HIERONYMUS COCK - Amazon Web Servicesstorage.prezly.com.s3-eu-west-1.amazonaws.com/b0/4...wieg van...

I.

wandelgids

HIERONYMUS

COCKDe renaissance in prent

HET UITGEVERSHUIS ‘IN DE VIER WINDEN’ (1549-1600)

I.

Op 11 januari 1549 verkreeg Hieronymus Cock (1517/18-1570) voor het eerst de toestemming om prenten te drukken en uit te geven. Amper twee jaar eerder was de jonge schilder in het huwelijk getreden met Volcxken Diericx (ca.1525-1600), een vrouw die een belangrijke rol heeft gespeeld in het bedrijf. Na de dood van haar man in 1570 zette ze de onderneming nog drie decennia lang voort. In de Vier Win-den legde zich toe op diepdruktechnieken als de gravure en de ets.

Het echtpaar Cock had het goede moment en de goede plaats uitgekozen om met deze onderneming te beginnen. Antwerpen was op dat ogenblik de grootste en rijkste handelsstad van Noordwest-Europa. Naast een ruime lokale vraag was er ook een internationale afzetmarkt voorhanden. Omdat de stad artistiek talent aantrok, was er geen schaarste aan goede ontwerpen, noch aan graveurs of etsers om die in prent om te zetten.

De zeldzame combinatie van artistiek gevoel en commercieel inzicht hebben ertoe geleid dat de nieuwe uitgeverij zich in amper twee decennia zou ontwikkelen tot één van de belangrijkste van Europa.

3. Joannes en Lucas van Doetecum naar Hans Vredeman de VriesIMAGINAIR GEZICHT OP EEN STRAAT MET HET HUIS ‘IN DE VIER WINDEN’

Op deze prent, de eerste uit een reeks met perspectiefgezichten, zien we Cock poseren in de deuropening van het huis In de Vier Winden, dat is aangegeven door een uithangbord met in vier windstreken blazende puttohoofdjes en daarboven het opschrift ‘IIII vens’ (Quatre Vents). In de winkel zien we Cocks echtgenote Volcxken Diericx achter de toonbank staan voor muurplanken waarop de prenten in pakken liggen opgestapeld.

De rijk geornamenteerde architectuur is ontsproten aan de fantasie van Hans Vredeman de Vries, maar berust ten dele op de werkelijkheid. In 1560 was het huis In de Vier Winden inderdaad gelegen op een hoek bij de nieuwe beurs in Antwerpen. Later verhuisde de zaak naar een hoekpand in de Arenberg- straat. Het huis van Cock en Diericx was niet het enige verkooppunt. Via een uitgebreid netwerk van tussenhandelaren bereikten de prenten van Cock alle uithoeken van de toen bekende wereld.

I.

I.

5. Johannes WierixPORTRET VAN HIERONYMUS COCK

Dit gegraveerde portret is het enige beeld dat we hebben van het uiterlijk van Hieronymus Cock. De beeltenis werd in 1572 postuum gepubliceerd door zijn weduwe. De gravure is opgenomen aan het einde van een reeks portretten van Nederlandse schilders. Cock zelf nam al voor 1565 het initiatief tot de uitgave van deze reeks, die bij zijn dood onvoltooid bleef.

De schedel in de hand van Hieronymus Cock is mogelijk een toespeling op zijn naamheilige die vaak op een gelijkaardige manier wordt afgebeeld. Het motief komt regelmatig voor in 16de-eeuwse portretten en is hier als een memento mori op te vatten. Het wil de beschouwer herinneren aan de sterfelijk-heid van ieder mens en de vluchtigheid van het aardse bestaan.

6. Johannes WierixPORTRET VAN VOlCxKEN DIERICx

Als echtgenote van Hieronymus Cock stond Volcxken Diericx mee aan de wieg van de uitgeverij In de Vier Winden. Dat zij naast Cock een grote rol heeft gespeeld in de uitbouw van het bedrijf staat vast. Als een volleerde zakenvrouw wist zij na de dood van Cock in 1570 nog dertig jaar lang het bedrijf doorheen woelige politieke en economische tijden te loodsen. Ze overleed in Antwerpen in december 1600. Dit portret toont de weduwe van Cock in 1579 nadat zij was hertrouwd met Lambert Bottin.

Het echtpaar Cock-Diericx bleef kinderloos. Het rijke uitgeversfonds dat bij Volcxkens dood in totaal 1607 koperen drukplaten bevatte werd verkocht en raakte verdeeld. Andere belangrijke prentuitgevers uit Antwerpen, Amster-dam en Parijs kochten grote aantallen platen op die zij tot ver in de 17de eeuw zouden blijven herdrukken.

I.I.

1. Hieronymus CoCk

Gezicht op Antwerpen in vogelvlucht van-uit het oosten

1557, ets, de waterlo-pen blauw ingekleurd_

Brussel, Koninklij-ke Bibliotheek van België, Kaarten en Plannen

2. melCHisedeCH van Hooren

Drie gezichten op Antwerpen

1557, ets en gravure_

Brussel, Koninklij-ke Bibliotheek van België, Prentenka-binet

3. Joannes en luCas van doeteCum naar Hans vredeman de vries

Imaginair gezicht op een straat met het huis ‘In de Vier Winden’uit de reeks Scenographiae sive perspectivae

1560, ets en gravure, uit een reeks van twintig_

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet

4a. toegesCHreven aan Pieter van der Heyden naar BenediCtus Battini

Rebus op ‘Hovt die Cock in Eeren’uit de reeks Rol-werkcompartimenten van Battini

1553, gravure, uit een reeks van achten-twintig_


4b. Pieter van der Heyden naar JaCques Floris

Drie cartouches met rebus, monogram en deviezen van Hieronymus Cock en Volcx-ken Diericxuit de reeks Com-partimentorum quod vocant multiplex genus …

1566, gravure, uit een reeks van zeventien _


5. JoHannes Wierix

Portret van Hieronymus Cockuit de reeks Pictorum aliquot ce-lebrium Germaniae inferioris Effigies

gravure, uit een reeks van drieëntwintig platen_

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van Bel-gië, Prentenkabinet

6. JoHannes Wierix

Portret van Volcxken Diericxweduwe van Hieronymus Cock en echtgenote van Lambert Bottin

1579, gravure_

Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt

7. toegesCHreven aan JoHan-nes Wierix naar martin sCHongauer

De gekruisigde Christus tussen Maria en Johan-nes

[7a] Gegraveer-de drukplaat oorspronkelijk uitgegeven door Hieronymus Cock

1563_

Gent, Bisschoppe-lijk Sint-Paulusse-minarie

[7b] Afdruk van de eerste staat met het uitgevers-adres van Hier-onymus Cock

1563_

Brussel, Konink-lijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet

II.

DE RUÏNES VAN ROME EN DE INTERESSE VOOR DE OUDHEID

II.

Door de prenten van Cock waren voor het eerst accurate weergaven van de Romeinse monumenten voor een breed Europees publiek beschikbaar. Anders dan Italiaanse prentmakers en uitgevers koos Cock er voor om alle sporen van verval te tonen. Naast kennis en kijkgenot verschaften deze prenten ook modellen aan kunstenaars die er bijvoorbeeld de achtergronden van hun schilderijen mee konden stofferen.

Bij In de Vier Winden rolden ook prenten naar beeldhouwwerken uit de oudheid van de persen. Tekenen naar antieke sculptuur was een vast onderdeel van de kunstenaarsopleiding geworden en er bestond een grote vraag naar modellen.

De erfenis van het oude Rome voedde ook de wetenschappelijke belangstelling van geleerden en humanisten. Door de steun van rijke en machtige mecenassen en ver-zamelaars werden hun bevindingen in woord en beeld beschikbaar gemaakt voor een select maar internationaal publiek van liefhebbers.

9. Hieronymus CockPRAECIPVA AlIQVOT ROMANAE ANTIQVITATIS RVINARVM MONIMENTA VIVIS PROSPECTIBVS RUÏNES VAN DE ROMEINSE OUDHEID

In Rome waren de overblijfselen van de klassieke oudheid nog het meest tast-baar aanwezig. Kunstenaars die de eeuwige stad en haar omgeving bezochten, maakten tekeningen van gehele complexen en architectonische details.

In tegenstelling tot andere prentmakers geeft Cock de ruïnes weer in hun landschappelijke omgeving. In een aantal gevallen kunnen de gebouwen niet geïdentificeerd worden en door de aanwezigheid van verkeerde titels dringt zich de vraag op of Cock die gebouwen wel ter plaatse heeft getekend. Moge-lijk heeft hij in Antwerpen voorbereidende tekeningen gemaakt op basis van wat andere kunstenaars hem, terug uit Rome, aanboden. Een van hen zou Maarten van Heemskerck kunnen zijn geweest. Hij heeft tal van tekeningen van ruïnes gemaakt en Cock had intensief contact met hem.

II.

19. Joannes en Lucas van Doetecum naar Sebastiaan van NoyenDE THERMEN VAN DIOClETIANUS

Dit monumentale werk is de eerste geïllustreerde monografie over een histo-risch gebouw die ooit werd uitgegeven. Alle prenten zijn voorzien van maat-aanduidingen. De reeks wordt voorafgegaan door twee bladen in boekdruk met een korte geschiedenis van de Thermen van Diocletianus in het Latijn.

