Het dwaalspoor van de goede keuze

00.M

.208

4.8.

08

Het dwaalspoor van de goede keuze

Naar een effectiever model van (studie)loopbaanontwikkeling

Drs. Tom Luken

Fontys Hogeschool HRM en Psychologie

Oratie 23 januari 2009

Drs. Tom Luken


Postbus 90904

5000 GE Tilburg

[email protected]

In onderwijs- en arbeidsorganisaties bestaan grote problemen op het gebied van loopbaanontwikkeling. Veel scholieren en studenten vallen uit of switchen vroeg of vaak van opleiding. Veel arbeidsrelaties zijn voor werknemer of werkgever onbevredigend, maar duren toch voort.Uit onderzoek blijkt dat goede loopbaanbegeleiding helpt om dergelijke problemen te voorkomen of op te lossen. Hoewel hiermee in materiële en immateriële zin veel te verdienen valt, is goede loopbaanbegeleiding zeldzaam.

Hoe komt dit? Er zijn de laatste jaren in het beroepsonderwijs grote investeringen in studieloopbaanbegeleiding gedaan. Waarom leveren deze inspanningen niet meer op? Waarom wordt in arbeidsorganisaties niet meer aan loopbaanbegeleiding gedaan? Hoe kan het beter? Dit zijn enkele van de vragen die in deze oratie aan de orde komen.Voor een deel wordt de stagnatie verklaard door de versnippering van het vakgebied. Daarnaast speelt het voortbestaan van hardnekkige, inadequate, maar dominante beelden een rol, zoals het beeld van ‘de goede keuze’, die het individu moet maken door informatie te verzamelen en na te denken. Wat is daar misleidend aan? Wat zijn de consequenties? Hoe kunnen we dit beeld bijstellen? Onder meer de risico’s van reflectie komen aan de orde.

Drs. Tom Luken (1952) is arbeids- en organisatiepsycholoog. Sinds 1979 is hij actief op het terrein van beroepskeuze, loopbaanontwikkeling en (zelf)beoordeling. Hij heeft vanuit diverse instellingen en bedrijven gewerkt in functies als onderzoeker, instrumentontwikkelaar, docent/trainer en adviseur. Vanaf 1996 is Luken als zelfstandig ondernemer gevestigd te Amsterdam. Daarnaast is hij sinds maart 2008 werkzaam als lector ‘Career Development’ bij Fontys Hogeschool HRM en Psychologie. Hij publiceerde onder meer over de onderwerpen loopbaanontwikkeling, employability, zelfkennis, zelfsturing, competenties, testen en assessment.

Het dwaalspoor van de goede keuzeNaar een effectiever model van (studie)loopbaanontwikkeling

Drs. Tom Luken



2

Fotografie omslag: Tom Luken, Carine Hermens (foto achterzijde)

Copyright © [2009] Fontys Hogescholen

Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enige andere manier,

zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever: Fontys Hogescholen.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b en 17 Auteurswet 1912 dient men de daarvoor

wettelijk vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van één of enkele

gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers of andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means,

electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

3

Inhoudsopgave

1. Inleiding 5 1.1 Omschrijvingvanenkeleloopbaanbegrippen 5 1.2 Loopbaanbegeleiding,eenprofessie? 6 1.3 Oorsprongvanloopbaanbegeleiding 9 1.4 Wathoudtloopbaanbegeleidingconcreetin?Eenvogelvlucht 10 1.5 Opzetvandezeoratie 112. Loopbaanproblemen 12 2.1 Inonderwijs 12 2.2 Inarbeid 13 2.3 Conclusie 153. Evaluatiesvanloopbaanbegeleiding 17 3.1 Inonderwijs 17 3.2 Inarbeid 20 3.3 Conclusie 214. Diagnosevanhetprobleem 22 4.1 Inleiding 22 4.2 Hetdominerendebeeldvandegoedekeuze 23 4.3 Waarom‘degoedekeuze’eendwaalspoorkanzijn 24 4.4 Derisico’svanreflectie 27 4.5 Onvermogenaanallekanten 31 4.6 Conclusie 385. Eenalternatief 40 5.1 Hetprocesvanloopbaanontwikkeling 40 5.2 Eenmodelvoorloopbaanontwikkeling 41 5.3 ‘Effectieverationaliteit’ 446. Consequenties 47 6.1 Informatievooromgevingsbeelden 47 6.2 Informatievoorzelfbeelden 48 6.3 Begeleiding 49 6.4 Plannenlectoraatenkenniskring 557. Conclusie 58

Nawoord 59Literatuur 60

5

1. Inleiding

1.1 Omschrijving van enkele loopbaanbegrippen

Volgensgangbaredefinitiesiseenloopbaan“eenreeksvanfunctiesdieindeloopvanhetwerkzamelevennaelkaarwordengevuld”[bijvoorbeeldHallinKluijtmans,2005:425].Kluijtmansomschrijftloopbaanontwikkelingals:“Denatuurlijke,fasegewijzeontwikkelingindeloopbaan”.Boerlijstvatloopbaanbegeleidingopals:“Alleinterventiesvanzowelhetindividualsvandeorganisatieomdeloopbaandoelbewusttebeïnvloeden”[BoerlijstinKluijtmans,2005:425].Paffen[1994:13]citeerteenanderedefinitievanHallvanhetbegriploopbaan:“Theindividuallyperceivedsequenceofbehaviorsandattitudes,associatedwithwork-relatedexperiencesandactivitiesoverthespanoftheperson’slife”.Kuijpers[2003:21]steltdathetbegriploopbaanontwikkelingoptweemanierenkanwordengeïnterpreteerd:

Alsrealisatievandeloopbaanindetijd(loopbaanverloop).•Alshetrealiserenvanloopbaandoelenenwaarden,beïnvloedingvanhet•loopbaanverloop(loopbaanactualisatie).

Loopbaanverloopwordt,innavolgingvanBird,doorKuijpersbegrepenalseenopeenvolgingvanwerkervaringen,leerervaringenennetwerkrelaties,diegedurendedeloopbaanzijnverworven.Haardefinitievanloopbaanactualisatieluidt:“Hetverwerkelijkenvanpersoonlijkedoelenenwaardeninhetwerk,indialoogmet,enongeachtdemogelijkhedenenbeperkingenvandeomgeving”[o.c.:22].Inhetvoortgezetonderwijshanteertmendikwijlsdemeeromvattendeenfeitelijkcorrectereterm‘loopbaanoriëntatieen-begeleiding’(LOB).DitwordtdoorOomen[2002:11]omschrevenals:“Hetplaatsenvaneducatie,informatieenbegeleidinginhetcurriculumomjongereninstaattestellen,nuenindetoekomst,hunaspiratiesendekanseninhunleven/loopbaanteontdekken,betekenistegevenenterealiseren.”

Bovenstaandeenvergelijkbaredefinitieszijnnieteensluidend.Bovendienbevattenzijenkelebeperkingen,bijvoorbeelddathetindeloopbaanomfunctiesgaatofdathetindeontwikkelingervanomdeverwerkingvanpersoonlijkedoelenenwaardengaat.Daarnaastbevattendedefinitiesvooronderstellingen,bijvoorbeelddatdeontwikkelingnatuurlijkenfasegewijsis.Daaromformulerenwevoorhetonderhavigeverhaalenkeleeigenomschrijvingen.

6

Iemandsloopbaanheeftbetrekkingopdewegdiehijofzijaflegtdoordewereldvanhetwerk.Dezewegkanbeschrevenwordenintermenvanbekledepositiesofvanuitgeoefendefuncties,maarookintermenvanbijvoorbeeldgeleverdeprestatiesofopgedaneervaringen.Deloopbaankaninobjectievetermenbeschrevenzijn,maarookinsubjectievetermen(deeigenbelevingervan).Eenstudieloopbaangaatoverdegevolgdewegdoorhetonderwijs.Ookhierkanhetomverschillendezakengaan,bijvoorbeeldomdebezochteonderwijsinstellingen,gevolgdeopleidingenofvakken,behaaldediploma’sofdeontwikkeldecompetenties.Somswordt‘loopbaan’gebruiktomdegehelewegdooronderwijsenwerkaanteduiden,dusinclusiefdestudieloopbaan.Loopbaanontwikkelingbetrefthetproceswaardoordeloopbaanvormkrijgt.Hetgaatomeenaantalbewusteenonbewusteprocessenophetgebiedvandeontwikkelingvanmotivatie,persoonlijkheid,bindingencompetentie.Eenpositieveloopbaanontwikkelingimpliceertdatdepersoondoormiddelvanwerk(inbredezin)bijdraagtaaneigenencollectieflevenenwelzijn.Eennegatieveloopbaanontwikkelinghoudtin,dattalentennietbenutwordenencompetentiesnietontwikkeld,ditlevertgeenofzelfseennegatievebijdrageaanlevenenwelzijn.Loopbaanbegeleidingbetreftdeprofessioneleondersteuningbijloopbaanontwikkeling.

1.2 Loopbaanbegeleiding, een professie?

Doorhetwoord‘professioneel’optenemenindeomschrijvingvan‘loopbaanbegeleiding’,rekenenwedestimulansenhulpvanbijvoorbeeldfamilieenvriendenhierinhetalgemeenniettoe.Maarhetwoordprofessioneelwilnietzeggendathetomprofessioneleloopbaanbegeleidersgaat.Allerleiprofessionalshoudenzichnamelijkbezigmetloopbaanbegeleiding:docenten,economen,juristen,bedrijfskundigenenzovoort.Slechtseenkleindeelvandeloopbaanbegeleidersheefteenvolwaardige,specifiekeopleidingvoorditvakgevolgd.DitisookbuitenNederlandhetgeval.“Indemeestelandenisloopbaanbegeleidinggeenberoep,maareenbezigheidofeenrol.”[OECD,2004:6].InNederlandbieden33instellingeneenbacheloropleidingPersoneelenArbeid(ofHumanResourceManagement,HRM)aan.Bijslechtstweedaarvankanmensprekenvaneenminofmeergespecialiseerdeopleidingtotloopbaanadviseur.Bijdemeesteandereinstellingenisdeaandachtvoorhetonderwerploopbaanbegeleidingvrijgering.Hetzelfdegeldtvoordehbo-enwetenschappelijkeopleidingenpsychologie:somsenigeaandacht,maargeengespecialiseerdeopleidingen.Van1964tot1984heefterweleen-doormijgevolgde-differentiatierichtingBeroepskeuzepsychologiebestaan,bijdevakgroepArbeids-enOrganisatiepsychologievandeUniversiteitvanAmsterdam.

