HET RAADSEL VAN DE VERDWENEN BUCHTENSE KERKKLOK

14
1 HET RAADSEL VAN DE VERDWENEN BUCHTENSE KERKKLOK Een hardnekkig gerucht…. Het was ‘maar’ een gerucht, maar het was wèl een hardnekkig gerucht dat in de tweede helft van 1963 de ronde deed in de Buchtense gemeenschap. 1 De aanleiding voor het ontstaan van dit gerucht vormde de ‘terugkomst’ van de drie oude luidklokken van de Buchtense kerk. Deze klokken waren tijdens de afbraak van de oude kerk en de bouw van de nieuwe in de periode 1959 1963, voor restauratie en onderzoek tijdelijk ondergebracht in de werkplaats van de klokkengieterij van Eijsbouts in het Brabantse Asten. Door deze klokkengieterij werd ook een nieuwe kleine klok gegoten, in de volksmond ook wel ‘de sjel’ genoemd. Deze nieuwe klok moest de oude ‘sjel’ vervangen die een ereplaats en –functie kreeg toebedeeld; ze werd de nieuwe elevatieklok en kreeg als zodanig een plaats op het altaar van de nieuwe parochiekerk. Daar wordt ze tot op de huidige dag nog tijdens de kerkdiensten gebruikt voor aankondiging van het begin van de misviering en de consecratie. Deze klok wordt in sommige publicaties aangeduid als, waarschijnlijk, de oudste kerkklok van Nederland. 2 Tot het moment dat de klokken terugkwamen is er weinig aan de hand; de gemeenschap Buchten ziet in juli 1963 met trots uit naar het moment dat haar nieuwe dorps kathedraal in gebruik wordt genomen. 3 Trots mogen de parochianen ook op zichzelf zijn, aldus hun bouwpastoor Reijnen. Tijdens een van de laatste preken, die hij in het tijdelijk als noodkerk ingerichte gemeenschapshuis hield, prees hij uitvoerig de dorpsbewoners. Zij hadden er door hun gulle gaven immers voor gezorgd dat de bouw van de kerk tot de laatste cent gefinancierd had kunnen worden. Daardoor zou het nageslacht niet met een grote schuldenlast worden opgezadeld, wat bij de kerkenbouw in andere Limburgse parochies vaker wel het geval was, aldus de parochieherder. Dit compliment zou echter spoedig een andere lading krijgen. Toen voor de ingebruikname van de nieuw gebouwde parochiekerk de oude kerkklokken teruggebracht werden naar hun ‘nieuwe stek’, waren daarbij diverse parochianen aanwezig, waaronder mijn vader. 4 Nadat eerst de twee oude monumentale 16 e eeuwse klokken en de nieuwe ‘sjel’ in de toren waren opgehangen, werd vervolgens de oude middeleeuwse ‘sjel’ op haar nieuwe plaats opgehangen, naast de ingangsdeur van de sacristie. Ik herinner me mijn eigen reactie nog goed, aldus mijn vader, toen ik de klok zag. Die reactie was een mengeling van verbazing en ergernis: “dèt is toch haelemoal neet de auwe sjel, die zoog der hael anges oet!!”. Meerdere parochianen reageerden eveneens verbaasd maar hun opmerkingen werden door de leden van het aanwezige kerkbestuur genegeerd of weerlegd. De feestelijkheden rondom de inzegening van de nieuw kerk eisten al snel ieders aandacht op en de argwaan van de weinige parochianen die de oude sjel in het verleden goed hadden bekeken, verdween grotendeels door de euforie rondom de ingebruikname en consecratie van de nieuwe kerk door de toenmalige bisschop van Roermond, mgr. P. Moors. Mijn vader heeft me twintig jaar na deze gebeurtenis, toen ik zelf intensief met de geschiedenis van mijn geboortedorp aan de slag ging, zijn reactie toegelicht. “Als kleine kinderen speelden we vaker verstoppertje in de omgeving van de oude kerk. De kerkdeuren waren toen nog het gehele jaar door geopend, en regelmatig klommen we in de kerktoren om te genieten van een bijzonder uitzicht over het dorp. Dan bekeek je natuurlijk ook de kerkklokken, vooral de twee grote 16 e eeuwse klokken, waarop zich allerlei medaillons bevinden. Maar mijn oog viel ook altijd op de kleinere klok, de ‘sjel’, omdat deze zo’n

Transcript of HET RAADSEL VAN DE VERDWENEN BUCHTENSE KERKKLOK

  1  

HET  RAADSEL  VAN  DE  VERDWENEN  BUCHTENSE  KERKKLOK      Een  hardnekkig  gerucht….        Het  was  ‘maar’  een  gerucht,  maar  het  was  wèl  een  hardnekkig  gerucht  dat  in  de  tweede  helft  van  1963  de  ronde  deed  in  de  Buchtense  gemeenschap.1  De  aanleiding  voor  het  ontstaan  van  dit  gerucht  vormde  de  ‘terugkomst’  van  de  drie  oude  luidklokken  van  de  Buchtense  kerk.  Deze  klokken  waren  tijdens  de  afbraak  van  de  oude  kerk  en  de  bouw  van  de  nieuwe  in  de  periode  1959  -­‐1963,  voor  restauratie  en  onderzoek  tijdelijk  ondergebracht  in  de  werkplaats  van  de  klokkengieterij  van  Eijsbouts  in  het  Brabantse  Asten.  Door  deze  klokkengieterij  werd  ook  een  nieuwe  kleine  klok  gegoten,  in  de  volksmond  ook  wel  ‘de  sjel’  genoemd.  Deze  nieuwe  klok  moest  de  oude  ‘sjel’    vervangen  die    een  ereplaats  en  –functie  kreeg  toebedeeld;  ze  werd  de  nieuwe  elevatieklok  en  kreeg  als  zodanig  een  plaats  op  het  altaar  van  de  nieuwe  parochiekerk.  Daar  wordt  ze  tot  op  de  huidige  dag  nog  tijdens  de  kerkdiensten  gebruikt  voor  aankondiging  van  het  begin  van  de  misviering  en  de  consecratie.  Deze  klok  wordt  in  sommige  publicaties  aangeduid  als,  waarschijnlijk,  de  oudste  kerkklok  van  Nederland.2    Tot  het  moment  dat  de  klokken  terugkwamen  is  er  weinig  aan  de  hand;  de  gemeenschap  Buchten  ziet  in  juli  1963  met  trots  uit  naar  het  moment  dat  haar  nieuwe  dorps-­‐kathedraal  in  gebruik  wordt  genomen.3  Trots  mogen  de  parochianen  ook  op  zichzelf  zijn,  aldus  hun  bouwpastoor  Reijnen.  Tijdens  een  van  de  laatste  preken,  die  hij  in  het  tijdelijk  als  noodkerk  ingerichte  gemeenschapshuis  hield,  prees  hij  uitvoerig  de  dorpsbewoners.  Zij  hadden  er  door  hun  gulle  gaven  immers  voor  gezorgd  dat  de  bouw  van  de  kerk  tot  de  laatste  cent  gefinancierd  had  kunnen  worden.  Daardoor  zou  het  nageslacht  niet  met  een  grote  schuldenlast  worden  opgezadeld,  wat  bij  de  kerkenbouw  in  andere  Limburgse  parochies  vaker  wel  het  geval  was,  aldus  de  parochieherder.    Dit  compliment  zou  echter  spoedig  een  andere  lading  krijgen.  Toen  voor  de  ingebruikname  van  de  nieuw  gebouwde  parochiekerk  de  oude  kerkklokken  teruggebracht  werden  naar  hun  ‘nieuwe  stek’,  waren  daarbij  diverse  parochianen  aanwezig,  waaronder  mijn  vader.4  Nadat  eerst  de  twee  oude  monumentale  16e  eeuwse  klokken  en  de  nieuwe  ‘sjel’  in  de  toren  waren  opgehangen,  werd  vervolgens  de  oude  middeleeuwse  ‘sjel’  op  haar  nieuwe  plaats  opgehangen,  naast  de  ingangsdeur  van  de  sacristie.    Ik  herinner  me  mijn  eigen  reactie  nog  goed,  aldus  mijn  vader,  toen  ik  de  klok  zag.  Die  reactie  was  een  mengeling  van  verbazing  en  ergernis:  “dèt  is  toch  haelemoal  neet  de  auwe  sjel,  die  zoog  der  hael  anges  oet!!”.  Meerdere  parochianen  reageerden  eveneens  verbaasd  maar  hun  opmerkingen  werden  door  de  leden  van  het  aanwezige  kerkbestuur  genegeerd  of  weerlegd.  De  feestelijkheden  rondom  de  inzegening  van  de  nieuw  kerk  eisten  al  snel  ieders  aandacht  op  en  de  argwaan  van  de  weinige  parochianen  die  de  oude  sjel  in  het  verleden  goed  hadden  bekeken,  verdween  grotendeels  door  de  euforie  rondom  de  ingebruikname  en  consecratie  van  de  nieuwe  kerk  door    de  toenmalige  bisschop  van  Roermond,  mgr.  P.  Moors.  Mijn  vader  heeft  me  twintig  jaar  na  deze  gebeurtenis,  toen  ik  zelf  intensief  met  de  geschiedenis  van  mijn  geboortedorp  aan  de  slag  ging,  zijn  reactie  toegelicht.    “Als  kleine  kinderen  speelden  we  vaker  verstoppertje  in  de  omgeving  van  de  oude  kerk.  De  kerkdeuren  waren  toen  nog  het  gehele  jaar  door  geopend,  en  regelmatig  klommen  we  in  de  kerktoren  om  te  genieten  van  een  bijzonder  uitzicht  over  het  dorp.  Dan  bekeek  je  natuurlijk  ook  de  kerkklokken,  vooral  de  twee  grote  16e  eeuwse  klokken,  waarop  zich  allerlei  medaillons  bevinden.  Maar  mijn  oog  viel  ook  altijd  op  de  kleinere  klok,  de  ‘sjel’,  omdat  deze  zo’n  

