HISTORISCH DENKEN EN REDENERENInleiding cursus

Historisch Denken en Redeneren

• Enkele jaren geleden werd geconstateerd dat er een leemte bestond wat HDR betrof:

- Enerzijds was die leemte aanwezig in de beschikbare HBO-literatuur.

- Anderzijds werd er ook binnen het curriculum van de lerarenopleidingen te weinig tijd en aandacht aan HDR besteed.

Historisch Denken en Redeneren• Historisch denken en redeneren is nu eenmaal geen

automatisme of een natuurlijke wijze van denken en redeneren die we bij iedereen aantreffen en die alleen maar aangeboord / geactiveerd hoeft te worden.

Historisch denken is volgens Wineburg een onnatuurlijke wijze

van denken . Historisch denken onderscheidt

zich daarmee niet van het denken en redeneren van andere

wetenschappen, die als onderdeel van het cultureel gedifferentieerd instrumentarium van de moderne

mens, als een soort tweede natuur zijn gaan functioneren.

Historisch Denken en Redeneren

• De lerarenopleidingen zijn vervolgens aan de slag gegaan met het implementeren ervan in het curriculum en het produceren van een handboek…..

Historisch denken en redeneren

• Maria Grever en Carla van Boxtel constateren dat historisch besef in een educatieve context een ‘lastig construct’ is.(2014)

• Omdat moeilijk aan te geven is hoeveel historisch besef iemand heeft, is dit volgens de auteurs geoperationaliseerd in termen van historisch denken en redeneren. Daarmee wordt historisch besef zichtbaar doordat de leerlingen aspecten hiervan moeten gaan verwoorden en opschrijven.

• Via opdrachten kan zichtbaar kan worden gemaakt hoeveel tijdsbesef, historiciteitsbesef en realiteitsbesef leerlingen hebben.

Volgens deze auteurs is historisch redeneren het construeren of

evalueren van een beschrijving van processen van verandering en

continuïteit, een verklaring van historische verschijnselen of een

vergelijking van historische verschijnselen of periodes.

Historisch denken en redeneren

• De invulling van het vak geschiedenis en het aanleren van HDR kan via verschillende invalshoeken met ieder een andere focus:

1. Uitgaande van historische kennis en zelf construeren van historische interpretaties en redeneringen. (methodes)

2. Uitgaande van de historische denkwijzen (ambachtelijke invalshoek -> reconstructie van ‘intern’ proces van betekenisgeving )

3. Uitgaande van de persoon van de leerkracht en de historicus (deconstructie van historische representaties -> Duitsland)

4. Uitgaande van de maatschappelijke functies van geschiedenis.

De focus verschuift in deze vierdeling van een benadering waarin de

historische kennis centraal staat naar een benadering waarin geschiedenis

als cultureel gereedschap van een samenleving wordt geanalyseerd. De

leerkracht blijft als docent centraal staan, maar wordt zelf ook

onderwerp van het leerproces van de leerling.

Historisch denken en redeneren

• Veel aspecten en vaardigheden van HDR worden nu ook al, bewust en/of onbewust meegenomen in de colleges, maar het is nu de bedoeling dat deze via de behandeling van een thema nadrukkelijk in dienst komen te staan van de ontwikkeling van HDR. Dat betekent dat de student hierbij expliciet met de bovengenoemde vaardigheden van HDR wordt geconfronteerd middels opdrachten, essays etc. en deze in zijn werkattitude geïnternaliseerd moeten worden.

• Daarnaast worden de student nadrukkelijk geconfronteerd met het constructieve karakter en de persoonlijke (subjectieve) dimensie van geschiedbeoefening en geschiedenisonderwijs. De onderzoeker / auteur van publicaties, maar ook de docent zelf evenals de student, worden onderwerp van reflectie dan wel gericht onderzoek.