7

OokbuitenNederlandzijnloopbaanbegeleidersdoorgaansbeperktopgeleid.DeOrganisatievoorEconomischeSamenwerkingenOntwikkeling(OESO)[2004]constateertineenoverzichtvanveertienlandendatdetrainingendekwalificatiesvanmensendieloopbaanbegeleidinginpubliekedienstenvoordewerkgelegenheidgeven,vaakvaneenlaagniveauzijn.Eengevolgisdathetveelloopbaanbegeleidersontbreektaangrondigescholingindebasistheorieënvanloopbaanbegeleiding.VolgensHarringtonenHarrigan[2006]iserinternationaalsprakevaneenkrimpinhetaantalvolwaardigeopleidingenaanprestigieuzeinstellingen.Hetbegintervolgenshenoptelijkendathetaanbodalleennogmaarbestaatuitlossecursusseninloopbaanbegeleiding.InNederlandbestaaner,naasthetreguliereonderwijs,momenteelcircadertigcursussen,gegevendoorongeveertwintigniet-reguliereadvies-oftrainingsbureaus.Deduurvandezecursussenvarieertvanééntotdertigdagen.Inhetvoortgezetonderwijsnoemtmendestudieloopbaanbegeleider‘decaan’.Ditisinderegeleenvakdocent,dieparttimededecanaatstaakuitvoert.Eendeelvandedecanenheefteentweejarigenascholingscursusgevolgd.Eenanderdeelisnietopgeleidtotdecaan,ofisalleengeschooldviaeenkortelessenreeks,zoalseentweedaagsecursus.Inhetberoepsonderwijsisdeterm‘studieloopbaanbegeleider’ingeburgerd.Indemeestegevallenvolgdendezebegeleidersslechtseenkortetraining,vaakvannietmeerdanenkeledagen.Ineenaantalinstellingenvoorberoepsonderwijsdoenalledocentenmeeaandescholingvoorstudieloopbaanbegeleiding.Ditvanuitdegedachtedatdeloopbaanbegeleidinggeïntegreerdmoetzijninhetonderwijs.Alserwélsprakeisvaneengeselecteerdegroepdocenten,diedestudieloopbaanbegeleidingaanbiedt,daniszeldensprakevanduidelijkeselectiecriteriaenmetingdaarvan.Naaststudieloopbaanbegeleidersvoerenookmentorentakenuitophetgebiedvanstudieloopbaanbegeleiding.Dezementorenhebbendaartoedoorgaansmindertrainingontvangendandecanenenstudieloopbaanbegeleiders.

HetcertificerendeCareerManagementInstitute(CMI)[2007]schatdateropditmomentinNederlandbijoutplacement-,loopbaanadvies-,re-integratie-enmobiliteitsbureausintotaal10.000loopbaanadviseurswerkzaamzijn.Erbestaandrieberoepsregisters,waartussendeentree-eiseninniveaueninhoudsterkuiteenlopen.Ongeveervijfprocentvandenaarschatting10.000adviseursstaatingeschrevenindezeregisters.DitgeringepercentageisverdeeldoverhetCMI(circa150loopbaanadviseurs),deStichtingRegisterBeroepskeuzeadviseurs(eenkleine300)enhetRegistervoorBeroepskeuze-enLoopbaanpsychologen(90).Sinds1992bestaatdeberoepsverenigingNederlandseOrdevoorLoopbaanadviseursenOutplacementConsulenten(NOLOC),waarinin2004

8

deveeloudereVerenigingvanBeroepskeuzeadviseurs(VBA)isopgenomen.DeNOLOCteltmomenteelcirca2000leden.Deverenigingvanschooldecanenenleerlingbegeleiders(NVS-NVL)ontstondin2004dooreenfusievandeNederlandseVerenigingvanSchooldecanenenschoolloopbaanbegeleiders(NVS)endeNederlandseVerenigingvoorLeerlingbegeleiding(NVL).NaastdeNVS-NVLbestaanondermeerdeLandelijkeOrganisatievanStudentendecaneninhetHBO(LOSHBO)endeLandelijkeVerenigingvanStudieadviseursinhetwetenschappelijkonderwijs(LVSA).IneennotavandeNVS-NVL,staateenomschrijvingvandetakenbinnenloopbaanoriëntatieen-begeleiding.EenstandaardvanhetAlgemeenPedagogischStudiecentrum(APS)biedteenomschrijvingvanwatdedecaanmoetkunnen[Oomen,2002].EenOESO-onderzoek,vermeldinEuroguidance[2006],komttotdebevindingdathetgebrekaankwaliteitsbewakingvanloopbaanbegeleidinginNederland,vooralinhetonderwijs,eenzwakpuntis.

Delaatstejarenvindtereenpositievewendingplaats.DepersoonFransMeijersspeelde,metzijntallozepublicatiesengoedonderbouwdepleidooien,eenbelangrijkerolbijhetopdeagendakrijgenvanhetonderwerploopbaanbegeleiding.InNederlandbestaatsinds2005debijzondereleerstoel‘loopbaancompetenties’,ingestelddoordeNederlandseStichtingvoorPsychotechniekaandeUniversiteitvanAmsterdam.OpditmomentneemteenbestuurslidvandeNOLOCeveneensstappen,gerichtopdeinstellingvaneenleerstoel‘loopbaankunde’endeoprichtingvaneenexpertisecentrum[Cremers,2008].Zesjaargeledenzijntweelectoratenophetgebiedvanloopbaanontwikkelingtotstandgekomen:‘Pedagogiekvanhetberoepsonderwijs’aandeHaagseHogeschoolen‘CareerDevelopment’bijFontysHogescholen.In2006richttedeVrijeUniversiteitAmsterdamhetAmsterdamCenterforCareerResearch(ACCR)openmedionovember2008opendedeUniversiteitTwentehetTwenteCentreforCareerResearch(TCCR).FontysHogeschoolHRMenPsychologiestartbinnenkortmetdeeerstemasteropleiding‘CareerDevelopment’.

9

1.3 Oorsprong van loopbaanbegeleiding

Dewortelsvandeloopbaanbegeleidingliggenindearbeidsbemiddelingendeberoepskeuzebegeleiding[Savickas&Baker,2005].HoogleraarrechtenFrankParsonsrichtteinhetbeginvandevorigeeeuwinBostonheteersteberoepskeuzebureauop.Precieseeneeuwgeledenschreefhijdelegendarischewoorden:“Vooreenverstandigeberoepskeuzezijndriefactorenvanbelang:

Eenhelderbegripvanjezelf,jeaanleg,bekwaamheden,interesses,ambities,1.hulpbronnen,beperkingenenhunoorzaken.Kennisvandevereistenenconditiesvoorsucces,devoor-ennadelen,2.beloning,kansenenvooruitzichteninverschillendesoortenwerk.Oprealistischewijzeredenerenoverderelatiestussendezetweegroepen3.feiten.”[Parsons,1909/1967:5]

Inongeveerdezelfdetijd(1912)ontstondheteerstesystematischeberoepskeuzebegeleidingsprogramma‘FindYourself’.DeoprichtingvanheteersteNederlandsebureauvoorvoorlichtingbijberoepskeuzevondplaatsin1912teDenHaag[Pere,1986].In1937bestondenerinonslandzo’n40bureausdiesamenjaarlijksaanongeveer8.000mensenadviesgaven.Ineenkwartvandegevallenginghetommensenouderdanachttienjaar.Hetbelangrijksteinstrumentwasdepsychotechniek:hetmetenvankenmerkenalscognitievecapaciteitenenpersoonlijkheidseigenschappen.Inhetbeginvandejarenzestigverschenendeeersteschooldecanen[Stufkens,2008].Anno1985warendaterruim3.000.In1967starttedeAcademievoorSchool-enBeroepskeuzeinTilburg,delatereAkademieMens-Arbeid.In1982volgdeinDeventereenzelfdeacademie.In1981teldeNederland63beroepskeuzebureaus,waarintotaalongeveer800mensenopfulltimebasiswerkten.Deprofessionalswarenpsychologenenberoepskeuzeadviseurs.Ongeveervijftienprocentvanhuncliëntenwasouderdanachttienjaar[Pere,1986].Herenderwerddoordeberoepskeuzebureausgeëxperimenteerdmetloopbaanbegeleidinginopdrachtvanbedrijven[Aalberse.a.,1984].Hetisopmerkelijkdatdeoorsprongvanloopbaanbegeleidinguitberoepskeuzewerk,arbeidsbemiddelingenpsychotechniekvaakvergetenofgenegeerdwordt.BijvoorbeelddoorPaffen[1994]enCMI[2007].Dezebronnenplaatsendeoorsprongvandeloopbaanbegeleidingveellater,namelijkvanuitdeoutplacement,dievanaf1978overwaaidevanuitdeVerenigdeStaten.Dezeoutplacementkreeggeleidelijkaan,metnametoendearbeidsmarktindeperiode1996-2001krapwas,eenmeerpreventiefkarakter.Veelmobiliteitsbureaushebbenoverigensnogsteeds,grotendeelsterecht,hetimagodatzezichvooralmetprobleemgevallenbezighouden.

10

1.4 Wat houdt loopbaanbegeleiding concreet in? Een vogelvlucht

Psychologischetestszijnvooreendeelvandeloopbaanbegeleidersnogsteedshetbelangrijksteinstrument.DitishetgevalbijdeAdviesbureausvoorOpleidingenBeroep(derestantenvanhetberoepskeuzewerk)enbijdeselectieadviesbureaus(dieopeengegevenmomenttevensloopbaanbegeleidingaanboden).Testsbiedenzelfkennisdie,incombinatiemetgesprekkenenexploraties,decliënttotinzicht,keuzenenstappenbrengt.Inhetvoortgezetonderwijswerkendecanenveelalmetschriftelijke,deelsgeautomatiseerdemethoden,waarinleerlingenonderandereallerleiinvuloefeningendoen(bijvoorbeeldOptie,Traject,MultipleChoice,Beroepskeuzedagboek).Dedecanencombinerenditmetinformatievoorzieningovervakken,opleidingenen-minder-overberoepen.Inhetmiddelbaar-enhogerberoepsonderwijsbestaan,onderverschillendebenamingen,StudentenServiceCentra,waarindividuelestudentenmetloopbaanproblementerechtkunnen.Dezecentrakomendoorgaansslechtsmeteenkleindeelvandepopulatieinaanraking.Ookdezecentrawerkenvaakmettests.Verdervindeninhetberoepsonderwijsopgroteschaalpogingenplaats,omdestudieloopbaanbegeleidingteintegrereninhetonderwijs.Ditgebeurtondermeerdoordeaanstellingvandocentenalsstudieloopbaanbegeleiders,dieregelmatiggesprekkenmetdestudentenhebben.Instrumentenalsportfolioenpersoonlijkeontwikkelplannenspeleneenbelangrijkerolbinnendezestudieloopbaanbegeleiding.InhetwetenschappelijkonderwijsbestaanookStudentenServiceCentra,maardaarnaastdoethetwetenschappelijkonderwijsweinigaanstudieloopbaanbegeleiding.Uitzonderingenhieropzijnbijvoorbeeldeenoriëntatiejaarendeworkshopsdiedestudentaanheteindvandestudievoorbereidenopdeentreetotdearbeidsmarkt.Deoutplacement-,loopbaanadvies-enre-integratiebureaushantereneenwijdeverscheidenheidaaninstrumenten.Eenbloemlezing:

zelfconfrontatiemethode(ZKM)•vormenvanbiografieonderzoek•tekenenvanlevenslijnenenandereuitingenvooraspectenvandeloopbaan•symbolenofmetaforenkiezenofverzinnenenbespreken•collagesmaken•kwaliteitenkwadranten•koersonderzoek•RationeelEmotieveTraining•focusing•ontspannings-ofstressreductieoefening•geleidefantasie•‘SysteemvoorIndividueleMotivatieAnalyse-methode’(SIMA-methode)•

11

arbeidsmarktoriëntatie•strategie-enactieplan•reflectieverslag•analysevanpersoneelsadvertenties•netwerkopdracht•presentatieoefening•sollicitatietraining•competentiecoaching,dilemmacounselingenallerleianderevormenvan•coachingencounseling.