  2  

afwijkende  vorm  had.  Ik  vond  het  altijd  maar  een  vreemde  klok,  omdat  ze  niet  leek  niet  op  een  gewone  kerkklok.  Ze  had  zowel  de  vorm  als  de  uiterlijke  kenmerken  van  een  ‘bieënkaar’  (bijenkorf).  En  dat  is  bij  de  klok  die  nu  op  het  altaar  hangt  echt  niet  het  geval.”    Tot  zover  mijn  vaders  verhaal.  Toen  de  elevatieklok  in  de  nieuwe  kerk  werd  opgehangen  was  mijn  vader  33  jaar  oud;  hij  had  de  oude  klok  al  verschillende  jaren  niet  meer  gezien.  Toen  hij  mij  zijn  verhaal  vertelde,  was  hij  53  en  was  het  ongeveer  dertig  jaar  geleden  dat  hij  de  ‘echte’  klok  zou  hebben  gezien  en  alweer  twintig  jaar  na  de  ingebruikname  van  de,  volgens  hem,  ‘verkeerde’  klok.  De  laatste  jaren  verschijnen  er  steeds  meer  studies  over  herinneringscultuur  en  de  werking  van  het  geheugen.  Daarin  wordt  een  historicus  nadrukkelijk  gewezen  op  de  mankementen  van  de  ‘oral  history’  en  de  feilbaarheid  van  het  menselijk  geheugen.5  Toch  blijft  de  ‘oral  history’  een  belangrijke  ‘Fundgrube’  voor  een  onderzoeker;  hij  dient  de  informatie  van  een  oog-­‐,  en  in  dit  geval  zoals  we  zullen  zien  ook  een  oorgetuige,  in  zijn  onderzoek  mee  te  nemen  en  de  waarde  daarvan  te  beoordelen  en  aan  te  vullen  aan  de  hand  van  de  informatie  uit  andere  bronnen.    In  het  geval  van  de  oude  ‘sjel’  leverde  navraag  bij  oudere  Buchtenaren  meer  informatie  op.  Zo  bleken  meerdere  parochianen  die  de  oude  klok  nooit  hadden  gezien,  zich  te  verwonderen  over  de  ‘volle’  klank  van  de  elevatieklok;  zo  had  ze  toch  nooit  geklonken  toen  ze  nog  in  de  toren  hing?  Maar  ja,  nu  functioneerde  dan  ook  het  hele  kerkschip  als  klankkast  voor  de  elevatieklok,  zo  redeneerden  sommigen,  en  dat  was  een  aannemelijke  verklaring  voor  de  klankverandering.  Anderen  accepteerden  die  verklaring  niet  en  spoedig  gingen,  in  een  steeds  kleiner  wordende  kring  van  Buchtenaren,  twee  versies  van  het  ‘klokkenvraagstuk’  circuleren.  De  ene  versie,  is  het  hierboven  vermelde  verhaal,  dat  de  oorspronkelijke  bijenkorfklok  zou  zijn  vervangen  door  een  andere,  minder  kostbare,  middeleeuwse  klok  die  een  heel  ander  model  had.  De  andere  versie  vermeldde  dat  de  oorspronkelijke  klok  bij  de  Astense  klokkengieterij  zou  zijn  gebleven  en  dat  de  Buchtense  kerk  een  exacte  kopie  van  de  oorspronkelijke  klok  ervoor  in  de  plaats  zou  hebben  gekregen.  Anders  geformuleerd:  het  oude  middeleeuwse  klokje,  dat  een  punthoedmodel  had,  zou  door  een  exacte  20e  eeuwse  kopie  zijn  vervangen.    Over  het  motief  voor  de  klokkenontvreemding,  of  klokkenruil,  waren  de  informanten  het  in  beide  versies  van  het  verhaal  eens;  er  was  ondanks  de  vele  gulle  donaties  nog  geld  nodig  voor  de  financiering  van  de  kerkenbouw  en  met  de  verkoop  van  de  oude  sjel  kon  het  laatste  gat  in  de  begroting  worden  gedicht.  Dat  zou  dan  overigens  wel  zonder  de  vereiste  toestemming  van  het  bisdom  moeten  zijn  gebeurd,  want  goedkeuring  voor  de  verkoop  van  een  kerkklok  door  de  parochie  Buchten  is  door  het  bisdom  nooit  verstrekt.6  Nu,  vijftig  jaar  na  de  ingebruikname  van  de  nieuwe  parochiekerk,  is  het  tijd  om  de  balans  op  te  maken.            Een  klok  in  de  vorm  van  een  bijenkorf…?    Toen  ik  in  1984,  tijdens  een  telefoongesprek,  een  oud-­‐lid  van  het  toenmalige  kerkbestuur  confronteerde  met  mijn    verhaal,  bleef  het  even  heel  erg  stil  aan  de  andere  kant  van  de  lijn.  Vervolgens  kwam  er,  enigszins,  stamelend  de  volgende  opmerking:  “de  oude  sjel  is  voor  restauratie  naar  de  klokkengieterij  in  Asten  gegaan…  misschien  is  bij  het  restaureren  de  vorm  van  de  klok  enigszins  gewijzigd?”.    Nu  zou  dat  toch  wel  een  heel  ingrijpende  restauratie  moeten  zijn  geweest,  waarbij  als  we  onze  zegsman  moeten  geloven,  een  authentieke  middeleeuwse  luidklok  getransformeerd  werd  tot  een  

