6e JAARGANG _nummer

61losse verkoop > 0 00 euro

mensen, muziek en film

XS VERSIE7 pagina’s

Revel Performa3 M106Een voortreffelijke keuze

Heeft u ook interesse in een Hifidelity Special, mail dan naar info@hifi.nl

Special

tekst Ruud Jonker

fotografie Revel

Uit Music Emotion

Oktober 2013

2

recensie

Een voortreffelijke keuze Revel

Performa3 M106Onlangs introduceerde Harman de Revel Performa3 serie. Revel

hoort samen met Mark Levinson tot de Harman Luxury Group. Het thema binnen de lijn is deze keer een sublieme bouwkwaliteit, hoog designgehalte, geluidskwaliteit gebaseerd op computer-

assisted designtechnieken en een zeer vriendelijke prijs. Uit deze lijn bezocht de M106 monitor de luisterruimte

Luidsprekers blijven in een hifisysteem nog altijd de zwakste schakel. Dat wordt meteen duidelijk als een echt goed ontworpen luidspreker aange-sloten staat op een ‘doorsnee’ setje elektronica. Het resultaat is dan meestal erg goed. Ergo,

een minder goed geluid heeft minder met de elektronica te maken en is veel meer afhankelijk van de luidspreker. De spreiding in geluidskwaliteit bij versterkers is door-gaans wat kleiner dan bij luidsprekers. Ontwikkelingen in elektronica hadden de afgelopen twee decennia vaak te maken met besparingen in kosten en afmetingen. Minder met ontwikkelingen in geluidskwaliteit. Op professioneel niveau is er de afgelopen decennia wel hard gewerkt aan de kwaliteitsverbetering van luidsprekers. Die ontwikkeling wordt vooral aangeslingerd vanuit de pro-wereld en de we-tenschap. Het gaat om de ontwikkeling van betere studio-monitoren en PA-systemen voor alle mogelijke doeleinden. Een belangrijk hulpmiddel voor het verbeteren van luid-

sprekers is de komst van computer-based modelling. Het biedt de mogelijkheid om vrijwel alles te simuleren met een computermodel. Denk aan weersystemen, sociale syste-men, vliegtuigen, auto’s, chemische reacties, elektronische schakelingen, microprocessoren, akoestiek, verkeersstro-men, militair-strategische systemen en… luidsprekers. Voorbeelden die iedereen thuis kan gebruiken zijn compu-terprogramma’s waarmee je je eigen tuin, keuken of nieuwe huis kunt ontwerpen. Die modellen zijn vaak levensecht en representatief voor de eigenschappen van het echte sys-teem of object dat op basis van zo’n model gebouwd gaat worden. Het gebruik van modellen biedt veel voordelen. Het maakt dat er, in geval van een luidspreker, niet twintig echte prototypen hoeven te worden gebouwd. Het bespaart tijd en geld, je kunt het ontwerp snel in de richting van de exacte eisen en specificaties krijgen en aan een model kun je vragen stellen (zogenaamde what… if…) en scenario’s laten uitvoeren die je met een echt vliegtuig of een echte

3

recensie

luidspreker wel uit je hoofd laat. Dankzij het gebruik van modelling heeft de ontwikkeling van luidsprekers een enorme impuls gekregen.

REVEL EN MODELLINGRevel, als onderdeel van de Harman Luxury Group, heeft toegang tot de hele knowhow van JBL, Infinity, Lexicon, Martin, Studer en nog een paar tot de verbeelding spre-kende merken. Luidsprekerdesign gebeurt vanuit een wetenschappelijke basis met behulp van computertech-nieken. Voor de pro-markt ontstaan dan systemen waar prijs niet de main-issue is. Voor de consumentenmarkt is er altijd het spanningsveld, dat er voor een bepaalde winkelprijs iets gebouwd moet worden. Fabrikanten zoals JBL en Revel proberen om zoveel mogelijk professionele techniek voor dat bedrag in zo’n product te stoppen. De luidsprekermarkt is momenteel overvol en het wordt tijd dat er eens 300 merken voorgoed verdwijnen. Er zijn van die producten die geen enkele toegevoegde waarde heb-ben. Voor steeds minder geld zijn in de huidige markt zeer goede luidsprekers beschikbaar. De tijd is voorbij dat er alleen uitmuntende high end-prestaties beschikbaar zijn voor investeringen boven de 20k. Wie als fabrikant niet meegaat in deze kwaliteitsrace ligt uit de markt. Veel peperdure luidsprekers hebben nauwelijks toegevoegde waarde ten opzichte van de hele ‘onderlaag’ aan voortref-felijke exemplaren. Computer-assisted design is de weg om voor competitieve bedragen luidsprekers te bouwen die een zeer goede prijs-kwaliteitverhouding neerzetten.Wat doet Revel zoal met modelling? Wel, zoeken naar de gewenste dispersie (geluidsspreiding) voor een luid-spreker. Dispersie is vergelijkbaar met een douchekop (met regelbare straalbreedte). Die spreiding (directivity) is van nature niet gelijk over het hele frequentiegebied. Lage tonen uit de luidspreker verspreiden zich bolvormig en buigen ook rondom objecten. Die golven kaatsen dus overal tegenaan, reflecteren terug of worden gedeeltelijk geabsorbeerd. Er kunnen ‘staande golven’ ontstaan. Het resultaat is altijd een niet lineaire weergavecurve voor het laag. Naarmate de frequentie van het geluid hoger is wordt de spreiding smaller. Dat is enerzijds gunstig, want

