HET KONINKRIJK IN DE TWEEDE

DER NEDERLANDEN WERELDOORLOG

1939-1945DEEL

rr b

eerste helfi

RIJKSINSTITUUT

VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE

DR. L. DE JONG

HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN IN DE TWEEDE WERELDOORLOGDEELII

b

NEDERLANDS-INDIeerste helft

II

LEIDEN

/MARTINUS

NIJHOFF/

1985

COPYRIGHT RIJKSINSTITUUT VOOR

1985

OORLOGSDOCUMENTATIE

AMSTERDAM

DRUK:

STAATSDRUKKERIJ PRINTED

-

'S-GRAVENHAGE

IN THE NETHERLANDS

InhoudEerste helft

Hoofdstuk

I -

Hoe Japan de oorlog verloor10

Naar het keerpunt Oorzaken van Japans nederlaag De Geallieerde offensieven De oorlog in het perspectief van Japan Capitulatie

24 50102

lI8141 148

Hoofdstuk

2 -

Japan en Azi

N ederlands- Indi Brits-Indi Birma Thailand Malakka Philippijnen Oceani Frans-Indo-China Bezet China Terugblik

155

161 167 168172 176

177179

181 186190203 209 230 239

Hoofdstuk

3 - Bezet Indi, eerste jaar

Imamoera's komst Buitengewesten De Japanse militaire besturen Japanisering Propaganda Imamoera verdwijnt

248 254

Hoofdstuk

4 - Soekarno komt naar voren

Soekarno in Batavia Soekarno's eerste resultaten

268 276

v

INHOUD

Hoofdstuk 5 - 'Nederland' wordt uitgeschakeldEerste reacties Het Nederlandse bestuur terzijde geschoven Anti-Nederlandse acties Druk op de Nederlandse samenleving Registratie Razzia's Stemming Internering Hulpverlening Isolement

Hoofdstuk 6 - Verzet en illegaal werkJava Sumatra Borneo Grote Oost 'Kenpeitai' Processen / Gevangenissen Slot

47 414 462 47 474 476 490 499

Tweede helft

Hoofdstuk 7 - Uitgemergeld IndiBorneo en de Grote Oost Sumatra De romoesja's Java's mislukte oorlogseconomie Verarming en hongersnood op Java

59

522524 528 538 550 575 580

Hoofdstuk 8 - KrijgsgevangenenJapan en zijn krijgsgevangenen De inheemse Knil-militairen Krijgsgevangenenkampen - algemeen Buitengewesten Java, eerste periode Special Party .

604 608626 637

665

VI

INHOUD

Scheepstransporten Birma-spoorweg Pakanbaroe-spoorweg/Palembang Ploresj Molukken Java, tweede periode Japan Slot

673 682 709714

735742 749

Hoofdstuk 9 - GenterneerdenBuiten Indi Twee fasen Algemene aspecten Isolement Enkele bijzonderheden - Buitengewesten Enkele bijzonderheden - Java

753759

762 769 8I I 836842

Hoofdstuk

10 -

Indische Nederlanders onder druk

867 869 886 899 910918

Java - de gelijkschakeling afgewezen Java - worsteling tegen de ondergang Stemming

Hoofdstuk

II -

De aanloop tot de Republiek

Geen 'onafhankelijkheid' 'Deelneming aan het bestuur' De teugels aangetrokken Militarisering Koiso's toezegging Anti-Japanse stemming De nationalistische leiders raken gesoleerd Onderzoek van de 'Onafhankelijkheid' Voorbereiding van de 'Onafhankelijkheid' Uitroeping van de Republiek Slot

927 936 952 979 995 999IOIl

1025!O]2

1046

VII

INHOUD

Bijlage

I -

Datumlijst maart 1942-augustus

1945

Ios8

Bijlage 2 - Afkortingen en instellingen Lijst van illustraties Lijst van kaarten Lijst van afkortingen, Register

van de namen van organisaties1064 1066 1070

gebruikt in de voetnoten

171 1074

VIII

ISBN

9068900374

HOOFDSTUK

I

Hoe Japan de oorlog verloorToen Japan op 8 december 1941 de slagschepen van de Amerikaanse Pacific-vloot in Pearl Harbor uitschakelde en ter verovering van de Britse basis Singapore een troepenmacht ontscheepte in het zuiden van Thailand en het noorden van Brits-Malakka, was het niet zijn bedoeling om de twee grote mogendheden waaraan het de oorlog verklaarde: de Verenigde Staten en Groot-Brittanni, volledig te verslaan. De Japanse leiders die het besluit hadden genomen om aan de Tweede Wereldoorlog te gaan deelnemen, beseften dat zij dr de krachten niet voor hadden. Hun was het er om te doen, het gehele gebied van wat in Japan 'de Zuidelijke Oceaan', de Nanjo, heette, in te voegen in het Japanse keizerrijk opdat het een groot deel zou leveren van de grondstoffen, in de eerste plaats aardolie uit Nederlands-Indi, welke de 'Groot-Oost-Aziatische Welvaartssfeer' tot een gebied zouden maken dat in zijn eigen economische behoeften zou kunnen voorzien. Japan was dus uit op een compromisvrede; had het de Verenigde Staten en Groot-Brittanni er eenmaal toe gebracht zich bij zijn veroveringen neer te leggen, dan zou, zo werd vertrouwd, ook de mogelijkheid geschapen zijn, het Chinees-Nationalistisch bewind van generaal Tsjiang Kai-sjek uit te schakelen. Niet dat die compromisvrede met de Verenigde Staten en GrootBrittanni als permanent gedacht werd! In de laatste maanden van '40 en in '41 waren door de research-afdeling van het Japanse departement van oorlog, in samenwerking met de hoofdkwartieren van leger en vloot en met het departement van overzeese gebiedsdelen, nog veel ambitieuzer plannen opgesteld waarin er van was uitgegaan dat Japan, nadat het van de oorlog in Europa had geprofiteerd door niet alleen de Nanjo maar ook de Britse Dominions Australi en Nieuw-Zeeland in de wacht te slepen, omstreeks 1960 een beslissende oorlog met de Verenigde Staten zou aangaan die het tot de sterkste mogendheid moest maken in het gehele gebied van de Pacific. Dat voorts, zodra mogelijk, de macht van de Sowjet-Unie in Oost-Azi moest worden gebroken, was een doelstelling die de Japanse heersers al van de Russische Revolutie (1917) af in het oog hadden gehouden. Zo was dus de greep naar de Nanjo gezien als onderdeel van de aan

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

het eind van de negentiende eeuw begonnen machtsuitbreiding van het Japanse keizerrijk welke Japan uiteindelijk tot de sterkste mogendheid op aarde moest maken, sterker ook dan bondgenoot Duitsland, welks overwinningen in Europa in '40 en '41 door Japans heersers gadegeslagen waren met een mengsel van bewondering, jaloezie en bezorgdheid.

*Dit eerste hoofdstuk van deel I I b beoogt een beknopt beeld te geven van het algemeen verloop van de Tweede Wereldoorlog voorzover deze tegen Japan is gevoerd. Ook in de delen van ons werk waarin wij bezet Nederland en de activiteiten van de Nederlandse regering in ballingschap beschreven, hebben wij steeds aandacht besteed aan het algemene oorlogsverloop en dan niet zozeer aan de veldslagen en overige gevechten maar vooral aan de strategie van de oorlogvoerende partijen en aan de factoren waardoor deze werd bepaald. Zo ook nu. Het gaat ons er om, de lezer een duidelijk beeld te geven van de brede ontwikkelingen die er toe hebben geleid dat Japan ruim drie jaar nadat het een reeks van op het oog schitterende overwinningen had geboekt, volledig verslagen was en zich moest overgeven. De relatie tussen dat algemene beeld en datgene wat wij in dit en het volgende deel meer in bijzonderheden zullen weergeven, is evident: het brede verloop van de oorlog vormt de achtergrond zowel van het Japanse beleid en van het daaruit voortvloeiende gebeuren in Nederlands-Indi (de inhoud van deel I I b) als van de bemoeienissen met dat gebeuren van de kant van de Nederlandse en Nederlands-Indische autoriteiten in Australi, op Ceylon, in de Verenigde Staten, in Engeland en tenslotte ook in bevrijd Nederland (de inhoud van deel IIC). Wij gaan bij dat alles niet veel verder dan Japans capitulatie, 15 augustus 1945, en de uitroeping van de Republiek Indonesi, twee dagen later. Aan de op die uitroeping volgende politieke en militaire worsteling tussen Nederland en de Republiek, die er toe heeft geleid dat Nederland op 27 december 1949 de soevereiniteit over de Indische archipel, Nieuw-Guinea uitgezonderd, overgedragen heeft aan Indonesi, zullen wij aandacht besteden in deel 12 van ons werk, Epiloog. Terug naar 1941.

*2

JAPANS

OORLOGSPLAN

Het oorlogsplan voor de Nanjo hield in dat Japan zich, na de onverhoedse uitschakeling van de Amerikaanse Pacific-vloot, in een reeks zorgvuldig op elkaar afgestemde gecombineerde operaties meester zou maken (zie kaart I op de pag.'s 4-5) van het Britse Hongkong, van de Amerikaanse bases Wake en Goeam, van de Philippijnen die nog onder Amerikaans oppergezag stonden, van de Britse Gilbert-eilanden, van de Australische Bismarck-archipel, van Nederlands-Indi, van Brits-Borneo, het schiereiland Malakka en Singapore, van de Andamanen en de Nicobaren in de Golf van Bengalen en tenslotte van Brits-Birma dat veroverd moest worden van Thailand uit - Thailand dat formeelonafhankelijk zou blijven, zou daartoe een Japanse troepenmacht moeten toelaten. Dit ambitieuze, hoogst gecompliceerde veroveringsprogram was goeddeels verwezenlijkt op de dag, 8 maart 1942, waarop in Kalidjati op Java de algemene capitulatie van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger, het Knil, tot stand kwam. Mgezien van het verzet, hier en daar, van kleine guerrilla-eenheden, moest Japan toen binnen het te veroveren gebied nog slechts de weerstand breken van de Amerikaanse en Philippijnse troepen die zich op Luzon, het hoofdeiland van de Philippijnen, teruggetrokken hadden op het schiereiland Bataan en die het in de Baai van Manila gelegen fort Corregidor nog in handen hadden (de verdedigers van Bataan zouden begin april, die van Corregidor begin mei capituleren), voorts moest het nog Midden-Celebes en Midden- en Noord-Sumatra veroveren (de laatste eenheden van het Knil zouden zich eind maart overgeven) en tenslotte diende het dieper door te dringen in Birma en bezettingsdetachementen te sturen naar de Andamanen en de Nicobaren. Het offensief ter verovering van Birma was toevertrouwd aan het Japanse Vijftiende Leger - een van de vier legers die tot de door generaal graaf Hisatsji Teraoetsji gecommandeerde Nanjo-Iegergroep behoorden. De voorhoede van dat Vijftiende Leger was op 8 december' 41 ontscheept in Thailands hoofdstad Bangkok waar de Thaise regering haar niet veel meer dan symbolisch verzet na enkele uren had opgegeven - daarmee was Thailand in de 'Groot-Oost-Aziatische Welvaartssfeer' opgenomen. Het Japanse Vijftiende Leger telde aanvankelijk slechts twee van de over zijn vier legers verdeelde tien infanterie-divisies die Teraoetsji kon inzetten, maar daaraan werden na de val van Singapore, 15 februari '42, nog twee infanterie-divisies toegevoegd. Bovendien bevond zich bij de eerste twee een uit Birmaanse nationalisten bestaande kleine formatie: het Birmaans Onafhankelijkheidsleger, dat er op rekenen mocht, in Birma steun te ontvangen van een deel van de inheemse bevolking. In de loop

3

HOE JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

INDISCHE OCEAAN

:700I

Oester Lengte

I. Het japanse aanvalsplan De rode pijlen geven de landingen aan die in eerste instantie moesten worden uitgevoerd

4

JAPANS

OORLOGSPLAN

~

KOERILEN

lJAPAN 'okio

, ........ T............ ..... , , ..ATTOEOo o 0 K1SKA 0000

00

ALEOETEN

,~

Aanvalsroute naar R ear]

1:.