Testsspeleneenrelatiefkleinerol[ziebijvoorbeeldCMI,2007;Dols,2008].Sindsenigejarenbemoeitookdeoverheidzichweerwatactievermet(studie)loopbaanbegeleiding.Ditdoetzijdoorsitestelatenontwikkelenalslerenenwerken.nl,opleidingenberoep.nlenstudiekeuze123.nl.Dezewebsitesbiedenvoornamelijkinformatietenbehoevevandestudiekeuze.Sinds2005testendeCentravoorWerkenInkomen(CWI)weeropgroteschaal,nadatzijdaarlanggeledenmeestopten.HiervoorisonlangseengrootaantalCompetentieTestCentraopgericht.TotslotbevordertdeoverheidopverschillendemanierenproceduresvoorErkenningvanVerworvenCompetenties(EVC),dievaakeenuitgesprokenloopbaanontwikkelingsdoelhebben.

1.5 Opzet van deze oratie

Indevolgendehoofdstukkenzienwedaterinhetonderwijseninarbeidsorganisatiesgroteproblemenbestaanophetgebiedvanloopbaanontwikkeling.Veelscholierenenstudentenvallenuit,anderenswitchenvroegofvaak.Veelarbeidsrelatieszijnvoorwerknemerofwerkgeveronbevredigend,maardurentochvoort.Uitonderzoekblijktdatgoedeloopbaanbegeleidinghelptomdergelijkeproblementevoorkomenofoptelossen.Hoewelhiermeezowelinmateriëlealsinimmateriëlezinveelteverdienenvalt,isgoedeloopbaanbegeleidingzeldzaam.Hoekomtdit?Erzijndelaatstejareninhetberoepsonderwijsgroteinvesteringeninstudieloopbaanbegeleidinggedaan.Waaromleverendezeinvesteringennietmeerop?Hoekanhetbeter?Ditzijnenkelevandevragendieindezeoratieaandeordekomen.Eendeelvandeverklaringligtindeversnipperingvanhetvakgebied.Daarnaastmaakthetvoortbestaanvanhardnekkige,inadequate,maardominantebeeldendeeluitvandezekwestie.Eenvoorbeeldhiervanishetbeeldvan‘degoedekeuze’,diehetindividumoetmaken.Wathoudtditbeeldin?Watisermisleidendaan?Watzijndeconsequenties?Hoekunnenweditbeeldbijstellen?

12

2. Loopbaanproblemen

2.1 In onderwijs

Inhetonderwijsbestaangroteproblemenophetgebiedvanmotivatie,voortijdigeuitvalenstudierendement.Bijnaveertigprocentvandembo-deelnemersbehaaltgeenmbo-diploma[MBORaad,2007].Vandevmbo’ersdiedoorstudereninhetmbo,kiest25procentbranchevreemd(bijvoorbeeldvaneconomienaarzorgofviceversa).Bijdeovergangvanmbonaarhboisdatdertigprocentvandedoorstudeerders.Veelleerlingeninhetberoepsonderwijskunnen‘onderwijsnomaden’wordengenoemd.IndeROC’smisteengrootdeelvandeleerlingenrichtinggevoelenbetrokkenheidbijwatzeleren.Veelleerlingenzijnongemotiveerd.Anderenzijnwelgemotiveerd,maardemotivatieis’extrinsiek’endaardoorkwetsbaar.Toevalenvolstrektirrelevanteaspecten(zoalsdeuitrustingvandekantine)speleneenhoofdrolbijkeuzen[Luken&Newton,2004].VolgensdeNederlandseOrganisatievoorWetenschappelijkOnderzoek(NWO)[2008]isnoggeentwintigprocentvandestudenteninhethogerberoepsonderwijszeergemotiveerd.Vandestudenteninhethbois41procentbinnentweejaarofwelgeswitchtnaareenandereopleidingofhbo-instelling,ofwelhelemaalgestoptmetstudereninhethogeronderwijs.Vandehbo-studentendiein1999meteenvoltijdstudiebegonnen,had36procentnazesjaarnoggeendiplomabehaald(NWO,2008).Voorhetwetenschappelijkonderwijszijndezecijferszelfsnogietsongunstiger.“Ruimtweevijfdevandestudenten,zowelinhethboalsinhetwo,maaktgeengoedestart.”[InspectievanhetOnderwijs,2008].Ondanksinspanningenomdeuitvaltegentegaan,vertoonthetpercentagestudentendatmetdegekozenstudiestoptinheteerstejaar,eenstijgendelijn[HBO-raad,2008].DeproblemeninhetonderwijsbeperkenzichniettotNederland.WatbetreftvoortijdigschoolverlatenbehoortNederland,samenmetlandenalsDuitsland,Luxemburg,Frankrijk,hetVerenigdKoninkrijkenBelgiëtoteenmiddengroep.DescorevandezemiddengroepisduidelijkbeterisdandievandeZuid-Europeselanden,maarzekernietzogoedalsdievandeScandinavischelanden,Oostenrijkendeniet-EU-ledenZwitserlandenNoorwegen[Herweijer,2008].

Bovengenoemdeproblemeninhetonderwijsbrengenhogekostenmetzichmee.Inmateriëleeninimmateriëlezin.Wanneermenalleenkijktnaardedirecte,materiëlekostenvanstudiestakenenswitcheninhethbo,komtdeOnderwijsraad[2008]aluitopongeveer180miljoeneuroperjaar.DeNationaleDenkTank[2007]maakteeenveelruimere

13

berekeningvoorhetheleNederlandseonderwijsencalculeerdenaastdedirecteeenaantalindirectekosten.DeDenkTankschatdatverkeerdestudiekeuzendooronderbenuttingvantalent,uitval,‘afstroom’(afstuderenopeenstudieonderniveau)endeniet-optimaledoorstroom(naarvervolgopleidingofarbeidsmarkt)Nederlandjaarlijksmaarliefstzevenmiljardeurokosten.Indetijdvandekredietcrisisannonajaar2008vermeldendevoorpagina’svandekrantendagelijksveelvoudenvanditbedrag,inhetkadervanhetreddenvanbankenofhetgaranderenvankredieten.Daardoorlijktzevenmiljardmisschiennietveel,maarhetiswelzo’nduizendeuro,voorelklidvandewerkzameberoepsbevolking,per jaar.

Figuur 1: Resultaten Nationale DenkTank op de voorpagina van De Telegraaf van 9 oktober 2007

Dekostenbeperkenzichniettotgeld.Suboptimaleloopbanenimplicerenveelverspildeenergie,talenten,tijdvanlevenenlevensgeluk.Indevolgendeparagraafgaanweinoploopbaanproblemeninhetwerk.

2.2 In arbeid

Alsmensenhundraainietvindenennietlekkerinhunvelzitten,brengtditvaakverminderingvandeweerstand,vermoeidheid,hoofdpijn,migraine,rugpijn,ongezondeeet-endrinkgewoontenofhogebloeddrukmetzichmee.Optermijnkanditleidentotblijvendearbeidsongeschiktheidofzelfstotfatalegezondheidsproblemen,zoalshart-envaatziekten.Nietlerenenjenietontwikkelenleidttotuithollingvande‘employability’.Menverliestmetanderewoordende

14

competentieomnueninhetvervolgvandeloopbaanarbeidteverrichten[Luken,2002].Bedrijvenslagenernietinvoldoendemenskrachtencompetentiesbinnentehalenenduurzaamtemobiliseren.Hierdoormissenzijkansenenomzet.DeconcurrentiepositievanNederlandverslechtert.Talentenwordennietbenut.Problemenindemondialesamenlevingblijvenliggen.VolgenshetpromotieonderzoekvanWijnants[2005]onderbijna1.300hogeropgeleidenindeleeftijdvan25-35jaarmetminimaal1jaarwerkervaring,ismaarliefst74procentvandeondervraagdenniettevredenoverdehuidigebaan.Driekwartvanderespondentenvoeltzichnietvoldaanoverdebalanstussenwerkenprivé.Dehelftvandedertigersvoeltzichgespannenenmaarliefst82procentgeeftaannietgoedinzijnveltezitten.Bijnadehelftvandedertigersdenktbaattehebbenbijloopbaanadvies,maarslechtsweinigenkrijgendit.Ineenander,internationaalonderzoekondermeerdan115.000mensenin33landen,zegt29procentvandeNederlandserespondenten,dathetwerkhenziekofongezondmaakt.Ditisaanzienlijkmeerdanhetgemiddeldevannegentienprocentoverderespondentenvanalle33landen[KellyServices,2008].EnkelegegevensuitdeNationaleEnquêteArbeidsomstandigheden2007,waaraancirca22.600respondentendeelnamen:

28%zegtzichelkedagtotenkelemalenpermaandaanheteindevaneen•werkdagleegtevoelen.43%geeftaandatzevaak/altijd‘heelveelwerk’moetendoen.•38%vindthetwerkvaak/altijdhectisch.•Opdevraag“Heeftuerinhetafgelopenjaarovernagedachtomanderwerkte•zoekendanhetwerkbijuwhuidigewerkgever”,antwoordt51%ja.Opdevraag“Heeftuinhetafgelopenjaarookdaadwerkelijkietsondernomen•omanderwerktevinden?”,antwoordt26%ja.[TNO,2008]

Sindshetbeginvandejarenzeventigisdeterm‘burnout’ingeburgerd:‘opgebrandzijn’.EenburnoutmanifesteertzichvolgensWikipediainuitputting,cynismeenverminderdepersoonlijkebekwaamheid.Eengangbareopvattingisdatdeoorzaakligtinvoortdurendestressenoverbelasting.VolgenshetCentraalBureauvoordeStatistieklijdtelfprocentvandeNederlandsebevolkingtussende15en65jaaraanburnoutklachten[Statline].RothlinenWerderintroduceerdenruimeenjaargeledenhetbegrip‘boreout’:onderbenutting,gebrekaanbetrokkenheidenslopendevervelingophetwerk.Hiervanzouvijftienprocentvandewerknemershetslachtofferzijn.RothlinenWerderbaserenzichonderandereopeengrootonderzoekvanGallupuit2004,waaruitdeconclusiegetrokkenwerddatéénopdevijfwerknemers‘activelydisengaged’is.Dezewerknemersvoerenweinigtotnietsuitophetwerkenondermijnendaarmeedeinspanningenvananderen.EénvanhunanderebronneniseenonderzoekvandeAmerikaanDanMalachowskiuit2005ondertienduizend

15

respondenten.Hieringeeftéénopdedriewerknemerstoedathij/zijzichruimtweevandeachtkantoorurenperdagmetprivézakenbezighoudt.Werknemersvullendezeurenvoornamelijkmetpersoonlijkinternetgebruikenkletsenoveranderezakendanwerk[TheTimes,15en18september2007].InNederlandspreektmenookwelvan‘mentaalverzuim’.Incidenteelvindtzelfssabotageplaats.