recensie

‘Veel peperdure luidsprekers hebben nauwelijks

toegevoegde waarde ten opzichte van de hele

‘onderlaag’ aan voortreffelijke exemplaren.’

de hogere frequenties kaatsen niet overal tegenaan en veroorzaken dan ook minder akoestische problemen. In-dien hogere frequenties gaan kaatsen, kan ‘echo’ ontstaan. In huis bepaalt de directivity (directiviteit) het indirecte geluid op het gebied van klank en ruimtelijke perceptie. Bij een luidspreker in het vrije veld, bepaalt de directivity wat er ‘off axis’ wordt gehoord. De directiviteit van een enkele driver is afhankelijk van de diameter. Hoewel de gewenste spreiding afhankelijk is van het doel dat met een luidspreker moet worden bereikt, zou de ideale hifi-luidspreker een uniforme spreiding moeten hebben over het hele frequentiebereik, zodoende dat de akoestiek niet teveel wordt ‘aangestoten’ en dat de luisteraars op ver-schillende posities in de kamer een uniform geluid bele-ven. Het zal duidelijk zijn dat veel luidsprekers afwijken van dit ideaalbeeld. Als alle geluidsmatige problemen die hierdoor ontstaan opgeteld worden, dan valt het op dat zo’n luidspreker niet echt homogeen en natuurlijk klinkt. Iemand met luisterervaring, die natuurlijk geluid kan vertalen naar kunstmatige weergave, hoort dan overgan-gen tussen de drivers en hoort ook dat de klank van een instrument of stem anders van karakter is op verschil-lende ‘pinpoints’ binnen het weergegeven frequentiespec-trum. Soms is het dan lastig om daarvan een technische oorzaak aan te wijzen, maar het kan te maken hebben met resonantie, fase, de kwaliteit van de verschillende drivers, dispersieverschillen, de vorm van de behuizing, filters en kastresonanties. Het spelen met directivity kan vele doeleinden dienen, afhankelijk of er sprake is van een PA-systeem, een systeem om spraak in een kerk te ver-sterken en verstaanbaar te houden, een studio-monitor of een hifi-luidspreker. In de PA-wereld voor de versterking van grote pop-evenementen wordt bewust gemanipu-

4

leerd met de directiviteit van de line-arrays, teneinde het publiek op elke plaats een goed geluidsbeeld te bieden. Voor studio-monitoren en voor de Revel hifi-systemen gaat de ingreep in de directiviteit onder andere over de betere aansluiting tussen de high-frequency-driver en de low-frequency driver. Dat doet Revel met een zogenaamde waveguide. Kort door de bocht is een waveguide vergelijk-baar met een hoorn. Feitelijk zijn de begrippen synoniem. Met een hoorn kan de directiviteit van het geluid worden bepaald en is er meteen een relatie met het rendement. De waveguide is een op een hoorn lijkende schaalachtige verdieping rond de tweeter, met een specifieke vorm. Fa-brikanten zoals Genelec, Infinity en Paradigm passen dit ook toe. Een waveguide (oftewel hoorn) moet berekend worden. Met behulp van Finite Element Method Model-ling kan zo’n waveguide berekend en gesimuleerd worden op basis van de gewenste directiviteit. Het doel dat Revel heeft met het ontwerp van de waveguide, is om een zo constant mogelijke of licht aflopende ‘beam-breedte’ te realiseren in de overgang naar de hogere frequenties. Er ontstaat dus een gelijkmatig toenemende bundeling als functie van de toename in frequentie, zonder pieken en dalen in de curve. Revel bereikt hiermee een consistent dispersie-gedrag, betere off-axis response en uiteindelijk een betere rendering van de ruimte en detaillering. Een hoorbaar resultaat is dat het luidsprekersysteem homoge-ner klinkt, in plaats van dat de individuele drivers apart waarneembaar zijn. Die homogeniteit ontstaat enerzijds omdat de overgang van de ene naar de andere driver ge-controleerd verloopt en anderzijds, volgens de importeur, omdat het gereflecteerde deel van de weergave grotendeels wordt bepaald door het off-axis gedrag van de luidspreker. Op de luisterplek is het geluid altijd de som van het di-recte en het gereflecteerde geluid. Naarmate deze meer op elkaar lijken, is de weergave meer in balans.