Historisch denken en redeneren

• Benadering 1: Uitgaande van de historische kennis met aanvulling van aspecten van HDR. Leerlingen leren vaardigheden door (o.m.) interpretatie van bronnen en historisch redeneren (zelf-constructie).

Historisch Denken en Redeneren

• Benadering 2: ambachtelijke invalshoek: in de beschikbare HBO-literatuur (handboek vakdidactiek en historisch denken) gaan de auteurs uit van 4 categorieën van historisch denken (historische denkwijzen)

1. Selectie en gebruik van bronnen2. Ordenen van gegevens in categorieën en

periodes.3. Verklaren van historische gebeurtenissen en

ontwikkelingen.4. Het vormen van een totaalbeeld van een

onderwerp uit het verleden.

Auteurs geven ook aan dat deze categorieën /

werkwijze niet specifiek voor historici gereserveerd

kan worden.

Historisch denken en Redeneren

• Ambachtelijke invalshoek: reconstructie van gestructureerde handelingen en de eraan gerelateerde determinerende factoren (zie schema) van het ambachtelijke vak.

Historisch denken en redeneren

Voordelen : - de docent kan zich beperken tot het zich eigen maken van de

ambachtelijke invalshoek als aanvulling op de bestaande werkwijze (kennisoverdracht + vaardigheden) .

- In het bijzonder voor de bachelor-student is de theoretische complexiteit van HDR te overzien.

Nadelen:- De leerling / student wordt slechts met een deel van de complexe werkelijkheid en het handelen van beeldvormers en docenten geschiedenis geconfronteerd; dat kan bij bepaalde onderwerpen tot beperkte / verkeerde beeldvorming leiden. - De docent kan het in de praktijk als niet noodzakelijke aanvulling ervaren; dat kan frustraties tot gevolg hebben en tenslotte een gedemotiveerde houding.

Historisch denken en redeneren

• Benadering 3: Behandeling HDR via expliciete behandeling van externe determinanten van historische kennis.(deconstructie van het ambachtelijk proces binnen de maatschappelijke context) Daarbij staat de docent en de historicus als persoon centraal en de wijze waarop hij invulling aan het vak geeft.. In het boek ‘Historisch Denken’

worden deze factoren ten dele onder de noemer standplaatsgebondenheid behandeld, maar slechts in beperkte mate. In een handboek met een andere opzet zou in een ‘historiografisch’ hoofdstuk hier explicieter aandacht aan kunnen worden besteed.

Historisch denken en redeneren• Maar daarmee zijn we er nog niet……

• Voor de geschiedenisdocent zijn er nog andere externe en interne determinanten die zijn functioneren inkaderen (en daarmee ook de inhoudelijke benadering en behandeling van de leerstof waardoor vaak het vak niet de verrijkende functie krijgt, die wel gewenst is.....)

Historisch denken en redeneren

• Ten dele zijn de onderstaande externe factoren eveneens onderdeel van de in het schema vermelde wereldbeschouwelijke, economische en socio-politieke factoren, maar als onderdeel van het institutie onderwijs kunnen ze een extra dimensie krijgen. Het zijn:

- de inrichting van het curriculum (op de opleiding alsook in het schoolleerplan)- de verhouding inhoudelijke vakken, vakdidactische en onderwijskundige vakken op de opleiding. - de schoolcultuur- het al dan niet aanwezig zijn van een visie van zijn werkgever op de functie van het onderwijs in het algemeen en het vak geschiedenis in het bijzonder.- de expliciet aan het geschiedenisonderwijs opgelegde wensen vanuit de samenleving (politiek)

Het lijkt voor de hand te liggen de diverse factoren apart te behandelen, maar deze verbrokkeling verhindert dat een docent in opleiding adequaat zicht krijgt op de verschillende determinerende factoren die elkaar immers bewust en onbewust beïnvloeden. Uiteindelijk leidt dat ( in meerdere of mindere mate) tot een kwaliteitsvermin-dering van het geschiedenisonderwijs.