  3  

‘moderner’  middeleeuws  model.  Overigens  werden  in  de  premoderne  samenleving  vaker  de  oude  klokken  door  een  klokkengieter  stukgeslagen  en  werd  vervolgens  het  brons  gebruikt  bij  het  gieten  van  een  nieuwe  klok.  Brons  was  een  kostbaar  metaal,  en  bovendien  bleef  door  het  hergebruik  de  oude  klok  in  materieel,  maar  ook  in  emotioneel  opzicht  alsnog  bewaard  in  het  metaal  van  de  nieuwe  luidklok.  Maar  een  restauratie  van  een  zeldzame  middeleeuwse  klok  met  een  transformatie  naar  een  nieuwe  klokkenvorm,  en  dat  in  de  moderne  tijd  waarin  men  zich  steeds  meer  bewust  werd  van  de  waarde  van  historische  voorwerpen,  is  een  verhaal  waarop  het  etiket  ‘broodje-­‐aapverhaal’  het  beste  kan  worden  geplakt.    Nu  is  het  voor  de  ‘klokken-­‐leek’  wellicht  vreemd  te  vernemen  dat  kerkklokken  vroeger  de  vorm  van  een  bijenkorf  zouden  hebben  gehad,  maar  de  geschiedenis    van  de  christelijke  kerkklokken  in  Europa  leert  ons  dat  dit  wel  het  geval  is  geweest.7  De  ons  vertrouwde  kerkklok,  die  een  zogenaamd  gotisch  model  heeft,  is  niet  zomaar  op  een  bepaald  moment  in  de  geschiedenis  uitgevonden,  maar  heeft  een  lange  voorgeschiedenis  en  ontwikkelingstijd  gekend.  Voor  de  vroegste  ontstaansgeschiedenis  van  de  christelijke  kerkklokken  kunnen  we  niet  beschikken  over  uitgebreid  en  volledig  bronnenmateriaal  maar  toch  staan  de  beschikbare  gegevens  het  toe  een  summiere  klokkengeschiedenis  te  schrijven.    Alle  volkeren  hebben  cultische  handelingen  met  akoestische  tekens  begeleid  of  aangekondigd.  Klokken  die  lijken  op  de  middeleeuwse  Europese  luidklokken  en  die  niet  geluid  maar  aangeslagen  werden,  treffen  we  al  vroeg  in  de  geschiedenis  bij  de  Chinezen  aan.  Sinds  het  gebruik  van  metaal,  in  China  al  vanaf  3000  voor  onze  jaartelling,  werden  daaruit  klankinstrumenten  vervaardigd,  die  we  tot  de  ‘voorouders’  van  de  christelijke  kerkklokken  kunnen  rekenen.  We  treffen  kleine  belletjes,  (hand)klokken,  schellen  en  grote  luidklokken  bij  alle  volkeren  in  de  oudheid  aan,  zowel  bij  de  Assyriërs,  de  Hebreeërs,  de  Grieken  alsook  de  Romeinen.    Terwijl  in  oudere  klokkenliteratuur  wordt  beweerd,  dat  het  gebruik  van  het  klokkenluiden  voor  het  eerst  in  de  derde  eeuw  in  Noord-­‐Afrikaanse  kloosters  werd  gepraktiseerd,  gaat  recent  onderzoek  er  van  uit  dat  tijdens  de  overgang  van  de  oudheid  naar  de  Middeleeuwen  geleidelijk  ook  de  introductie  en  het  gebruik  van  klokken  in  Europa  heeft  plaatsgevonden.  Waarschijnlijk  werd  in  de  vierde  eeuw  in  het  gehele  Zuid-­‐Europese  christelijke  landschap,  zij  het  aanvankelijk  mondjesmaat,  de  luidklok  ingevoerd.  Uit  bronnen  blijkt  dat  in  het  jaar  313,  toen  keizer  Constantijn  de  vervolging  van  de  christenen  verbood  en  daarmee  de  weg  vrij  maakte  voor  de  verdere  ontwikkeling  van  het  christendom,  het  gebruik  van  klokken  in  het  Romeinse  rijk  al  wijd  verbreid  was.8    Men  kan  dus  stellen  dat  het  gebruik  van  klokken  voor  het  grootste  deel  van  Europa  zo  oud  is  als  het  christendom  zelf  en  het  kersteningsproces  akoestisch  werd  begeleid  door  klokkenklanken.  Vanaf  de  vijfde  eeuw  vinden  we  voor  Noordwest-­‐Europa  enkele  schriftelijke  getuigenissen.  Zo  worden  in  het  begin  van  de  vijfde  eeuw  de  helpers  van  de  Angelsaksische  bisschop  Patricinus,  namelijk  Litmus,  Esse  en  Tesach,  als  klokkengieters  aangeduid.  De  tot  priester  gewijde,  en  later  zalig  verklaarde  Ierse  bisschop  Forkernus,  zou  rond  490  in  het  door  hem  opgerichte  klooster  in  Leinster  (Ierland)  een  klokkengieterij  hebben  gebouwd.9  Zelfs  op  het  ver  afgelegen  Schotse  schiereiland  Hy  is  rond  550  al  regelmatig  klokkenluiden  te  horen.  Vanaf  de  zesde  eeuw  kunnen  we  het  gebruik  en  voor  handen  zijn  van  klokken  voor  de  gekerstende  Europese  gebieden  als  iets  vanzelfsprekends  beschouwen.  Dat  de  luidklok  tegen  het  einde  van  de  zesde  eeuw  aan  grootte  had  gewonnen  en  al  met  een  klokkentouw  werd  geluid,  kunnen  we  weer  lezen  bij  Gregorius  van  Tours  in  zijn  Historia  Francorum.10  

  4  

Wanneer  we  naar  onze  eigen  regio  kijken,  dan  mogen  we  veronderstellen  dat  de  eerste  christelijke  klokken  hier  werden  geïntroduceerd  door  de  Angelsaksische  missionaris  Willibrord.  Overigens  was  de  door  deze  missionaris  geïntroduceerde  klok  waarschijnlijk  een  handklok  die  door  de  priesters  werd  gebruikt  om  hun  komst  aan  te  kondigen.    Een  voorbeeld  van  zo’n  vroegmiddeleeuwse  missieklok  is  bewaard  gebleven  in  de  Benedictijner  abdij  van  Sankt  Gallen  in  Oost-­‐Zwitserland.    

   Afbeelding  1  Vroegmiddeleeuwse  handklok  bewaard  in  de  abdij  van  Sankt  Gallen  (Zwitserland)  

 Deze  handklok,  die  overigens  niet  is  gegoten  maar  geklonken,  werd  later  van  een  afbeelding  voorzien.  Alhoewel  het  niet  mogelijk  is  deze  handklok  exact  te  dateren,  gaan  we  ervan  uit  dat  ze  werd  vervaardigd  op  het  einde  van  de  7e  eeuw  of  begin  8e  eeuw.  Door  de  Angelsaksische  missionarissen  is  ze  in  deze  periode  in  Noordwest-­‐Europa  geïntroduceerd.  De  missionarissen  zouden  met  deze  handklokken,  doordat  ze  voor  de  toenmalige  heidense  bevolking  een  bijzondere  en  magische  klank  hadden,  bij  hen  gezag  afdwingen.  Mogelijk  heeft  ook  Willibrord,  die  in  onze  regio  in  het  begin  van  de  achtste  eeuw  de  grootste  moeite  moet  hebben  gehad  om  de  heidense  bevolking  op  het  rechte,  lees  christelijke,  pad  te  brengen,  daarvoor  een  ‘magisch’  klinkende  handklok  gebruikt.  Heeft  de  abdij  van  Susteren  de  eer  gehad  de  eerste  luidklok  te  mogen  gebruiken?  Of  was  het  toch  een  van  de  eerste  parochiekerken  in  onze  omgeving?      Vanaf  de  achtste  eeuw  werden  in  Noordwest-­‐Europa  volop  luidklokken  gegoten  voor  de  vele  nieuwe  parochiekerken.  Karel  de  Grote  geeft  in  zijn  capitularia  voorschriften  voor  het  gieten,  dopen  en  het  gebruik  van  de  kerkklokken.  Hierin  lezen  we  ook  dat  de  christelijke  bevolking  magische  krachten  aan  de  klokkenklanken  toeschreven.  In  het  derde  Capitulare,  door  Karel  de  Grote  in  889  uitgevaardigd,  wordt  het  verboden  ‘klokken  te  dopen  en  schriften  aan  staken  te  hangen  tegen  de  hagel’  (Ut  clocas  non  