M106De M106 is een van de twee beschikbare monitoren uit de Revel Performa3 familie. Binnen deze familie zijn ook luidsprekers waarmee home theater-configuraties kunnen worden gebouwd. De M106 is een tweeweg waarbij de 1- inch aluminium tweeter met een waveguide is uitgerust. De 6.5- inch woofer heeft een aluminium conus. De rib-ben in de conus voorkomen resonanties en maken dat het geheel als een zuivere piston beweegt. Ook het cast-alumi-nium frame vermindert resonanties. De belangrijkste data voor de M106 zijn het -3dB-punt bij 59Hz, de beschikbare kleuren piano black en high gloss walnut, het rendement van 87dB en de crossoverfrequentie bij 2.3kHz. Revel levert een optionele M-stand. De monitor wordt daar mid-dels drie inbusbouten aan bevestigd. De stand komt met verstelbare spikes. Een -3dB-punt bij 59Hz lijkt erg hoog. Maar, volgens de importeur is Revel veel nauwkeuriger in het opgeven van specificaties dan een aantal andere fa-brikanten. Die willen, gelijk aan diverse autofabrikanten, bepaalde cijfers wel eens lichtelijk flateren. In de praktijk kan de M106 diep laag presenteren, waarmee die papieren data meteen onbelangrijk zijn geworden.

recensie

LUISTERENHet is niet zinvol en werkbaar om te beoordelen luidspre-kers aan te sluiten op steeds dezelfde versterker of vice versa. Tussen een eindversterker, de kabel, het filter en de drivers is een specifiek soort (elektrische)interactie. Die maakt dat de consument zal merken dat niet alle combi-naties tussen versterkers en luidsprekers tot beluisterbare resultaten leiden. De specifieke interface tussen de ver-sterker en de betreffende luidspreker is te beredeneren, te berekenen of te meten. De gemiddelde consument zal een werkende combinatie vaak proefondervindelijk vast moeten stellen. Los van akoestiek en plaatsing is de juiste match tussen de (eind)versterker en de luidsprekers het belangrijkste basisuitgangspunt voor een audiosysteem. Het beschikken over de juiste match betekent het ver

5

schil tussen op het puntje van je stoel zitten of naar een systeem luisteren dat weliswaar goed presteert, maar waarvan niemand nou echt een kick krijgt. Het doen van uitspraken over luidsprekers en/of versterkers in een sys-teem dat niet goed matched, leidt tot discutabele conclu-sies. Bij veel internetmeningen over luidsprekers en ver-sterkers is het dus verstandig om vraagtekens te zetten. Om de M106 op een zo eerlijk mogelijke manier te kun-nen beoordelen, is ook weer gezocht naar een adequate match. Het systeem had even tijd nodig om op maandag-ochtend vroeg de bedrijfstemperatuur te bereiken. Om 5 uur ‘s morgens werden namelijk de bijpassende versterkers en kabels aangeleverd per snelle koeriersdienst. Koud uit de doos wordt alles dan neergesmeten en geactiveerd. Zo’n setup klinkt aanvankelijk nergens naar, behalve dan dat het meteen duidelijk is dat de zaak fundamenteel klopt. Tijdens het uurtje na de koude start ontwikkeld zo’n systeem zich dan van iets waar je aanvankelijk aan voor-bijloopt tot een prestatieniveau dat een enorme betrok-kenheid afdwingt. Als dat niveau zich aandient volgen er nog enkele minimale aanpassingen. Streepje naar voren, streepje opzij en exact de juiste hoeveelheid graden ‘toe in’. Het resultaat is de bekende holografische ‘bel’ van geluid die volledig los is van de luidsprekers. Acht meter breed, zes meter diep en de hoorbare ambiance stijgt metershoog op en is soms ook langszij te horen. Die bel wordt gevormd door al het geluid dat weerkaatst tijdens de opname, aangevuld met geluid dat instrumenten in alle richtingen verspreiden. In werkelijkheid heeft zo’n bel een enorme dichtheid. Hifi-systemen slagen er niet altijd in om zoiets in de huiskamer te doen herleven. Wie terugkomt van een live-concert zal elk hifi-systeem ‘kaal’ vinden klinken. Ook de opname moet natuurlijk zulke informatie bevatten.De Revel M106 wordt dit keer beluisterd met een full-solid state systeem. Deze luidspreker komt tot leven door een eindversterker te kiezen die niet bezuinigt op het aantal te ontwikkelen Watts. Wat dan opvalt, is dat het geluid heel schoon klinkt en een rust laat horen die niet altijd kenmerkend is voor kleinere luidsprekers. Ook op-vallend is de enorme detaillering. Voor de duidelijkheid zij opgemerkt dat een luidspreker of een systeem nooit ‘teveel’ detaillering kan laten horen, tenzij die detaillering berust op een psycho-akoestisch effect door ergens het hoog flink op te draaien of het middengebied te maskeren. Met de M106 is het mogelijk om zeer diep in de opname te kijken, vergelijkbaar met wat het oor doet, indien dat aanwezig zou zijn tijdens de opname. Deze luidsprekers zijn ook zeer goed in de weergave van de natuurlijke klank van stemmen en instrumenten. Dat uit zich onder andere in een zeer fraaie weergave van het middengebied. Altijd