InopdrachtvanlandelijkepersoneelsbemiddelaarVitae[2007]voerdeonderzoeksbureauPanelWizardeenonderzoekuitonder538werkenden,dierepresentatiefwordengeachtvoordeNederlandseberoepsbevolking.Slechts25procentzegttedoenwathijofzijhetliefstwil.Veertigprocentgeeftaandathij/zijhetmoeilijkvindtomeeneigenkoerstevaren.Meerdandehelftwilbesteenbeetjehulpbijhetvarenvandeeigenkoers.OndervraagdenineenenquêtevanOptimaalTalentBVgavenaandatzijduidelijkbehoeftehebbenaaninzichtinhuneigentalenten.Daarnaastzijnzijopzoeknaarhandvattenomdeeigenloopbaanteregisseren.Zobleekdat69procentvandemensengeenideeheefthoezijeengoedeloopbaanroutekunnenkiezen.“Verwijzendnaareenklassiekereclame,hebbenmensenmeerverstandvanverzekeringendanvanhuneigentalenten.Hetgevolgisdatveelmensenverkeerdestudiekeuzenmaken,opverkeerdebanensolliciterenenwerkdoendathunhartnietechtraakt.Datbetekentdaterveeltalentverspildwordt”[Steijger,2008].

Weinigvolwassenenennogveelminderjongerenhebbeneenduidelijkeenrealistischevisieopzichzelfindetoekomstendaaropgebaseerdeplannen.Werkgeverswensendatwerknemerszelfsturendzijneninitiatiefnementenaanzienvanhuneigenontwikkeling,maarbiedenhierbijweinigstimulansenondersteuning.Werkgeverenwerknemerdoeninderegelweinigmoeiteomhunwensentenaanzienvandetoekomstopelkaaraftestemmen[Luken,2002,2003;Korenromp&Luken,2007].“Levenslanglerenisverwordentotlevenslangleuteren”1.

2.3 Conclusie

Bovenstaandewilnietzeggendathetallemaalkommerenkwelisinhetonderwijsenindewereldvanhetwerk.Alswedemeestnegatieveonderzoeksresultaten,dievaakopnietrepresentatievesteekproevenzijngebaseerd,buitenbeschouwinglaten,lijktgrossomodoeen(krappe)meerderheidvandeleerlingen,studentenenwerkendentochwelmetplezierensuccesaanhetlerenenwerkentezijn.Bij

1 UitspraakbijdeopeningvanhetacademischjaarvandevoorzittervanhetcollegevanbestuurvandeOpenUniversiteit,tevensSER-kroonlid,TheoBovens.

16

eengroteminderheid,misschientweeopdevijf,spelenechterallerleiproblemen,waarbinnengebrekkigeloopbaanontwikkelinggezienkanwordenalscentraalthema.Bijderoepommaatregelentegendeproblemenophetgebiedvanuitvalenrendementinhetonderwijs,krijgtstudieloopbaanbegeleidingeensteedsprominentereplaats.Delaatstejarenwordtinontelbarerapportenennota’sgepleitvoorverbeteringvanstudieloopbaanbegeleiding.Hetlijktsomsofmenstudieloopbaanbegeleidingalseenpanaceebeschouwt.Degedachteis:“Alsstudentenmaarbetergeïnformeerdwaren,alsdebeeldendiezijhebbenvandeopleidingenhetberoeprealistischerwarenenalszemaarbeterdoordachtekeuzenmaakten,danzoudenzevakeropdejuisteplaatsterechtkomen,sterkergemotiveerdzijnenvakerensnellereendiplomabehalen.”ZiebijvoorbeeldVanBragt[2005],Herweijer[2008],InspectievanhetOnderwijs[2008],deNationaleDenkTank[2007]enRaadvoorWerkenInkomen(RWI)[2008].Deontelbarepleidooienzijnnietaandovemansorengericht.Delaatstejarenis,metnameinhetmiddelbaar-enhogerberoepsonderwijs,veelgeïnvesteerdinstudieloopbaanbegeleiding.Indewereldvanhetwerkgaatveelaandachtuitnaarhetbevorderenvan‘employability’.Nietalleenwerkgevers,maarookoverheidenwerknemersorganisatiesonderschrijvenhetbelanghiervan.Bijemployabilitydenktmenineersteinstantievaakaanflexibiliteit,mobiliteit,inzetbaarheid,formelescholingenerkenningvanverworvencompetenties.Hetbesefdringtechterdoordatdewerknemermeteendergelijkeopvattingvanemployabilityteveelalseenpassiefobjectwordtgezien.Alseenwerknemeraltijd‘ja’zegtopdeverlangensvandewerkgever,dreigtverzandingvanzijnofhaarontwikkeling.Gebrekaanrichtingendaardooronsamenhangendeopbouwvanexpertiseliggenaandezeverzandingtengrondslag.Eentegewilligehoudingvandewerknemerkanoptermijnleidentotburnoutenarbeidsongeschiktheid.Duurzamewerkzekerheidimpliceertzelfsturingencompetentie-ennetwerkontwikkeling.Zondervoorbijtewillengaanaanhetbelangvanflexibiliteit,moethetbijemployabilityindekerngaanomdoelgerichteloopbaanontwikkeling.Zowelwerkgeversalswerknemersorganisatiesbiedendelaatstejarendanookmeerenmeerloopbaanbegeleidingaan.Vooralsnoggebeurtditechternoglangnietzomassaalalsinhetberoepsonderwijs,metuitzonderingvaneenenkelesector(debouw).Devraagisinhoeverrede(studie)loopbaanbegeleidingaandehooggespannenverwachtingenvoldoet.Dezevraagwordtinhetvolgendehoofdstukbeantwoord.

17

3. Evaluaties van loopbaanbegeleiding

3.1 In onderwijs

Instudieloopbaanbegeleidingisdeafgelopenjarenveelgeïnvesteerd.Hoeveelismoeilijktezeggen,maarmethetoogopdevelevisiestukken,beleidsplannenendegrotehoeveelheidurendiestudieloopbaanbegeleidersmetstudentenspreken,moethetomhonderdenmiljoenenperjaargaan.Eenandereindicatieisdatdehelftvanalleinnovatieprojecten,diein2007bijHetPlatformBeroepsonderwijszijnaangevraagd,betrekkingheeftopstudieloopbaanbegeleidingofloopbaanleren[Meijers,2008].Deeffectenvandegroteinvesteringeninstudieloopbaanbegeleidingzijnhelaasonbekend[Onderwijsraad,2008:10].Erzijndiverseaanwijzingendatdezeeffectentegenvallen,misschienzelfsnegatiefzijn.Zoalsin2.1isopgemerkt,blijktiniedergevaldeuitvalnietaftenemen.Erzijnduidelijkesignalendatstudentenontevredenzijn-ennogontevredenerworden-overdestudieloopbaanbegeleidingdiezijkrijgen.UitmonitorenvandeTweedeFaseinhetvoortgezetonderwijsblijktdatscholenweliswaarveelinvestereninloopbaanoriëntatieen-begeleiding,maardatdewaarderingvanleerlingeneerderafneemtdantoeneemt[Oomen,2007].UithettweejaarlijkseOdin-onderzoek[JOB,2007]blijktdatookinhetmbodetevredenheidoverdestudieloopbaanbegeleidinglaagisenbovendiennogafneemt.

Figuur 2: Ontevredenheid over studieloopbaanbegeleiding in het mbo (Bron: JOB, 2007)

18

Figuur2brengtdeantwoordenopdrievrageninbeeld.Hetgaathieromresultatenvandejaren2003,2005en2007.Opdevraag“Hoevindjedebegeleidingbijberoepskeuzeofkeuzevoorvervolgopleiding?”antwoordt27procentvande132.698mbo-studenten,diein2007deelnamenaanhetonderzoek,datzijdezeslechtofheelslechtvinden.Tervergelijking:zestienprocentisontevredenoverdebegeleidingbijpersoonlijkeproblemen.Twaalfprocentisontevredenoverdementor.Beidelaatstgenoemdeontevredenheidspercentageslijkenoverdelaatstevierjaarenigszinsaftenemen.Deontevredenheidoverdebegeleidingbijberoepskeuzeenkeuzevoorvervolgopleidingneemtjuisttoe.In2003[Odin2]washetpercentagedathieroverontevredenwas,nog‘slechts’20procent.

Ookinhethbozijndesignalennegatief:Volgenseenonderzoekdatin2007hogeschoolbreedplaatsvondbij•HogeschoolZuyd,ervoergemiddeldslechtsdertigprocentvandestudentendestudieloopbaanbegeleidingalspositief[Twardy-Duisterse.a.2008].UitgegevensvanhetzogenaamdeReflex-onderzoek[Zijlstra&Meijers,•2008]blijktdatonderdebevraagde6000studentenindeRandstaddestudiebegeleidingdekleinstematevantevredenheidoplevert,invergelijkingmetdiverseandereaspecten.Destudiebegeleidingwerdonderanderevergelekenmetdesfeeropschool,dekwaliteitvandocenten,deinhoudvandeopleidingendetoetsing.IneenonderzoekbijdeHogeschoolvanArnhemenNijmegenonder858•studentenisdegemiddeldewaarderingvoordestudieloopbaanbegeleidingeenrapportcijfer5,6.Ruimeenderdevandeondervraagdestudentenvindtdatdestudieloopbaanbegeleidingnietheeftbijgedragenaandebeoogdeeffecten.Destudieloopbaanbegeleiderszijnoverigenseenstukpositiever.Nietteminisdeconclusiedatondanksdegedaneinvesteringdedoelenonvoldoendezijngerealiseerd[Kneefele.a.,2007].BijdeHaagsehogeschoolgeeft41procentvandestudentenaandatde•studieloopbaanbegeleidingnietbijdraagtaandeeigenontwikkeling[Zijlstra&Meijers,2008:7].