  5  

baptizent,  nec  chartos  per  perticas  appendant  propter  grandinem).  Het  geloof  dat  klokken  met  hun  magische  klanken    onheil,  waaronder  hagel  en  onweer  konden  verdrijven,  zou  overigens  tot  in  de  19e  eeuw  in  Limburg    blijven  bestaan.        De  vroegmiddeleeuwse  bijenkorfklokken    De  eerste  luidklokken  die  vanaf  de  Karolingische  tijd  in  onze  omgeving  werden  gegoten,  hadden  de  vorm  van  een  bijenkorf.  De  weinige  bijenkorfklokken  die  bewaard  zijn  gebleven,  zijn  merendeels  afkomstig  uit  de  11e  eeuw.  Sommige  exemplaren,  zoals  de  bekende  Lullus-­‐Glocke  uit  Bad  Hersfeld  die  in  1038  werd  gegoten,  worden  tot  op  de  dag  van  vandaag  gebruikt.  (zie  foto)  Overigens  wordt  de  Lullus-­‐klok,  die  wordt  beschouwd  als  de  oudste  kerkklok  van  Duitsland,  alleen  nog  maar  op  de  kerkelijke  hoogtijdagen  geluid.11    

                       Afbeelding  2  Bijenkorfklok  uit  Bad  Hersfeld  

   Zoals  aangegeven  zijn  in  Europa  uit  de  periode  voor  het  jaar  1000  maar  enkele  klokken  bewaard  gebleven.  De  belangrijkste  verklaring  daarvoor  vormt  de  inferieure  klankkwaliteit  van  deze  klokken.  De  technische  vaardigheden  en  kennis  van  de  toenmalige  gieters  waren  nog  beperkt  en  ze  slaagden  er  niet  in  om  de  klokkentoon  de  kwaliteit  te  geven,  die  hun  opvolgers  bij  de  klokken  vanaf  de  hoge  Middeleeuwen  wel  konden  realiseren.  De  klank  van  de  Karolingische  bijenkorfklokken  bezat  geen  echte  grondtoon  en  de  klokken  produceerden  bovendien  een  ietwat  schel  of  blikkerig,  soms  bijna  demonisch,  geluid.  De  belangrijkste  verklaring  daarvoor  vormt  de  dikte  van  de  klokkenwand,  die  bijvoorbeeld  in  het  geval  van  de  Lullus-­‐klok  dertig  procent  dikker  is  dan  bij  de  latere  Gotische  modellen.12  Als  gevolg  daarvan  zijn  de  hoge  tonen  scherper  en  treden  duidelijker  naar  voren.  Bovendien  is  de  inwendige  toonopbouw  verstoord  waardoor  een  kirrend  en  blikkerig  geluid  ontstaat.    Volgens  sommige  onderzoekers  ontwikkelde  zich  vanaf  de  12e  eeuw  een  nieuwe  klankgevoeligheid,  een  nieuwe  klankesthetiek,  die  kritisch  stond  tegenover  het  ‘onvolmaakte’  geluid  van  de  bijenkorfklokken.13  Een  andere  reden  voor  het  verdwijnen  van  de  oude  klokken  was  het  gegeven  dat  het  klokkenmetaal  in  deze  periode  een  kostbaar  product  was.  Er  was  dan  ook  sprake  van  een  intensieve  recycling  van  het  oude  

  6  

klokken-­‐brons.  Vanaf  de  12e  eeuw  zien  we  klokken  met  een  nieuw  profiel  verschijnen;  het  zogenaamde  punthoed-­‐  of  suikerbroodmodel.  Een  klok  met  een  punthoedmodel  is  sterk  conisch  van  vorm;  de  klok  heeft  smalle  schouders  en  een  brede  basis.  De  afbeelding  van  de  onderstaande  klok  uit  Siena  illustreert  goed  deze  vormkenmerken.  Ook  de  elevatieklok  van  de  Buchtense  kerk  is  een  mooi  voorbeeld  van  zo’n  suikerbrood-­‐  of  punthoedmodel.  Geleidelijk  zouden  de  bijenkorfklokken  door  deze  nieuwe  klokken  worden  vervangen.  Klokken  met  een  punthoedmodel  zouden  in  Noord-­‐Europa  tot  in  de  14de  eeuw  in  de  kerken  naast  of  ter  vervanging  van  de  bijenkorfmodellen  worden  ingezet.    

                   Afbeelding  3  punthoedklokken  uit  Sienna  (links)  en  Buchten  

 In  Zuid-­‐Europa  werden  nog  eeuwen  later  klokken  met  een  gelijkaardig  profiel  gegoten.  Dit  profiel  resulteert  normalerwijze  in  een  wat  droge,  korte  klank  maar  in  vergelijking  met  de  klank  van  de  (meeste)  bijenkorfklokken  moet  ze  voor  de  toenmalige  toehoorders  veel  rijker  en  meer  sonoor  hebben  geklonken.      Uiteindelijk  verscheen  vanaf  de  14de  eeuw  een  profiel  dat  de  omschrijving  Gotisch  kreeg  en  dat  tot  op  de  huidige  dag  de  basis  vormt  van  de  door  de  klokkengieterijen  gebruikte  klokprofielen.  De  twee  in  1513  door  de  Akense  klokkengieter  Gregorius  van  Trier  gegoten  kerkklokken  van  de  Buchtense  kerk  bezitten  zo’n  Gotisch  klokkenprofiel.    Verdere  bewijzen….    Nu  we  weten  dat  de  eerste  christelijke  luidklokken  de  vorm  van  een  bijenkorf  hadden,  krijgen  de  verhalen  van  de  oude  generatie  Buchtenaren  over  de  oude  ‘bijenkorf-­‐sjel’  een  nieuwe  dimensie.  Toch  kunnen  we  ons  niet  beperken  tot  de  mondelinge  overlevering,  hoe  waardevol  deze  ook  is.  Een  historicus  is  voortdurend  met  een  bronnen-­‐speurtocht  bezig  om  zijn  verhaal  zo  gedegen  mogelijk  te  kunnen  onderbouwen.  Bovendien  mag  men  ook  verwachten  dat  als  er  tot  1960  een  bijzondere  Middeleeuwse  klok  in  de  Buchtense  kerk  heeft    gehangen,  daarvan  meerdere  vermeldingen  in  historische  geschriften  te  vinden  moeten  zijn.  Anderzijds,  wanneer  de  klok  tot  op  dat  moment  nooit  als  zeldzaam  en  bijzonder  door  campanologen  of  historici  werd  aangemerkt,  dan  zou  dat  