Aan het einde is een lofdicht opgenomen op Antoine Perrenot de Granvelle (1517-1586), aan wie Cock de publicatie heeft opgedragen. Met uitzondering van deze drie bladen zijn de andere prenten in vijf groepen opgesteld, die steeds een titel hebben die over verschillende bladen doorloopt. Het resultaat is verrassend, omdat bij het uitvouwen van de vijf groepen van gemonteerde prenten er een overweldigend beeld ontstaat van dit monumentale gebouwen-complex. De meeste exemplaren van de Thermae Diocletiani zijn gemonteerd op de hier beschreven manier en bewaard in boekbanden.

11b. Onbekende graveur naar Maarten van HeemskerckBEElDENTUIN VAN HET PAlAZZO DEllA VAllE IN ROME

Kardinaal Andrea della Valle (1463-1534) bracht een indrukwekkende verza-meling antieke sculpturen bijeen die hij liet opstellen in een speciaal daarvoor ontworpen beeldentuin. Maarten van Heemskerck, die van 1532 tot 1537 in Rome verbleef, tekende de collectie vermoedelijk nog tijdens het leven van de kardinaal. De tekening en de pas vele jaren later in opdracht van Cock vervaar-digde prent bieden een uniek beeld van de uitzonderlijke collectie die later verspreid zou raken.

Deze documenten getuigen van de levendige interesse in de sculptuur van de oudheid, die vanaf de late 15de eeuw intensief werd verzameld. Ook Antoine Perrenot de Granvelle (1517 - 1586), de rijke en machtige mecenas van Cock, verzamelde antieke beelden en voorwerpen. Het was wellicht op zijn aansturen dat Cock zich in zijn beginjaren sterk toespitste op uitgaven waarin het antieke erfgoed en het daarop geënte schoonheidsideaal van de Italiaanse renaissance uitgebreid aan bod komt.

II.

9. Hieronymus CoCk

Praecipva Aliqvot Roma-nae Antiquitatis Ruinarum Monimenta Vivis Prospec-tibusRuïnes van de Romeinse oudheid

1551, geëtste titelplaat en elf etsen uit een reeks van vierentwintig platen voorafgegaan door een dedicatie aan Antoine Perrenot de Granvelle in typogra-fische druk_

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België,Prentenkabinet

[9.1] Titelplaat

[9.2] Gezicht op het Colosseum met de Palatijn op de achtergrond

[9.3]Ruïnes op de Palatijn met het Septizonium

[9.4]Ruïnes op de Palatijn met een panoramisch landschap

[9.5]Ruïnes op de Palatijn met in de verte de Thermen van Caracalla

[9.6] Ruïnes van de Basilica van Constantijn op het Forum Romanum

[9.7]De tempel van Augustus en Faustina, de tempel van Divus Romulus en de Basilica van Constantijn

[9.8]Ruïnes van het Septizonium en het Colosseum

[9.9]Ruïnes van de Thermen van Diocletianus

[9.10]Ruïnes van de Thermen van Caracalla

[9.11]Gezicht op het Forum Romanum van aan de voet van de Capitolijnse heuvel

[9.12]Gezicht op de Ponte dei Quattro Capi en het Tibereiland

10. toegesCHreven aan Hieronymus CoCk

Drie voorbereidende tekeningenvoor platen uit de reeks Ruïnes van de Romeinse oudheid :‘Praecipva Aliqvot Romanae Antiquitatis Rui-narum Monimenta Vivis Prospectibus’

1550-1551_

Edinburgh, The Scottish National Gallery

[10.1]Ruïne van het Colosseum: een overwelfde gang_

pen en zwarte inkt, recto en ver-so vertonen sporen van zwarting, doorgegriffeld verso, omtreklijn in pen en bruine inkt

[10.2] Ruïne van het Colosseum, deels onder water_

pen en zwarte inkt, omtreklijn in pen en bruine inkt, recto en verso sporen van zwart krijt

[10.3] Ruïne van het Colosseum_

pen en zwarte inkt, recto sporen van zwarting

11b. onBekende graveur naar maarten van HeemskerCk

Beeldentuin van het Palazzo della Valle in Rome

1553, gravure_

Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet

12. JoHannes en luCas van doeteCum naar een anonieme tekenaar

OPERVM ANTIQVORVM ROMANORVM …Het ‘Kleine ruïneboek’

1562, titelplaat en twee platen uit een reeks van twintig ongenummerde pren-ten, ets en gravure_


[12.1]Titelblad

[12.2]Ruïnes van het antieke theater van Bordeaux

[12.3]Het Kapitool in Rome

II.

13. Joannes en luCas van doeteCum naar maarten van HeemskerCk

Stierengevecht in de ruïnes van een amfitheater

ets _


14. anoniem

Romeinse beker met deksel gevonden in Atrechtuit de verzame-ling van bisschop Antoine Perrenot de Granvelle

gravure_


15a. anonieme graveur naar lamBert lomBard (?)

Vrouwelijke antieke standbeelden

negen gravures uit een reeks van tien_


15b. anonieme graveur naar lamBert lomBard (?)

‘Roma triomfante’ uit de Casa Sassi in Rome

gravure_


16. anonieme etser naar maarten van HeemskerCk

Het hoofd van Laocoön

ets_


17. graveur uit de omgeving van lamBert suavius naar lamBert lom-Bard

Fries met antieke offerceremonie

gravure, gedrukt van twee platen_


18a. lamBert lomBard

Het offer aan Priapus

1540, tekening in pen en bruine inkt, grijs gewassen, doorgegrif-feld, opgeplakt_

Oxford, Ashmolean Museum

18b. toegesCHreven aan Pieter van der Heyden naar lamBert lomBard

Het offer aan Priapus

1553, gravure_


19. Joannes en luCas van doeteCum naar seBastiaan van noyen

De Thermen van Diocletianus

1558, twee bladen in boekdruk en 27 pren-ten zoals gebruikelijk aan elkaar gekleefd in zes groepen, ets en hoogdruk, hier gemonteerd op linnen_

Londen, Royal Academy of Arts

III.

ITAlIË AAN DE SCHElDEIII.

In de 16de eeuw werden, ver van de plaats van oorsprong, prenten gemaakt naar de grote meesters van de Italiaanse renaissance. Men kopieerde volop naar bestaande Italiaanse grafiek en bracht tekeningen mee naar het Noorden om ze hier in het koper te snijden.

Al van bij het begin speelden Hieronymus Cock en Volcxken Diericx een belangrijke rol in de artistieke uitwisseling tussen Italië en de Nederlanden. In 1550 haalden zij Giorgio Ghisi (1520-1582) naar Antwerpen. Met zijn gevarieerde arceerpatronen en zijn vermogen om ruimtelijkheid te suggereren zou hij een omwenteling teweeg- brengen onder de graveurs ter plaatse.

Naast monumentale fresco’s van Rafaël (1483-1520) bracht hij voor In de Vier Winden ook werk van Agnolo Bronzino (1503-1572) en Giovanni Battista Bertani (ca.1516-1576) in prent. De nieuwsgierigheid bij liefhebbers naar de laatste ontwik-kelingen in de Italiaanse kunst werd ermee bevredigd. Kunstenaars die zich in een moderne beeldtaal wilden uiten, kregen voorbeelden aangereikt waardoor ze zich lieten inspireren.

20. Giorgio Ghisi naar RafaëlDE SCHOOl VAN ATHENE

Het effect van het uitbrengen van deze prent in Antwerpen in 1550 is nau-welijks te overschatten. Plotseling was een van de meest tot de verbeelding sprekende fresco’s van Rafaël in het Vaticaan beschikbaar voor liefhebbers en – vooral – voor kunstenaars, die tevoren waren aangewezen op een Romereis om er kennis van te nemen. Met de uitgave van dergelijke prenten leverde Cock een belangrijke bijdrage aan de verspreiding van de Italiaanse renaissance over heel Europa.

Het is de eerste van vijf monumentale gravures die de Italiaanse graveur Gior-gio Ghisi in Antwerpen voor Cock zou maken. Het meesterlijke graveerwerk geeft met zijn rijke spel van arceringeren het volume van Rafaëls monumentale figuren bijzonder raak weer. Er zijn diverse afwijkingen ten opzichte van Rafaëls schildering. De figuren zijn meer van nabij te zien, de architectuur is van secundair belang. Het cassetteplafond ontbreekt en de halfronde top is aan een rechthoekig formaat aangepast.

III.

23. Giorgio Ghisi naar Agnolo BronzinoDE AANBIDDING VAN DE HERDERS

Deze monumentale aanbidding van het Christuskind door de herders heeft Giorgio Ghisi kort na het ontstaan van het schilderij van Agnolo Bronzino op zo goed als ware grootte in prent gebracht, zij het in spiegelbeeld. De prent volgt zeer nauwgezet het origineel, hoewel Ghisi belangrijke veranderingen heeft aangebracht aan de achtergrond en de lucht. De toevoeging van de om-walde stad, die de suggestie van Bethlehem oproept, en het bosrijk landschap is een prachtig staaltje van de versmelting van de Noordelijke landschapskunst met de Italiaanse traditie.

De gravure moet over het hele continent een aanzienlijke invloed uitgeoefend hebben. Het privilege van zes jaar waarmee de prent beschermd was, heeft niet verhinderd dat er nadien kopieën zijn gemaakt. Ze werd ook in andere media als voorbeeld gebruikt, onder andere in Frankrijk - voor een tafereel in email op koper uit de omgeving van Jean de Court (actief ca. 1555-1585).

School van Athene van Rafaël

De School van Athene is een monumentaal fresco (ca. 5 x 7,7 m) van Rafaël uit 1509-1510, waarop alle grote wetenschappers uit de klassieke oudheid staan afge-beeld. Het werk toont niet alleen de zoektocht naar de hoogste vorm van waarheid, uitgebeeld door belangrijke filosofen als Plato, Socrates en Aristoteles, maar vormt ook het bewijs van een heropleving van de klassieke oudheid, later gevat onder de term ‘renaissance’.