Historisch denken en redeneren

• Benadering 4: Tenslotte kunnen als invalshoek voor de behandeling van HDR ook de maatschappelijke functies van geschiedenis worden genomen:

- Burgerschapsvormende functie- Identiteitsfunctie- Maatschappijkritische functie- Politieke functie- Ordenende / oriënterende functie- Escapistische functie- Verklarende functie- Teleologische functie

Historisch denken en redeneren• Enkele gedachten bij de voorafgaande indeling:

- In hoeverre leidt een abstrahering van de ambachtelijke arbeid van de historicus / docent vanuit de maatschappelijke inbedding nog tot een benadering van het vak die betrekking heeft op HDR? Is er niet meer sprake van een wetenschapsfilosofische invalshoek?

- Daar staat tegenover dat bijvoorbeeld de standplaatsgebondenheid van de historicus en de leerkracht alleen tot zijn recht komt, wanneer de geschiedenisdocent zich bewust is van de vier genoemde invalshoeken, omdat hij zo pas tot een optimale reflectie op de betekenis en de invulling van geschiedenis als schoolvak zal komen en de maatschappelijke betekenis ervan.(Dauerreflexion)

Dit zal uiteindelijk kunnen leiden tot het (gedeeltelijk) opheffen van de scheiding

tussen wetenschapsfilosofie en de vakmatige invulling

van geschiedenis.

Historisch denken en redeneren

• De verschillende benaderingen hoeven elkaar niet uit te sluiten maar kunnen elkaar aanvullen. De geschiedenis en de heroïsering van historische helden krijgt meerwaarde en is in optimale zin verrijkend wanneer de diverse benaderingen worden gehanteerd en elkaar aanvullen. (gebeurt grotendeels al bij HDR 4)

Historisch denken en redeneren

Doelstelling, opzet en praktische invulling van de leerlijn ‘Historisch Denken en Redeneren’ opleiding geschiedenis FLOS.

Historisch Denken en Redeneren• De kracht van het historisch paradigma (wetenschappelijk

referentiekader) en daarmee de eigenheid van HDR moet m.i. niet gezocht worden in een selectie van specifieke vaardigheden of een specifiek begrippeninstrumentarium.(gesuggereerd in handboek vakdidactiek Wilschut)

• In de praktijk dwingt de studie van het menselijk gedrag in het verleden via het beschikbare bronnenmateriaal de historicus om een groter beroep te doen op (een combinatie van) vaardigheden en daarmee samenhangende denkwijzen. Deze (veranderende) combinatie veronderstelt voor het historisch beroep een flexibele, subjectieve en eclectische werkwijze. (een heel kleurenpalet aan paradigma(s) of is er sprake van geen paradigma?).

Historisch Denken en Redeneren

• Het voorafgaande impliceert in versterkte mate dat het besef aanwezig moet zijn dat alle geschiedbeoefening / geschiedenisonderwijs contemporaine geschiedbeoefening / geschiedenisonderwijs is.

• Geschiedenis is dan ook: een op overblijfselen en traditie gebaseerd voorstellingscomplex van het verleden dat door actuele en toekomstige ideeën en verwachtingen inhoud krijgt. Tegelijkertijd vormt geschiedenis weer een belangrijke voedingsbron voor de ontwikkeling van die ideeën. (dialectische relatie)

Historisch Denken en Redeneren

• Denkvaardigheden die in de cursus extra aandacht krijgen, zijn:

1. Onderkennen van de historiciteit van verschijnselen (historische context en historisch besef).

2. Verandering en continuïteit + Gelijktijdigheid van het ongelijktijdige.

3. Ordening in de (chaotische) verleden-werkelijkheid aanbrengen.

Kennisobject is de verleden werkelijkheid, waardoor de

nadruk op bepaalde denkvaardigheden komt te

liggen. Maar het aanbrengen van een hiërarchie hierin conflicteert weer met de werkelijkheid van

het onderzoek

Historisch Denken en Redeneren

4. Multicausaliteit, verwevenheid en onderlinge beïnvloeding van verklaringen.5. De vergelijkende dimensie (vooral diachroon).6. Bewust maken van het constructieve karakter van menselijke ideeën.7. Waarden in / en de geschiedwetenschap.8. Standplaatsgebondenheid op diverse niveaus en objectiviteit. 9. Begripsgeschiedenis.