"'60("

~

',

:IWO-]IMA

, , , , , ,,

.. ..

.... ..

STILLE OCEAAN-,

MID~,'~

e.

wXKE ,OGOEAM 'I.ROLlNEN0,",

,, Grens van het , door Japan te ,beheersen gebied,,

..6)0

,,0'

"

HAWAll0 ()

Pearl Harbor

o (lrJ,.c:1: fa

" , : tb

MARSHALL-EILANDEN C>

o~o0 D

)OQ

o o

~

,GILBERT"" EILANDENIl 0

,__

, -." fEUWUINEA

BISMARCKo~ARCHIPEL Rab~'\) __Q

__ -

;'JIl

c.:c:..

_

()

."r;:v 'OD SALOMONSEILANDENC> .,

oII

c SAMOADOD

KORAALZEE

QD

o

C?

FlD]I-EILANDEN

5

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

van de jaren '30 was zich namelijk onder de ontwikkelde Birmanen een vrij sterke oppositie gaan aftekenen tegen het Britse koloniale gezag. Aan Birma, aanvankelijk deel van Brits-Indi, was in '23 een zekere mate van zelfbestuur toegekend, het was in '37 van Brits-Indi losgemaakt en had toen een geheel uit verkiezingen resulterend Huis van Afgevaardigden gekregen; de Britse Governor had toen slechts ten aanzien van de verdediging en van de binnenlandse veiligheid bepaalde rechten behouden - het land werd voor het overige bestuurd door een uit Birmanen bestaand kabinet met een Birmaanse premier, aanvankelijk Ba Maw, in '40 U Saw, aan het hoofd. U Saw knoopte in '41 geheime contacten met de Japanners aan - zij bleven de Britten niet onbekend; toen hij begin december '41 op terugreis was van Londen, waar hij vergeefs op het verlenen van onafhankelijkheid had aangedrongen, werd hij van de boot gehaald die hem naar Rangoon terug zou brengen, en genterneerd op de Seychellen-eilanden, die in de Indische Oceaan liggen, niet ver van de kust van Afrika. Naast de beweging van Ba Maw en U Saw had zich evenwel aan het einde van de jaren '30 in Birma een revolutionairnationalistische groepering gevormd, de Z.g. Thakin ('Meester')-partij, waarvan een oud-student van de Universiteit van Rangoon, Aung San, algemeen secretaris was.' Deze partij werd in '41 door de Britse Governor verboden .; leden van de linkervleugel, die zich als communisten beschouwden, werden toen gearresteerd of doken onder en ca.dertig andere vooraanstaanden, onder wie Aung San, vluchtten naar Thailand en vandaar met Japanse hulp naar het door Japan bezette Chinese eiland Hainan; daar ontvingen zij een militaire opleiding: zfjwaren het die met een deel van de in Thailand aangetroffen Birmanen de voorhoede van het Birmaanse Onafhankelijkheidsleger vormden welke de eerste twee divisies van Japans Vijftiende Leger op hun tocht uit Thailand naar Birma vergezelde. Een moeizame tocht! Gebaande wegen waren er niet in het ontoegankelijk bergland dat Thailand van Birma scheidt - er liepen op enige afstand van elkaar slechts twee primitieve paden; in de loop der eeuwen hadden talloze handelaren en andere reizigers (eind dertiende eeuw was de Venetiaan Marco Polo een hunner geweest) daar gebruik van gemaakt, sommigen gezeten op ossekarren, anderen op olifanten. Het Japanse Vijftiende Leger trof in Thailand niet voldoende olifanten aan en osse1 Europeanen werden in Birma veelal met de term Thakin aangesproken. Aung San en de zijnen kozen de naam van hun partij om hun gelijkheid met Europeanen te onderstrepen.

6

BIRMA

VEROVERD

karren werden op dit traject dwars door het tropisch oerwoud (traject bovendien waarop men talloze woeste rivieren, waar geen brug over lag, moest oversteken) te traag geacht. De Japanners gingen gebruik maken van hun kleine legerkarretjes die hier, als er geen olifanten waren, door de militairen zelf werden voortgetrokken. 'Meermalen heb ik', schreef later een Knil-officier die met tienduizenden andere krijgsgevangenen en enkele honderdduizenden Aziatische arbeiders van september '42 tot november '43 ingezet was om naast een van die twee paden de Birmaspoorweg aan te leggen,'Japanse troepen moeizaam langs dit modderige en vrijwelonbegaanbare karrespoor zien trekken. Elke sectie had zo'n Japans karretje bij zich, waarop ze hun veldzakken en munitie vervoerden. Zes man liepen in de touwen en trokken het karretje met veel moeite door de blubber en over de keien en boomstronken heen. Als er rust werd gecommandeerd, vielen ze, zonder er op te letten waar ze stonden, net als honden voor een hondekar, zo in de blubber neer, zo moe waren ze. Na een korte rust trokken ze verder, zo nu en dan losten anderen de trekkers af. Allen zaten ze zeer slecht in de kleren: vuile, gescheurde en versleten jassen en broeken. Vaandels en Japanse vlaggen voerden ze mee. En zo kwam dan het leger, na een wekenlange tocht, doodmoe, uitgeput en stinkend in Birmaaan'l -

er was daartoe door de bergen een afstand afgelegd van meer dan 400 kilometer. De Engelsen waren niet in staat, Birma te behouden. De Japanse divisies kregen er de steun van duizenden die zich onder de vanen van het Birmaans Onafhankelijkheidsleger schaarden -linie na linie moesten de Britse troepen, die zich overal van spionnen omgeven wisten, prijsgeven. In Rangoon, dat door de Britse Governorverlaten was, trokken de Japanners op 8 maart binnen en begin mei hadden de laatste Britse en Brits-Indische eenheden alsook de Chinese die hun te hulp gesneld waren, het grootste deel van Birma moeten ontruimen; alleen in het uiterste noorden wisten zij zich te handhaven. Nog in maart konden de Japanners overgaan tot de bezetting van de Andamanen en de Nicobaren; de voornaamste eilanden van deze twee groepen gingen zij onmiddellijk in staat van verdediging brengen. Zware tegenslagen voor de Geallieerden! Zwaar vooralomdat de enige landverbinding met Nationalistisch China: de Birma-weg, die Rangoon

1

J. van Baarse!: 'Onder de Jappen', p. 74 (IC,

81359).

7

HOE JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

met Tsjoengking verbond, was weggevallen en omdat de val van Birma een ernstig gevaar leek in te houden voor de positie van de Britten in hun grootste kolonie: Brits-Indi.

*Churchill had in de herfst van '41 het modernste Britse slagschip, de 'Prince of Wales', en de oude slagkruiser' Repulse' naar Singapore gezonden; zij waren er op 6 december gearriveerd en waren vier dagen later in de Zuidchinese Zee door de Japanners tot zinken gebracht. Nieuwe zware eenheden moesten naar Zuid-Azi worden gezonden - een hachelijke onderneming omdat verscheidene van die eenheden in reserve gehouden moesten worden zowel in de Middellandse Zee als in de Atlantische Oceaan.' Begin maart werd Admiral Sir Geoffrey Layton, die eerst Singapore op weg naar Java en vervolgens Java op weg naar Ceylonverlaten had, tot opperbevelhebber op laatstgenoemd eiland benoemd, eind maart aanvaardde Vice-Admiral Sir James Somerville het bevel over de nieuw-gevormde Britse Eastern Fleet. Deze bestond uit twee grote vliegkampschepen en n klein, vijf slagschepen, twee zware kruisers, vijf lichte (waaronder de 'Jacob van Heemskerck'), zestien torpedobootjagers (waaronder de 'Isaac Sweers') en zeven onderzeeboten (waaronder vijf Nederlandse), maar de twee grote vliegkampschepen, de 'Formidable' en de 'Indomitable', en het kleine vliegkampschip 'Hermes' hadden tezamen slechts 90 vliegtuigen aan boord, verouderde bovendien, en van de vijf, alle uit de Eerste Wereldoorlog daterende slagschepen was slechts n gemoderniseerd. Deze Eastern Fleetwas aanzienlijk zwakker dan het Japanse eskader dat, nadat het begin maart bezuiden Java tal van schepen tot zinken had gebracht, eind maart krachtens een bevel van de opperbevelhebber van de Japanse slagvloot, admiraal Isorokoe Jamamoto, de Indische Oceaan opvoer teneinde de bases van de Eastern Fleet te teisteren en die vloot zo

Midden februari '42 waren de Duitse slagkruisers 'Scharnhorst' en 'Gneisenau' er samen met de kruiser 'Prinz Eugen' in geslaagd, uit Brest te ontsnappen en naar Noordduitse havens terug te keren, waarna de 'Scharnhorst' en de 'Prinz Eugen' toegevoegd waren aan het Duitse smaldeel in Noorse wateren; daartoe behoorde ook het splinternieuwe Duitse slagschap 'Tirpit:i dat sterker was dan enig Brits slagschip. De 'Gneisenau' was eind februari in Kiel zo zwaar door de Royal Air Force beschadigd dat zij ontmanteld werd. 2 Thans Sri Lanka.1

8

BRITS-INDI

BEDREIGD

mogelijk te vernietigen. Bij dat Japanse eskader waren o.m. vijf vliegkampschepen met tezamen 300 vliegtuigen ingedeeld alsmede vier moderne slagschepen. Een tweede japans eskader, dat o.m. n klein vliegkampschip en zeven kruisers telde, had opdracht in de Golf van Bengalen zoveel mogelijk Geallieerde koopvaarders tot zinken te brengen. Dat laatste lukte (omstreeks twintig koopvaardijschepen, waaronder drie van de in Indische wateren al zo zwaar getroffen Koninklijke Paketvaart Maatschappij, werden tot zinken gebracht) maar het sterkste japanse eskader bereikte slechts een gedeeltelij k succes: de meeste eenheden van de Eastern Fleet hadden zich van Ceylon verwijderd - hun vliegtuigen konden het japanse eskader, die van dat eskader konden de Eastern Fleet niet vinden. Slechts de 'Hermes', twee Britse zware kruisers en n Britse jager werden tot zinken gebracht en de schade die de japanse vliegtuigen toebrachten aan de twee Britse bases op Ceylon: Colombo en Trincomalee, was beperkt. Nadien splitste Somerville zijn vloot, niet wetend hoe lang de japanse eskaders in de Indische Oceaan zouden blijven: hij zond enkele snelle eenheden naar Bombay (zie kaart I op de pag.'s 4-5) en de langzame, en dat waren de meeste, naar de haven van Mombasa in Brits-Oost-Afrika.' Brits-Indi lag in feite open voor een japanse invasie. Erger nog: de japanse vliegkampschepen en slagschepen konden, als zij dat wensten, diep doordringen in de Indische Oceaan tussen BritsIndi en Afrika. Wat zouden de gevolgen zijn van dat laatste? De Britse Chiefs of Staff lieten niet na, daar de chef van de Amerikaanse legerstaf, General George C. Marshall, die zich in Londen bevond", met nadruk op te wijzen: de Britten zouden hun vitale aardolie-aanvoer uit de Perzische Golf kwijtraken, de zuidelijke toevoerweg naar de Sowjet-Unie, die via Perzi liep, zou komen te vervallen en men zou de bevoorrading van de Britse strijdkrachten in het oosten van de Middellandse Zee, die goeddeels gebaseerd was op de scheepvaartroute langs Oost-Afrika en dan door de Rode Zee noordwaarts, moeten opgeven. Het gevolg van dit alles zou zijn dat de Britten, in Noord-Afrika al in het nauw gebracht door Rammels Afrika-Korps, zich in het Midden-Oosten niet zouden kunnen handhaven, dat Turkije zou bezwijken onder de Duitse druk en dat, naar men moest aannemen, de Duitsers zich meester zouden maken van de aardoliebronnen van de Kaukasus - ja, het leek mogelijk dat deI Thans Kenya. 2 Marshall was daar teneinde in opdracht van president Roosevelt de Britten te winnen voor het denkbeeld dat in mei een Geallieerde landing zou plaatsvinden in Normandi of Bretagne.