Op de prent liet Cock links onderaan een tekst toevoegen uit de Handelingen van de Apostelen over het bezoek van Paulus aan Athene, waar de Apostel predikte en met Griekse filosofen in discussie trad. Deze tekst reikt de beschouwer een nieuwe religieus getinte interpretatie van de voorstelling aan, die echter niets te maken heeft met de oorspronkelijke betekenis van het fresco.

III.

20. giorgio gHisi naar raFaël

De school van Athene

1550, gravure, gedrukt van twee platen_


21. giorgio gHisi naar raFaël

Het dispuut over de eucharistie



22. giorgio gHisi naar giovanni Battista Bertani

Het oordeel van Paris

1555, gravure_


23. giorgio gHisi naar agnolo Bronzino

De Aanbidding van de herders



24. anonieme graveur naar agnolo Bronzino

De doortocht van de Rode Zee en de aanwij-zing van Jozua

gravure_


25. PHiliPs galle naar giulio romano (?)

Apollo en Diana doden de kinderen van Niobe

1557, gravure_


26. PHiliPs galle naar luCa Penni

Vechtende gladiatoren

1562, gravure_


27. Cornelis Cort naar giulio romano

De drie schikgodinnen

1561, gravure_


28. anonieme graveur naar giorgio vasari

Zes Italiaanse schrijvers

gravure_


29a. Cornelis Cort naar FranCesCo PrimatiCCio

Jupiter omringd door de goden van de Olympus

ca. 1565, gravure_


IV.

HIERONYMUS COCK EN DE ITAlIANISANTENIV.

Van bij het begin produceerde het huis In de Vier Winden prenten naar ontwerpen van kunstenaars uit het Noorden die sterk beïnvloed waren door hun verblijf in Italië.

Maarten van Heemskerck (1498-1574) in Haarlem, Lambert Lombard (1506-1566) in Luik, en Frans Floris (1519-1570) in Antwerpen hadden al pogingen onderno-men om hun werk in prent te verspreiden. Lombard gaf de prentkunst zelfs bewust een plaats in het vernieuwende kunstonderricht en leidde ook graveurs op.

Vanaf de vroege jaren 1550 vonden Heemskerck, Lombard, Floris en anderen in Cock de geschikte coördinator en financier om op veel grotere schaal prenten te pro-duceren en internationaal te verspreiden. Deze kunstenaars wilden zich in hun werk meten met de kunst van de oudheid en de Italiaanse renaissance. Door de publica-tie van hun inventies in prent kon deze artistieke wedijver door een internationaal publiek worden gevolgd. In de ogen van Cock en de Brugse humanist Dominicus Lampsonius (1532-1599) overtrof de combinatie van het talent van Frans Floris en Cornelis Cort (1533-1578) in de reeks De werken van Hercules het beste wat Italië te bieden had.

38. Cornelis Cort naar Frans FlorisDE WERKEN VAN HERCUlES

Omstreeks 1555 voltooide Frans Floris De werken van Hercules, de eerste van twee cycli schilderijen die hij voor het nieuwe buitengoed van de koopman en financier Nicolaas Jonghelinck maakte. De ruimtelijke beperkingen van het vertrek dwongen Floris om de twaalf werken voor te stellen in tien schilderijen. Daartoe combineerde hij telkens twee onderling verwante werken met elkaar. Hij behield het verhalende karakter door een van beide op de voorgrond en het andere op de achtergrond af te beelden.

Cornelis Cort, die werkte op basis van tekeningen naar de schilderijen, maakte van Floris’ composities een uniforme horizontale reeks. Hij voegde landschap-pen toe, maar behield Floris’ oplossing om twaalf episoden voor te stellen in tien beelden. Lampsonius schreef een Latijnse opdracht waarin het werk van Floris boven dat van zijn Italiaanse voorbeelden wordt aangeprezen. Hij looft ook Cock die het initiatief nam om de schilderijen in prent te laten brengen en ze daarmee de internationale bekendheid te geven die ze verdienen.

IV.

42. Pieter van der Heyden naar Frans FlorisDE OPRICHTING VAN DE KOPEREN SlANG

Toen de Israëlieten de slavernij in Egypte waren ontvlucht, zwierven ze lang door de woestijn. Ze werden ongeduldig en trokken Mozes’ en Gods gezag in twijfel. Daarop zond God slangen om hen te straffen en tot inkeer te dwingen. Om hun geloof te herstellen gaf God Mozes later de opdracht om een koperen slang op te richten. Al wie werd gebeten en ernaar opkeek, zou genezen.

De monumentale gravure werd waarschijnlijk gemaakt naar een schilderij dat Floris voor de machtige Antoine Perrenot de Granvelle schilderde. Floris speelde met deze compositie in op Granvelles belangstelling voor de beeld-houwkunst uit de oudheid en voor het werk van Michelangelo. Het tafereel met het oprichten van de slang, linksboven, is rechtstreeks gebaseerd op Michelangelo’s fresco op het plafond van de Sixtijnse Kapel. Daarnaast zijn er nog veel andere heroïsche naakten afgeleid van figuren uit het oeuvre van Michelangelo en van antieke beelden. Pieter van der Heyden, de graveur van deze enorme prent, spiegelde zich voor de weergave van volume en toonscha-keringen aan het voorbeeld van Giorgio Ghisi.

Herakles? Hoe zit dat ook alweer?

Herakles, of Hercules (zoals de Romeinen hem noemden), is een zoon van de god Zeus. Hij is geboren uit een sterfelijke moeder om zijn vader te helpen met het uit-wissen van alle kwaad op aarde. Omdat hem niet alleen de koninklijke troon wordt beloofd, maar ook een plaats op de berg Olympus, wordt Hera, de vrouw van Zeus, woedend van jaloezie en grijpt in: Herakles wordt getroffen door waanzin en doodt vervolgens zijn vrouw en kinderen. Voor straf moet hij twaalf onmenselijk zware taken uitvoeren, waarin hij op wonderbaarlijke wijze slaagt.

IV.

44. Cornelis Cort naar Frans FlorisDE ZEVEN VRIjE KUNSTEN

Net als De werken van Hercules zijn De zeven vrije kunsten gebaseerd op een reeks schilderijen die Frans Floris omstreeks 1550 maakte voor het huis van de koopman en mecenas Nicolaas Jonghelinck (1517-1570). De originelen waren vermoedelijk ter decoratie van Jonghelincks bibliotheek bestemd. De zeven studievakken die sinds de oudheid werden onderwezen, zijn voorgesteld als vrouwelijke figuren die andere personages de kunst die ze voorstellen leren beoefenen. De onderschriften, wellicht van de hand van Lampsonius, bena-drukken hoe elke vrije kunst de kennis doet vooruitgaan.

Voor de uitzonderlijke drukken die hier worden getoond, werd rode inkt ge-bruikt. Prentmakers als Parmigianino (1503-1540) en de etsers van Fontaine-bleau experimenteerden met kleurendruk, mogelijk om de eigenschappen van pentekeningen te evenaren. Dat zal hier niet het geval zijn geweest, want de prenten verwijzen uitdrukkelijk naar de schilderijen van Floris. We weten niet zeker waarom Cock deze bladen in kleur liet afdrukken. Mogelijk waren deze speciale afdrukken als geschenken aan opdrachtgevers en mecenassen bedoeld.

45. Harmen Jansz. Muller en een anonieme graveur naar Johannes StradanusZES GROTE jACHTSCèNES MET DECORATIEVE BOORDEN

Deze reeks van zes gravures is gebaseerd op de tapijtkartons die Johannes Stra-danus, alias Jan van der Straet (Brugge 1523 – Florence 1605) vanaf 1567 in opdracht van Cosimo de’ Medici, Groothertog van Toscane, vervaardigde voor de villa van Poggio a Caiano (1567-1570). We weten niet hoe Cock in contact kwam met Stradanus, die al sinds ca. 1550 in Italië woonde. Misschien trad de graveur Cornelis Cort daarbij op als tussenpersoon. Die had tot 1565 bijna uitsluitend voor Cock gewerkt en trok in dat jaar definitief naar Italië, waar hij ook contacten met het hof van de Medici onderhield.

Het thema van de jacht was zeer geliefd in adellijke kringen en bood de ont-werper de mogelijkheid om ingewikkelde exotische aandoende composities vol actie in beeld te brengen. De grote prenten naar de tapijtontwerpen zijn echte graveertechnische bravourestukken geworden. Deze spectaculaire cyclus, met twee soorten decoratieve boorden in een heel innovatieve stijl, betekende het begin van Stradanus’ lange carrière als leverancier van prentontwerpen voor uitgevers als Volcxken Diericx en vooral Philips Galle.

IV.