Leerlingenenstudentenzijndusbehoorlijknegatiefoverdestudieloopbaan-begeleidingdiezijkrijgen.Enzelijkenzelfsnogontevredenerteworden.Zijnernaasthunmeningenookmeerobjectievegegevensoverderesultatenvanstudieloopbaanbegeleiding?HelaasiseffectonderzoekzeldzaaminNederland.Erisgeenenkelebalanstussenenerzijdshetoverstelpendeaantalvisiestukken,plannen,handleidingenetceteraenanderzijdsconcreteonderzoeksgegevens.Depraktijkvandestudieloopbaanbegeleidingisnogniet‘evidence-based’.EénvandeweinigeuitzonderingenishetbehoorlijkgrootschaligeonderzoekvanMeijers,KuijpersenBakker[2006]onderruim3.500leerlingeninvmboenmbo.

19

Ditonderzoeklaattweeduidelijkeconclusietoe:(1)Goedeloopbaanbegeleidingiseffectief:hetdraagtbijaanbeteremotivatie,hetverminderenvanvoortijdigschoolverlaten,hetontstaanvaneenarbeidsidentiteitenbeterestudie-enberoepskeuzen.(2)Goedeloopbaanbegeleidinginhetvmboenmbobestaatpraktischniet:slechtsin3vandeonderzochte226groepenishiervansprake.Opditmomentiseenvergelijkbaaronderzoeknaarhethboindeafrondingsfase.Uitbetrouwbarebronisvernomendatderesultatennognegatieverzullenuitvallendaninhetmbo.EenkleinmaarconcreeteffectonderzoekisdatvanOsinga[2008].Zijvergeleekruim100vmbo-enmbo-leerlingen,waarvaneendeelgetestwaseneenanderdeelniet.Getesteleerlingenblekeneenjaarnadetestmeertevredentezijnmethunstudiekeuzedannietgetesteleerlingen.Demeerderheidvandegetesteleerlingenisdaadwerkelijkeenrichtingopgegaandieuitdetestkwam.Depersoonlijkeaandachtdieleerlingenkrijgentijdenshetgesprekoverdetestuitslag,brengtleerlingen,oudersendecanentotnieuweinzichten.Vandegetesteleerlingenzijnermindergestoptmethunstudiedanvandenietgetesteleerlingen.VanWinkel[2006]totslotconcludeertuitdiepgaandeinterviewsmetachtstudentenaandeHogeschoolvanArnhemenNijmegen,datzijtevredenzijnoverdeontvangenstudieloopbaanbegeleiding.Dithadinzesvandeachtgevallenpositieveeffecten.

Indeinternationalevakliteratuurzijnveelmeeronderzoeksresultatentevinden,vooraluitdeVerenigdeStaten.Hughes&Karp[2004]voerdeneenzorgvuldigemetastudieuit.Destudiebetrofruimvijftigonderzoekrapporten(tussen1983en2003indeVerenigdeStatengepubliceerd)overstudieloopbaanbegeleidingen-ontwikkelinginscholen.DebelangrijkstevraagdieHughes&Karpsteldenwas:“Isthereevidencethatcareerguidanceprogramsinfluencestudents’academicandvocationalachievement?”[o.c.:10].Hunconclusieisdatinhetalgemeengesprokendeverschillendevormenvanbegeleiding(omvattendebegeleidingsprogramma’s,loopbaancursussen,counselingengeautomatiseerdebegeleidingssystemen)positieveeffectenhebbenopschoolprestatiesenloopbaanontwikkeling.Hughes&Karpvondenechterweinigbewijsdatdezepositieveeffectenblijvendzijn,waarbijaangetekendmoetwordendatfollow-uponderzoekzeldzaamis.Vandeverschillendevormenvanbegeleidingbleekindividuelecounselinghetmeesteffectief.“Thissimpleplanninginterventionmayhelpstudentsunderstandtheconnectionsbetweentheirgoalsandthenecessarystepstotaketowardsthem.”[o.c.:30].Eenzwakpuntvandemeesteonderzoekenisoverigensdatdezevooraldeveranderingeninkennisbijdestudentenmetenof,noggebruikelijker,hunhouding.Hetactuelegedragvanstudenteniszeldenonderzocht.

20

3.2 In arbeid

OverdeeffectenvandeloopbaanbegeleidingdieinNederlandbeschikbaarisvoorwerkenden,iszomogelijknogminderbekenddanindecontextvanhetonderwijshetgevalis.Welvonderonderzoekplaatsnaardeeffectiviteitvandebegeleidingbijre-integratie.Dezeeffectiviteitisbelabberd.“Dekansopwerkvoormannenindebijstandstijgtdoorhulpbijre-integratievan21naar24procent(…).Bijvrouwen,jongerenenouderenisdeelnameaaneenre-integratietrajectzelfsnadelig.Hetbelemmerthenomzelfactiefnaarwerktezoeken(...).Eenwerklozeaaneenvastebaanhelpenkost537.000euro.”[DeVolkskrant,20november2008].BijeenbesprekingindeTweedeKamervaneeneerderonderzoekzijntermengebezigdals“geldverkwisting,verontrustend,eenschandaligemiskleunvandezelfdeordealsdeBetuwelijnenschokkend”[Cremers,2008:6],maardeTweedeKamerhanteerteeneenzijdigcriterium(betaaldwerkhebben)enbovendienzijnallerleianderewerkzaamheden(bijvoorbeeldinhetkadervandeWetsocialewerkvoorziening)bijdeevaluatieinbegrepen.VolgensonderzoekdatKluijtmans[2008:34]aanhaalt“voelenNederlandsewerknemerszichdoorhunwerkgeveronvoldoendegesteundofzelfsbelemmerdinhuncarrièreontwikkeling”.Ininterviewsmetmedewerkersvaneengrotebanktoondenrespondentenzichvaakuitgesprokentevredenoverdeontvangenloopbaanbegeleiding,diedoorexternepartijenwerdgeleverd.Echter:slechtseenkleingedeeltevandemedewerkershaddergelijkehulpontvangen[Korenromp&Luken,2007].Hetboekje‘Loopbaanbegeleidingindepraktijk’[CMI,2007]bevattallozesuccesstories.AlbertijnenBruyninckx[2004]rapporterenovereenonderzoekinVlaanderen.Inditonderzoekdoorliepen181mensenbijvijfadviesorganisatieseenloopbaanbegeleidingstraject.Zijwerdentelefonischondervraagdoverdeeffectenvandebegeleidingenhuntevredenheidhierover.Hetgingomeengevarieerdegroeprespondenten,watbetreftopleidingsniveauenvraagstelling.Ookdeadviesbureauswarenverschillend(commercieelenniet-commercieel,vierkleinenéénzeergroot).Ongeveereenkwartvanderespondentenbleeknaeenjaareenanderebaantehebben(viermaalhetlandelijkgemiddelde).Bijeveneensongeveereenkwartwassprakevaneenveranderinginhetwerkbijdezelfdewerkgever.Opvallendiseengrotetoenamevandetevredenheidoverdewerksituatie.Ditwasookzobijrespondentendienietshaddenveranderdinhunwerksituatie.Onderdedeelnemersdienietvanbaan,functieofwerkinhoudwarenveranderd,steeghetpercentagedattevredentotzeertevredenwasmetdejobsituatievanachtprocent(vooraanvangvandeloopbaanbegeleiding)tot42procent(nahetbeëindigenvandesessies).Duszelfsalserfeitelijknietsverandert,isereensterkeverbeteringindemanierwaaropdepersoonhetwerkbeleeft.Dedeelnemerswarenoverhetgeheelzeertevredenoverdedienstverlening,ongeachtdepreciezeinvullingvanhetbegeleidingstraject.Hoeweldekeuze

21

vooreenadviesbureaumeestal‘toevallig’was,zou96procentindezelfdesituatieopnieuwvoorloopbaanbegeleidingbijhetzelfdebureaukiezen.Richard[2005]doorzochtdeinternationaleliteratuuropevaluatiesvanloopbaanbegeleiding.Hijselecteerdeopbasisvanenkelekwaliteitscriteria28publicatiesenconcludeerthieruitdater,althansindeVerenigdeStaten,veelbewijsisvoordeeffectiviteitvanloopbaanbegeleiding.Hetmeesteffectiefzijnintensieve,individueleinterventies.Gestructureerdegroepsbijeenkomstenwerkenbeterdanongestructureerde.Begeleidingmetcomputerprogramma’swerktbeteralsditgecombineerdwordtmetcounseling.AnderewerkvormenmetbewezeneffectiviteitzijnvolgensdebronnenvanRichard:schriftelijkeopdrachten(werkboeken,dagboeken);individueeltoegepastezelfbeoordelingenactiviteitenophetgebiedvanplannenenbeslissen.Ookpraktische,actueleinformatievoorziening;contactenmetrolmodellenenhulpbijnetwerkenzijnvolgenshemeffectief.Vooralhetcombinerenvanmeerdanéénwerkvormisdoeltreffend.TotslotciteertRichardbewijsdatgeïnformeerdeenoverwogenloopbaanbeslissingenleidentothogerearbeidssatisfactie,lagerewerkgerelateerdestressendepressie,hogereinkomens,lagerewerkloosheid,lagerverloop,lageregezondheidskostenenhogereproductiviteit.

3.3 Conclusie

Eenconclusiedieuitdithoofdstukgetrokkenkanwordenisdaterduidelijkeaanwijzingenzijndatdetevredenheidoverstudieloopbaanbegeleidinginhetonderwijsgeringisenwaarschijnlijkbovendiendalende.Ditondanksdegepleegdeinvesteringenvandeafgelopenjaren.Alswerkendenloopbaanbegeleidingkrijgen(watnietzovaakgebeurt),zijnzijdaaroverinhetalgemeentevreden.Overderesultatendiebehaaldwordenmetloopbaanbegeleiding,isvoordeNederlandsesituatieweinigbekend.Degegevensdieerzijn,wijzenechterineenpositieverichting.Zowelinonderwijsalsinarbeidsorganisatieswordenpositieveresultatengemeldvangoedvormgegevenloopbaanbegeleiding.Ookindeinternationaleliteratuurbestaatduidelijkbewijsdat(studie)loopbaanbegeleidingpositieveeffectenkanhebben.Geziendeinhoofdstuk2geschetsteproblemeninonderwijsenarbeidengeziendemogelijke,positieveeffectenzoumenverwachtendathetinstrumentloopbaanbegeleidingmassaalwordtingezet.Inhetonderwijsisditinderdaadhetgeval,maarhetlijktineenvormtegebeurendiemeestalontevredenheidoproeptendieslechtsinzeldzamegevallenaangesteldekwaliteitscriteriavoldoet.Inarbeidsorganisatieswordtloopbaanbegeleidingnognietmassaalingezet.Hoekandit?Hetvolgendehoofdstukpoogtopdezevraageniglichttewerpen.