  7  

nog  wel  eens  kunnen  tegenvallen.  Dat  laatste  bleek  het  geval  te  zijn  bij  de  Buchtense  klok,  maar  het  nodige  speurwerk  leverde  de  volgende  bewijzen  op.  Het  eerste  schriftelijke  bewijs  was  een  korte  vermelding  in  een  artikel  uit  1868  van  de  hand  van  de  rijksarchivaris  en  kapelaan  Jos  Habets.  Deze  publiceerde  in  het  vijfde  jaarboek  van  het  Limburgs  Geschied  en  Oudheidkundig  Genootschap  een  artikel  met  de  titel  ‘Middeleeuwsche  klokken  en  klokkenopschriften  in  het  bisdom  Roermond’.14  In  dit  artikel  vinden  we  bij  de  parochie  Buchten,  naast  een  vermelding  van  de  twee  grote  klokken  met  hun  opschriften  en  medaillons,  de  volgende  zin:  “De  kleinste  klok  van  Buchten  is  zonder  inschrift;  zij  heeft  den  vorm  van  eenen  bijenkorf  en  schijnt  zeer  oud  te  wezen.”  Elders  noteert  Habets  nog  dat  de  kerk  van  Melick  in  het  verleden  eveneens  in  het  bezit  van  een  bijenkorfklok  was  geweest.  In  de  in  1875  door  hem  geschreven  ‘Geschiedenis  van  het  bisdom  Roermond’  geeft  de  archivaris  een  periodeaanduiding:  ‘De  oudste  torenklok  van  ons  bisdom  bevindt  zich  in  den  kerktoren  te  Buchten;  zij  is  zonder  inschrift  en  dagteekent  uit  het  romaansch  tijdperk.’15  Het  schijnt  dat  Jos  Habets  de  gegevens  over  de  middeleeuwse  klokken  en  hun  opschriften  had  verkregen  via  een  schrijven  aan  zijn  collega-­‐priesters  in  het  Limburgse  bisdom.  Dat  vormt  dan  ook  een  van  de  reden  voor  het  gegeven  dat  sommige  door  hem  vermelde  klokkenopschriften,  die  vaak  moeilijk  leesbaar  waren,  fouten  bevatten.  We  mogen  er  echter  van  uitgaan  dat  de  informanten  zich  niet  in  de  vorm  van  de  klok  zullen  hebben  vergist!        Makkelijk  zijn  de  gegevens  over  kerkklokken  niet  altijd  te  vinden,  en  zeker  niet  wanneer  ze  op  een  raadselachtige  wijze  uit  een  archief  blijken  te  zijn  verdwenen.  Zo  bevindt  zich  in  het  stadsarchief  van  Roermond  in  de  collectie  Oorlogsdocumentatie  een  inventarisatie  van  de  Limburgse  klokken  die  in  opdracht  van  de  Duitse  bezetter  in  het  begin  van  de  bezetting  werd  opgesteld.16  Via  deze  inventarisatie  werd  vervolgens  nagegaan  welke  klokken  de  status  van  monument  zouden  krijgen;  deze  zouden  door  de  bezetter  vrijgesteld  worden  van  confiscatie.  De  klokken  werden  gemerkt  met  een  M  en  er  werd  een  schriftelijke  verklaring  door  de  onderzoekscommissie  opgesteld.  Alle  drie  de  Buchtense  klokken  hebben  de  M-­‐status  gekregen,  waarvan  zich  een  getuigenis  in  de  vorm  van  een  ingelijste  verklaring  in  de  sacristie  van  de  kerk  bevindt.    Halverwege  1942  was  het  zover;  rijkscommissaris  Seyss-­‐Inqart  verordonneerde  de  inbeslagname  van  allerlei  metalen  voorwerpen,  waaronder  ook  de  kerkklokken,  ten  behoeve  van  de  oorlogsindustrie.  Enkele  maanden  later  zou  P.  Meulenberg,  ook  wel  ‘klokken-­‐Peter’  genoemd,  beginnen  met  de  grote  klokkenroof  van  zo’n  6500  Nederlandse  klokken.  De  monumentale  klokken  met  de  M-­‐status  werden  overigens  zoveel  mogelijk  gespaard.  Dat  gold  ook  voor  de  Buchtense  klokken  die  ongeschonden  de  oorlog  overleefden,  mede  omdat  de  kerktoren  nauwelijks  door  vijandelijk  vuur  werd  beschadigd.  De  Buchtense  klokken  zouden  dus  ook  in  voornoemde  inventaris  moeten  zijn  opgenomen,  maar  de  onderzoeker  die  naar  de  betreffende  gegevens  zoekt,  doet  dat  tevergeefs.  Het  fiche  met  de  Buchtense  informatie  bevindt  zich  niet  in  dit  archief  en  gezien  de  ordening  en  de  volledigheid  van  de  andere  gegevens,  mogen  we  aannemen  dat  het  op  enig  moment  uit  het  archief  is  verwijderd.      Toch  is  men  bij  het  verwijderen  van  de  archiefbronnen  niet  nauwkeurig  te  werk  gegaan.  In  Roermondse  archief  bevindt  zich  namelijk  ook  nog  een  inventarisatie  die  direct  na  de  oorlog  is  gemaakt  en  waarin  de  klokken  worden  vermeld  die  behouden  zijn  gebleven.  En  jawel  hoor,  hierin  bevinden  zich  enkele  summiere  aantekeningen  over  de  Buchtense  klokken.  Hierin  lezen  we  dat  voor  de  R.K.  Kerk  van  Buchten  een  M-­‐klok  in  bijenkorf-­‐vorm  is  behouden.  Ook  lezen  we  daar  dat  de  klok  120  cm  is  en  dat  ze  uit  de  13e  eeuw  

  8  

afkomstig  zou  zijn.  Dat  de  datering  niet  kan  kloppen,  moge  duidelijk  zijn;  vanaf  de  tweede  helft  van  de  12e  eeuw  werden  immers  geen  bijenkorfklokken  meer  vervaardigd.  Waarschijnlijk  heeft  de  notulist  niet  geweten  welke  leeftijd  deze  merkwaardige  en  uitzonderlijke  klok  had  en  heeft  hij  zich  daarbij  laten  leiden  door  de  in  de  ‘Voorlopige  lijst  der  monumenten  in  de  provincie  Limburg’  uit  1926  opgenomen  gegevens.  Daarin  wordt  vermeld  dat  de  Buchtense  kerk  een  ‘zeer  oude,  effen  kleine  klok  bezat’  en  de  auteur  van  deze  lijst  vermeldt  bij  de  datering,  met  vraagteken,  ‘13e  eeuw?’.17        Voor  verder  bewijsmateriaal  maken  we  vervolgens  een  sprong  naar  de  jaren  vijftig  van  de  20e  eeuw.    In  1951  verschijnt  in  het  Limburgs  Dagblad  een  klein  artikel  met  als  titel  ‘Bezit  Buchten  de  oudste  kerkklok  van  Nederland?’.18    De  tekst  van  het  artikel  vermeld  ik  hier  integraal.    