I

9

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

Duitsers en de Japanners elkaar in het Midden-Oosten of in Zuid-Azi de hand zouden reiken. Kon, aldus het klemmend beroep van de Britse Chiefs of Staff, Amerika niet helpen deze katastrofale ontwikkeling te voorkomen door de Eastern Fleet met spoed te versterken met Amerikaanse vliegkampschepen, slagschepen en kleinere eenheden? Dat denkbeeld werd door de opperbevelhebber van de Amerikaanse vloot, Admiral Ernest J. King, en de Chief of Naval Operations, Admiral Harold E. Stark, met beslistheid verworpen. Beiden, aldus de Amerikaanse historica Grace Person Hayes in haar The History of thejoint Chiefs of Staff in World War II, The War againstjapan','were opposed to combining vessels of the two nations in the Indian Ocean under British command. They had never approved the British scheme of concentrating on the defensioe in that area, and they felt that the US Navy's job was to engage the enemy wherever possible in the US Navy's own area oj strategic responsibility - the Pacific. Such operations, they felt, would also serve to divert japanese attention from the Indian Ocean.' 2

Spoedig werd duidelijk dat King en Stark dat laatste goed hadden gezien: uit opgevangen radioberichten, gesteld in een code welke de Amerikanen kort tevoren hadden gebroken, bleek later in april dat de meeste eenheden van jamamoro's slagvloot naar Japan waren teruggekeerd.

Naar het keerpuntDe formidabele successen die de Japanners bij hun offensief ter verovering van de Nanjo hadden behaald, hadden niet alleen in Londen en Washington maar vooralook in Australi's hoofdstad Canberra diepe bezorgdheid gewekt. De Australische publieke opinie verwachtte niet anders dan dat een invasie van Australi op handen was - hoe deze te keren? Australi had begin '42 drie infanterie-divisies te velde, alle drie in het Midden-Oosten. Van die drie werden, zoals in ons vorige deel vermeld, twee: de 6de en 7de, injanuari voor Nederlands-Indi bestemd - die twee waren het waarvan Wavell in het telegram dat hij op 16 februari naar Londen en Washington zond, voorstelde dat zij naar Birma gezon-

1 Deze studie, voltooid in '53, is pas gepubliceerd in '82. 2 Grace Person Hayes: The History of thejoint Chiefs of Staff in World War II, The War againstjapan (verder aan te halen als: Hayes), p. IlS.

10

NEDERLANDS-INDI

IN

TWEEN

GEDEELD

den zouden worden. Australi's Prime Minister, John Curtin, zette evenwel zijn voet dwars, gaf ondanks Churchills woedende protesten geen verlof dat zij in Birma werden ingezet en eiste dat zij naar Australi zouden terugkeren. Dat geschiedde.' Inmiddels had de Amerikaanse opperbevelhebber op de Philippijnen, General Douglas MacArthur, zich op bevel van president Roosevelt naar Australi begeven. Hij kwam er op 17 april aan en werd er op voorstel van Roosevelt door Curtin benoemd tot, zo heette het, 'Supreme Commander of all Allied Forces in the Southwestern Pacific'. Wat zouden de grenzen zijn van zijn gezagsgebied? Wat zou met name de grens in het westen worden waar MacArthurs gebied zou overgaan in dat waar de Brit Layton van Ceylon uit het opperbevel voerde? Toen het in de tweede helft van februari duidelijk werd dat Java en Sumatra verloren zouden gaan, hadden de Britse Chiefs of Staff aan hun collega's, de Amerikaanse Joint Chiefs of Staff, voorgesteld dat Sumatra, Java en de Kleine Soendaeilanden onder Layton zouden vallen, maar dat denkbeeld werd door de Amerikanen verworpen. Java en de Kleine Soenda-eilanden, betoogden dezen, moest men zien als het militaire voorterrein van Australi en militaire operaties in dat deel van de Indische archipel konden van Australi uit beter georganiseerd worden dan van Ceylon en Brits-Indi uit. Zij kregen hun zin: de Combined Chiefs of Staff beslisten begin maart dat slechts Sumatra onder Layton's opperbevel zou vallen maar dat de overige Buitengewesten en Java onder een nieuwe opperbevelhebber in Australi zouden ressorteren. Die beslissing werd door Roosevelt en Churchill goedgekeurd. Vervolgens werd zij in Londen aan de orde gesteld in een vergadering van de Pacific War Council welke op 10 maart plaatsvond. De Australische vertegenwoordiger drong er daar op aan dat Australi met al zijn omringende zeegebieden duidelijk in de Amerikaanse sfeer zou vallen en de Nieuwzeelandse sloot zich daarbij aan. N ederlands minister-president, Gerbrandy, 'said', aldus de notulen 2, 'thathis government agreed with the main division of the areas, provided that no special rigidity was implied in the arrangement.' Een begrijpelijke opmerking! Im-

mers: Nederlands-Indi werd, wat de toekomstige militaire operaties betrof, in tween gedeeld. Churchill, voorzitter van de Pacific War Council,

1 De derde Australische infanterie-divisie, de de, keerde begin '43, toen Rommel in Noord-Afrika verslagen was, naar Australi terug- uit Australi en Nieuw-Zeeland hield Montgomery, bevelhebber van het Britse Eighth Army, toen n infanteriedivisie onder zijn bevelen, de Nieuw-Zeelandse. 2 Tekst: DBPN, C, dl. IV (1984),

p422-23

II

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

ging met geen woord op de gemaakte opmerking in maar beperkte zich er toe, warme waardering te uiten voor de moedige houding welke de Nederlandse regering in de kritieke periode van de strijd om Indi aan de dag had gelegd. Op java was Abda-Command een inter-Geallieerde bevelsorganisatie geweest: onder die ene opperbevelhebber, Wavell, waren Amerikanen, Britten en Nederlanders bevelhebber geweest. Roosevelt en Marshall drongen er bij MacArthur op aan dat deze als Supreme Commander dat voorbeeld zou volgen, maar MacArthur weigerde: de staf waarmee hij op 18 april in zijn nieuwe standplaats Melbourne, spoedig Brisbane (zie kaart I op de pag's 4-5), in functie trad, bestond nagenoeg uitsluitend uit Amerikanen, aan wie slechts enkele Australische officieren en n officier van het Knil als verbindingsofficieren waren toegevoegd. In deze, wat Amerika betrof, vroege fase van de Tweede Wereldoorlog was van alle Amerikaanse hoge militairen MacArthur de enige wiens naam bij de Amerikaanse publieke opinie grote bekendheid was gaan genieten: de strijd op Luzon en met name de hardnekkige verdediging van het schiereiland Bataan waren in de Verenigde Staten met spanning gevolgd, waarbij van belang was dat, al hadden Duitsland en Itali krachtens een tevoren met japan gemaakte afspraak op de japanse oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten onmiddellijk de hunne laten volgen 1, japan als de mogendheid die de verraderlijke overval op Pearl Harbor had gepleegd, door een groot deel van het Amerikaanse volk veel meer als de eigenlijke vijand werd beschouwd dan Duitsland en Itali. Was het dan niet zinvol, alle tegen japan te ondernemen militaire operaties door n opperbevelhebber te laten leiden en moest dat dan niet MacArthur zijn? Voor de admiraals King en Stark was dat onaanvaardbaar: de oorlog tegen japan zou in de eerste plaats een oorlog ter zee zijn, een oorlog dus van de US Navy met steun (voor landingsope-

I In deel 5 schreven wij in hoofdstuk 7 (nI. in de paragraaf 'Pearl Harbor'): 'De Japanners hadden hun bondgenoten' (Duitsland en Itali) 'totaalonkundig gelaten van hun besluit, Amerika aan te vallen. Toen het Auswrtige Amt laat op de avond van 7 december Reichsaussenminister Ribbentrop meedeelde dat volgens berichten van Amerikaanse persbureaus Japan een zware aanval zou hebben uitgevoerd op Pearl Harbor, was Ribbentrops reactie dat men met een nieuwe truc van de vijandelijke propaganda te maken had' - inderdaad, dit heeft Ribbentrop voor het Internationaal Militair Gerechtshof te Neurenberg verklaard maar die verklaring is niet juist: op zijn voorstel had Hitler op 4 december goedgekeurd, aan Japan mee te delen dat Duitsland op een Japanse oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten de zijne zou laten volgen. Mussolini had, wat Itali betrof, een overeenkomstige mededeling laten doen.

12

AMERIKAANSE

LEIDING

IN

DE

'PACIFIC'

raties) vooral van de mariniers van het US Marine Corps, dus moest die oorlog door een admiraal, niet door een generaal, geleid worden. De constructie die na lange, soms heftige discussies uit de bus kwam (evenals in Japan en elders was er in de Verenigde Staten sprake van een aanzienlijke rivaliteit tussen leger en vloot), was deze dat, onder president Roosevelt als Amerikaans opperbevelhebber en de Combined Chiefs of Staff als gecommitteerden van Roosevelt en Churchill, de strategische leiding van de tegen Japan te ondernemen operaties bij de Amerikaanse joint Chiefs of Staff kwam te berusten; zij gaven via Marshall, Chief of the US Army Staff, hun aanwijzingen aan MacArthur door en via King, Cammander-in-Chief of the us Navy, aan de marinebevelhebbers in de drie gebieden waarin het uitgestrekte zeegebied van de Stille Oceaan werd verdeeld: het noorden, het midden en het zuiden. Van die drie gebieden zou het middengebied, dat in de richting van Japan-zelf wees, zich als het belangrijkste ontpoppen - opperbevelhebber werd hier Admiral Chester W. Nimitz met zijn hoofdkwartier in Pearl Harbor; als Commander-in-Chief Pacific Ocean Area voerde hij k het opperbevel in het noordelijke gebied, niet in het zuidelijke dat onder opperbevel van Vice-Admiral Robert L. Ghormley rechtstreeks onder King stond; Ghormley vestigde zijn hoofdkwartier in Auckland (Nieuw-Zeeland). Gelijk gezegd: MacArthur, Nimitz en Ghormley kregen hun aanwijzingen van de joint Chiefs of Staff Hun positie verschilde dus van die welke generaal Wavell als opperbevelhebber van Abda-Command had ingenomen en van die welke generaal Eisenhower ging innemen toen eenmaal tot de Geallieerde landingen in Frans-Marokko en Frans-Algeri was besloten: zij kregen hun aanwijzingen van het Amerikaans-Britse college van de Combined Chiefs of Staff Dat verschil vloeide voort uit het feit dat de Britse, de Australische, de Nieuwzeelandse en de Nederlandse regering begin april' 42 hadden goedgekeurd 1 dat de strategische verantwoordelijkheid voor de oorlog in de Pacificuitsluitend bij de Verenigde

regering deed dat in de vorm van een nota aan de Combined Chiefs door de twee Nederlandse vertegenwoordigers bij dat college: generaal-majoor A. Q. H. Dijxhoorn, die in juni '41 was afgetreden als minister van defensie, en schout-bij-nacht G. W. Stve, die een jaar eerder in Indi was vervangen als eskader-commandant. Uit de notulen van de Nederlandse ministerraad blijkt niet dat de Nederlandse goedkeuring daar onderwerp van discussie is geweest - wij nemen aan dat Gerbrandy (minister-president en minister van kolonin), van Kleffens (minister van buitenlandse zaken) en Michiels van Verduynen (gezant te Londen en minister zonder portefeuille) samen de desbetreffende beslissing hebben genomen of zij dienaangaande koningin Wilhelmina hebben ingelicht, is niet bekend.1

De Nederlandse

of Staff, ingediend

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

Staten zou berusten. Van die goedkeuring zouden de Amerikanen een vrgaand gebruik maken: bijzonderheden over het verloop van de strijd tegen Japan werden noch aan de Britse, noch aan de Australische, Nieuwzeelandse en Nederlandse autoriteiten meegedeeld en van al die autoriteiten waren de Britse de enige die in het kader van de besprekingen tussen Roosevelt en Churchill en van het overleg binnen de Combined Chiefs oj Staff althans over de hoofdlijnen van de Amerikaanse strategie werden ingelicht.