22

4. Diagnose van het probleem

4.1 Inleiding

Loopbaanontwikkelingisvaneminentbelangvoorindividuen,onderwijs-enarbeidsorganisatiesensamenleving.Goedeloopbaanbegeleidingkanloopbaanontwikkelingaantoonbaarbevorderen.Inarbeidsorganisatiesisnogrelatiefweinigsprakevanloopbaanbegeleiding.Ingrotesegmentenvanhetonderwijswordtnaarstiggeprobeerdhetvandegrondtekrijgen,maarderesultaten,voorzoverbekend,vallentegen.Indithoofdstukwordtgeprobeerdditteverklaren.Ondermeerwordtbetoogddatbestuurders,beleidsmakers,mediaenscholieren/studentenonrealistischebeeldenhanterentenaanzienvanloopbaanontwikkeling.Dezebeeldenvormeneenbelemmeringvooreffectieveloopbaanbegeleidingenadequateloopbaanontwikkeling.Eenvoorbeeldvaneendergelijkvalsbeeldisdatvandeplanbareenmaakbaretoekomst.Ditveronachtzaamtdatdemeestemenseninhunloopbaaninfunctiesterechtkomendiezebijdeaanvangvanhunloopbaannooithaddenvoorzien.Doordetoenemendeturbulentieineconomische,technischeencultureleontwikkelingenneemtdeonvoorspelbaarheidnogverdertoe.Eenandervoorbeeldvaneenwijdverspreid,maarmisleidendbeeldisdatvandepassieofvanhet‘warezelf’datiemandinzichzelfkanenmoetvinden[DenDaas,2006].Hetbeelddatpassieenauthenticiteitzichgeleidelijkaanontwikkelen,isindemeestegevallenrealistischer.Indevolgendetweeparagrafenwordthetbeeldvan‘dejuistekeuze’uitgewerkt.Ditbeeldbenadrukthetbelangvandeberoepskeuzeofstudiekeuze.Eenjuistekeuzekomtvolgensditbeeldtotstanddoorgoedeinformatievoorzieningenbewustnadenken.Toegelichtwordtwatermiskanzijnmetditbeeldendeimplicatieservan.Vervolgenspasserennogenkeleandereproblemen,diezichvoordoenbijhettotstandbrengenvangoedeloopbaanbegeleiding.Hetgaathieromonvermogen,waarvanaanverschillendekantensprakeisenomhetfeitdatdeverantwoordelijkheidvoorloopbaanontwikkelingnietgoedisbelegd.Hetaccentligtindithoofdstukbijhetonderwijs,maarveelisooktoepasbaarindecontextvanarbeid.

23

4.2 Het dominerende beeld van de goede keuze

Intallozerapportenwordtdeempirischonderbouwdestelling,datverkeerdestudiekeuzetotstudiestakenkanleiden,verabsoluteerdofomgedraaid.Alsofstudiestakenaltijddoorverkeerdekeuzenveroorzaaktis.AlsaanvullingopdeindeinleidingvermeldeconstateringvandeNationaleDenkTank,datverkeerdestudiekeuzenNederlandperjaarzevenmiljardkosten,zijnhiernogenkelevoorbeelden:“Dertigprocentvandestudenteninhethogerberoepsonderwijsblijktgeengoedekeuzetehebbengemaakt:zestakenofswitchenvanstudietijdensofdirectnaheteerstejaar”[Onderwijsraad,2008:47].EldersblijkendatdeOnderwijsraadwelbeterweet:“Waarschijnlijkbestaaternietzoietsalsdejuistekeuze;daarvoorishetleventeveelafhankelijkvanongewisheden,onzekerheden,toevallighedenenherstelmogelijkheden”[Onderwijsraad,2008:33],maarhetaannemelijkeideedatverkeerdekeuzendesleutelrolspelen,isdominant.

Figuur 3: Voorwoord Kies Wijzer Studiekeuze123.nl (bron: www.studiekeuze123.nl)

Tallozepublicatiesillustrerendatzowelopbeleids-alsoppraktischniveauhetbeeldvandegoedekeuzedomineert.Eenvoorbeeldhiervanisdetitelvanhetrapport‘VoordeKeuze’,datverslagdoetvaneengrootonderzoeks-enbeleidsvoorbereidendproject[RWI,2008].Ookbijlagenvankrantenmettitelsals‘Kiezennaschool’en‘Kiezendoejezo’ondersteunenditbeeld[Volkskrant13septemberen1oktober2008].Verderzijneruitspraken,zoalsdievanDoekleTerpstra,devoorzittervandeHBO-raad:“Veelstudentenstoppenalbinneneenweek.Dandenkje:haddendienietwatbeteroverhunstudiekeuzekunnennadenken?”[NieuwsbriefScienceGuide-november2008,nummer28].Vakbladenstaanvolmetterloopsezinnenals“Cijfersoverschooluitvalmakenduidelijk

24

dathetkiezenvoorjongerennietaltijdsuccesvolverloopt.”[Stam,2008:22].Eenlaatstevoorbeeld:indeinleidingvanhaarLiteratuurrapportStudiestakersen-switchersschrijftJosefienLansbergen[2003:3]dathetresultaatvanhaaronderzoekeenverslagzalzijn“(…)waarinzijmeerzichtgeeftopaspectendiemetstudie-uitvaltemakenhebben.Demeerwaardehiervanisdemogelijkheidommeer,maarookbeterinvloeduitteoefenenophetstudiekeuzeproces.Hierdoorkomtenblijftdejuistestudentwellichtsnelleropdejuisteplaats.”Ookhierdomineertdeimplicieteredenering,datdestudiekeuzedesleutelrolspeelt.Deredeneringmaakthetzoekennaareenoplossingsimpel.IndewoordenvanWilmadeBuck,programmamanagerStudiekeuze123.nlineeninterview[Manintveld,2008]:“Wewillendatscholiereneenbeterdoordachtestudiekeuzemaken.”Maarzijndediagnoseendedaaropberustendeoplossingnieteenbeetjetesnel?Inhoeverresporenbeleidenpraktijkhiermetwetenschap?

4.3 Waarom ‘de goede keuze’ een dwaalspoor kan zijn

Kiezeniseenparadoxaalfenomeen.Hetgaatomhetselecterenvanéénalternatiefuiteenaantalbestaandealternatieven.Alsdeverschilleninaantrekkelijkheidgrootzijn,daniskiezenzomakkelijk,datjeeigenlijknietvaneenkeuzekuntspreken.Alsdeverschilleninaantrekkelijkheidkleinzijn,vindtmenkiezenmoeilijk.Maaralsdealternatievenevenaantrekkelijkzijn,maaktheteigenlijknietuitwatjedoet.Duszouhetkiezendanjuisteveneensmakkelijkmoetenzijn!2

InderijketraditievandeAkademieMens-ArbeidinTilburg,dehuidigeFontysHogeschoolHRMenPsychologie,weesonderanderenOttoTaborsky25jaargeledenalopdegebrekkigheidvandenadrukopdestudie-ofberoepskeuze.Hijbepleittemetkrachteenmeerprocesmatigebenadering.Bijveelwetenschappersenbegeleidersophetgebiedvandeloopbaanontwikkelingleefthetbesefdathetnietomdekeuze,maaromhetprocesgaat.Ditisvoorhenzovanzelfsprekenddathetsomsweleenmantralijkt.Veelpolitici,beleidsmakers,journalisten,ouders,werkgeversencliëntenhebbenechternoghetbeeldvandejuiste,goedgeïnformeerdeendoordachtekeuze.

Hetbeeldvan‘degoedekeuze’ishardnekkigendominant,maarineenaantalopzichtenmisleidend:

Hetbeeldsuggereertdatslechtséénoplossingvaneenkeuzeprobleemgoed1.is.Netzoalsbijbeeldenvan‘dejuistepersoonopdejuisteplaats’ishier

2 MijnbroerJanweesmijalskindhieralop,inhetkadervanhetkiezenvaneengebakje.Degedach-tegangisdaarnaookontwikkelddoordeberoemdeDuitsesocioloogenbedrijfskundigeLuhmann[VanGorkum&ChinAPaw,2007].

25

sprakevaneenverouderd‘potje-dekseltjedenken’.Mensenkunnenzichinallerleiverschillenderichtingensuccesvolontwikkelen.ProfielenvanBigFivepersoonlijkheidstestsvanmaffiabazenlijkenbijvoorbeeldsprekendopdievanhogeremanagers[Bovenkerk,2001].Mensenkunnenookinallerleiverschillenderichtingenmislukkeneneenopleiding,beroepoffunctiekanzeerverschillendetypenlatenslagenofzakken.Hetwillenmakenvandebestekeuskanstagnatiemetzichmeebrengen(zieookslot6.3).Hetbeeldvan2. de keuzeistestatisch,temomentaanenmisschienzelfsvolledigillusoir.Indecognitievewetenschappenontstaatgeleidelijkaanconsensusoverhetideedatonzegeestbestaatuitveleonafhankelijkemodulen,dieparallelaanhetwerkzijn.Eenvoorbeeldhiervanzijndesubsymbolischeprocessen,dievoorafgaanaandekomstinhetbewustzijnvanwoordenenherinneringen.Anderesubsymbolischeprocessenleidenuiteindelijktotbewusteenonbewustegedragingen[Anderson,2004].Eenkeuzewordtvoorbereiddoorallerleionbewustegebeurtenissenenprocessen.Onbewusteinhoudenbeïnvloedendekeuze.Deonbewusteprocessengaandoornahetaldannietillusoirekeuzemoment.Eenvoorbeeldhiervanishetzoekennaarofcreërenvanbevestigendeinformatie.VolgensonderzoeksgegevensdieWilson[2005]enDijksterhuis[2008]presenteren,laatonsbreinonsdingendoendieweachterafvooronszelfenanderenverklaren.Hetbewustedenken,datprobeerteenrationeelbesluittenemen,ishettopjevaneengroteonbewusteijsberg.Hetbreinheeftdeillusietebeslissen,maarhetbesluitisoponbewustniveaueigenlijkalgenomen.Metonsverstandkunnenweonzekeuzenvaak(zijhetlangnietaltijd)begrijpen.Maarmetonsverstandkunnenwegeenkeuzenmaken,omdatdeonderliggendewaardenenmotievenopeenanderniveaubepaaldworden.Dezegedachtegangstaathaaksopdedwangtotbewustereflectie,dieinhetberoepsonderwijsdomineert.Hiergaanweinparagraaf4.4naderopin.WatinonsbreingebeurtbijkeuzenisvergelijkbaarmetdeuitsprakenoverbeslissingeninorganisatiesvandeDuitsesocioloogenbedrijfskundigeLuhmann:“Beslissingenwordennieteerstgenomenendangecommuniceerd,maarbeslissingenzijnbesliscommunicaties.”[VanGorkum&ChinAPaw,2007:18].Besliscommunicatieszijnnietzelfstandig,maarberustengeheeloppremissenindevormvaneerderebesliscommunicaties.EenvoorbeeldisdekeuzevanpersoonXuiteenaantalkandidatenvoordefunctievanafdelingsmanager.DezekeuzeberustopdeeerderekeuzevanadviesbureauA,degekozenzinnenindefunctiebeschrijving,heteerdervastgesteldbeleid,eenbepaaldeblikvandedirecteuropeenspecifiekmoment…etcetera.Loopbaanstappenhebbenbelangrijkeconsequenties,ookoplangetermijn.3.Mensennemendezestappenineenturbulenteomgeving,waarinhetuiterstmoeilijkisomvoorlangeretijdvooruittekijken.Dekredietcrisisende

