerking worden mensen op het ver-keerde been gezet.’ Nagenoeg al ons

huidige voedsel is op de een of andere manier bewerkt. En dat is volgens Van Boekel niet voor niets: ‘Industriële be-werking heeft voordelen. Het maakt ons voedsel veiliger en we kunnen ons voed-sel langer bewaren, waardoor we niet elke dag boodschappen hoeven te doen. En met het verlengen van de houdbaar-heid gaat industriële bewerking ook voedselverspilling tegen.’

Van Boekel had liever gehad dat de onderzoekers naar de samenstelling van de voedingsmiddelen hadden gekeken, en niet naar de mate van bewerking. In de betreffende studies wordt een inde-ling in vier categorieën gehanteerd; de-zelfde als die de Wereldgezondheidsor-ganisatie hanteert (zie kader). Aan de ene kant zijn dat de onbewerkte, verse voedingsmiddelen als groente en fruit. Aan de andere kant zijn dat de sterk be-werkte voedingsmiddelen. Maar niet alle sterk bewerkte voedingsmiddelen uit de indeling zijn volgens Van Boekel onge-

‘Nagenoeg al ons huidige voedsel is op de een of andere manier bewerkt’

Het aandeel van sterk bewerkte voedings middelen in de totale voeding* Verenigde Staten 60%

Verenigd Koninkrijk 50%

Duitsland 46%

België 45%

Spanje 20%

Frankrijk 14%

Griekenland 14%

Italië 13%

Portugal 10%

*op basis van het aantal calorieën

Onlangs is zo’n interventiestudie met sterk bewerkte voedingsmiddelen uitge-voerd in de Verenigde Staten. De 20 deel-nemers aan het onderzoek lieten zich 4 weken vrijwillig afsluiten van de buiten-wereld en werden daarbij in 2 groepen verdeeld. De ene groep kreeg twee we-ken lang sterk bewerkt voedsel te eten. De andere groep kreeg verse, zo veel mogelijk onbewerkte voeding. Beide groepen kregen ongeveer evenveel calo-rieën, suiker, zout, vet, eiwit en voedings-vezels aangeboden. De deelnemers mochten zo veel eten van de maaltijden en tussendoortjes als ze wilden. De on-derzoekers hielden precies bij hoeveel iedereen at en wat de deelnemers bin-nenkregen. Na 2 weken ruilden de groe-pen van eetpatroon. Wat bleek? De deel-nemers kregen bij de sterk bewerkte voedingsmiddelen 500 kilocalorieën per dag meer binnen. Ook was er verschil te zien op de weegschaal: in de 2 weken dat deelnemers sterk bewerkte voeding kre-gen, kwamen ze gemiddeld 900 gram aan. Het omgekeerde gold ook: in de 2 weken dat ze onbewerkte voeding kre-gen, vielen ze 900 gram af. Opvallend was dat beide groepen aangaven het eten ongeveer even lekker te vinden en ze rapporteerden ook een vergelijkbaar

Als je zelf kookt met verse ingrediënten,

eet je minder tussendoortjes

Eet een sterk bewerkt product als een

pizza niet te vaak

oktober 2019 GEZONDGIDS 35

zond: ‘Bij een product als sinaasappelsap gaat de classificatie mank. Versgeperst sap is ingedeeld bij onbewerkte produc-ten, maar gepasteuriseerd sap uit een pak bij de sterk bewerkte. Terwijl ze pre-cies evenveel vruchtensuiker en vitami-ne C bevatten.’ Ook bij margarine en roomboter is iets dergelijks aan de hand. Van Boekel: ‘Roomboter is minder be-werkt dan margarine, maar dat maakt het product niet automatisch gezonder.’ Seidell kan juist wel goed uit de voeten met de gebruikte indeling, op de door Van Boekel genoemde uitzonderingen na: ‘De indeling sluit grotendeels aan bij de Schijf van Vijf. Bijna alle sterk bewerk-te voedingsmiddelen staan hier niet in, en bijna alle onbewerkte of minder be-werkte producten wel.’