*Was de Japanse strategie, gelijk eerder vermeld, gericht op het bereiken van een vrede door compromis, de Amerikaanse had van meet af aan een veel verder strekkende doelstelling: Japan moest volledig verslagen worden. Maar hoe? In de eerste maanden van' 42 nam in het denken van alle Amerikaanse autoriteiten die met dit probleem worstelden, Nationalistisch China een belangrijke plaats in; de meeste Japanse legerdivisies stonden in China en moesten dus, zo nam men aan, in China verslagen worden, anders gezegd: het grote Amerikaanse offensief moest met een boog door het zuiden van de Pacificniet op Japan maar op China afstevenen. Ook werd China gezien als het enige gebied waar men te zijner tijd voldoende Amerikaanse zware bommenwerpers kon stationeren om de industrile bedrijven in Japan en Mandsjoerije te teisteren. Het offensieve plan dat de War Plans Division van het Navy Department in Washington medio april '42 op schrift stelde, voorzag (zie kaart I op de pag.'s 4-5) in landingen in de Bismarck-archipel, op de noordkust van Nieuw-Guinea, op de Marshall-eilanden en op de Carolinen - hoe men vandaar dan verder zou gaan (naar de Philippijnen? naar Nederlands-Indi?), werd in het midden gelaten. Duidelijk was dat MacArthur als opperbevelhebber in de Southwest Pacific Area bij de uitvoering van dat plan een belangrijke rol zou gaan spelen. Dat was geheel in overeenstemming met zijn eigen wensen. In de Amerikaanse militaire hirarchie was zijn positie uniek: in '35, toen de man die hem nu zijn directieven toezond, Marshall, nog slechts kolonel was geweest, had hij de hoogste legerfunctie, die van Chief oj Staf! oj the US Army, neergelegd - nadien was hij in dienst getreden van de regering van de Philippijnen waar hij de Philippijnse

14

AMERIKAANS

DEFENSIEF

strijdkrachten was gaan opbouwen. Wij hebben in ons volgende deel, I I c, meer over hem te schrijven - hier willen wij er slechts op wijzen dat MacArthur er zich in mei '42 met kracht tegen uitsprak dat de Verenigde Staten zich zouden houden aan de afspraak die zij al begin '41 met Groot-Brittanni hadden gemaakt: dat de Verenigde Staten en Groot-Brittanni, als zij met japan, Duitsland en Itali in oorlog zouden geraken, er samen naar zouden streven, eerst Duitsland en Itali en pas daarna japan te verslaan. Wilde men, naast het Duits-Russische front in Oost-Europa, een 'Tweede Front' om de Sowjet-Unie te ontlasten? Dan, zo betoogde MacArthur, moest dat niet tegen Duitsland gevormd worden maar tegen japan, omdat zulk een front bij de Russen de vrees zou wegnemen dat japan hen zou aanvallen - de Russen zouden dan een groot deel van hun strijdkrachten uit Oost-Siberi naar Europa kunnen verplaatsen. Bovendien zou men aldus kunnen voorkomen dat maarschalk Tsjiang Kai-sjek, die zich ten zeerste gergerd had aan het feit dat de besluitvorming in Washington geheel buiten hem om ging, een accoord met de japanners zou gaan nastreven. Roosevelt hield zich aan de begin '41 gemaakte afspraak. Toen in mei enjuni '42 was komen vast te staan dat het Amerikaanse plan om op korte termijn in West-Frankrijk te landen onuitvoerbaar was, werd eind juli door de Combined Chiefs of Staff besloten dat er later in het jaar een grootscheepse landing zou plaatsvinden in Frans-Noord-Afrika. Bij het Amerikaanse leger behield het Europese strijdtoneel dus een zekere prioriteit maar in de omstandigheden die door het japanse Nanjo-offensief waren geschapen, betekende dat niet dat er van de nieuwe Amerikaanse eenheden die in allerijl werden geformeerd, in '42 wezenlijk mr naar het Europese strijdtoneel dan naar dat in de Pacific werden gezonden. In die Pacific moest vr alles voorkomen worden dat japan voet aan land zette in Australi of op de eilandengroepen tussen Australi en de Hawaii-eilanden, De opbouw van een reeks van steunpunten, hetgeen de voorwaarde was voor een later grootscheeps offensief tegen japan, slorpte in de loop van '42 veel meer krachten op dan in Washington was voorzien. Trouwens, in december '41, toen niemand wist welke verrassingen japan na Pearl Harbor nog in petto had, was k besloten, Alaska en het gebied van het Panamakanaal in betere staat van verdediging te brengen. Er werden in de Verenigde Staten in het eerste jaar na Pearl Harbor 73 nieuwe legerdivisies geformeerd, maar door het gebrek aan scheepsruimte kon men daarvan slechts 17 overzee transporteren en van die 17 werden er 9 naar het gebied van de Pacific gezonden. Van de vliegtuigen die de Amerikaanse Army Air Farces in de strijd konden

IS

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

CHINA e tfOKlNAWA

:.

o

o

oo o

/aD

~., maar met dat al slaagden de Japanners er in, hun troepenmacht op Leyte tot drie-en-twintigduizend man uit te breiden. Er werd gevochten tot eind december. Niet veel meer dan tweehonderd Japanse militairen werden krijgsgevangen gemaakt, alle overigen sneuvelden.

*I Teraoetsji was in juni '43 tot veldmaarschalk benoemd. Van maart '42 tot juni '44 had hij zijn hoofdkwartier in Singapore, in laatstgenoemde maand had hij het naar Manila verplaatst. Midden november '44 verplaatste hij het van Manila naar Saigon in Frans-Indo-China. Wij maken daar melding van omdat het in Saigon is geweest dat Soekarno in augustus '45 met Teraoetsji besprekingen voerde die aan de uitroeping van de Republiek Indonesi voorafgingen. 2 Het zouden er meer zijn geweest als MacArthur meer aandacht had besteed aan de gedecodeerde Japanse telegrammen die hem werden voorgelegd.

WIJZIGING

VAN

DE

AMERIKAANSE

STRATEGIE

Op 21 september, een maand voor de landing op Leyte, had MacArthur aan Marshall, en dus aan de Joint Chiefs of Staff, doen weten wat hij na de verovering van Leyte wilde ondernemen. Zijn voorstel was dat hij met de steun van de gehele Pac!fic Fleet op 20 december zou landen op Luzon teneinde daar zo spoedig mogelijk Manila te bevrijden; hij vertrouwde dat hem dat begin februari zou lukken. Een landing op Formosa achtte hij onnodig; had men eenmaal de Bonin-eilanden (een daarvan was Iwo Jima) in handen (zie kaart III op de pag.'s 58-59), dan kon de Amerikaanse hoofdmacht landen op Kioesjoe terwijl de Amerikaanse divisies die daarbij niet nodig waren, samen met de Australische geheel Nederlands-Indi zouden kunnen bevrijden. Opnieuw bogen in Washington hetjoint Strategic Survey Committee, het Joint War Plans Committee en de Joint Chiefs of Staff zich over het probleem hoe men Japan zo snel mogelijk tot capitulatie kon dwingen. Nu pas, oktober '44, liet men het denkbeeld varen dat van '42 af de Amerikaanse strategie in de Pac!fic had bepaald: dat men Japan pas op de knien kon krijgen als het Japanse leger in China verslagen was; de Amerikaanse macht, aldus de conclusie die nu ook Admiral King trok, moest niet op China maar op Japan afstevenen, zulks door de verovering in eerste instantie vari Iwo Jima, gevolgd door die van het belangrijkste van de Rioe-Kioe-eilanden (zie kaart III op de pag.'s 58-59), Okinawa. Vooral de verovering van Iwo Jima werd door de chef-staf van de Amerikaanse luchtmacht van groot belang geacht: Amerikaanse jagers zouden van daaruit de B-29'S kunnen beschermen die van de Marianen uit Japan zouden gaan teisteren. Het slot van het beraad was dat de Joint Chiefs of Staff op 3 okto ber '44 MacArthur bevel gaven om, conform zijn eigen voorstel, op 20 december op Luzon te landen, en aan Nimitz om op een nader vast te stellen datum Of Iwo Jima Of Okinawa te bestormen.

*Op Saipan en Tinian was zo hard aangepakt dat de eerste eskaders B-29's niet pas tien maar al vijf maanden na de verovering van die twee eilanden met het bombarderen van belangrijke doelen in Japan konden beginnen. De bedoeling was dat zij, gebruik makend van hun geavanceerde richtapparaten, van grote hoogte Japanse fabriekscomplexen zouden vernielen. Daar kwam niet veel van terecht. Er hing ook in de winter van '44-'45

85

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

meestal een dik wolkendek boven grote delen van Japan zodat men aan de richtapparaten niet veel had. De teweeggebrachte schade was beperkt en toen dat eenmaal tot de staf van de Army Air Farces was doorgedrongen, kwam het daar tot bewogen debatten. Kon niet beter een andere tactiek worden toegepast? Inderdaad, er werd besloten de precisiebombardementen met brisantbommen te laten varen en over te gaan tot het lukraak afwerpen van enorme aantallen brandbommen boven de voornaamste Japanse steden. De meeste Japanse huizen waren immers van hout en aangenomen werd dat die brandbommen massale branden zouden doen ontstaan die grote verwoestingen zouden aanrichten en, tot schade ook van de bewapeningsindustrie, het openbare leven grondig zouden verstoren. De B-29'S gingen van Saipan en Tinian uit (daar streken in februari '45 ook de eskaders neer die in China gestationeerd waren geweest) de nieuwe tactiek toepassen. Stadscentrum na stadscentrum ging nu in Japan in vlammen op. Tokio werd het zwaarst geteisterd in de nacht van 9 op ro maart '45. Er ontstonden z.g. vuurstormen zoals die welke in juli en augustus '43 in Hamburg ca. vijf-en-veertigduizend en midden februari '45 in Dresden tussen de vijf-en-dertig en veertigduizend mensenlevens hadden gevergd, maar in Tokio waren het er nog meer: ca. tachtigduizend Japanners kwamen door die ene aanval om het leven. Eind juli zouden die Amerikaanse bombardementen tot de dood van bijna honderdnegentigduizend Japanners hebben geleid en zou het cijfer van de zwaargewonden zijn opgelopen tot een kwart miljoen en dat van diegenen die hun behuizing en al hun bezittingen verloren hadden, tot negen miljoen.

*Begin februari '45 confereerden Roosevelt en Churchill bijna een week in Jalta op de Krim met Stalin. Deze zei nu dat hij uiterlijk drie maanden na het einde van de oorlog met Duitsland deel zou gaan nemen aan de oorlog met Japan, en verklaarde voorts dat de B-29'S desgewenst mede van het Siberische kustgebied ter hoogte van Sachalin uit konden gaan opereren, waar zij dichter bij de grote Japanse bevolkingscentra zouden zijn. Voor dat alles eiste hij een prijs: Buiten-Mongoli (zie kaart III op de pag.'s 58-59) moest onder Russische invloed komen, het Rode Leger moest Mandsjoerije mogen bezetten, Port Arthur moest weer een Russische marinebasis worden en de door Japan in r875 verworven Koerilen-

86

LUZON

eilanden alsmede de zuidelijke helft van Sachalin, welke het keizerlijk Rusland na de verloren Russisch-japanse oorlog van 1904-05 aan japan had moeten afstaan, moesten weer Russisch gebied worden. Die prijs werd door Roosevelt vlot betaald; een belangrijke overweging daarbij was dat zijn Joint Chiefs of Staff hem hadden meegedeeld dat men, zo nog een veldtocht tegen de japanners op het vasteland van Azi nodig was, daarbij de hulp van het Rode Leger niet kon ontberen. Met betrekking tot Buiten-Mongoli en Mandsjoerije had Roosevelt toezeggingen gedaan die, aangezien beide gebieden tradition eel onder Chinese invloed hadden gestaan of zelfs deel van China waren geweest, Tsjiang Kai-sjek, naar te voorzien viel, pijnlijk zouden treffen - deze werd dan ook niet ingelicht.