Historisch Denken en Redeneren

• HDR-Leerlijn FLOS hanteert als uitgangspunt de taxonomie van Bloom

Historisch Denken en Redeneren

• Indeling leerlijn HDR:

• Jaar 1: confrontatie met de verschillende aspecten van historisch denken en redeneren waarbij het accent bij de colleges en de leerstof ligt op het beheersen van de inhoud hiervan.(kennis / inzicht)

• Jaar 2: ontwikkelen van de vaardigheden door het toepassen hiervan op historisch materiaal (teksten, bronnenanalyse etc.) (toepassing / analyse)

• Jaar 3: koppeling van de vaardigheden aan de historiografie + toepassing via de vervaardiging van een presentatie en twee essays. (creatie en evaluatie)

Historisch denken en redeneren

• Leerjaar 1: confrontatie met de verschillende aspecten van historisch denken en redeneren waarbij het accent bij de colleges en de leerstof ligt op het beheersen van de inhoud hiervan.(kennis / inzicht)

• Trainen via oefeningen in de diverse aspecten van HDR.

Historisch denken en redeneren

• LeerJaar 2: ontwikkelen van de vaardigheden door het toepassen van aspecten van HDR op historisch materiaal (teksten, bronnenanalyse etc.) (toepassing / analyse)

Historisch denken en redeneren• Leerjaar 2: Accent op toepassing en analyse:

Analyse van artikelen op de bovengenoemde aspecten HDR

• In het geval van het mysterie van de lijkwade de aspecten:

1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9

• In het geval van mythevorming en ontmythologisering:

1, 2, 3, 4, 5. 6, 7, 8, 9

• Het wetenschappelijk denken van J. Goldhagen:

1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,

Historisch denken en redeneren

• Leerjaar 2 Accent op toepassing en analyse

• Geschiedenis van de Limburgse identiteit van J. Leerssen

1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9

* Slachtoffers in het land van de daders Patrick Dassen en Krijn Thijs

Historisch denken en redeneren

• Leerjaar 3: koppeling van de vaardigheden aan de historiografie (HDR-3) + toepassing en reflectie HDR-denkvaardigheden via onderzoek en het schrijven van een essay(HDR-4). (creatie en evaluatie)

Historisch denken en redeneren

• Bij de cursus HDR 3 bestuderen de studenten individueel of in kleine groepen het ontstaan, de geschiedenis en maatschappelijke functies van een (historische) mythe. Zij presenteren hun resultaten in de vorm van een tentoonstelling of PowerPointpresentatie en een essay.

• Bij de cursus HDR-4 verrichten de studenten onderzoek naar de heroïsering en charismatisering van een historische actor en presenteren ze deze resultaten in de vorm van een essay.

Historisch denken en redeneren

Uitgangspunten (en voorwaarden voor) het inbouwen in het huidige FLOS-curriculum:

- handhaven van de huidige inhoudelijke opzet die het benodigde oriëntatie- en referentiekader verschaft.

- aangevuld met thematische verdieping in elke cursus gericht op HDR.

- thema zal tijdvak-overstijgend en ten dele ook specialisme-overstijgend moeten worden behandeld. Dit laatste leidt ook tot een grotere bewustwording bij de student van de kracht en de zwakte van de specialistische benaderingen.

Historisch denken en redeneren

• Aansluiting bij de in de FLOS-visie geformuleerde kernkwaliteiten voor de student-docent:

• Creativiteit (Toegepast HDR-denken is creatief denken par excellence)

• Autonoom denken (omdat een groot beroep wordt gedaan op zelfstandig analyseren, componeren en ontwerpen wordt autonoom denken in het bijzonder gestimuleerd)

• Innovatief (Inzetten op eigenaarschap van het vak, wat voor een verrijking kan zorgen op zowel didactisch alsook inhoudelijk terrein.)