30. giorgio gHisi naar lamBert lomBard

Het Laatste Avondmaal

1551, gravure_


31. anonieme graveur naar lamBert

lomBard

De voetwassing van Christus

gravure_


32. Cornelis Cort naar miCHiel CoxCie

Christus onderwijst in de tempel

1562, gravure_


33. Joannes en luCas van doeteCum naar Frans Floris

De verrijzenis van Christus

1557, ets en gravure van twee platen_


34. Hieronymus CoCk naar maarten van HeemskerCk

Romeins ruïnelandschap met de heilige Hieronymus

1552, ets _


35. dirCk volCkertsz. CoornHert naar maarten van HeemskerCk

Paulus doopt in Efeze

1553, gravure _


36. Hans i Collaert naar lamBert lomBard

Het Offer van Abraham

ca. 1560, gravure_


37. PHiliPs galle naar Frans Floris

Het Offer van Abraham

ca. 1560, gravure_


38. Cornelis Cort naar Frans Floris

De werken van Hercules

1563, tien gravures voorafgegaan door een typografisch gedrukte dedicatie-pagina_


[38.1]Opdracht aan Nicolaas Jonghelinck door Dominicus Lampsonius_

typografisch gedrukte tekst ge-voegd bij de eerste editie van de reeks uit 1563

[38.2]Hercules voorkomt de roof van Hippodamia door de Centauren

[38.3]Hercules wurgt de Nemeïsche leeuw

[38.4]Hercules ketent Cerberus

[38.5]Hercules doodt de draak Ladon

[38.6]Hercules over-wint de Hydra van Lerna

[38.7]Hercules in gevecht met Achelous in de gedaante van een stier

[38.8]Hercules voert Diomedes aan zijn paarden en Hercules doodt Cacus

[38.9]Hercules doodt Geryon en Hercules vangt het Caledonisch zwijn

IV.

[38.10]Hercules worstelt met Antaeus

[38.11]Hercules torst de wereld voor Atlas


De vijf zintuigen

1561, vijf gravures_


[40.1]Tactvs Het gevoel

[40.2]Visvs Het gezicht

[40.3]Avditvs Het gehoor

[40.4]Gvstvs De smaak

[40.5]Odoratvs De reuk

42. Pieter van der Heyden naar Frans Floris

De oprichting van de koperen slang

1555, gravure op twee platen_



De zeven vrije kunsten

1565, zeven genum-merde gravures, gedrukt in rood_


[44.1]Grammatica De grammatica

[44.2]Arithmetica De rekenkunde

[44.3]Dialectica De dialectiek

[44.4]Rhetorica De retorica

[44.5]Musica De muziek

[44.6]Geometria De meetkunde

[44.7]Astrologia De sterrenkunde

45. Harmen Jansz. muller en een anonieme graveur naar JoHannes stradanus

Zes grote jachtscènes met decoratieve boorden

1570, zes ongenum-merde gravures_

Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, Prentenkabinet

[45.1]Steenbokken-jacht

[45.2]Gemzenjacht

[45.3]Everzwijnjacht met netten

[45.4]Leeuwenjacht

[45.5]Everzwijnjacht met speren

[45.6]Struisvogeljacht

V.

DEUGD EN ONDEUGDV.

In een tijd waarin de sterftekans bijzonder hoog was, werd het besef van goed en kwaad gevoed door de angst voor een plotselinge dood en het Laatste Oordeel. Dan zou geoordeeld worden of de mens zich goed gedragen had en zou hij naar de Hel of naar de Hemel worden verwezen. Vanaf de vroege middeleeuwen was het belang-rijkste richtsnoer bij het menselijk handelen het concept van de zeven hoofdzonden en zeven deugden, zoals vastgelegd door de Katholieke Kerk. In de beeldende kunst werden deugden en zonden uitgebeeld door middel van personificaties met attribu-ten, zoals in Bruegels prentreeksen.

De prentkunst vormde een belangrijk hulpmiddel bij het onderricht in het verschil tussen goed en kwaad. Prenten hadden het grote voordeel dat het beeld makkelijker tot de verbeelding sprak dan tekst. Bovendien kon het beeld ook nog van verklaren-de opschriften worden voorzien. Verhalen uit de Bijbel werden gebruikt als morele exempelen waaruit een mens kon leren hoe zich te gedragen, of als tegenvoorbeel-den (exempla contraria) die toonden hoe het juist niet moest.

53. Pieter van der Heyden naar Pieter I BruegelDE ZEVEN HOOfDZONDEN EN HET lAATSTE OORDEEl

Bruegel geeft de traditionele hoofdzonden weer, zoals die al in de middeleeu-wen een vaststaande reeks vormden: Hoogmoed (Superbia), Gierigheid (Avari-tia), Luiheid (Desidia), Vraatzucht (Gula), Wellust (Luxuria), Jaloezie (Invidia) en Woede (Ira). Een Laatste Oordeel sluit de reeks af om eraan te herinneren dat zondaars in de Hel komen. Samen met De zeven deugden (cat.62) vormt deze reeks één van de hoogtepunt in Bruegels grafisch oeuvre. Deze prenten kwamen in grote oplagen op de markt en kenden een enorm succes.

Elke zonde wordt voorgesteld door een vrouwenfiguur met attributen, waar-onder een dier dat traditioneel met de betreffende zonde werd geassocieerd (respectievelijk een pauw, pad, ezel, zwijn, haan, kalkoen en beer). Bruegel koos dus niet voor de ‘moderne’, op Italië geïnspireerde allegorie, maar zocht aansluiting bij de laatmiddeleeuwse traditie en het werk van Jheronimus Bosch. De beeldtaal van Bosch’ hellevoorstellingen past immers uitstekend in de context van zonde en straf.

V.

54. Philips Galle naar Pieter I BruegelDE ZEVEN DEUGDEN

Bruegels reeks De zeven deugden (1559-1560) is een vervolg op De zeven hoofdzonden (cat.53). Ook de deugden werden al in de vroege middeleeuwen als een vaststaande reeks gedefinieerd. De drie ‘theologische’ deugden zijn Hoop (Spes), Geloof (Fides) en Liefde (Caritas). De vier ‘kardinale’ deugden Rechtvaardigheid (Justitia), Kracht (Fortitudo), Matigheid (Temperantia) en Voorzichtigheid (Prudentia) werden al door Plato in zijn Politeia geformuleerd als noodzakelijk voor burgers in een ideale staat.

Net als de hoofdzonden geeft Pieter Bruegel de deugden weer als vrouwen-figuren met attributen; hun allegorische vormgeving gaat terug op laat-middeleeuwse miniaturen. De omringende scènes zijn realistisch van opzet en verschillen van de demonische op Bosch geïnspireerde motieven op de hoofdzonden.

De voortekeningen van zowel de deugden als de hoofdzonden bleven bewaard. Vier bladen zijn in deze tentoonstelling te zien (cat. 55 tot 58). Bruegel ging uiterst gedetailleerd te werk. Alles werd tot in de puntjes uitgetekend zodat de graveurs het werk in alle opzichten volledig in overeenstemming met zijn intenties konden uitvoeren.

V.

46. Hieronymus CoCk naar Pieter Bruegel

Landschap met de verzoeking van Christus

ets en gravure_


47. dirCk volkertsz. CoornHert naar maarten van HeemskerCk

De parabel van het bruilofts-maal

1558-1559, zes gravures, doorlopend genummerd_


[47.1] De voorberei-ding van het banket en de koning die zijn dienaren uit-zendt om gasten uit te nodigen

[47.2]Het eerste excuus: de man die een stuk grond kocht

[47.3]Het tweede excuus: de man die vijf span ossen kocht

[47.4]Het derde excuus: de man die in het huwelijk trad

[47.5]De dienaar die de zieken en de armen uitno-digt voor het banket

[47.6]Het lot van de man die zonder bruiloftskleren op het feest kwam

48. Cornelis Cort naar maarten van HeemskerCk

De kringloop van het men-selijk handelen en het laatste oordeel

1564, negen gra-vures, doorlopend genummerd

[48.1]De triomf van de wereld_

Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenka-binet

[48.2]De triomf van de rijkdom_


[48.3]De triomf van de hoogmoed_


[48.4]De triomf van de afgunst_


[48.5]De triomf van de oorlog_


[48.6]De triomf van de armoede_


[48.7]De triomf van de nederigheid_


[48.8]De triomf van de vrede_


[48.9]Het laatste oordeel_

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Prentenkabinet - UNESCO werelderfgoed

49. dirCk volkertsz. CoornHert naar Willem tHyBaut

Hebzucht en gierigheid

gravure_


50. toegesCHreven aan Joannes en luCas van doeteCum naar een onBekende kunstenaar

Memento mori

gravure_


51. anoniem

De brede en de smalle weg

twee gravures_


57. Pieter I BruegelVOORTEKENING VOOR ‘lUxURIA’

De naakte wellust ondergaat zon-der afkeer de liefkozingen van een hagedisachtig wezen. Een ander gedrocht presenteert haar een karaf wijn, beeld van de gulzigheid waarmee de wellust vaak gepaard gaat.

De haan en het hert zijn allebei dieren die traditioneel met de wellust worden geassocieerd.

Deze figuur wordt meestal be-schouwd als een overspelige die zijn bestraffing tegemoet gaat, zijn vonnis op zijn hoofddeksel gespeld. Zijn mijter is in de prent vervangen door een hoed, wellicht om problemen met kritiek op ker-kelijke gezagsdragers te vermijden.

De gapende mosselschelp met daarin een doorzichtige bol met een naakt liefdespaar zijn toonbeelden van wellust ontleend aan Bosch’ triptiek De Tuin der Lusten (Madrid, Prado)

Ook dit motief komt voor in de Tuin der Lusten. Misschien gaat het om een ‘fontein der jeugd’, die wie zich erin baadt weer jong maakt.

In deze liefdestuin met minnen-de, soms naakte paren, staat een prieel waarin een monnik kan worden herkend die zich laat bekoren door een prostituee.

Verspreid over de compositie staan verschillende scènes waarin wellustelingen worden bestraft. In

1

2

3

4

5

6

7

V.

dit vreemde bouwsel worden radeloze naakte figuurtjes belaagd door een reus-achtige vis die uit het water oprijst en al twee slachtoffers heeft doodgebeten.