‘Dertig  jaar  geleden,  zo  schrijft  men  ons,  kwam  een  commissie  van  Duitse  geleerden  –  belast  met  het  onderzoeken  van  de  echtheid  van  sommige  relieken  van  de  dom  van  Aken  –  naar  Buchten  om  de  “handtekening”  van  de  beroemde  meester-­‐klokkengieters,  de  gebroeders  van  Trier,  op  de  klokken  van  de  St.  Catharinakerk  aldaar  te  bezichtigen.  De  gebroeders  van  Trier,  eeuwen  geleden  vermaard,  merkten  hun  werken  met  de  “Rok  van  Christus”.  De  klokken  van  de  parochiekerk  van  Buchten,  voorzien  van  het  stempel  van  de  meesters,  bewezen  de  authenticiteit  van  de  relieken  van  Aken,  welke  hetzelfde  merkteken  dragen.    Bij  het  zien  van  de  kleine  klok  in  de  kerktoren,  riep  een  lid  van  de  commissie,  een  bekende  professor,  uit:  ‘So  kenne  ich  nur  eine,  im  Berlin.’    De  professor  vertelde,  dat  deze  kleine  klok  omstreeks  het  jaar  800  moest  zijn  gegoten  en  waarschijnlijk  de  oudste  klok  in  Nederland  en  Duitsland  is.    Nog  elke  morgen  roept  dit  klokje,  dat  in  de  volksmond  de  naam  van  “Schel”    draagt,  met  haar  helder  geluid  de  gelovigen  van  Buchten  naar  de  kerk.  Het  klokje  heeft  niet  het  gewone  model,  maar  gelijkt  op  een  bijenkorf  (Bieëkaar).  In  1940  werden  de  drie  oude  kerkklokken  van  Buchten  onmiddellijk  onder  bescherming  van  Monumentenzorg  geplaatst.  Zo  bleven  ze  voor  wegvoering  en  vernietiging  door  de  Duitsers  gespaard.’  

 Het  verhaal  van  de  Duitse  onderzoekscommissie,  die  dus  in  de  jaren  twintig  van  de  vorige  eeuw  Buchten  heeft  bezocht,  lijkt  weer  gerelateerd  te  zijn  aan  de  volgende  bron,  die  ik  uit  de  mondelinge  overlevering  heb  opgetekend.  Een  autochtone  Buchtenaar  deelde  me  het  volgende  mee:  “In  de  jaren  dertig,  toen  ik  hier  op  de  lagere  school  zat,  vertelde  het  toenmalige  hoofd  van  de  school,  ‘meister’  Peters  ons  altijd  “het  klokje  van  Buchten  behoort,  samen  met  een  klok  in  Italië,  tot  de  alleroudste  klokken  van  Europa.  Het  stamt  uit  de  tijd  van  Karel  de  Grote”.19  De  mededelingen  van  het  schoolhoofd  lijken  de  resultante  te  vormen  van  het  bezoek  van  de  hierboven  genoemde  commissie.  Het  bezoek  van  deze  commissie  moet  toentertijd  veel  indruk  hebben  gemaakt  op  de  Buchtenaren  die  zich  mogelijk  hierdoor  pas  gingen  realiseren  hoe  bijzonder  hun  kerkklokken  waren.  Toen  bovendien  de  hoogleraar  hun  erop  wees  dat  de  gemeenschap  met  de  onooglijke  kleine  bijenkorfklok  iets  unieks  bezat,  kan  het  niet  anders  dan  dat  het  dorpschauvinisme  daardoor  sterk  werd  geactiveerd.    Dat  vertaalde  zich  in  de  verhalen  van  ‘meister’  Peters,  een  zoals  veel  onderwijzers  in  die  tijd  in  de  eigen  dorps-­‐,  streek-­‐  en  Limburgse  geschiedenis  geïnteresseerde  verteller,  die  zijn  leerlingen  steeds  weer  opnieuw  vol  trots  het  verhaal  zal  hebben  verteld.20  Overigens  moeten  we  daarbij  ook  in  ogenschouw  nemen,  dat  kerkklokken  in  het  

  9  

verleden,  ook  al  hadden  ze  geen  bijzondere  historische  waarde,  belangrijke  identificatie-­‐objecten  voor  de  plaatselijke  gemeenschap  vormden.  Dat  de  parochianen  vaak  een  speciale  betekenis  aan  hun  klokken  toekenden,  kunnen  we  onder  meer  afleiden  uit  de  overgeleverde  volksverhalen  en  de  vele  reddings-­‐verhalen  over  klokken  die  door  een  bezetter  weggevoerd  dreigden  te  worden.  Interessant  voor  ons  onderzoek  is  de  verwijzing  van  de  onderwijzer  naar  een  Italiaanse  klok  die  dezelfde  ouderdom  zou  hebben  als  de  Buchtense  klok.  Het  betreft  hier  met  grote  waarschijnlijkheid  de  klok  die  in  de  Italiaanse  plaats  Canino  in  de  19e  eeuw  werd  opgegraven.  Deze  zogenaamde  Canino-­‐klok,  met  een  doorsnede  van  35  centimeter,  is  een  duidelijk,  en  ook  het  enige,  voorbeeld  van  een  bijenkorfklok  zoals  die  werd  gegoten  in  de  achtste  of  negende  eeuw.        

 Afbeelding  4  Replica  van  de  originele  klok  uit  Canino

   Een  exacte  datering  is  voor  klokken  zonder  inscriptie  niet  te  geven  maar  de  globale  verwijzing  naar  de  Karolingische  periode  moge  we  in  dit  geval  wel  als  correct  beschouwen.  De  12  eeuwen  oude  Caninoklok,  die  in  het  museum  van  het  Vaticaan  wordt  tentoongesteld,  wordt  dan  ook  aangemerkt  als  de  oudste  bronzen  christelijke  luidklok.  De  afbeelding  van  deze  klok  toont  de  bijenkorfvorm  die  de  Buchtense  klok  ook  kan  hebben  gehad.  Desgevraagd  vertelden  mij  ooggetuigen  dat  de  Buchtense  klok  echter  in  afwerking  zou  afwijken  van  de  Canino-­‐klok.  De  Buchtense  klok  bezat  niet  de  gladde  buitenkant  van  de  Canino-­‐klok;  die  zou  erg  ruw  zijn  geweest,  waardoor  de  klok,  aldus  de  getuigen,  nog  meer  overeenkomsten  met  een  ‘echte’  bijenkorf  vertoonde.  Een  ander  voorbeeld  van  een  vroegmiddeleeuwse  bijenkorfklok  ,  vermoedelijk  gegoten  in  de  10e  eeuw,  vinden  we  in  het  museum  van  Esztergom  (Hongarije).  Deze  klok  werd  in  1966  door  een  boer  tijdens  het  ploegen  van  een  akker  in  het  dorpje  Csolok  gevonden.  Deze  bijenkorfklok  heeft  een  diameter  van  36  centimeter  en  weegt  16  kilo.  (afbeelding)    