Historisch denken en redeneren

• Toekomst: uitbouwen en implementeren van HDR in het gehele vakinhoudelijke curriculum van FLOS en in het verlengde daarvan in de curricula van de middelbare scholen.

- Voorbeeld: invulling en uitbouw Trevianum-project ‘Heksenvervolgingen; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

‘Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering’. (Magisch denken als contrapunt van de moderniserende Westerse samenleving (1450 – 2000).

Het project: Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

• Standplaatsgebondenheid en objectiviteit (op diverse niveaus).- Van zowel verdachte, vervolgers, auteurs van heksengeschriften, onderzoekers (uit verschillende tijdvakken, specialismen en disciplines)

• Verandering en continuïteit en de gelijktijdigheid van het ongelijktijdige. - Gebruik en geschiedenis van de waterproef.- Samengaan van ogenschijnlijk contradictoire opvattingen/ideeën in dezelfde persoon.

• Begripsgeschiedenis. - Geschiedenis van het magisch denken samengaande met begripsgeschiedenis van magie. - Geschiedenis van de begrippen tovenarij en heksen (en de daarmee samengaand beeldvorming)

Het project: Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

• Pastoor Agricola versus Anton Praetorius (standplaatsgebondenheid)

Het project: Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

• Ordening - In het geval van de heksenvervolgingen is het de ervaren wan-orde

die het historisch decor voor de heksenvervolgingen verschafte. • Vergelijkende dimensie verschijnselen (parallel en contrast).- Antieke, moderne en premoderne heksenjachten (eveneens Bokkenrijders)

• Bewust maken van het constructieve karakter van menselijke ideeën. (fenomenologie)

- Komt niet alleen bij de standplaatsgebondenheid naar voren, maar eveneens bij de evolutie van het magisch denken. Onderkennen van de historiciteit van verschijnselen en het eigen denken (historisch besef)

Het project: Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

• Cultural lags = elite en volk dichotomie en onderlinge beïnvloeding / constructie of realiteit

- Eén van de grote discussies onder onderzoekers van dit onderwerp.

• Waardering en normativiteit. - Een steeds weer terugkerend onderwerp in dit kader, van al

dan niet vermeende juridische dwalingen tot waardering van het esoterische moderne heksengeloof.

• Oorzaken: structurele en incidentele.- Op dit onderdeel is er bij auteurs sprake van misverstanden en

discussies (...zonder einde)

Het project: Heksengeloof; betovering, onttovering en hertovering (1450 – 2000)

• Verklaren: multicausaliteit en verwevenheid en onderlinge beïnvloeding van verklaringen. Grote discussies worden gevoed vanuit de emotionele band met het onderwerp alsook door het multidisciplinaire onderzoek.

Historisch denken en redeneren

• Eigenaarschap: vanuit projecten vervaardigen van een website met zowel inhoudelijke teksten, bronnen (primair en secundair) en didactische werkvormen. Hieruit kunnen de docenten hun eigen lesmateriaal samenstellen.

Historisch denken en redeneren

• Thematische verdieping per tijdvak? (uitdijend...) waarbij HDR op de bovengenoemde onderdelen kan worden gerealiseerd.

• Oudheid: christenen en heidenen in het Romeinse rijk.

• Middeleeuwen: reliekenverering.

• Nieuwe Tijd: Heksengeloof en heksenverering.

• Contemporaine Tijd: de Holocaust.

HDR via een thema als de Holocaust kan alleen in de volle omvang worden

gerealiseerd wanneer sub-thema's zoals slachtofferschap, Historikerstreit, de

Holocaustindustrie en sacrifisering van Holocaust-symbolen worden geïntegreerd.