*In de eerste vier maanden van '45 werden de operaties ingezet die de Joint Chiefs of Staff begin oktober '44 aan MacArthur en Nimitz hadden gelast: MacArthur landde op 9 januari op Luzon en Nimitz liet op 19 februari Iwo Jima en op I april Okinawa bestormen. In alle drie de gevallen duurde de strijd door de hardnekkige tegenstand welke de japanners boden, veel langer dan was voorzien; op Iwo jima en op Okinawa leden de Amerikanen zware verliezen, terwijl zowel bij die twee eilanden alsook bij Luzon tevens verscheidene Amerikaanse vlooteenheden ten onder gingen door de inzet van de japanse Kamikazevliegtuigen. 1 Op Luzon trok MacArthurs voorhoede op 3 februari Manila binnen. De bevelhebber van het Japanse leger op de Philippijnen had de stad tot open stad verklaard en had zich met zijn troepen in het binnenland teruggetrokken maar ongeveer dertigduizend japanse militairen (marinepersoneel en mariniers) waren er achtergebleven teneinde de haven te1 In de Middeleeuwen was Japan eens beschermd gebleven tegen een grote Chinese invasie doordat de Chinese vloot was uiteengeslagen door een typhoon, welke toen in Japan was aangeduid als 'de goddelijke wind', Kamikaze. Die naam werd gegeven aan de vliegtuigen welker piloten de opdracht hadden, zich mt hun vliegtuig en zijn bommenlast op een Geallieerd schip te pletter te werpen. De Kamikaze-vliegtuigen waren in de regel, maar niet steeds, bemand met vrijwilligers. Van elke honderd piloten slaagden slechts weinigen (volgens de Japanse historicus Saboero Ienaga n tot drie) er in, een Geallieerd schip te raken.

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

vernielen - het zijn deze militairen geweest die besloten Manila te verdedigen. Het kwam er tot verwoede straatgevechten (grote delen van de stad gingen in vlammen op) die van de zijde van de Japanners gepaard gingen met een ongeremde terreur waarvan vooralontwikkelde Philippino's het slachtoffer werden. Er werden bijna honderdduizend hunner vermoord. 'Hospitals', aldus MacArthurs biograaf William Manchester,'were set afire afier their patients had been strapped in their beds. The corpses mutilated, females gouged out.'1

of males

were

of all

ages were raped before they were slain and babies' eyeballs were

De gevechten op Luzon duurden tot begin maart. Daarbij werden door de Japanse militairen op grote schaal wreedheden bedreven tegen de Philippijase guerrilla-groepen, op welker vorming wij nog zullen terugkomen wanneer wij in het volgende hoofdstuk het Japanse beleid zullen beschrijven in alle in de Nanjo veroverde gebieden, Nederlands-Indi in begrepen. Op Iwo Jima werd meer dan twee maanden gevochten, op Okinawa bijna vier. Op eerstgenoemd eiland sneuvelden twintigduizend van de een-en-twintigduizend Japanse militairen en bijna zevenduizend Amerikaanse. Op Okinawa waren de Amerikaanse verliezen nog iets zwaarder (zes-en-zeventighonderd gesneuvelden) maar de Japanse veel hoger dan zij op Iwo Jima waren geweest: de gevechten kostten het leven aan meer dan honderdduizend Japanse militairen; ca. achtduizend werden krijgsgevangen gemaakt. Hoe nu verder? Voor de joint Chiefs of Staffstond dat al geruime tijd vast. Eind '44 waren zij tot het besluit gekomen om in de winter van '45-'46 te landen op de Japanse hoofdeilanden Kioesjoe en Honsjoe en dat besluit was eerst door de Combined Chiefs of Staff en vervolgens door Roosevelt en Churchill goedgekeurd in besprekingen op Malta die voorafgingen aan de conferentie op de Krim met Stalin. Het was dit besluit dat, toen er eenmaal de eonsequenties van waren onderzocht, een streep haalde door operaties welke MacArthur wilde ondernemen ter bevrijding van grote delen van Nederlands-Indi.

*I

William

Manchest~r:

American

Caesar.

Douglas

Mae/uthur

1880-1964

(1979),

P377

88

NEDERLANDS-INDI

TERZIJDE

GELATEN

De gevechten op Luzon waren nog gaande toen MacArthur aandacht ging besteden aan mogelijke operaties in Nederlands-Indi dat, met uitzondering slechts van Sumatra (dat viel onder Mountbattens Southeast Asia Command), tot zijn gezagsgebied behoorde. Hem trokken in de eerste plaats de aardolie-installaties van Tarakan en Balikpapan aan, welker aardolie hij wilde gebruiken voor de ontzaglijke vloten (oorlogsschepen zowel als transportschepen) welke voor de invasie van japan nodig zouden zijn. Begin februari '45 deed hij de joint Chiefs of Staff weten dat hij voornemens was zich met Australische troepen van Tarakan en BaIikpapan meester te maken. Hij had daar extra transportschepen voor nodig en verzocht derhalve zijn Amerikaanse chefs, goed te vinden dat hij voorlopig 48 transportschepen en ro speciale troepentransportschepen in zijn gezagsgebied vasthield. Dat verzoek werd door de joint Chiefs of Staff niet ingewilligd. De oorlog in Europa (Hitler's Ardennen-offensief was afgeslagen maar de Rijn was nog niet overschreden) vergde veel groter trans-Atlantische transporten dan men in de herfst van '44 had voorzien en bovendien waren schepen nodig om hulpgoederen voor de burgerbevolking over te brengen naar Itali en Frankrijk - alleen al dat tekort aan schepen maakte het moeilijk, MacArthur tegemoet te komen. Daar kwam bij dat het in Washington voor waarschijnlijk werd gehouden dat de aardolie-installaties van Tarakan en Balikpapan dusdanig verwoest zouden zijn dat men er weinig aan zou hebben. Het enige dat de joint Chiefs of Staff in MacArthurs voorstel beviel, was dat hij ter verovering van Tarakan en Balikpapan Australische troepen wilde inzetten, niet Amerikaanse - de joint Chiefs voelden er niet voor (en wisten dat de Amerikaanse publieke opinie er ook niet voor voelde), Amerikaanse militairen het herstel van het Nederlands gezag in de Indische archipel op te dragen. J Voor dat laatste meende MacArthur in het geheel geen Amerikaanse troepen nodig te hebben. Hij wist dat de japanners op java maar een geringe troepenmacht hadden en deed Marshall op 27 februari weten dat hij van plan was, op r8 mei de Australirs bij Balikpapan te laten landen;1 Zeven maanden eerder, n1. in juli '44, had het Joint Strategic Survey Committee aan het Joint War Plans Committee en de Joint Chiefs of Staff doen weten dat de Verenigde Staten hun aandacht moesten concentreren op Japan. 'It is compatible with our strategy', aldus het memorandum van hetjoint Strategy Survey Committee, 'to permit the reoccupation of British, French or Dutch territories in the Far East without our military participation.' (aangehaald in (United States Government, Department of the Army, Office of the Chief of Military History) United States Army in World War II, The flVar Department, M. Matloff: Strategic Planning for Coalition Warfare 1943-1944 (I959), p. 495).

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

vervolgens wilde hij naar Zuid-Borneo jachtvliegtuigen overbrengen en tenslotte wilde hij de Australirs eind juni Batavia laten bevrijden. Hij wees er Marshall en de andere joint Chiefs op dat de Verenigde Staten krachtens de ook door Nederland begin april '42 goedgekeurde overeenkomst waarbij de strategische verantwoordelijkheid voor de oorlog in de Pacific louter bij de Verenigde Staten was komen te berusten, verplicht waren, N ederlands- Indi te bevrij den. 'To eliminate consideration of the Netherlands East Indies', schreef hij, 'after freeing Australian and United States territories' (Australisch Nieuw-Guinea bijvoorbeeld en Goeam en de Philippijnen) 'and re-establishing governments therein would be invidiousand would represent a failure on the part of the United States to keep faith.'

Bovendien:'The re-establishment of the Netherlands East Indies Government in Batavia would bring about the most favorable repercussions throughout the Far East and would raise the prestige oj the United States to the highest levels with results that would befelt for a great many years.' 1 , The joint Chiefs of Staff", aldus Grace Person Hayes, 'who turned General MacArthur's message over to thejoint Staff Planners for study, were not impressed with the political necessity of retaking the Netherlands East Indies' 2 - in de loop

van maart kwam voor hen vast te staan dat MacArthur zich moest beperken tot de bevrijding van Tarakan en Balikpapan en tot die van Brits-Noord-Borneo, aangezien daar een baai lag waar het Britse smaldeel dat aan de oorlog in de Pacific zou gaan deelnemen, een basis kon inrichten. Een Britse basis in MacArthurs gezagsgebied, de Southwest Pacific Area? Dat was weinig logisch en zo leidde de aanvullende opdracht die aan MacArthur gegeven werd, tot de herleving van het denkbeeld (het was in september '44 in Quebec al besproken, zonder dat er een conclusie was bereikt) om het deel van de Southwest Pacific Area waar Borneo, Celebes, Java, de Kleine Soenda-eilanden en de Molukken lagen, over te dragen aan Mountbatten, d.w.z. aan Southeast Asia Command Dat denkbeeld werd op 13 april '45 in een van de toen nog maar schaarse vergaderingen van de Combined Chiefs of Staff aan de Britse leden van dat college voorgelegd. De zaak werd aangehouden - wij komen er straks op terug. Wl was inmiddels beslist hoe de verantwoordelijkheden zouden zijn

I

Telegram,2

27 febr.

1945, van

MacArthur

aan Marshall,

aangehaald

m Hayes,

p. 696.

A.v.