  10  

 Afbeelding  5  Hongaarse  bijenkorfklok  Esztergom  

 Een  verder  bewijs  uit  de  jaren  vijftig  voor  de  aanwezigheid  van  een  bijenkorfklok  in  de  Buchtense  kerk  werd  mij  aangeleverd  door  de  gedreven  Limbrichtse  amateurhistoricus  Frans  Smeets.  Deze  productieve  historicus  was  in  de  jaren  zeventig  auteur  van  diverse  dorps-­‐monografieën,  waaronder  het  in  1978  verschenen  boek  ‘Born,  een  koninklijk  domein  met  een  boeiend  verleden’.21  In  dit  boek  is  ook  een  foto  opgenomen  van  de  huidige  elevatieklok  met  de  vermelding  dat  het,  waarschijnlijk,  de  oudste  klok  van  Nederland  betreft.22  In  een  gesprek  met  de  heer  Smeets  over  mijn  veronderstellingen  en  bevindingen,  merkte  hij  het  volgende  op.  “Je  hebt  volkomen  gelijk.  In  de  jaren  vijftig  was  ik  naar  Maasbracht  gegaan,  waar  een  lezing  werd  gehouden  over  allerlei  aspecten  van  de  Limburgse  geschiedenis.  Nu  vermeldde  de  spreker  tot  mijn  verbazing  dat  de  Buchtense  kerk  in  het  bezit  zou  zijn  van  een  bijzondere  klok,  waarvan  ik  tot  op  dat  moment  niets  had  vernomen  of  gelezen.  Na  afloop  van  die  lezing,  die  op  zondagmiddag  was,  ben  ik  op  de  terugweg  meteen  met  mijn  bromfiets  naar  Buchten  gereden  om  deze  speciale  klok  met  mijn  eigen  ogen  te  kunnen  bekijken.  En  ik  kan  je  wel  vertellen  dat  de  klok  zuiver  de  vorm  had  van  een  bijenkorf,  en  dat  kunnen  we  van  de  klok  die  er  nu  hangt,  bepaald  niet  zeggen.”    Ik  wil  mijn  bewijzeninventarisatie  afsluiten  met  een  klank-­‐technisch  argument  uit  de  oral  history.  Het  ligt  voor  de  hand  dat  de  onderzoeker  eveneens  een  van  de  direct  betrokkenen  benadert  voor  het  verkrijgen  van  relevante  informatie.  Degene  die  dagelijks  met  de  klokken  te  maken  kreeg  en  voor  het  onderhoud  ervan  verantwoordelijk  was,  was  de  toenmalige  Buchtense  koster-­‐organist  Herman  Gijsen.  Op  een  zondagmorgen  in  1982  vroeg  ik  hem  na  de  hoogmis  naar  zijn  mening  over  de  verhalen  waarin  de  verdwijning  van  de  oude  ‘sjel’  werd  gememoreerd.  Aanvankelijk  keek  hij  mij  een  tijdje  zwijgend  en  peinzend  aan  en  het  was  voor  mij  duidelijk  dat  hij  zijn  woorden  zorgvuldig  aan  het  afwegen  was.  De  reden  daarvoor  lag  opgesloten  in  zijn  opmerking:  ‘Er  is  wel  meer  gebeurd,  Jos,  maar  ik  kan  daar  niet  over  praten’.  Vervolgens  zei  hij:  ‘Loop  eens  naar  de  elevatieklok  en  luid  die  klok  eens’.  Nadat  ik  dat  had  gedaan,  zei  hij:  ‘Bij  deze  klok  kun  je  duidelijk  een  B  als  grondtoon  horen  en  dat  is  toch  vreemd,  want  toen  de  klok  nog  in  de  toren  hing,  lukte  het  mij  niet  een  duidelijke  grondtoon  te  onderscheiden.  Soms  kon  ik,  maar  slechts  met  moeite,  een  As  onderscheiden.  Maar  ach,  het  zal  wel  de  veranderde  akoestiek  van  het  kerkschip  zijn,  waardoor  dat  nu  beter  lukt.’  Daarmee  verschafte  de  koster,  zonder  direct  antwoord  op  mijn  vragen  te  geven,  mij  belangrijk  bewijsmateriaal  voor  mijn  speurtocht.  Ten  eerste  is  het  onmogelijk  dat  de  

  11  

verplaatsing  van  een  kerkklok  naar  een  andere  ruimte,  zou  leiden  tot  een  verandering  in  waarneming  van  de  grondtoon  met,  in  dit  geval  zelfs  anderhalve  toonafstand.  De  constatering  van  de  koster  betekent  dat  we  te  maken  hebben  met  twee  verschillende  klokken,  die  ieder  hun  eigen  grondtoon  hadden.  Het  tweede  argument  dat  hij  mij  verschafte  was  echter  nog  belangrijker;  namelijk  de  constatering  dat  de  ‘torenklok’  geen  duidelijke  grondtoon  had.  We  hebben  hiervoor  al  geconstateerd  dat  de  bijenkorfklokken  zich  van  de  latere  klokken  onderscheidden  door  enerzijds  een  schel  blikkerig  geluid,  en  anderzijds  doordat  ze  geen  duidelijke  grondtoon  hadden.  De  klokkengieters  slaagden  er  toentertijd  nog  niet  in  hun  klokken  een  duidelijke  grondtoon  te  laten  produceren.  Daarmee  is  tenslotte  weer  een  bewijs  geleverd,  en  in  dit  geval  een  klank-­‐technisch  bewijs,  voor  de  aanwezigheid  van  een  bijenkorfklok  in  de  Buchtense  kerktoren.        Resume    In  het  hetzelfde  jaar  dat  de  Buchtense  kerk  werd  ingewijd,  verscheen  in  het  Limburgs  Dagblad  een  artikel  met  de  veelzeggende  kop  ‘Hoe  waardevolle  kerkschatten  spoorloos  verdwenen’.      

 Afbeelding  6  Limburgsch  Dagblad  3  mei  1963  

 De  schrijver  van  het  artikel  verhaalt  hoe  verschillende  kostbare  voorwerpen  verdwenen  uit  de  oude  kerk  van  Oirsbeek,  die  in  1953  werd  afgebroken.    ‘Het grootste verlies was de verdwijning van een prachtige geëmailleerde pyxis (het doosje, waarin de Heilige Hostie naar de zieken wordt gebracht) uit de dertiende eeuw; een juweel van kerkelijke kunst, dat sedert onheuglijke tijden in het bezit van de parochie Oirsbeek was geweest. Het was rond van vorm en van boven afgesloten met een conisch deksel. Het werd in 1880 aan een antiquair uit Den Haag voor 24 gulden en 30 cent verkocht. In werkelijkheid schijnt het zoveel waard te zijn geweest, dat men er destijds een splinternieuwe kerk voor kon bouwen. De pyxis is later te Brussel geveild. Daar stond hij geprijsd voor het kapitale bedrag van 50.000 goede vooroorlogse Belgische francs!’.  

  12  

Helaas was de kostbare pyxis niet het enige voorwerp dat uit de Oirsbeekse kerk verdween.

‘De kerk bezat een houten beeld van Sint Gerlachus of Sint Geerling, zoals deze heilige in de volksmond wordt genoemd. Het beeld was 1,5 meter hoog. Het stelde de heilige in het witte gewaad van een tertiaris voor, waarover hij een grijze mantel en kaproen droeg. Het beeld is verdwenen, evenals een uit 1736 daterend beeld van Sinte Lucia, dat zeer mooi was. Nog ernstiger was het verlies van het oude doopvont, dat 90 centimeter hoog was en op de grootste breedte een omtrek had van 2,64 meter. De bovenrand werd versierd met vier beelden van mensen, die ruw in de steen waren uitgehouwen. Sommige deskundigen waren van oordeel, dat het doopvont uit de achtste eeuw na Christus afkomstig was. In elk geval was het zeer oud. Vorm, steensoort en bewerking bevestigden dit. Een dergelijk doopvont vindt men alleen nog in de kerken te Schinnen en Voerendaal. Het massieve bekken herinnerde aan die oude Frankische vazen, die herhaaldelijk in graven uit de tijd der Merovingers zijn aangetroffen. Zij hadden dezelfde vorm en kleur. De historische en culturele waarde van dit doopvont was niet te bepalen. Het is verdwenen en niemand weet waarheen.’