26

daaropvolgenderecessiein2008zijnbijvoorbeelddoorslechtsweinigenvoorspeld.Hetbeeldvan‘derationelekeuze’veronachtzaamthetgegevendathetnauwelijksmogelijkisomdecontextteoverzienwaarindegevolgenvandekeuzezichafspelen.Hetverwaarloosthetfeitdatnieuweinformatieennieuweperspectievenineenturbulenteomgevingsnelopduiken.Dezeinformatieenperspectievenzettendegenomenbeslissingoplosseschroeven.Hetisbelangrijkomhiervooropentestaanendegekozendoelenenkoersaantepassen.Adolescentenhebbennognietdevermogensontwikkelddienodigzijnom4.complexelangetermijnbeslissingentenemen.Ditiszelfshetgevalalszijdielangetermijnkondenoverzien.Ditblijktuitontwikkelingstheorieënen-research.Geavanceerdhersenonderzoekvandeafgelopentienjaarbevestigtdezetheorieënenresearch[Luken,2008b].Leerlingenenstudentenwordennadrukkelijkgewezenophetbelangvandestudiekeuze.Zijmoetendezekeuzezelfmaken.Hierdoorwordendeleerlingenenstudentengeconfronteerdmetietswatzijnognietgoedkunnen.Inhetpositievegevalheeftditeengoedeleerervaringalsresultaat.Maarinhetnegatievegevalleidtdittotfrustratieenondergravingvanzelfvertrouwenofzelfstotverlamming.Zoblijktuithetbelangrijkstemotiefomniet(direct)verdertestuderennahetvoortgezetonderwijs:“Ikwasbangdatiknognietdegoedestudiezoukunnenkiezen”(28procentoverdeverschillendeschooltypen,37procentvoorgymnasiasten)[Onderwijsraad,2008:46].Hetbeeldvandejuistekeuzeveronachtzaamtdatkeuzenplaatsvindenineen5.stroomvangebeurtenissenenprocessendiebuitendeinvloedvanhetkiezendeindividuliggen.Hetbeeldkenteentegrotemachtaanhetdenkenenkiezenvanhetindividutoe.Daardoorwordtdeverantwoordelijkheideenzijdigbijdeindividueleleerling,studentofwerkendegelegd.Alshetmisgaat,heefthijofzijverkeerdgekozen.Deopleiding,arbeidsorganisatieofoverheidkandehandeninonschuldwassen.“Haddenzemaareenbeetjebeteroverhunstudiekeuzemoetennadenken”.Dathetdanhetjaardaarna,bijeenvolgende‘keuze’,-mogelijkineendiametraaltegengestelderichting-vaakweermisgaat,verandertnietsaanditbeeld.‘Goedekeuzen’kunnenmislukken,wanneerergeenbindingontstaatmet6.degekozenopleidingofhetgekozenwerk.Vandeanderekantkunnen‘verkeerdekeuzen’,indienerwélbindingontstaat,heelgoedaflopen!Voorhetontstaanvanbindingishetopleidingsinstituutofdearbeidsorganisatieevenverantwoordelijkalshetindividu.

27

4.4 De risico’s van reflectie

Dediagnosedateenonbevredigendverloopvanstudieofbaanaaneenverkeerdekeuzeligt,wordttesnelgesteld.Dezesnellediagnoseleidttotdegevolgtrekkingdatdestudiekiezerbetergeïnformeerdmoetwordenendatdezedekeuzebetermoetoverdenken.Metsites,opendagenendejaarlijkseStudiebeurswordthardgewerktaanbetereinformatievoorziening.Daarbijlijkt,vooralinhetberoepsonderwijs,opditmomentsprakevanidealiseringvanreflectie.DevijfloopbaancompetentiesvanKuijpers(kwaliteitenreflectie,motievenreflectie,werkexploratie,loopbaansturingennetwerken)biedeneenveelgebruikt,richtinggevendbegrippenkader.Dezecompetentiesgaanvoortweevijfdeexplicietenvooréénvijfde(loopbaansturing)implicietoverreflectie.Bakker,NijmanendenBoer[2007]schetseneenideaalmodelvanloopbaanoriëntatieen-begeleiding.Opdetweebladzijdenwaarmeezehunmodelbeschrijven,gebruikenzijhetwoordreflectieveertienmaal.Inditmodelissprakevan“reflectiebijelkeactiviteit”.Wekelijksvindtklassikalereflectieplaats.Deleerlingenmoeten,viadeuitkomstenvanreflectie,richtinggevenaanhunhandelenenontwikkeling.“Eendeelnemermoetbijelkvakofstageeenleerplanmakenenonderbouwenwathijwilgaandoen”[o.c.:15].Geenwonderdatmenspreektvanreflectiedwang.Lerendenhebbeneringrotengetaleeenhekelaan[Meijers,2008].Wellichtkanditeendeelverklarenvandeontevredenheidvanstudentenmetstudieloopbaanbegeleiding(zie3.1).Indezeparagraaftonenweaandatstudentenredenhebbenomzichteverzettentegendereflectiedwang.Eeneersteargumentis,dathetnogmaardevraagisinhoeverrestudentenkunnenlerenreflecteren.Aukes[2008]vondinzijnpromotie-onderzoekdateenopervaringslerengebaseerdprogrammaeenpositiefeffecthadophetreflectievermogenvaneerstejaarsstudentenmedicijnen.Uithetpromotie-onderzoekvanNelck-daSilvaRosaenSchlundtBodien[2004]onderscholiereninhetvoortgezetonderwijsblijktechtereennegatiefeffect.Bijjongensleiddeeenvrijlangenintensiefprogrammaterbevorderingvanreflectieoverliteratuurtotverminderdereflectiecapaciteit!Mogelijkzijndecognitievevermogensvanadolescenten,eninhetbijzonderjongens,nognietvoldoendeontwikkeldomtekunnenreflecteren[Luken,2008b].Eentweedeargumentisdathetnietzekeris,ofreflectiewelleidttotdegewensteresultaten.InhetgenoemdeonderzoekvanNelck-daSilvaRosaenSchlundtBodienisgeenrelatiegevondentussenreflectiecapaciteitenstadiumvanego-ontwikkeling.Bijdatlaatstegaathetonderandereoverhetvermogenomzelfstandigebesluitentenemen.Meijers,Kuijpers&Bakker[2006]vondeninhetvwoenmboeensignificantnegatievecorrelatietussenloopbaanreflectieenarbeidsidentiteitengeensignificantecorrelatiesmetleermotivatieen

28

uitvaldreiging.Eenrecenteronderzoekonderbijna5000hbo-studentenleidttotdeconclusie:“Loopbaanreflectiedraagtpositiefbijaanuitvaldreiging,draagtnietaantoonbaarbijaanleermotivatie,endraagtnegatiefbijaanarbeidsidentiteitenkeuzezekerheid”[KuijpersenMeijers,2008:24].Eenderdeargumentvoorverzettegenreflectiedwangis,dataanreflecterenrisico’szijnverbonden.Hiergaanwenaderopin.

Piekeren

Deopdrachtomtereflecterensuggereert,datloopbaanvragenhiermeezijnoptelossen.Onderloopbaanvragenliggenechterethischeenfilosofischekwestiesdieondanksverenigddenkwerksindsmensenheugenisnietofnauwelijksoplosbaarzijn.Watisleven?Watistijd?Watishetwezenvaneenpersoon?Watisgoedenslecht?Ditleidttothetrisicodatreflecterenontaardtinpiekeren.

Figuur 4: Het verschil tussen piekeren en reflecteren

Iemandaanhetdenkenzettenisnietautomatischgoed.Leary[2002]kenmerktveelgedachtenvanmensenoverzichzelfenoverhunlevenalsvolslagennutteloos.Eriseengrootverschiltussenreflectieenpiekeren.Vandatlaatstewordjealleenmaarongelukkig[Vonk,2003].Piekerendreigtalsdebeginvragennietgoedtebeantwoordenzijnofalshetreflectieprocesnietgoedgestuurdwordt.Eenandereoorzaakvoorpiekerenishetontbrekenvanvoldoendein-enoutput.Hetdenkenwordtdanalshetwareeenautonoomproces,datletterlijkkanaanvoelenalshetronddraaienincirkeltjes.Zoalseencliëntemijooitschreef:“Ikwordsomsgewoongekvanmezelfdoorhetgetoboverwatikwilenwaaromiknietgewoonblijkanzijnmetmijnleven.”Alsdevragendiehetdenkprocesaanjagennietgoedzijn,oftemoeilijkzijn,bestaathetrisicodateraanhetdenkprocesgeeneindekomt.Hetgaathieromvragenals“Waaromkaniknietgewoonblijzijn?”,“Hoevindikmijnwarezelf?”of“Watgebeurterindetoekomst?”.Denkenispasproductievereflectiealservoortganginzitendittotuitkomstenleidt.Indienditniethetgevalis,moethetdenkenopeenanderemaniergelimiteerdzijn.Voorproductievereflectiemoetsprakezijnvanin-enoutput.Inputbijvoorbeeldindevormvanervaringen,nieuweinformatie,ontvangenfeedbackenzovoort.Outputindevormvanietsdoen,bijvoorbeeldeengesprekaangaan,eenmogelijkheidexplorerenof

29

eennieuwestapzettenindeloopbaan.Vooreenbevredigendreflectieprocesishetbelangrijkdatdeomgevingdaartoemogelijkhedenbiedt.