90

HET

PLAN

VOOR

LANDINGEN

IN

JAPAN

verdeeld bij de invasie van de Japanse hoofdeilanden Kioesjoe en Honsjoe: MacArthur zou als Commander in Chief US Army Forces Pacific verantwoordelijk zijn voor de operaties te land en Nimitz als Commander in Chief US Pacific Fleet and Pacific Ocean Areas voor die ter zee, de landingen zelf inbegrepen; beiden zouden hun directieven krijgen van de joint Chiefs of Staff en voor de hun opgedragen operaties gedetailleerde plannen moeten opstellen. Een instructie waarin dit alles bepaald werd, ging op 3 april naar MacArthur en Nimitz uit. Terwijl nu het einde van de oorlog in Europa snel naderde en MacArthur voorbereidingen .trof voor de hem opgedragen expedities naar Tarakan (de landing vond er op I mei plaats), Balikpapan (landing I juli - de raffinaderijen waren er goeddeels verwoest) en Brits-Noord-Borneo (landing 23 mei)', ging het joint War Plans Committee in Washington nauwkeurig na, hoeveel divisies men nodig zou hebben voor de invasie van Kioesjoe en Honsjoe. Voor Kioesjoe 8 in de landingsfase en 5 er bij voor de verdere operaties, voor Honsjoe 12 in de landingsfase en I I erbij; bovendien zouden 6 divisies dienen op te treden als bezettingstroepen in de delen van Japan waaruit de Japanse strijdkrachten verdreven zouden zijn. Er zouden dus in totaal az divisies nodig zijn. In de Pacific bevonden er zich a127, n1.6 van het Marine Corps en 21 van het leger; daar zouden 15 bijkomen die, via de Verenigde Staten, uit Europa zouden worden overgebracht en op die 15 zouden uit Europa nog 2I andere volgen om in de Verenigde Staten als strategische reserve achter de hand te worden gehouden. Tevens zouden de Amerikaanse luchtstrijdkrachten in de Pacific worden verdubbeld, waarbij de uit Europa terug te keren bemanningen van bommenwerpers B-29'S zouden meekrijgen. Al die verplaatsingen uit Europa moesten in tien maanden worden uitgevoerd. Waar moesten de 36 divisies die in eerste instantie bij de gevechten op Kioesjoe en Honsjoe zouden worden ingezet, geconcentreerd worden? Besloten werd: 30 op de Philippijnen, 3 op Okinawa, 2 op Hawaii en I op Saipan. Gedetailleerde plannen werden uitgewerkt om al die divisies tijdig eerst naar hun concentratiegebieden en vervolgens naar Japan over te brengen - daar waren transport- en troepenschepen voor nodig in grotere aantallen dan ooit in de Tweede Wereldoorlog voor n operatie waren gebruikt. Trouwens, ook de eigen operaties van de marine en van de Army Air Farces alsmede de werkzaamheden van het Army Service Corps vergden grootscheepse transporten. Alle daarbij inget Over de bevrijding van Tarakan en Balikpapan, waaraan Nederlandse deelnamen, zullen wij uitgebreider schrijven in ons volgende deel.

strijdkrachten

91

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

schakelde krachten meegeteld, zouden in totaalomstreeks vijf miljoen Amerikaanse militairen het waagstuk ondernemen waarvan men daags na Pearl Harbor slechts had kunnen dromen: de invasie van Japan. Of deze inderdaad uitgevoerd moest worden, was evenwelonzeker: los nog van andere factoren hadden de Verenigde Staten hun eerste atoombommen bijna gereed en wellicht zouden deze tot een snelle capitulatie van Japan leiden. Tenminste: als zij, zoals de wetenschapsmannen hadden voorspeld, inderdaad tot explosie zouden komen. Dat zou men pas weten als een proefexplosie had plaatsgevonden. In de tweede helft van juni' 45 trok de nieuwe Amerikaanse president, Harry S. Truman, die de op 12 aprilonverwachts overleden Roosevelt was opgevolgd, vier dagen uit om de door het joint War Plans Committee opgestelde en door de joint Chiefs of Staff overgenomen invasieplannen diepgaand met dejoint Chiefste bespreken. Hij keurde ze op 18 juni goed en bepaalde conform de voorstellen van de joint Chiefs dat de grote landing op Kioesjoe zou beginnen op I november '45 en, als Japan doorvocht, die op Honsjoe op I maart 1946.

*Wat was inmiddels ondernomen door Southeast Asia Command, d.w.z. in het gebied van Lord Louis Mountbatten? Wij hebben eerder doen uitkomen dat de denkbeelden van deze en van Churchill enerzijds en die van de Amerikanen anderzijds ten aanzien van wat Mountbattens strijdkrachten het best konden ondernemen, in de laatste maanden van '43 en de eerste van' 44 haaks op elkaar waren komen te staan: Mountbatten en Churchill wensten het accent te leggen op een landing op Noord-Sumatra, de Amerikanen wilden dat Mountbatten zich vr alles moeite zou geven om Noord-Birma op de japanners te heroveren teneinde zo spoedig mogelijk via de Ledo-weg een landverbinding tot stand te brengen met Nationalistisch China. De vraag wat het beste kon geschieden, was nog niet beantwoord toen het Britse Fourteenth Army in Birma, dat een beperkte aanval had ingezet om de kleine havenstad Akyab te veroveren (zie kaart III op de pag.'s 58-59), begin maart volledig verrast werd door een offensief van het japanse Vijftiende Leger. In oktober' 43 was de Birma-spoorweg gereed gekomen welke Thailand met Birma verbond, en van die spoorweg hadden de japanners onmiddellijk gebruik gemaakt om drie divisies voor een

92

JAPANS

OFFENSIEF

IN

BIRMA

MISLUKT

offensief gereed te maken. Had het succes, dan zouden zij, naar zij vertrouwden, in Brits-Indi kunnen doordringen - er bevond zich bij hun divisies een uit Brits-Indirs bestaande formatie, het Indian National Army. Die formatie telde slechts tweeduizend militairen maar aan japanse kant werd gehoopt dat alleen al het bericht dat zij in aantocht was en overwinningen boekte, er toe zou leiden dat heel Brits-Indi in opstand kwam tegen het Britse gezag. En spoorweg was niet veelom een offensief van drie divisies gaande te houden en inderdaad, toen het Britse Fourteenth Army zich eenmaal van de schok van dat offensiefhad hersteld (bij zijn bevoorrading werden onmiddellijk grote aantallen transportvliegtuigen ingeschakeld), werden de Japanners door een bekwaam uitgevoerd tegenoffensief in grote moeilijkheden gebracht. Aan de bevoorrading van zijn troepen met voedsel had de Japanse legerbevelhebber geen aandacht besteed - hij had zijn militairen genstrueerd, in geval van nood hun pakpaarden te slachten en op zoek te gaan naar eetbare planten. Na vier maanden van gevechten waren de japanners naar hun uitgangsstellingen teruggedreven. Van de ca. honderdduizend militairen waarmee zij het offensief hadden ingezet, waren ca. dertigduizend gesneuveld (en minder dan driehonderd krijgsgevangen gemaakt), ca. twintigduizend bezweken aan tropische ziekten; van de ca. vijftigduizend die in leven waren gebleven, waren ca. vijf-entwintigduizend zo verzwakt dat zij vooreerst als militairen niets waard waren. Het Fourteenth Army was niet in staat om dat belangrijke succes uit te buiten: in april was de natte moesson begonnen en tot november zouden zware tropische regens het ondernemen van grote militaire operaties te land onmogelijk maken: spoorwegen waren er niet en de aanwezige wegen waren onbruikbaar voor de vrachtauto's waarop de bevoorrading van het Fourteenth Army berustte. Wat zou nu de taak van dat leger worden als operaties op grote schaal wl mogelijk zouden zijn? De Britse Chiefs of Staff stelden een offensief ter herovering van Rangoon voor, de Amerikaanse joint Chiefs hielden er aan vast dat de japanners uit Noord-Birma verdreven moesten worden teneinde de Ledo-weg in gebruik te kunnen nemen. Voor de herovering van Rangoon was Amerikaanse hulp nodig. Mountbatten wilde er de japanners namelijk verrassen met een grote luchtlanding, alleen: daar had hij geen gliders voor en onvoldoende transportvliegtuigen (die als 'trekkers' van de gliders zouden fungeren) - zowel die gliders als de aanvullende transportvliegtuigen werden hem door de joint Chiefs of Staff geweigerd. Opnieuw werd de herovering van Rangoon uitgesteld - het droge

93

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

seizoen in Birma werd slechts gebruikt om dat deel van Noord-Birma te heroveren dat voor de voltooiing van de Ledo-weg nodig was. Deze werd in januari '45 in gebruik genomen. Veel betekenis voor de oorlog tegen Japan had de nieuwe verbinding toen niet meer: de twee Amerikaanse offensieven in de Pacific stevenden niet langer op China af maar op Japan en het stond al vast dat de in China gestationeerde B-29's naar de Marianen zouden worden verplaatst. Zo was er dus in de tweede helft van' 44 van spectaculaire voortgang in Birma geen sprake. Churchill had niet anders verwacht. Hem ergerde het dat er als gevolg daarvan geen sprake was van herstel van het Britse prestige. Notabene: de Britse Eastern Fleet was in januari' 44 versterkt met twee vliegkampschepen en drie slagschepen welke op de Atlantische Oceaan niet langer nodig waren, en daaraan was (om voldoende tegenwicht te vormen tegen de drie Japanse vliegkampschepen die op Singapore gebaseerd waren) in april nog een Amerikaans vliegkampschip toegevoegd, de 'Saratoga' - en die Eastern Fleet kon niets van strategisch belang ondernemen! Iets deed zij wel: in april viel zij het Japanse marinesteunpunt Sabang aan, vlak voor Atjehs noordkust, in mei, toen zij de 'Saratoga' die naar Amerika terugkeerde.', tot Australi begeleidde, vielen haar vliegtuigen de haven van Soerabaja aan", in juli volgde een tweede aanvalsactie tegen Sabang, in augustus een tegen de haven van Padang op West-Sumatra- en tenslotte brachten vliegtuigen van de Britse vliegkampschepen eind december '44 en eind januari '45 zware schade toe aan de aardolie-installaties van Palembang. Die vliegkampschepen behoorden toen overigens niet langer tot de Britse Eastern Fleet maar tot de nieuwgevormde Britse Pacific Fleet die met vijf vliegkampschepen, twee slagschepen, zeven kruisers en een aantal lichtere eenheden op Ceylon gevormd was en vandaar in januari '45 onderweg ging naar Australi teneinde in een later stadium aan de oorlog in de Pacific deel te nemen. Die Britse Pacific Fleet diende de aanwijzingen van Nimitz te volgen en het was volgens een van hem uitgegaan bevel geweest dat de installaties van Palembang waren geteisterd. In '44 was dus slechts sprake van incidentele acties van de Britse Eastern Fleet. De Britten hadden het anders gewild - hun zwakheid was dat zij,

I Het schip werd korte tijd later bij de Eastern Fleet vervangen door een derde Brits vliegkampschip. 2 Boven Soerabaja waren al twee keer eerder Geallieerde toestellen verschenen, nl. in juli en in november '43, beide keren van Australi uit. 3 Wij komen op die acties tegen Sabang, Soerabaja en Padang, waaraan ook Nederlandse strijdkrachten deelnamen, terug in het volgende deel.

94

ACTIE

IN

NEDERLANDS-INDI?

al was hun Eastern Fleet sterk genoeg geworden om een treffen met het op Singapore gebaseerde Japanse eskader aan te gaan, voor elke actie te land afhankelijk waren van de bereidwilligheid van de Amerikaanse joint Chiefs om aanvullend materiaal ter beschikking te stellen, welnu: die bereidwilligheid ontbrak. Zij ontbrak om de door ons al genoemde politieke reden (de Amerikanen wilden niet verwikkeld raken in de problemen van Zuidoost-Azi), zij ontbrak k om een militaire reden die in de loop van '44 in Washington steeds meer gewicht in de schaal ging werpen: waarom zou men, terwijl het duidelijk werd dat men Japan kon verslaan in de Pacific,operaties gaan ondernemen in het Nanjo-gebied dat militair-strategisch nauwelijks meer van betekenis was? Op die bedenkingen liepen alle Britse plannen stuk om Mountbatten iets van belang te laten ondernemen. Van april '44 af werd gestudeerd op een plan om (zie kaart II op de pag.'s I6-I7) metBritse en Australische strijdkrachten uit Noordwest-Australi een sprong te maken naar Timor, vandaar naar Ambon, vandaar naar Noord-Celebes en vandaar naar Noord-Borneo. Een tweede plan hield een sprong naar Noord-Celebes en vandaar naar Noord-Borneo in via de noordkust van Nieuw-Guinea, dwars door MacArthurs gezagsgebied dus. Een lelijke constructie! MacArthur stond immers onder de Amerikaanse joint Chiefs of Staff en de Britten hadden geen enkele zeggenschap over hem. Een logische consequentie van deze Britse plannenmakerij was dan ook dat hun Chiefs of Staff er op gingen aandringen dat niet het college van de joint Chiefs of Staffals MacArthurs superieur zou fungeren maar het Amerikaans-Britse college van de Combined Chiefs of Staff - dat denkbeeld werd afgewezen. De Britse Chiefs of Staffkregen te horen dat zij van de Indische Oceaan uit moesten blijven ageren. Wat konden zij ondernemen? Zij gingen onderzoeken of een landing bij Soerabaja mogelijk was. Neen. Zo was dus nog niets bepaald toen, kort na D-day in Normandi (6 juni '44), de Amerikaanse joint Chiefs hun eerste en enige bezoek brachten aan Londen.' Zij zeiden aan de Britse Chiefs of Staff dat dezen eerst maar eens een plan moesten maken hoe de Britse marine nuttig zou