7

8

1

2

2

3

5

6

8

4

V.

De tekst draagt niet echt bij tot het begrip van de voorstelling: het Neder-landse rijmpje waarschuwt enkel voor de medische aspecten van de Wellust, die met haar ‘onzuiverheden’ leidt tot

fysieke verzwakking – misschien een toespeling op de beruchte Gallische ziekte (Syfilis) en haar gevolgen.

[51.1]De smalle weg

[51.2]De brede weg

52. Hieronymus Wierix naar maarten de vos

De vier vijan-den van het geloof en de drie theologische deugden

twee gravures uit een reeks van vier_


[52.1]Het geloof, belaagd door de dood, de ketterij, de duivel en de wereld

[52.2]De liefde

53. Pieter van der Heyden naar Pieter i Bruegel

De zeven hoofd-zonden en het laatste oordeel

1558, acht ongenum-merde gravures_


V.

[53.1]Superbia De hoogmoed

[53.2]Avaritia De gierigheid

[53.3]Desidia De luiheid

[53.4]Gula De vraatzucht

[53.5]Luxuria De wellust

[53.6]Invidia De afgunst

[53.7]Ira De woede

[53.8]Het laatste oordeel

54. PHiliPs galle naar Pieter i Bruegel

De zeven deugden

zeven ongenummerde gravures_


[54.1]Spes De hoop

[54.2]Fides Het geloof

[54.3]Charitas De liefde

[54.4]Justicia De rechtvaar-digheid

[54.5]Fortitudo De kracht

[54.6]Temperantia De matigheid

[54.7]Prudentia De voorzichtig-heid

55. Pieter i Bruegel

Voortekening voor ‘Superbia’

1557, tekening, pen en grijsbruine inkt op papier, contouren doorgedrukt_



Voortekening voor ‘Gula’

1557, pen en grijs-bruine inkt op papier, contouren doorge-drukt_



Voortekening voor ‘Luxuria’

1557, pen en grijsbruine inkt op papier, de contouren doorgedrukt_



Voortekening voor ‘Justitia’

1559, tekening, pen en grijsbruine inkt op papier, contouren doorgedrukt_


VI.

BOSCH, BRUEGEl EN DE NEDERlANDSE TRADITIE

VI.

De Florentijnse Antwerpenaar Lodovico Guicciardini (1521-1589) publiceerde in 1567 zijn Descrittione di tutti i paesi bassi (Beschrijving van alle Nederlanden). Hierin noemt hij Cock ‘een origineel kunstenaar, die veel prenten uitgaf naar het werk van Jheronimus Bosch en andere beroemde schilders, en daarom zeer gewaardeerd is in de kunst.’ Cock werd dus niet alleen gezien als iemand die enkel op winst uit was, maar die ook de bedoeling had om met zijn uitgaven de kennis van de schilderkunst te verbreiden.

Bij Cock staan de vernieuwingen van de Italiaanse renaissance en de Nederlandse schildertraditie duidelijk naast elkaar. Waar kunstenaars als Frans Floris (1517-1570) de Italianiserende stroming vertegenwoordigen, bouwt het werk van Pieter Bruegel (ca.1525-1569) op geniale wijze verder op de picturale tradities van de oude Nederlanden en met name op het werk van Jheronimus Bosch (ca.1450-1516).

Deze belangstelling voor de eigen picturale traditie blijkt ook uit Cocks initiatief om een ‘Schildersboeck’ samen te stellen, een verzameling van tweeëntwintig portretten van schilders uit de Nederlanden, onder wie illustere grondleggers als Jan van Eyck (ca.1390-1441) en Rogier van der Weyden (ca.1399-1464).

61. Joannes en Lucas van Doetecum naar een prent van Allart DuhameelDE BElEGERING VAN DE OlIfANT

Deze prent mag dan wel het opschrift HIERONYMUS BOS INVE[NIT] dra-gen, van de hand van Bosch is ze niet. Cocks olifant is een gemoderniseerde variant van de prent die Alart Duhameel (ca. 1449-ca. 1507) op het einde van de 15de eeuw maakte. De olifant van Cock wordt gekenmerkt door een grotere monumentaliteit dan die van Duhameel. Het dier is hier veel meer een vecht-machine geworden. Het vervaarlijke van het beest roept Dürers houtsnede van een Neushoorn (1515) voor de geest, waar in het opschrift de olifant overigens de aartsvijand van de neushoorn wordt genoemd.

Het onderschrift is van sociale aard en beschrijft in humanistenlatijn een stoï-cijns ideaal van impulsbeheersing van de mens. Of deze betekenislaag ook met de prent van Duhameel kan worden verbonden moet wegens gebrek aan een onderschrift in het midden blijven.

VI.

67. Pieter van der Heyden naar Pieter I BruegelDE GROTE VISSEN ETEN DE KlEINE

Van de prenten die door Cock werden uitgegeven is De grote vissen eten de kleine de enige waarvan we zeker weten dat Bosch het ontwerp niet maakte. De tekening voor de prent is namelijk bewaard gebleven en is van de hand van Pieter Bruegel die ze in 1556 maakte en signeerde. De wijsheid dat kleine vissen voer zijn voor grote is van een verpletterende eenvoud en vanzelfspre-kendheid. Het is Bruegels grote verdienste dat hij deze spreuk voorzag van een iconisch beeld dat tot op de dag van vandaag in talloze varianten wordt gekopieerd, hergebruikt en gevarieerd.

Volgens de inscriptie op de prent was het echter niet Bruegel maar Bosch die de voorstelling had bedacht: ‘Hieronijmus Bos inventor’. In de kunsthistori-sche literatuur wordt de toevoeging van de naam van Bosch echter vooral als een commerciële truc van Cock beschouwd die ermee een goedverkopende naam aan de voorstelling heeft willen verbinden.

75. Toegeschreven aan Cornelis Cort naar Rogier van der WeydenDE KRUISAfNEMING

Rogier van der Weydens Kruisafneming was rond het midden van de 16de eeuw een zeer beroemd schilderij. Het kostbare origineel, afkomstig uit de Kapel van onze Lieve Vrouw van Ginderbuiten in Leuven, bevond zich toen al in de collectie van Filips II in Spanje. Ontelbare kopieën en herhalingen van uiteenlopende formaten en kwaliteiten circuleerden en werden voornamelijk gewaardeerd als devotiestuk. De vermelding van de naam M. [agister] Rogerij Belgae op deze prent is opmerkelijk en duidt op een oplevende belangstelling voor de Nederlandse schilderkunst uit de 15de eeuw.

Toen Cock deze gravure in 1565 liet verschijnen, werkte hij al aan de Effigies, een reeks portretten van schilders uit de Lage Landen, beginnend met oude meesters als Jan en Hubert van Eyck, Rogier van der Weyden en Hieronymus Bosch. Het is dan ook niet moeilijk om in deze prent een eerbetoon te zien aan Rogier, die als een van de grondleggers van de Nederlandse school te boek stond.

VI.

59. anonieme graveur naar een navolger van JHeronimus BosCH

Kreupelen, zotten, straatmuzikanten en bedelaars: ‘den Cruepelen Bisschop’

gravure_


60. navolger van JHeronimus BosCH

Kreupelen en bedelaars

tekening op papier, pen en bruine inkt, over lichtere voorte-kening in pen, deels later met penseel in een grijsbruine kleur overschilderd en gewassen, latere randlijn met pen en donkerbruine inkt_


61. Joannes en luCas van doeteCum naar een Prent van allart duHameel

De belegering van de olifant

ca. 1563, gravure_

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België,Prentenkabinet

62. toegesCHreven aan Cornelis Cort naar een navolger van JHeronimus BosCH

Triptiek met het einde der tijden, de hemel en de hel

gravure_


63a. Pieter van der Heyden naar een navolger van JHeronimus BosCH

‘Die blau schuyte’

1559, gravure_


63b. Pieter van der Heyden naar een navolger van JHeronimus BosCH

‘De mosselschuyte’

1562, gravure_


64. Joannes en luCas van doeteCum naar een navolger van JHeronimus BosCH

De verzoeking van de heilige Christoffel



65. Joannes en luCas van doeteCum naar een navolger van JHeronimus BosCH

Sint-Maarten in de haven omringd door kreupelen en bedelaars

gravure, en ets_



De verzoeking van de heilige Antonius

1556, gravure_



De grote vissen eten de kleine

1557, gravure_


68a. Pieter van der Heyden naar Pieter i Bruegel

De heilige Jacob bij de magiër Hermogenes

1565, gravure_


VI.