VoedingspatronenVolgens Van Boekel bestaan er geen on-gezonde voedingsmiddelen, alleen on-gezonde voedingspatronen. Hij zegt: ‘Het gaat om het totaal dat mensen eten en drinken. Er is niets mis met sterk be-werkte producten als friet, chips en piz-za, als je ze maar met mate eet. Het wordt pas ongezond als je ze elke dag eet.’ Ook Seidell vindt de samenstelling van de totale voeding belangrijk en dan vooral het aandeel sterk bewerkte voe-dingsmiddelen daarin (zie kader). Seidell: ‘In de VS is maar liefst 60% van de calorieën die mensen binnenkrijgen afkomstig van sterk bewerkte voedings-middelen. En niet geheel toevallig ko-men welvaartsziekten daar het meest voor.’ In het Verenigd Koninkrijk, Duits-land en België ligt het aandeel calorieën uit sterk bewerkte producten rond de 50%. Helaas zijn er geen getallen bekend van Nederland, maar Seidell schat dat sterk bewerkte voedingsmiddelen bij ons ook circa de helft van de calorieën leve-

ren. Mediterrane landen bewijzen dat het aandeel sterk bewerkte voeding ook veel lager kan zijn: In Frankrijk en Italië is het aandeel slechts 10 à 15%.

Overmatige aanbodBeide hoogleraren zijn het erover eens dat vooral het overmatige aanbod van sterk bewerkte voedingsmiddelen een probleem is. Seidell: ‘We worden voort-durend blootgesteld aan de verleidingen van sterk bewerkte producten. Niet al-leen in de supermarkt, maar ook op straat, in benzinestations, op scholen en in sportkantines. De aangeboden porties zijn groot en er wordt veel reclame voor gemaakt. Zo blijkt uit recent onderzoek dat 80% van de aanbiedingen in super-markten gericht is op producten buiten de Schijf van Vijf.’ Volgens het Voedings-centrum is het helemaal vermijden van bewerkte voedingsmiddelen vrijwel on-mogelijk en ook niet nodig. Maar te veel sterk bewerkte voedingsmiddelen eten, is niet gezond. Een goede vuistregel is vaker zelf te koken met verse producten en pakjes en zakjes te laten staan. Hier-door eet je bewuster, kies je sneller voor veel groenten, krijg je minder zout bin-nen en eet je minder snacks en snoep tussendoor. ■

MEER INFORMATIEconsumentenbond.nl/gezond-eten

Indeling van voedings middelen naar de mate van bewerkingVERS ONBEWERKT OF LICHT BEWERKTVerse groenten, fruit en krui-den, ingevroren groenten en fruit, volkorengranen (rijst, pasta, quinoa, havermout, couscous), aardappelen, peul-vruchten, gedroogd fruit, vers vruchtensap, kip, vis, vlees, melk, yoghurt, kwark, roombo-ter, eieren, ongezouten noten, thee, koffie, (mineraal)water

BEWERKTE INGREDIËNTEN, NODIG BIJ HET KOKENPlantaardige olie, bindmiddelen (maïzena, aardappelzetmeel)

BEWERKT VOEDSELGroenten, fruit en peulvruch-ten in blik en glas, vis in blik, gezouten noten, gezouten vlees, kaas, vers brood

STERK BEWERKT VOEDSELChips en andere snacks, snoep, koekjes en gebak, chocolade, ijs, frites, hamburgers en hot-dogs, gezoete ontbijtgranen, fabrieksbrood, margarine, halvarine, energy drinks en frisdranken, vruchtenyoghurt, vla, chocolademelk en andere gezoete zuiveldranken, vruch-tensappen uit pak, pizza, maal-tijdmixen, soepen en sauzen uit pot, blik en zakjes, voor-gekruid vlees (schnitzels, worstjes), verrijkte producten (zoals maaltijdrepen en sportshakes)

fabrieksvoedsel

oktober 2019 GEZONDGIDS 35

Lees alles over gezond leven in de Gezondgids. Met kritische artikelen over voeding, beweging en zelfzorg. Probeer nu met korting.

Smaakt dit naar meer?

Bekijk de aanbieding