De achtergrond van dit bezoek werd gevormd door de kritieke situatie waarin zich de in Normandi gelande Amerikaanse en Britse militairen bevonden. Er werd ernstig rekening gehouden met de mogelijkheid dat men tot hun evacuatie zou moeten besluiten. De verantwoordelijkheid om dit besluit te nemen wilde men niet aan opperbevelhebber Eisenhower overlaten - hij zou, voor hij zijn besluit nam, overleg moeten plegen met de Combined Chiefs of Staff, en dat overleg zou beter in Londen dan in Washington gevoerd kunnen worden.I

95

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

kunnen opereren op de linker flank van MacArthurs strijdkrachten (die op dat moment bezig waren aan hun opmars langs de noordkust van Nieuw-Guinea). Voor Admiral King, geen vriend van Groot-Brittanni, werd wel duidelijk waar de Britten naar toe werkten! Terwijl Churchill in Londen het voorstel herhaalde dat, toen hij het in maart geopperd had, generaal Brooke, voorzitter van de Britse Chiefs oj Staff, tot wanhoop had gebracht: een landing op Simaloer", waarschuwde King MacArthur op 25 juli '44, 'that the British', aldus Grace Person Hayes,'might propose to extend the boundaries of the Southeast Asia Command of the Netherlands Pacific Area forces had moved on into the Philippines.'2

to include most

East Indies where British forces might hope to operate after Southwest

MacArthur antwoordde King twee weken later (5 augustus):'The British have contributed nothing to this campaign. . . They now propose to enter

this theatre at the moment when victory clearly lies before us in order to reap the benefit of our successes. It is anticipated that they intend to provide only the command structure, supplanting the American Commander' who has been entrusted with this duty for more than two years. unquestionably . It would be destructive

of American

prestige in the Far East and would economic trends. Let the British and the east coast of Asia!'4

have the most deletorious effect upon future

operate in their own area against Burma, Malaya,

Sumatra,

Zijn voornemen was, zo berichtte MacArthur enkele dagen later aan generaal Marshall, Borneo en de rest van Nederlands-Indi (behalve Sumatra) zo spoedig mogelijk 'fr0111the rear', d.w.z. uit de richting van de Philippijnen. aan te vallen. Wilden de Britten daaraan deelnemen, dan waren zij welkom, maar hun strijdkrachten 'should flou: in under the command set-up and the strategic control that has been agreed upon' (in april '42) ,and which has been in successfuI operation Jar so long.' 5 Er ontstond verdeeldheid in Washington, Het Joint Strategie Survey Committee was er namelijk voorstander van dat, als MacArthur eenmaal de Philippijnen bevrijd had, Mountbattens gebied met heel Nederlands-

1 Natuurlijk wilde Churchill van Simaloer verder gaan. Waarheen? Naar Singapore! 'Here is', deed hij op 12 september zij n Chiefs of Staff weten, 'the supreme British objective in the whole of the Indian and Far Eastern theatres. It is the only prize that will restore British prestige in this region.' (Memorandum, 12 sept. 1944, van Churchill aan de Chiefs of Staff, in A. Bryant: Triumph in the West, P: 267). 2 Hayes, p. 631. 'MacArthur zelf. "Brief, 5 aug, 1944, van MacArthur aan King, a.v., p. 632. 5 Brief, 10 aug. 1944, van MacArthur aan Marshall, a.v., p. 633.

BEPERKING

VAN

MACARTHURS

GEZAGSGEBIED?

Indi, Frans-Indo-China, Australi en Australisch-Nieuw-Guinea zou worden uitgebreid. Die uitbreiding, aldus dit belangrijke adviserende college,'would reduce United States involvement Portuguese and French and the restoration minimize Hongkong and similar mailers.'I

of their former

in the problems of participation by Dutch, territories. It would also help to in British-Chinese conflicts of interest over

United States military involvement

Met dit standpunt was het joint War Plans Committee het eens. Dit college adviseerde de joint Chiefs of Staffop 4 september dat, als de Britten op de conferentie van Quebec, die te beginnen stond, het denkbeeld van uitbreiding van MacArthurs gezagsgebied ter tafel zouden brengen, 'theyshould be told that it u/ould have to be done progressively) that it u/ould have to be cleared with all the governments' (met inbegrip van de Nederlandse) 'who approved the establishment of the Pacific Theatre, and that it would be influenced by established strategy.' 2

In Quebec werd, wat Mountbattens gezagsgebied betrof, besloten dat, conform de denkbeelden van de Amerikaanse joint Chiefs of Staff, het Britse Fourteenth Army eind '44 zou trachten, de Japanners uit NoordBirma te verdrijven teneinde het gebruik van de Ledo-weg mogelijk te maken en dat het (maar daar had het versterkingen voor nodig) in maart '45 zou pogen Rangoon te veroveren. Er zouden voorlopig geen landingen plaatsvinden op Sumatra; evenmin zou een poging worden ondernomen om via Timor enlof Ambon en Noord-Celebes Brits-NoordBorneo te bereiken. Moest de Britse Eastern Fleet dan inactief blijven? Neen, zij zou, tot Britse Pacific Fleet getransformeerd (wij maakten er al melding van), deel gaan nemen aan het Amerikaanse offensief in de Pacific, onder bevel van Nimitz wel te verstaan; dat zou niet onmiddellijk kunnen geschieden - er moesten eerst depots voor worden gevormd in Australi. Voor Churchill was dit alles hoogst teleurstellend. Toen hij in oktober '44 terugkeerde uit Moskou waar hij met Stalin had geconfereerd, o.m. ter afbakening van de Russische en Britse invloedssferen op de Balkan, liet hij Mountbatten naar Cairo komen en drong hij er bij hem op aan, toch stappen te ondernemen die tot de herovering van Singapore konden

I Rapport, 26 aug. 1944, van hetjoint Strategic Survey Committee, a.v., p. 634. 4 sept. 1944, van hetjoint War Plans Committee, a.v., p. 635

2

Rapport,

97

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

bijdragen: een landing op de landengte van Kra of bij Sabang. Mountbatten kon niets toezeggen. In januari '45 was de Ledo-weg eindelijk open. Toen werden ook de voorbereidingen getroffen voor het offensief dat tot de herovering van Rangoon moest leiden. Maar wat daarna? Churchill stelde dat punt aan de orde toen Roosevelt en hij, alvorens naar Jalta te gaan, eind januaribegin februari '45 op Malta confereerden met de Combined Chiefs of Staff Zijn voorstel was dat, als Rangoon weer in Britse handen was, betrekkelijk kleine detachementen op Sumatra of Java aan land zouden worden gezet. De Combined Chiefs namen geen beslissing. Inmiddels had het Fourteenth Army, eerder dan gedacht was, een offensief kunnen inzetten tegen de Japanners in Midden-Birma. Opnieuw bleek de bevoorrading van de Britse troepen het grootste probleem te vormen - men moest er een aanzienlijk aantal transportvliegtuigen voor inzetten die aan de luchtverbinding met Nationalistisch China werden onttrokken. Besloten werd nu ook, de aanval op Rangoon te vervroegen. Het Fourteenth Army had succes: van het noorden uit werd vrijwel heel Birma bevrijd en om Rangoon behoefde geen slag geleverd te worden: die grote havenplaats werd begin mei (in de dagen dus waarin de oorlog met Duitsland ten einde liep) door de Japanners ontruimd. Wat nu? Het was Mountbattens taak, daar de plannen voor op te stellen. In april legde hij ze voor aan de Combined Chiefs of Staff: begin j uni wilde hij met twee divisies landen ongeveer halverwege de westkust van Malakka (men had daar, anders dan in Nederlands-Indi, goede verbindingen met guerrilla-strijdkrachten), in oktober met vijf divisies verder zuidelijk op die westkust en tenslotte zouden dan in de periode december '45-maart '46 grootscheepse operaties plaatsvinden om Singapore aan de Japanners te ontrukken. Die voorstellen werden op I I mei door de Combined Chiefs of Staff goedgekeurd - anderhalve week later deed Mountbatten weten dat hij, nu de gehele positie van de Japanners in de Nanjo zoveel zwakker was geworden, de eerste landing op de kust van Malakka wilde laten vervallen en de tweede vervroegen tot midden augustus. Ook de poging tot herovering van Singapore zou vroeger kunnen worden ondernomen, nl. eind '45. Opererend tegen Malakka en Singapore was het uiteraard voor Mountbatten wenselijk, te weten wat op Sumatra geschiedde. Er waren daar in het geheel geen intelligence-groepen in actie. Wel bestond er een Nederlandse geheime dienst op Ceylon maar deze had met zijn operaties (wij zullen ze in ons volgende deel beschrijven) geen succes gehad: nergens

MOUNTBATTENS

GEZAGSGEBIED

WORDT

UITGEBREID

op Sumatra had die dienst een steunpunt weten te vormen. Het hoofd van de dienst werd nu in maart of april '45 op Mountbattens hoofdkwartier ontboden. 'Het Engelse opperbevel', zo verklaarde hij in februari' 56 aan de Parlementaire Enqutecommissie,'heeft toen duidelijk gesteld dat men een zekere beveiliging op de flank wenste te hebben. De enige mogelijkheid om die beveiliging te krijgen was door het inrichten van een zo goed mogelijk functionerende inlichtingendienst op Sumatra'l _

eind juni werden daartoe de eerste z.g. parties op Sumatra ingebracht; twee werden afgezet door een onderzeeboot, twee werden geparachuteerd. Meer parties volgden.

*Eerder vermeldden wij dat op 13 april '45 in de Combined Chiefs of Staff het denkbeeld besproken was om Java, Borneo, Celebes, de Kleine Soenda-eilanden en de Molukken van MacArthurs gezagsgebied over te brengen naar dat van Mountbatten en dat toen terzake geen beslissing was genomen. De Britse Chiefs of Staff vroegen bedenktijd. Er rezen tal van vragen die alle hierop neerkwamen dat zij, alvorens Mountbatten verantwoordelijk te maken voor een zoveel groter en zoveel volkrijker gebied, graag wilden weten in hoeverre zij nog konden rekenen op Amerikaanse militaire steun. En zou Mountbatten ook de beschikking krijgen over voldoende transportschepen? Die vragen, midden april gesteld, werden pas op 7 juni door de Amerikaanse joint Chiefs beantwoord die hunnerzijds, maar eerst na enkele weken uitstel, MacArthur geraadpleegd hadden; deze had geadviseerd, de uitbreiding van Mountbattens gezagsgebied, mocht daartoe besloten worden, op 15 augustus te laten ingaan. Het antwoord dat de joint Chiefs gaven, was voor de Britten teleurstellend: de Australische strijdkrachten die zich in MacArthurs gezagsgebied bevonden, zouden onder Mountbatten komen te ressorteren maar de Amerikaanse zouden alle gereserveerd blijven voor de grote landingen in Japan; voorts zouden de Amerikaanse militaire autoriteiten aan het gezagsgebied van MountGetuige C. J. Wingender, Enq; dl. VIII c, p. I457.