68b. Pieter van der Heyden naar Pieter i Bruegel

De val van Hermogenes

1565, gravure_


69. PHiliPs galle naar Pieter i Bruegel

De verrijzenis van Christus

ca. 1562-1563, gravure_


70. Frans Huys naar Pieter i Bruegel

Schaatsers voor de Sint-Jorispoort in Antwerpen

ca. 1558, gravure_


71. Pieter van der Heyden naar Pieter i Bruegel en Hans Bol

De vier seizoenen

1565-1570, vier ongenummerde gravures_


[71.1] Lente

[71.2] Zomer

[71.3] Herfst

[71.4] Winter

72. Joannes en luCas van doeteCum naar Pieter i Bruegel

De Sint-Jorisker-mis

ca. 1559, ets en gravure_


73. Cornelis Cort, JoHannes Wierix en een anonieme graveur

‘Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies’ Portretten van beroemde schilders uit de Nederlanden

1572, zeven por-tretten uit een reeks van drieëntwintig genummerde gravu-res met typografisch gedrukte teksten van Dominicus Lampsonius, voor-afgegaan door een typografisch gedrukt titelblad en een opdracht van Lampsonius aan de overleden Hieronymus Cock_


[73.1]anonieme graveur

Portret van Hubert van Eyck

[73.2]anonieme graveur

Portret van Jan van Eyck

[73.3]Cornelis Cort

Portret van Rogier van der Weyden

[73.4]JoHannes Wierix

Portret van Jan Vermeyen


Portret van Pieter Coecke van Aelst


Portret van Frans Floris

[73.7]toegesCHreven aan JoHannes Wierix

Portret van Pieter I Bruegel

74a. lamBert lomBard naar JHeronimus BosCH

Voortekening voor de Kruisdraging

1556, tekening, pen en bruine inkt op geprepareerd papier_


74b. Cornelis Cort naar lamBert lomBard

Kruisdraging naar Jheronimus Bosch

ca. 1560, gravure_


De naam van Jheronimusch Bosch bleef ook lang na zijn dood in 1516 bekend bij het grote publiek. Zijn fantasievolle composi-ties, vaak bevolkt met fantastische figuren en duivels, waren zeer geliefd. Talloze na-volgers en kopiisten probeerden aan de niet aflatende vraag naar taferelen van Bosch te voldoen door kopieën, varianten en regel-rechte vervalsingen op de markt te brengen.

Ook Cock speelde hier als uitgever handig op in door gravures te laten maken waarop Bosch als ‘inventor’ of uitvinder wordt ge-noemd. Vandaag weten we dat het nagenoeg steeds gaat om composities die niet door de meester zelf werden bedacht, maar die gebaseerd zijn op het werk van navolgers. Cock gebruikte zonder aarzelen de naam van Bosch, omdat die aanvankelijk ook veel bekender was dan die van Pieter Bruegel. Die laatste zou voor Cock ook ontwerpen in de populaire stijl van Bosch maken. De toenmalige opvattingen over auteursrecht of intellectueel eigendom wijken sterk af van de onze. Wetgeving om een beeld of idee auteursrechtelijk te beschermen bestond nog niet. Wel kon de uitgever een ‘privilege’ aanvragen om een uitgave voor een bepaal-de periode tegen alle vormen van namaak te beschermen. In ruil voor de betaling van een som geld beloofde de overheid te zullen ingrijpen tegen ieder die haar rechtsgebied het privilege overtrad.

COPYRIGHT Of PRIVIlEGE ?

75. toegesCHreven aan Cornelis Cort naar rogier van der Weyden

De kruisafneming

1565, gravure_


ARCHITECTUUR EN ORNAMENTVII.

Hieronymus Cock en Volcxken Diericx hadden perfect begrepen dat de wijdver-breide belangstelling voor de vernieuwing van het ornament en de architectuur een aanzienlijke afzetmarkt kon betekenen. Prentreeksen met varianten op decoratieve of architecturale motieven stimuleerden de verbeelding. Bij vele gebruikers heeft Cocks prentaanbod zo gewerkt. Ideeën vervat in de prentreeksen werden in de praktijk gebracht of overgenomen, maar vrijwel nooit gaat het om letterlijke navolgingen.

Inventieve ontwerpen van kunstenaars als Cornelis Floris (ca.1513-1574) en Hans Vredeman de Vries (1527-ca.1606) werden door uitstekende graveurs en etsers in het koper overgezet. De meesterlijke uitvoering heeft een belangrijke rol gespeeld in het niet aflatende succes van deze publicaties. De vraag naar nieuwe versieringsmo-tieven bestond niet alleen bij opdrachtgevers maar ook bij uitvoerders, waarbij tal van beroepen in aanmerking kwamen, zoals blijkt uit diverse titelbladen waarop deze vakmensen worden genoemd.

78. Joannes en Lucas van Doetecum naar Cornelis FlorisVEElDERlEIj NIEWE INUENTIEN VAN ANTIjCKSCHE SEPUlTUEREN … lIBRO SECUNDO

Zoals de titelplaat aangeeft gaat het om diverse nieuwe ontwerpen van grafmo-numenten in antieke stijl die toen zeer in trek waren, net als bijzonder fraaie grotesken en compartimenten geschikt voor beeldsnijders, antieksnijders, schilders en andere kunstenaars. De ontwerpen voor grafmonumenten staan dicht bij een aantal door Cornelis Floris uitgevoerde memorietafels en wand-graven uit de jaren 1546-1560; ook het getekende ontwerp voor het epitaaf voor Cock uit 1570 is er mee verwant.

De opzet van de panelen met grotesken maakt duidelijk dat Floris het Ro-meinse ornament van die naam, dat laat in de 15de eeuw was herontdekt in Rome, goed heeft bestudeerd. In de uitwerking van dit ornament ging Floris echter een eigen weg door het rolwerk een solide plastisch karakter te verlenen. Hier komt de beeldhouwersopleiding van Floris duidelijk naar voren.

VII.

VII.

81. Joannes en Lucas van Doetecum naar Hans Vredeman de VriesSCENOGRAPHIA SIVE PERSPECTIVAE …GROOT PERSPECTIEfBOEK

De Latijnse titel van deze reeks maakt duidelijk dat het om ontwerpen gaat die in artistieke zin de werking van het centraalperspectief laten zien. Door het toepassen van een laag verdwijnpunt verkrijgt de architectuur een uitgesproken monumentaliteit. Het begrip scenographiae is ontleend aan het Grieks. Letter-lijk betekent het: de manier van schilderen (graphia) van een scene (skènè). Het heeft betrekking op theaterdecors en stamt uit de architectuurleer van Vitruvius.

De manier van afbeelden is niet alleen toegepast op het exterieur van gebou-wen, maar ook op colonnades, stadsgezichten, fonteinen, tuinen en op interi-eurs van kamers en kerken. Het eerste blad van de serie toont een imaginaire renaissancestraat met op de hoek de winkel van Cock (cat.3). In de andere bladen wordt een nieuwe wereld opgeroepen van moderne interieurs, en gebouwen gepresenteerd in een rijke verscheidenheid aan decors en ruimtes.

76a. JaCoBus Bos naar Cornelis Floris

Ontwerpen voor decoratief vaatwerk

zes gravures uit een reeks van twintig ongenummerde prenten voorafgegaan door een gegraveerd voorblad_


76b. Cornelis Floris

Voortekenin-gen voor twee ontwerpen van schenkkannenuit de reeks Ontwerpen voor decoratief vaatwerk_

Luik, Cabinet des Estampes et des Dessins de la Ville de Liège

77. toegesCHreven aan Pieter van der Heyden naar BenediCtus Battini

Rolwerkcomparti-menten van Battini

1553, zes gravures gedrukt op blauw papier, uit een reeks van achtentwintig genummerde platen, de gearceerde achter-gronden rood gewas-sen, het ornament wit gehoogd_

London, Victoria and Albert Museum

78. Joannes en luCas van doeteCum naar Cornelis Floris

Veelderleij niewe inuentien van antijcksche sepultueren … Libro SecundoOntwerpen voor epitafen, graf-monumenten en vlakdecoraties met rolwerk en grotesken

1557, zes platen uit een reeks van zestien, ets en gravure_


VII.

79. Pieter van der Heyden naar JaCques Floris

Reeks rolwerk-compartimenten met scènes uit de mythologie en het Oude Testament

1566, twee gravures uit een reeks van zestien, voorafgegaan door een titelplaat_


80. Joannes en luCas van doeteCum

Twee gezichten op het ‘Nymfaeum’ van de Villa Giulia in Rome

twee etsen met gravure_



Scenographia sive perspectivae …Groot perspectief-boek

1560, vier platen uit een reeks van twintig genummerde etsen, voorafgegaan door typografisch titelbladen een gegraveerde opdracht aan Antoine Perrenot de Granvelle_


83a. Joannes en luCas van doeteCum naar Hans vredeman de vries

Den Eersten boeck ghemaect op de twee Colomnen Dorica en Ionica

1565, twee platen uit een reeks van acht-tien, voorafgegaan door een typogra-fische titelpagina, genummerd A-I en K-S_

Brussel, Koninklijke Biblio-theek van België, Afdeling Kostbare werken

83b. Joannes en luCas van doeteCum naar Hans vredeman de vries

Das ander Buech, Gemacht auff die zway Colonnen, Corinthia und Composita

1565, een plaat uit een reeks van tweeën-twintig genummerde etsen, voorafgegaan door een typografi-sche titelpagina_


83c. Joannes en luCas van doeteCum naar Hans vredeman de vries

Architectura 3e stuck. De oorden Tuschana

1578, twee platen uit een reeks van twaalf genummerde etsen, voorafgegaan door een typografische titelpagina _



Architectuurge-zichten in ovalen

ca. 1560-1562, drie platen uit een reeks van twintig etsen voorafgegaan door een dedicatie aan Peter Ernst von Mansfelt (dedicatie-pagina uitgevoerd in ets en gravure door een anonieme graveur)_


‘PlUS UlTRA’. HET RIjK WAAR DE ZON NOOIT ONDER GAAT

VIII.

Onder de regering van Keizer Karel V (1500-1558) maakten de Nederlanden een bloeiperiode door binnen het Habsburgse wereldrijk. Terwijl Antwerpen in Noordwest-Europa een toonaangevende rol speelde op economisch gebied, was het nabije Brussel rond het midden van de 16de eeuw een politiek centrum van formaat. Deze centralisatie van geld en macht in een klein en dichtbevolkt gebied was een vruchtbare voedingsbodem voor kunsten en wetenschappen.

