Hoe kwam een middeleeuws boek tot stand?

of

Van boekrol tot codex

De Grieken en Romeinen schreven op papyrus en wastafeltjes. Van papyrus werden (boek)rollen gemaakt (volumen)

In de middeleeuwen ging men op perkament schrijven. Voor een kopiist met zijn schrijfwerk kon beginnen, was er al heel wat werk gebeurd.

De perkamentmaker had gladde en blanke vellen perkament gemaakt van dierenhuiden. Schapen waren favoriet. Ongeboren lammetjes leverden de fijnste kwaliteit (abortief). Kalfsperkament werd vellum genoemd.

Neem geitenvellen en laat ze een dag en een nacht weken in water. Haal ze er dan uit en spoel ze tot het water helder blijft.

Maak een heel nieuw bad van niet al te verse kalk en water en meng dit heel goed door elkaar zodat het een dikke vloeistof wordt. Doe de huiden erin, aan de vleeszijde samengevouwen. Roer twee of driemaal per dag met een stok, gedurende acht dagen en 's winters tweemaal zo lang.

Dan moet je de huiden eruit halen en ontharen. Gooi de inhoud van het bad weg en herhaal het proces met dezelfde hoeveelheden water en kalk. Leg de huiden in het kalkwater en roer eenmaal per dag gedurende acht dagen zoals eerst.

Haal ze er dan uit en spoel tot het water tamelijk schoon blijft. Leg de huiden dan in een ander bad met schoon water en laat ze twee dagen staan.

Haal ze er dan uit, maak de touwen vast en span ze op een raam.

Droog ze, schraap ze dan af met een scherp mes, waarna ze twee dagen in de schaduw moeten staan.

Bevochtig ze met water en schuur de vleeskant met puimsteenpoeder. Besprenkel ze na twee dagen weer met water en maak de vleeskant helemaal schoon met puimsteen, zodat het weer tamelijk nat wordt. Trek dan de touwen strak en verdeel de spanning. En zo moet het perkament blijven. En dan, tot ze droog zijn hoeft er niets meer gedaan te worden.'

Schedula diversarium artium.

Theophilus Presbyter. Vroeg XII eeuw.

Latijnse tekst in Duitsland opgetekend.

British Museum

Voor een dik boek werd een kudde van 150 schapen geslacht

Daaruit werden schrijfvellen gesneden, waarop een bladspiegel en een belijning waren aangebracht. Dan pas kwam de kopiist aan bod.

De kopiist schreef met ganzenveer (penna) of rietpen die hij zelf sneed

Die ‘nieuwe’ pen moest natuurlijk geprobeerd worden (probatio pennae)

Middelnederlandse teksten zijn doorgaans geschreven in een van de volgende lettertypen:

Een mooi voorbeeld van de littera textualis formata treffen we aan in het Beatrijshandschrift.

Hieronder een fragment uit de Esopet (textualis)

Dit fragment is nog moeilijker te

ontcijferen(cursiva)

Heel vaak werden handschriften verlucht (versierd) door een illuminator.

...zoals dit Utrechts getijdenboek

Verluchters brachten filigraanwerk, initialen en miniaturen aan

Het vervaardigen van een initiaal

De ene initiaal is de andere niet

Illustraties werden oorspronkelijk geschilderd met rode verf (minia), vandaar dat ze miniatuur werden genoemd

Vaak werd door de verluchters gebruik gemaakt van bladgoud.

Vooral zogenaamde getijdenboeken waren prachtig versierd, zoals Les tres riches heures du Duc de Berry

Ook in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag worden enkele schitterende getijdenboeken bewaard.