1

99

HOE

JAPAN

DE OORLOG

VERLOOR

batten, hoezeer ook uitgebreid (de datum voor de overdracht, 15 augustus, werd door de joint Chiefs overgenomen), geen hulpgoederen ter beschikking stellen - waren die nodig, dan konden die onder de geldende Lend-Lease-regeling worden aangevraagd. Bijna vijf weken verstreken voordat de Britse Chiefs of Staff op het Amerikaanse antwoord reageerden. Zij stelden nu voor dat, wat Nederlands-Indi betrof, Borneo, Celebes, de Molukken, de Kleine Soendaeilanden (behalve Bali en Lombok), Timor en Nederlands-Nieuw-Guinea in een Australisch gezagsgebied zouden vallen, waar de opperbevelhebber ondergeschikt zou zijn aan henzelf, en dat Mountbattens gezagsgebied definitief zou worden uitgebreid met Java (en Bali en Lombok) alsmede met Thailand en Frans-Indo-China. Bovendien stelden zij voor dat zijzelf medezeggenschap zouden krijgen in de oorlogvoering in de Pacific. Dat laatste werd door de Amerikanen geweigerd maar met de voorgestelde uitbreiding van Mountbattens gezagsgebied gingen dezen accoord, behoudens dan dat zij geen beslissing wensten te nemen met betrekking tot Frans-Indo-China, aangezien bekend was dat Tsjiang Kai-sjek er op stond dat heel Indo-China aan zijn militair gezagsgebied zou worden toegevoegd. In alle hangende kwesties werden (voor Nederland hoogst belangrijke!) beslissingen genomen op de op 17 juli beginnende Conferentie van Potsdam waar Truman, Churchill (vergezeld door de mogelijke nieuwe Britse premier Clement Attlee'), Eden en de Combined Chiefs of Staff samenkwamen met Stalin, de Russische minister van buitenlandse zaken Molotow en de hoogste Russische militairen. Op r8 juli besloten de Combined Chiefs of Staff tot de al aangeduide uitbreiding van Mountbattens gezagsgebied, met dien verstande dat op voorstel van generaal Marshall afgesproken werd dat men aan Truman en Churchill het denkbeeld zou voorleggen, van Frans-Indo-China de noordelijke helft onder Tsjiang Kai-sjek, de zuidelijke onder Mountbatten te laten vallen en dat de Britse Chiefs of Staff twijfel uitten of Mountbatten zijn zozeer verzwaarde verantwoordelijkheden inderdaad per 15 augustus zou kunnen aanvaarden. Moest de wijziging van de grenzen der gezagsgebieden niet ook goedgekeurd worden door de regeringen van Australi, NieuwZeeland en Nederland, die alle drie bij de oprichting van de Southwest Pacific Area betrokken waren geweest? Inderdaad, maar de verwervingI In Groot-Brittanni waren de kiezers op 5 juli ter stembus gegaan maar de uitslag zou pas op 26 juli bekendgemaakt worden - die drie weken uitstel zouden gebruikt worden om de stemmen van de Britse militairen overzee te tellen.

roo

MOUNTBATTENS

GEZAGSGEBIED

WORDT

UITGEBREID

van die goedkeuring, aldus Grace Person Hayes, 'seemed hardly more thana formality and certain to be completed by the time

of transfer.'

1

Toen al deze beslissingen genomen waren, werd een nieuw directief voor Mountbatten opgesteld: hij kreeg tot taak, Straat Malakka te openen, Singapore te veroveren, de belangrijkste punten in Thailand te bezetten en op Sumatra en Java bruggehoofden te vormen ter voorbereiding van de bevrijding van beide eilanden; het openen van Straat Malakka moest prioriteit hebben en Mountbatten moest er rekening mee houden dat, naast de Britse Pacific Fleet, ook andere Britse strijdkrachten zouden deelnemen aan de operaties tegen de Japanse eilanden: drie tot vijf Britse divisies en een Britse Tactical Air Force (geen zware bommenwerpers dus) zouden ingezet worden bij de invasie van Hensjoe. Op 24 juli keurden Truman en Churchill alle hun door de Combined Chiefs of Staff voorgelegde regelingen goed. Diezelfde dag arriveerde Mountbatten in Potsdam. Grote bezwaren uitte hij tegen de uitbreiding van zijn gezagsgebied per IS augustus. Notabene: in plaats van voor een bevolking van vijf-en-veertig miljoen zielen zou hij verantwoordelijk worden voor een van honderdvijf-en-twintig miljoen en zijn verbindingslijnen, die toch al zo lang waren, zouden, van Ceylon uit gemeten, meer dan drieduizend kilometer langer worden! Zulk een uitbreiding van zijn gezagsgebied vr oktober was voor hem onaanvaardbaar. Hij verbond daar nog een voorwaarde aan: hij moest de beschikking krijgen zowel over alle intelligence-gegevens welke MacArthur met betrekking tot de aan zijn gezagsgebied toe te voegen gebieden bezat, als over de experts die deze intelligence-gegevenshadden bewerkt. Na dit standpunt ingenomen te hebben (de Britse Chiefs of Staff sloten er zich bij aan) verliet hij Potsdam en keerde hij naar Ceylon terug. Daar vernam hij op 10 augustus telegrafisch van Attlee die, toen de uitslag van de Britse verkiezingen openbaar geworden was, tot Brits premier was benoemd, dat Japan zou capituleren; vier dagen later, 14 augustus, werd hij ingelicht dat de capitulatie een feit was en dat hij van de volgende dag, IS augustus, af verantwoordelijk was voor de gebieden waarvan sprake was geweest. Het was een regeringsopdracht die hij eenvoudig te aarvaarden had. De Nederlandse regering, welker vertegenwoordigers (minister-president Schermerhorn en oud-minister-president Gerbrandy) ondanks hun verzoek niet tot Potsdam toegelaten waren, was in die opdracht niet gekend. Zij en Mountbatten werden twee dagen later volslagen verrast door het bericht dat in Batavia de Republiek Indonesi was uitgeroepen.1

Hayes, p. 7I7-I8.

101

De oorlog in het perspeetlef van japanWij hebben in de voorafgaande paragraaf geschreven over de Geallieerde offensieven en over de plannen voor de landingen in japan en hebben daarbij aan het slot al melding gemaakt van het feit van japans capitulatie. Hoe is het evenwel tot die capitulatie gekomen en waarom hebben de Amerikanen, hoewel japan er hopeloos voorstond, toch atoombommen gebruikt? Dat zijn vragen waarop wij in deze en de volgende paragraaf een antwoord willen geven. Het lijkt ons evenwel zinvolom, voordat wij daaraan toekomen, weer te geven welk effect het oorlogsverloop heeft gehad op de japanse samenleving en op het beleid van de regerende groepen. Schrijven wij over die samenleving, dan moet op drie factoren gewezen worden: ten eerste, dat zij in de loop van de jaren '20 en '30 steeds sterker doordrenkt was van een, van de militairen uitgaand, aggressief chauvinisme hetwelk japan zag als de grote leermeester van Azi, ja eigenlijk van de gehele wereld; ten tweede, dat alle oppositionele stromingen in die samenleving in de twee genoemde decennia vrijwel waren uitgeschakeld; en ten derde, dat van de voorlichting over het oorlogsverloop welke de bevolking kreeg, niets meer deugde nadat de japanse vloot in de Koraalzee (mei '42) en bij Midway (juni '42) haar eerste nederlagen had geleden. Nadien waren de communiqu's van het Grote Hoofdkwartier een travestie van de werkelijkheid: de verliezen aan eigen oorlogsschepen werden niet of met veel te lage cijfers vermeld, de Amerikaanse verliescijfers daarentegen zo hoog dat, waren zij juist geweest, elk jaar vrijwel de gehele Amerikaanse Pacific Pleet zou zijn vernietigd, en over de voor japan zo fatale verliezen aan transportschepen en tankers werd gezwegen. 'The flood oj crude, officially sanctioned 'information' during the war years', aldus de japanse historicus Saburo Ienaga,'turned japan into an intellectual insane asylum run by the demented. The whole population the incessant propaganda shock treatment ... The media beat roof", and 'the construction the public

suffered brain damagejrom of a Greater East Asia'.

the drums jar the 'holy war', 'all the universe under onejapanese oj the 'invincible Imperial forces'. enthusiastically supported the war.' Denied1

The newspapers only reported the 'great military achievements' the jacts and honest analysis,

I

Saburo Ienaga: japan's

Last War. World War II and the japanese 193/-1945

(1979),

p.124

102

JAPANS

BINNENLANDS

BESTEL

De japanse samenleving had zowel in de laatste fase vr de Tweede Wereldoorlog als tijdens die oorlog een geheel eigen karakter, hetwelk (de Isralische historicus Ben-Ami Shillony heeft daar in zijn in '81 verschenen studie Politics and Culture in wartime japan op gewezen), al waren er sterke totalitaire trekken in aanwezig, toch afweek van de vormen van totalitarisme die karakteristiek waren voor Hitler's Duitsland en Mussolini's Itali. Onder verwijzing naar de definities van enkele bekende sociologen, historici en filosofen schreef hij:'jacob Talman has defined totalitarianism as a regime that lays claim to a sale and

exclusive political truth, but japan possessed neither an official dogma nor an omniscient leader to interpret the truth. Hannah Arendt has stressed the central role that unrestricted terror and a powerful secret police play in totalitarian regimes. While there was certainly it never reached the level of unrestricted terror and there was Germany oppression in wartime japan, or Soviet Russia. ... total politicization social, communal totalitarianism engineering, and no mass partyI

nothing comparable to the concentration camps and wholesale bloodshed of Nazi Franz Neumann

has pointed out that a totalitarian regime is characterized by the in japan state, of

of society, carried out by an exclusive mass party. However, and occupational loyalties continued to exist independently could abolish them. Even

of the

if

we followed

the broader definition

offered by Karl Popper, i. e. a closed society that attempts to carry out social it would still be difficult to apply it to japan. Wartime japan2 -

was a closed

society, but with little social engineering . . . . There were no japanese replicas of Hitler and Mussolini'

ook Todjo, hij mocht dan ten tijde van en na Pearl Harbor ministerpresident, minister van oorlog en aanvankelijk ook minister van binnenlandse zaken zijn (en van november '43 af tevens minister van bewapening), was geen Hitler, al werd hij in de wereld van japans tegenstanders met een van die sirnplificaties die speciaal in oorlogstij d veelvuldig voorkomen, wel als zodanig voorgesteld. Zijn macht was beperkt, vooral ook op militair gebied - over de japanse vloot had hij niets te zeggen en de beslissingen van de chef van de legerstaf (deze had, evenals de chef van de marinestaf, rechtstreeks toegang tot keizer Hirohito) werden

1 Het verdient de aandacht dat de Japanners wl, zoals de SS in de Duitse concentratiekampen deed, medische experimenten lieten uitvoeren op gevangenen: krijgsgevangenen en 'gewone' gevangenen. Die experirnenten, die enkele duizenden mensenlevens hebben gevergd (wat de krijgsgevangenen betreft, de levens van ca. drieduizend Amerikanen en Chinezen), vonden plaats in Mandsjoerije. 2 B. Shillony: Politics and Culture in wartime japan, p. 15-16.

103

HOE

JAPAN

DE

OORLOG

VERLOOR

buiten hem om genomen. 'He u/as not accorded any special title , aldus Shillony,'no one pledged personal allegiance to him, there IJ/as 110 particular faction behind him, and 110 brain trust or personal coterie around him. All expressions of loyalty were directed solely towards the emperor, and never toward Tojo'1

Die keizerverering was een wezenlijk element in de ideologie waardoor nagenoeg het gehele volk zich liet beheersen: het was 'de keizerlijke weg' die gevolgd moest worden. Of dat geschiedde, werd gecontroleerd met gebruikmaking van een stelsel dat kort voor het uitbreken van de oorlog in de Pacific was ingevoerd: het tonarigoemi-stelsel. Wat hield dat in? De gehele bevolking was ingedeeld in kleine wijkgemeenschappen, tonarigoemi's, die elk een verantwoordelijk leider, de goemitsjo, aan het hoofd hadden; deze werd door acht helpers, hantsjo's, bijgestaan. Elke hantsjo had een aparte functie: de eerste regelde de uitgifte van