Talrijke opdrachten voor kunstenaars gingen in het midden van de 16de eeuw recht-streeks uit van de leden van de keizerlijke familie en hun entourage. Verder trachtten edellieden, burgers en diverse burgerlijke en kerkelijke overheden in de gunst van het hof te blijven door de vorsten te laten verheerlijken in de meest uiteenlopende media: van monumentale efemere constructies en lofdichten tot de frontispices van boeken of de versiering van kaarten. De uitgaven van Hieronymus Cock in deze zaal zijn in deze context ontstaan.

89. Joannes en Lucas van Doetecum naar Hieronymus Cock, uitgegeven door Christoffel Plantin‘lA MAGNIfIqUE ET SUMPTUEUSE POMPE fUNèBRE …1559’ROUWSTOET TER ERE VAN KAREl V GEHOUDEN IN BRUSSEl OP 29 DECEMBER 1558

In 1555 trok keizer Karel V (1500-1558) zich terug in een klooster in Yuste in Spanje, waar hij na zijn overlijden een eenvoudige rouwdienst kreeg. Zijn erfgenaam Filips II, die op dat ogenblik in de Nederlanden verbleef, besloot in Brussel een passende herdenkingsdienst te houden. De bedoeling was om niet alleen de grootse daden van de overleden Keizer te symboliseren, maar ook om de definitieve machtsoverdracht van vader op zoon met een luisterrijke ceremonie te bezegelen.

Om deze gebeurtenis vast te leggen en aan de wereld kenbaar te maken werd ze met de steun van het hof in een publicatie vereeuwigd. Hoe de samenwer-king tussen Christoffel Plantin, Hieronymus Cock en de gebroeders Van Doetecum precies tot stand is gekomen is onbekend. Vermoedelijk coördineer-de Plantin het project en stond hij in voor het drukken van de typografische teksten en de versieringen in houtsnede. De weergave van de rouwstoet zelf werd door Cock getekend en wellicht onder zijn supervisie in diepdruk uitge-voerd. Dit zeer fraaie exemplaar uit het Museum Plantin Moretus is volledig met de hand ingekleurd. Het inkleuren van prenten was een wijdverbreide praktijk die veelal in opdracht van de klant werd uitgevoerd.

VIII.

VIII.

86. Frans Floris

Victoria omringd door gevangenenAllegorie van de overwinning van het Huis Habsburg op de Turken

1552, ets, geretou-cheerd met de burijn_


87. Frans Huys

Portretten van Eleonora van Oostenrijk en Maria van Hongarije

gravure_


88. dirCk volkertsz. CoornHert naar maarten van HeemskerCk

De overwinnin-gen van keizer Karel V

twaalf gravures, waarvan de eerste twee gedrukt op blauw en gehoogd met wit

[88.1]Keizer Karel V te midden van zijn overwonnen vijanden_


[88.2]Frans I van Frankrijk gevangen geno-men tijdens de slag van Pavia_


91. Hieronymus Cock naar Vinko PaletinNOVA DISCRIPTIO HISPANIAEWANDKAART VAN HET IBERISCHE SCHIEREIlAND

Deze kaart behoort tot Cocks oudste topografische uitgaven. Hoewel Cock zijn cartografische bron niet vermeldt, kan die wel worden geïdentificeerd. Het betreft de kaart van Spanje van de Kroaat Vinko Paletin (1508-1575), een houtdruk in Venetië uitgegeven in 1551.

Cock heeft deze relatief eenvoudige kaart omgezet in een monumentale wandkaart die typerend is voor zijn cartografische uitgaven. Daarbij gaat veel aandacht naar het decoratieve bijwerk. De zee is realistischer gegraveerd dan bij Paletin en is bezaaid met schepen en fantasierijke zeewezens. Verder is de kaart versierd met rijkelijk uitgewerkte tekstcartouches (die in deze vroege afdruk nog zijn leeg gebleven) en met de wapenschilden van de verschillende rijken die tot de Spaanse kroon behoorden.

Dergelijke uit verschillende bladen bestaande wandkaarten behoorden tot de meest prestigieuze uitgaven van het huis In de Vier Winden. Ze werden veelal op linnen gekleefd en aan de wand opgehangen. Door hun kwetsbaarheid, maar ook omdat ze later werden vervangen door meer recente exemplaren, zijn afdrukken van de oorspronkelijke uitgaven vandaag uiterst zeldzaam.

VIII.

[88.3]De dood van Charles, hertog van Bourbon en de inname van Rome_

Brussel, Koninklijke Biblio-theek van België, Prentenkabinet

[88.4]Paus Clemens VII belegerd in het Castel Sant’ Angelo in Rome_


[88.5]Süleyman de Grote wordt gedwongen tot opgave van het beleg van Wenen_


[88.6]De keizerlijke troepen brengen de beschaving bij de Indianen_


[88.7]De verovering van Tunis_


[88.8]De onderwer-ping van Wilhelm II, hertog van Kleef_


[88.9]Keizer Karel V schouwt zijn troepen bij Ingolstadt_

Brussel, Koninklijke Biblio-theek van België

[88.10]De overgave van Johann-Friedrich, keurvorst van Saksen, na de slag bij Mühlberg_

Brussel, Koninklij-ke Bibliotheek van België, Prenten-kabinet

[88.11]De onderwer-ping van de Duitse steden_


[88.12]De onderwer-ping van Filips, landgraaf van Hessen_


89. Joannes en luCas van doeteCum naar Hieronymus CoCk, uitgegeven door CHristoFFel Plantin

‘La Magnifique et sumptueuse pompe funèbre …1559’Rouwstoet ter ere van Karel V gehou-den in Brussel op 29 december 1558

vierendertig genum-merde platen in ets en gravure, gemon-teerd als een fries, voorafgegaan door een titelpagina en typografische teksten in het Frans en het Latijn, versierd met houtsneden_

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Prentenkabinet - UNESCO werelderf-goed

90. anoniem, vroege 17de eeuW

De slag bij Renty in 1554

tekening in pen en bruine inkt, geaqua-relleerd, opschriften in pen en zwarte inkt_

Brussel, Koninklijke Biblio-theek van België, Handschriftenkabinet

91. Hieronymus CoCk naar vinko Paletin

Nova discriptio Hispaniae Wandkaart van het Iberische schiereiland

1553, ets en gravure op vier platen_

Weimar, Herzogin Anna Amalia Bibliothek

DE WERElD IN BEElDIx.

In de Vier Winden heeft een beslissende invloed gehad op de evolutie van de land-schapskunst. De wijdse panorama’s in Bruegels Grote Landschappen, het Groot Al-penlandschap, de Zeeslag in de Straat van Messina en de Hazenjacht zijn geïnspireerd door de indrukken die hij op zijn reis naar Italië opdeed. Bruegel verliet resoluut de fantasierijke coulisse-achtige opbouw van zijn voorgangers. Zijn landschappen ogen natuurlijk. Toch zijn ze in het atelier gecomponeerd aan de hand van ter plaatse ge-maakte tekeningen. Het werk van Bruegel betekent een mijlpaal in de geschiedenis van de landschapskunst. Nooit eerder werden landschappen van dit artistiek niveau op groot formaat in prent uitgegeven.

De vaak rijkelijk met gebouwen en figuren gestoffeerde landschappen van Hans Bol (1534-1593) zijn intiemer en galanter dan Bruegels panoramische vergezichten. De inspiratiebron is veelal het Brabantse landschap met zijn dorpen, lusthoven, jachtgronden, lanen en velden. De zogenaamde Kleine landschappen – waarvan het auteurschap tot vandaag een raadsel blijft – zijn uitzonderlijk realistische weergaven van de landelijke omgeving van Antwerpen. Deze afbeeldingen van dorpen, gehuch-ten en boerenhoven waren hun tijd ver vooruit. Ze wijzen vooruit naar de Hollandse Gouden Eeuw toen ze volop hun invloed uitoefenden.

108. Joannes en Lucas van Doetecum naar Pieter I BruegelGROOT AlPENlANDSCHAP

Deze met de burijn bijgewerkte ets, in de grafische stijl die kenmerkend is voor de gebroeders Van Doetecum, is nog groter, monumentaler en aangrijpender dan de prenten van de reeks Grote landschappen, waarmee ze nauw verwant is. De voorbereidende tekening van Pieter Bruegel is niet bewaard, maar we kennen andere door hem gesigneerde tekeningen die getuigen van zijn fascina-tie voor de Alpen. Hij ontdekte dit gebergte toen hij in 1552-1554 naar Italië reisde.

Na zijn terugkeer in de Nederlanden verwerkte hij de tijdens zijn reis opge-dane impressies in schilderijen en tekeningen. Door deze, aan nauwkeurige natuurobservatie ontleende landschapselementen, vernieuwde Bruegel de bestaande landschapstraditie zoals die onder meer door Cocks broer Matthijs was beoefend. Nooit eerder tekende of schilderde een kunstenaar landschap-pen van een dergelijke grootsheid en natuurlijkheid. Doordat ze op grote schaal bij Cock in prent verschenen, verkregen ze ook een enorme invloed. Tot in de 18de eeuw lieten schilders en tekenaars zich erdoor inspireren.

IX.

IX.