leuk als er iemand zonder al te veel ‘high end-ballast’ de luisterruimte inloopt. Dat gebeurde terwijl de Revels speelden. De dame in kwestie merkte direct op dat de weergave levensecht klonk. Een andere eigenschap waar de M106 in uitblinkt, is in de presentatie van de ruimte. Het audiosysteem, de akoestiek van de weergave-ruimte en de plaatsing bepalen in hoeverre zo’n systeem ‘ruimte’ weer kan geven. Wat er dan te beluisteren valt aan ruimte, is volledig afhankelijk van de opname. Elk fatsoenlijk systeem, in een goede luisterruimte en goed geplaatst, kan tegenwoordig een spectaculaire ruimte neerzetten. Eigenlijk wekt het bevreemding als het niet lukt om zo’n holografische ervaring te doen ontstaan. Het aandeel van de waveguide is terug te vinden in de detaillering en in de homogeniteit van de M106. Nergens is een overgang tussen drivers hoorbaar en de luidspreker werkt, als ware het een single full-range driver. Die erva-ring is identiek aan wat twee andere Harman-luidsprekers doen, die ook beschikken over een waveguide en hier tijdelijk ingezet werden ter vergelijking. Met betrekking tot de laagweergave is het opvallend dat deze veel dieper gaat dan op grond van de meetgegevens te verwachten is. Het is allesbehalve een opgefokte ‘one-note-bass’ met een hoorbare poort die voor zichzelf bezig is. Het laag blijft fraai in balans met de rest van het frequentiebereik en op de een of andere manier heeft de M106 het talent om een behoorlijk grote ruimte te vullen.

CONCLUSIEWie een kleine monitor zoekt met zeer goede en bovenal eerlijke prestaties, vanuit het standpunt van zo natuurlijk mogelijke weergave, zal een markt aantreffen met een enorme concurrentie en een behoorlijk aantal kleine mo-nitors die voortreffelijk zullen presteren. De keuze voor de Revel Performa M106 is binnen die markt een voor-treffelijke keuze. Goed passende elektronica en de juiste plaatsing maken van de huiskamer dan een virtuele con-certzaal of een rokerig en schimmig verlicht jazzcafé. De M106 heeft dus het vermogen om u naar de ‘real thing’ te transporteren. Daarin kunnen veel andere mini’s ook sla-gen. Waarom dan kiezen voor deze Revel? Los van het feit dat de prijs best aantrekkelijk is, kiezen we natuurlijk niet op basis van prijs. Dat is erg Nederlands, erg vorige eeuws en u luistert uiteindelijk niet naar een prijskaartje maar naar geluid. Het gaat dus om het zogenaamde unique selling point. Verkopers leren op school dat het USP een unieke eigenschap van een product of dienst is waarmee ze de klant vervolgens kunnen overtuigen. Een USP voor deze Revel is die enorme homogene weergave. Zo’n USP is binnen de markt net even minder vaak te vinden dan andere belangrijke eigenschappen. Het maakt dat deze weergever zo’n fraaie consistente geluidsmatige ervaring presenteert. Een andere USP heeft wellicht met de looks van deze luidspreker te maken. U viel toch ook als eerste op het uiterlijk van uw vriend of vriendin? Het verschil is dat bij deze luidspreker het karakter op termijn nou eens niet tegenvalt.

recensie

6

Goed passende elektronica en de juiste plaatsing maken van de huiskamer dan een

virtuele concertzaal of een rokerig en schimmig verlicht

jazzcafé.

recensie

7