De  auteur  begint  het  artikel  echter  met  de  constatering  dat  het  tegenwoordig  nog  zelden  voorkomt  ‘dat  kostbare  en  zeldzame  voorwerpen  die  in  het  bezit  zijn  van  een  kerkelijke  instelling  domweg  en  voor  een  prikje  van  de  hand  worden  gedaan.  Men  kent  nu  vrijwel  algemeen  hun  waarde  en  bovendien  wordt  er  van  bovenaf  een  doeltreffend  toezicht  uitgeoefend’.    Toch  verdwenen  er  ook  in  de  naoorlogse  periode  nog  voorwerpen  uit  kerken.  Ook  uit  de  afgebroken  oude  Buchtense  kerk  was  dat  het  geval.  De  bovenstaande  bronnen  vormen  voor  mij  voldoende  bewijs  om,  wat  aanvankelijk  een  dorpsgerucht  was,  te  transformeren  naar  een  historisch  feit.  Op  grond  van  het  bovenstaande  bewijsmateriaal  kom  ik  tot  de  conclusie  dat  de  Buchtense  parochiekerk  tot  de  jaren  zestig  van  de  20e  eeuw  in  het  bezit  was  van  een  (vroeg)middeleeuwse  kerkklok  in  de  vorm  van  een  bijenkorf.  Zoals  vermeld  was  de  klankkwaliteit  van  deze  klokken  vaak  zo  erbarmelijk  dat  in  de  loop  van  de  afgelopen  1000  jaar  de  ene  na  de  andere  bijenkorfklok  werd  omgesmolten  tot  een  nieuwe  klok.  Blijkbaar  onderscheidde  de  Buchtense  klok  zich  van  zijn  oude  soortgenoten  door  een  betere  klankkwaliteit;  daardoor  ‘overleefde’  ze  een  millennium  lang  alle  stormen  en  werd  ze  dan  ook  niet  500  jaar  geleden,  toen  twee  grote  nieuwe  klokken  werden  gegoten,  opgeofferd  voor  het  benodigde  klokkenbrons.  Dat  feit,  samen  met  het  gegeven  dat  vijandelijke  legers  in  het  verleden  de  Buchtense  kerkklokken  niet  confisqueerden,  leidde  ertoe  dat  een  middeleeuwse  luidklok  tot  1960  bewaard  is  gebleven.  Ze  vormde  voor  onze  voorouders  een  belangrijk  element  van  het  vertrouwde  lokale  klankspectrum,  dat  via  de  bronzen  werktuigen  tot  in  de  moderne  tijd  deels  nog  een  middeleeuwse  invulling  zou  behouden.    Hoe  oud  de  Buchtense  bijenkorfklok  was,  is  op  basis  van  de  bovenstaande  gegevens  niet  te  achterhalen.  Zoals  reeds  vermeld,  werden  vanaf  de  tweede  helft  van  de  12e  eeuw  geen  bijenkorfklokken  meer  gegoten.  Dat  betekent  dat  de  klok  vóór  1150  werd  gegoten  en  op  zijn  vroegst  in  de  achtste  eeuw.  Wanneer  de  Buchtense  klok  uit  de  achtste  of  negende  eeuw  afkomstig  is,  maakt  ze  er  aanspraak  op  de  oudste  christelijke  kerkklok  van  de  wereld  te  zijn.  Zekerheid  daarover  kunnen  we  alleen  maar  krijgen,  wanneer  de  bijenkorfklok  in  de  toekomst  weer  ‘boven  water’  komt.  Wie  weet  niet  alleen  de  klepel,  maar  ook  de  klok  te  hangen?              

  13  

                                                                                                                 1  Het  onderzoek  en  de  verzameling  van  bronnenmateriaal  voor  dit  artikel  werden  door  mij  25  jaar  geleden  al  verricht;  een  belofte  aan  een  getuige  vormt  de  reden  waarom  ik  met  de  publicatie  hiervan  heb  gewacht.  2  Bijvoorbeeld  in  het  standaardwerk    ‘Van  paardebel  tot  speelklok’,  geschreven  door  Andre  Lehr  (Asten1967),  85  3  De  bouw  van  de  kerk  werd  uitvoerig  gedocumenteerd  door  auteur  Louis  Houben  in  het  boek  ‘Buchten  van  Toen  tot  Nu’,  Buchten  1978  4  Overigens  zou  de  kerktoren  grotendeels,  als  enige  onderdeel  van  de  oude  kerk  vanwege  de  monumentale  status  in  de  oude  staat  bewaard  blijven.    5  Bijvoorbeeld  de  studie  van  Aleida  Assmann,  Der  lange  Schatten  der  Vergangenheit.  Erinnerungskultur  und  Geschichtspolitik.  München  2006.  Douwe  Draaisma,  waarom  het  leven  sneller  gaat  als  je  ouder  wordt.  De  geheimen  van  het  geheugen.  Groningen  2001,  en  van  dezelfde  auteur,  Vergeetboek,  Historische  Uitgeverij  2010.  6  Navraag  auteur  bij  het  bisdom  Roermond.  7  Er  zijn  verschillende  publicaties  waarin  de  geschiedenis  van  de  kerkklokken  wordt  beschreven.  Een  beknopt  maar  goed  overzicht  wordt  gegeven  door  Kurt  Kramer,  Die  Glocke.  Eine    Kulturgeschichte,    Topos  2007.  8  Kurt  Kramer,  Die  Glocke.  Eine  Kulturgeschichte,  28  -­‐  38      9  Kurt  Kramer,  Die  Glocke.  Eine  Kulturgeschichte,  63.  Forkernus  wordt  door  de  klokkengieters  als  patroon  vereerd.  10  Andre  Lehr,  Vroeg-­‐christelijke  signaalinstrumenten,  p.  7  (http://www.andrelehr.nl/2012/Vroeg-­‐Christelijke-­‐signaalinstrumenten.)  11  De  klok  heeft  een  eigen  vermelding  in  Wikipedia:  http://de.wikipedia.org/wiki/Lullusglocke  .  De  klok  is  te  beluisteren  via  You  Tube.  http://youtu.be/EHx-­‐lPLTq40.  Overigens  wordt  ook  wel  de  Walbecker  Glocke  als  de  oudste  klok  van  Duitsland  genoemd.      12  Andre  Lehr,  Van  paardebel  tot  speelklok,  Asten  1967,  85  13  Kurt  Kramer,  Die  Glocke,  68  14  Jos  Habets,  Middeleeuwsche  klokken  en  Klokkeopschriften,  in:    Publications  de  la  Société  Historiques  et  Archéoloqique  dans  le  Limbourg  5  (1868),  313-­‐346  15  Jos  Habets,  Geschiedenis  van  het  bisdom  Roermond,  Roermond  1875,  320  16  Collectie  Oorlogsdocumentatie  1940  –  1945,  afd.  VII,  nr  5,  invoernummer  177  17  Voorlopige  Lijst  der  monumenten  in  de  provincie  Limburg.  Deel  8  (1926).  Op  bladzijde  41  vinden  we  de  vermelding.  18  Limburgs  Dagblad  28-­‐03-­‐1951.  19  Meister  Peters  is  Johannus  Herman  Hubertus  Peters  (1879  –  1957)  die  in  de  periode  1911  –  1945  als  onderwijzer  en  hoofd  was  verbonden  aan  de  basisschool  van  Buchten.  Mijn  informant  was  zijn  zoon  Paul  Peters.  (geboren  1928).  Ook  Harie  Beaumont  (1915  –  1989)  vertelde  dat  hij  als  klein  kind  al  op  de  hoogte  werd  gebracht  van  de  bijenkorfklok.  20  Een  getuigenis  van  de  historische  interesse  van  deze  onderwijzer  vormt  het  schrift  met  historische  aantekeningen  van  zijn  hand  dat  zich  in  het  Buchtense  kerkarchief  bevindt.  21  Frans  Smeets,  Born,  Een  koninklijk  domein  met  een  boeiend  verleden,  Born  1978.  Smeets  schreef  daarnaast  ook  onder  meer  dorpsmonografieën  over  Urmond,  Roosteren  en  Limbricht.  Frans  Smeets  leefde  van  1911  tot  1988.    

  14  

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         22  Bovendien  wordt  in  dit  het  boek  van  Born  vermeld  dat  de  abdij  van  Luik  in  de  11e    eeuw  het  punthoedklokje  aan  de  Buchtense  kerk  schonk.  Zoals  al  aangegeven  worden  de  punthoed-­‐klokken  echter  pas  vanaf  de  12e  eeuw  geproduceerd.