94. Hieronymus CoCk naar mattHiJs CoCk

Landschappen met Bijbelse en mythologische taferelen

zes etsen uit een reeks van twaalf_


[94.1]Landschap met Abraham en Isaac

[94.2]Landschap met Juda en Thamar

[94.3]Landschap met Mercurius en Argus

[94.4]Landschap met Apollo en Daphne

[94.5]Landschap met Tobias en de Engel

[94.6]Landschap met het labyrinth van Kreta

95. Hieronymus CoCk naar mattHiJs CoCk (?)

Landschap met het offer van Abraham

1551, ets_

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van Belgie, Prentenkabinet

96a. mattHiJs CoCk

Bergachtig landschap

penseel in blauwgrijs, pen in bruin, blauw-grijs gewassen_


96b. Hieronymus CoCk naar mattHiJs CoCk

Landschap met Dido en Aeneas in een grot

ca. 1558, ets_

Luik, Universite de Liege, Collections artistiques (Galerie Wittert)

109a-b. Pieter I BruegelDE HAZENjACHT

Zowel de tekening als de prent met de hazenjacht nemen in het oeuvre van Bruegel een aparte plaats in. De ets is de enige die hij ooit zelf heeft gemaakt en de tekening is een van de weinig bewaarde tekeningen van zijn hand met een zo vrije techniek. De manier van tekenen wijkt zo sterk af van wat kenners van een Bruegeltekening verwachten, dat men haar lang heeft aangezien voor een kopie naar een verloren gegaan origineel. Pas na de grondige bestudering van Bruegels tekenoeuvre door Hans Mielke kon ze aan de meester worden teruggegeven.

Er is veel inkt gevloeid over de betekenis van dit beeld. Het zou twee adagia van Erasmus kunnen illustreren: ‘Wie twee hazen najaagt, vangt er geen enke-le’ en ‘Jij bent zelf een haas en jaagt op een prooi’. Of dit Bruegels bedoeling was, is niet helemaal zeker, maar het lijkt in elk geval niet ver af te staan van de morele en soms satirische ideeën van de kunstenaar en zijn eeuw.

IX.

97a.toegesCHreven aan mattHiJs CoCk

Dorpsgezichttekening gerela-teerd aan Dorps-straat met herders en boeren (cat. 97 b.2)

pen en zwarte inkt, grijs gewassen, sporen van witte en blauwe gouache op blauwgroen papier_


97b. Joannes en luCas van doeteCum naar de meester van de kleine landsCHaPPen

De kleine landschappen

1559 en 1561, acht etsen uit twee reeksen van respec-tievelijk achttien en zesentwintig landschappen, per paar gedrukt van in totaal tweeëntwintig platen. _


98. Hans Bol

Groot land-schap met een hertenjacht

ets op twee platen_

Antwerpen, Museum Plantin Moretus, Prentenkabinet - UNESCO werelderf-goed

99a. Hans Bol

Landschap met een kasteelvoortekening voor een prent uit de reeks Landschappen met dorpsscènes

tekening in pen en bruine inkt_


99b. Joannes en luCas van doeteCum naar Hans Bol

Landschap met een kasteeluit de reeks Landschappen met dorpsscènes

1562, ets en gravure, uit een reeks van twaalf_


100. Hans Bol

Het verhaal van Abraham

1574, zes genummer-de ronde etsen_


[100.1]Abraham en Lot op weg naar Kanaän

[100.2]Abraham en Lot nemen afscheid

[100. 3]De engel beveelt Hagar naar Abraham terug te keren

[100. 4]God verschijnt aan Abraham

[100.5]Hagar getroost door een engel

[100.6]Het offer van Abraham

101. Frans Huys en Cornelis Cort (?) naar Pieter i Bruegel

De zeilschepen

ca. 1561-1565, tien ongenummerde gra-vures (soms met ets)_


102. Frans Huys naar Pieter i Bruegel

Zeeslag in de straat van Messina

1561, gravure en ets, gedrukt van twee platen_


103. anonieme tekenaar naar Pieter i Bruegel

Gezicht op de straat van Messina

tekening, pen in bruine en zwarte inkt op papier_


IX.

105. Joannes en luCas van doeteCum naar een anonieme meester

VERA EFFIGIES MARITIMÆ CIVITATIS VVLGO DICTÆ HABLENEVFGezicht in vogelperspectief op Hableneuf (Le Havre)



106. Joannes en luCas van doeteCum naar een anonieme mees-ter

VRBS YPERAGezicht in vogelperspectief op Ieper



107.Joannes en luCas van doeteCum naar Pieter i Bruegel

De grote landschappen

ca. 1555, twaalf prenten, ets en gravure_


[107.1]Prospectvs Tybvrtinvs Gezicht op Tibur

[107.2]S. Hieronymus in Deserto De heilige Hieronymus in de woestijn

[107.3]Magdalena poenitens De boetvaardige Magdalena

[107.4]Insidiosvs avceps De valse vogel-vangers

[107.5]Alpenlandschap met diepe vallei

[107.6]Militesreqviescentes Rustende soldaten

[107.7]Plavstrum Belgicvm De Belgische wagen

[107.8]Pagvs nemorosvs Bebost land

[107.9]Evntes in Emavs De Emmaus-ganges

[107.10]Fvga deiparae in Aegyptvm De vlucht naar Egypte

[107.11]Nvndinae rvsticorvm Landelijke markt

[107.12]Solicitvdo rvstica Landelijke bezorgdheid

108. Joannes en luCas van doeteCum naar Pieter i Bruegel

Groot Alpenlandschap

ca. 1555, ets en gravure_


109a. Pieter i Bruegel

De hazenjacht

1560, tekening, pen in grijsbruine inkt, penseel in donkerder grijs_


109b. Pieter i Bruegel

De hazenjacht



I.

Hieronymus Cock en zijn medewerkers werkten uitsluitend met diepdruktechnie-ken, zoals de burijngravure en de ets.

De burijn is een stalen stift met een scherp afgeschuind uiteinde. Hiermee worden diepe en scherpe, V-vormige groeven in het metaal uitgesneden. Nadien worden resten van de braam en andere onvolkomenheden weggehaald. De plaat wordt vervolgens met inkt ingesmeerd. De inkt wordt daarna zo veel mogelijk van het oppervlak van de plaat verwijderd (het zogenaamde ‘afslaan’). In de groeven blijft de inkt achter. Onder druk van een rolpers wordt de inkt op vochtig gemaakt papier overgebracht.

Etsen worden op dezelfde manier afgedrukt, maar de aanmaak van de drukplaat is heel verschillend. Bij deze techniek maakt een bijtende stof de groeven in het metaal. Eerst wordt de plaat helemaal afgedekt met een zuurbestendig vernis, de zogenaam-de ‘etsgrond’. Door met een etsnaald de tekening in de etsgrond te krassen komen delen metaal vrij te liggen. Op die plaatsen kan het zuur zijn werk doen. Etsen heb-ben een veel lossere lijnvoering en lijken soms sterk op pentekeningen. Een etsplaat maken is minder arbeidsintensief. Het is een techniek waarmee schilders die minder vertrouwd waren met de moeilijke burijntechniek veelvuldig hebben gewerkt.

TECHNIEK

Hans Collaert (1571–1633) naar JoHannes stradanus

Sculptura in Aes (kopergravure) Plaat 19 van de reeks Nova Reperta (Nieuwe ontdek-kingen)

Gravure uitgegeven bij Philips Galle, Antwerpen, ca. 1591_


De tentoonstelling wordt begeleid door een rijk geïl-lustreerde wetenschappelijke catalogus die beschik-baar is in drie talen:

Joris Van Grieken, Ger Luijten en Jan Van der Stock Hieronymus CoCk. de renaissanCe in Prent Mercatorfonds | Brussel, 2013.

Verkrijgbaar in de M-shop: € 59,95Verkoopprijs boekhandel: € 64,95

Hardcover 30,6 x 24,5 cm | 416 blz. | 320 illustraties in kleurUitgave: Mercatorfonds. NL en FR versie verdeeld door Mercatorfonds | EN versie Yale University Press. Wereldwijd beschikbaar via de boekhandel en via www.mercatorfonds.be

HIERONYMUS COCKDe renaissance in prentMet schatten uit de Koninklijke Bibliotheek van België

een samenWerking van

Curatoren

Joris Van Grieken, Koninklijke Bibliotheek van België (Brussel)Ger Luijten, Fondation Custodia - Collection Frits Lugt (Parijs)Jan Van der Stock, Illuminare - Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven)

tentoonstellingsarCHiteCt

Tom Van Camp, M - Museum Leuven

Coördinatie

Annelies Vogels, Illuminare - Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven)Goedele Pulinx, M - Museum Leuven

realisatie Teams van M - Museum Leuven, Koninklijke Bibliotheek van België en Illuminare - Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven)

redaCtie Wandelgids Justin Waerts, M – Museum Leuven

CATAlOGUS

IlluminareStudiecentrum voor Middeleeuwse Kunst | KU Leuven

M - MuseuM leuven | l. vanderkelenstraat 28, 3000 leuven | +32 (0)16 27 29 29 | [email protected] | www.Mleuven.be

Coverbeeld: Joannes en Lucas Van Doetecum naar Allart Duhameel, De belegering van de olifant, ca. 1563 © Koninklijke Bibliotheek van BelgiëV.U.: Denise Vandevoort, Prof. Van Overstraetenplein 1, B-3000 Leuven

met de steun van Barones Paul Janssen | Veronique Vandekerchoveleerstoel van de stad Leuven (KU Leuven)

HIERONYMUS COCK - Amazon Web Servicesstorage.prezly.com.s3-eu-west-1.amazonaws.com/b0/4...wieg van...

Documents

Transcript of HIERONYMUS COCK - Amazon Web Servicesstorage.prezly.com.s3-eu-west-1.amazonaws.com/b0/4...wieg van...