Verkeerde denkgewoonten en valse (zelf)beelden

Zoalsaanhetbeginvandezeparagraafisaangegeven,bestaanerserieuzeaanwijzingendatreflecterenveeladolescentenbovendepetgaat.Hunbrein,datvaaknoggeneigdistotmonocausaal,zwart-witdenken,kangeconfronteerdwordenmetnon-lineariteitenparadoxenwaarhetnognietaantoeis[Luken,2008b].Hetdenken,datnaarconsistentiezoekt,kanbelangrijke,maarinconsistenteinhouden‘wegdrukken’[Hermans,2006].Menkanalshypothesestellendatdehersenenzichopdeverkeerdelokatieinspannen:nietindeprefrontalecortex,dienognietuitontwikkeldis,maarinanderebreinregio’s-mogelijkmetsuboptimaleontwikkelingtotgevolg.Onrealistischeeisenleidentotfrustratie.Nietalleendestudentraaktgefrustreerd,maarookdedocent.Zijlstra&Meijers[2006:59]verwoordenhetprobleemopbasisvanvierafzonderlijkeonderzoekenondereerstejaarsstudenteninhethbo.Zijformulerenditalsvolgt:“Veelstudentenleggenbijreflecterennietdeverbindingmetzichzelf,terwijlonderwijsactiviteitendiegeassocieerdwordenmetreflecterennietserieusgenomenwordenenervarenwordenalseenverplichtnummer.Opdetoegenomenreflectiedwangreagerenvelestudentenopdezelfdewijzealsopderestvanhetcurriculum:zijtrachtenmetzominmogelijkinspanningteoverleven.”BakkerenNobel[2008:7]citereneenstudieloopbaanbegeleider,diezegt:“Hetisnietdevraagofzehierwelovernamoetendenken,wantdatkannietvroeggenoeg.Hetgaateromdatstudenteninhuneerstejaardeantwoordennognietkunnengeven.Doorzetedwingendiepresentatieweltegevenovereenuitgekristalliseerdearbeidsidentiteit,kanverwachtwordendatzehetschoolsgaanbenaderen,inplaatsvandatzehetvoorzichzelfdoen”.Alsreactieopdereflectiedwangvertellen,verdedigenenherhalenstudentendustekstenwaarzezelfnietechtachterstaan.Zijlopenhierbijhetrisicoverkeerdedenkgewoontenteontwikkelenenzelfindebeledenopvattingentegaangeloven.Indatlaatstegevalwerktdegangvanzakendevormingvanrigide,mogelijkvalse,(zelf)beeldenindehand.

Slechtere keuzen

Eenderdeensamenhangendrisicoisdekansdatreflectiedekwaliteitvankeuzennegatiefbeïnvloedt.Dijksterhuis[2008]biedteenoverzichtvaneenbehoorlijkaantalexperimenten,diedoorhemzelfendooranderenwerdenuitgevoerd.Ineenaantalgevallenblijktdatproefpersonendiedeopdrachtkrijgennatedenkenovereenkeuze,mindergoedekeuzenmakendanproefpersonendieophungevoelmoetenkiezenofdienietdegelegenheidkrijgenomnatedenken.Dijksterhuisnoemtvoorbeeldenvankeuzenophetgebiedvanhuizen,auto’s,jam,posters,

30

enzovoort.Hoewelzijnbevindingennietgeheelonomstredenzijn-deAustralischeonderzoekerNewellkwambijvoorbeeldtottegengestelderesultaten[VanDyk,2008]-verdienenzeaandacht.Vooralomdaterookeenduidelijkvoorbeeldisophetgebiedvanloopbaanontwikkeling.WilsonenSchooler[1991]rapporterenovereenzorgvuldigopgezetexperiment,waaraan243netgestartepsychologiestudentendeelnamen.Zijkregeninformatieovereenaantalkeuzevakken.Hetgingomeenrealistischesituatie,indezindatzeinwerkelijkheidookuitdezevakkenmoestenkiezen.Degroepwerdingedeeldindrieexperimentelecondities.GroepAkreegdeopdrachtomperstukjeinformatieaantegevenofditdekansvergrootteofverkleindedathijofzijhetbetreffendevakzoukiezen.DerespondentuitgroepBmoest,terwijldeinformatiegelezenwerd,nadenkenoverderedenenwaaromhijofzijdecursuswelofnietzouwillen.Naderhandmoestenzedezeredenenopschrijven.GroepCkreegalleendeinstructieomdeinformatiezorgvuldigtelezenenmoestvervolgenseenvragenlijstinvullenovernietdirectgerelateerdeonderwerpen.Eeneerstebevindingwasdatertussendedriegroepengeenverschilwasindehoeveelheidinformatiedieonthoudenwerd.Echter:groepConthieldmeervandebelangrijkeinformatie(belangrijkheidwasbeoordeelddoordocenten).EentweederesultaatwasdatdebeoordelingenvandeaantrekkelijkheidvanvakkeningroepAenBminderspreidingvertoondendaningroepC.Vrijvertaald:doornatedenkenoverdebeoordelingofderedenendaarvoorkruiptdeaantrekkelijkheidvanalternatievennaarelkaartoe.Hetwordtdanmoeilijkeromonderscheidtemaken.Eenderdeenbelangrijksteconclusiewas,datdestudenteningroepCvakervakkenkozenwaarvanstudentenineerderejarenzeidendathetdebestevakkenwaren.Zijgingenookrelatiefvaakdoorindievakken.Metanderewoorden:zijmaaktenbeterekeuzen.OokGaissmaier,SchoolerenMata[2008]concluderenuitexperimentendatafleidingeffectievergedragbijcognitievetakentotresultaatkanhebben.Eenverklaringdiezijgevenisdatafleidingervoorzorgtdatjenietteveelnadenkt.Afleidingbelemmerthetbreinomnaarpatronentezoeken,watietsiswatmensen-vooralalszeveelcognitievecapaciteitenhebben-nietkunnennalatentedoen.Mensenzoekenzelfspatronenalsdieernietzijnenalshendatverteldis.Gaissmaierc.s.bestrijdenhetdoorveellekenaanvaardeideedatmeerinformatiebeterisbijbeslissingen.Zijverklarenonderanderewaaromouderen,diewegenshunafgenomencognitievevermogensgedwongenzijnminderinformatieensimpelerebesluitvormingsstrategieëntegebruiken,vaakbeterebeslissingennemen.Overigenszijnvoorditlaatstefenomeennatuurlijkookandereverklaringenmogelijk,bijvoorbeelddatinhetonbewustevanouderenveelmeerimplicieteinformatieisopgebouwdofdathetvermogentotpatroonherkenningtotophogeleeftijdtoeneemt[Goldberg,2006].

31

Ondergesneeuwd gevoel

DeverklaringdieWilsonenSchooler[1991]voordeslechterekeuzenvandenadenkendestudentenopperen,isdatmensendoorhetnadenkenhuncriteriaveranderen.Mensenoverbelichtengeloofwaardiggeachteaspectenenkennenmindergewichttoeaandekantendienietmakkelijk‘teverkopen’zijn.“Peoplechangetheirmindabouthowtheyfeel.”[o.c.:191]Of,indewoordenvanDijksterhuis[2008:117]:“Hetprobleemisdatveelnadenkenertoeleidtdatdeargumentendieverbaliseerbaarzijn,belangrijkergemaaktwordendanzeinfeitezoudenmoetenzijn.”Mogelijkmoetdezegedachteveralgemeniseerdworden.Reflecterenwordtvaakvoorgesteldalseeninnerlijkgesprekdatdepersoonheeftmetzichzelf.Correcterisdevoorstellingdathetmeestenadenkenverlooptalseeninnerlijkgesprekdatdepersoonheeftmetvoorstellingenvananderen[Hermans,2007].Ditisdestesterkerhetgevalalsdepersoonineenontwikkelingsstadiumverkeert,waarindezebelanghechtaandeverbondenheidmetengoedkeuringvananderen(familie,peers,collega’s).Demeesteadolescentenen(jong-)volwassenenbevindenzichineendergelijkstadium[Luken,2008b].Hetrisicoisdatreflecterendanvooraldeinhoudkrijgtvaneenmentalevoorbereidingophetverdedigenenverantwoordenvankeuzennaaranderentoe.Ditkanhetmakenvanechteigenkeuzenindewegstaan.Alsreflecterengeeneindpuntheefteninpiekerenontaardt,kanmenbovendienstellendathetbreindaarzodrukmeeis,datergeenruimteisomzintuiglijkewaarnemingenenheteigengevoeltothetbewustzijndoortelatendringen.

Metbovenstaandewilslechtsgezegdzijndatreflecterenrisico’smetzichmeekanbrengen.Hieruitmoetmennietconcluderendatreflecterenaltijdietsslechtsisendatwehetnietmoetendoenofdatwehetanderenmoetenafraden.Welkeconclusiedanweltetrekken?Datkomtinhoofdstuk6aandeorde.

4.5 Onvermogen aan alle kanten

Dithoofdstukprobeertteverhelderenwaaromgoedeloopbaanbegeleidingenvoorspoedigeloopbaanontwikkelingzoproblematischzijn.Dezeparagraafgaatinopenkelepuntenvanonvermogenbijdebetrokkenpartijen.

Individu

Indevorigeparagraafisaangestipt,datveeljongeren-enzelfsveelvolwassenen-(nog)nietinstaatzijntotzelfstandigereflectie,besluitvormingenzelfsturing.Dezeconclusievalttetrekkenuitresearchrondeenaantaloudereennieuwereontwikkelingstheorieën.Deresultatenzijnindeafgelopentienjaarherhaaldelijk

32

bevestigddoorbevindingenuiteenheelanderehoek,namelijkdievanhetonderzoekvandehersenen[Luken,2008b].Uithetbreinonderzoekblijktdatpubersenadolescentenbijkeuzenveelooghebbenvoormogelijkebeloningenenkicks,maarweinigvooralternatieven,voordelangetermijnenvoorderisico’s.Eentreffendeillustratiehiervanishetfeitdatjongerenwelweethebbenvandeschadelijkheidvanhardemuziekvoorhungehoor,maargeenoordopjesindoen.Ditomdatzedenkendathetrisicowelmeezalvallenofdaterwelietsopdemarktzalkomenomdeschadeteverhelpen.Demultidisciplinairegegevenswijzeneropdatdemeestejongerenen(jong-)volwassenenhetoverzichtmissenoververleden,hedenentoekomstenoverdeverschillendeinvloedenervanophunleven.Datmaakthetmoeilijkomeeneigenvisieopzichzelfindetoekomstteontwikkelen.Verderisdedoorsneepersooninwezen‘conventioneel’of‘conformistisch’.Datwilzeggendathij/zijleeftvolgensgedragspatronen,normenenwaarden,diezonderonafhankelijkestandpuntbepalingzijnovergenomenuitdeomgeving.Velenmissendeautonomiediegeïmpliceerdisinzelfsturing.Totslotwijzendegenoemdebronneneropdathetiniedergevaltotongeveerhet25elevensjaarmoeilijkisomdenkenenvoelenmetelkaarinverbandtebrengen,omdilemma’soptelossenenomlangetermijnplannentemaken.Vooralsnogonbeantwoordisdevraaginhoeverredemensdezevermogenskanontwikkelen.Nietduidelijkisopditmomentwatdeverhoudingistussendeinvloedenvan‘nature’en‘nurture’enhoezeopelkaarinwerken.

Onderwijsorganisaties

Indecontextvanhetberoepsonderwijsisduidelijkdatdegebodenstudieloopbaanbegeleiding,ondanksdeinvesteringen,inverrewegdemeestegevallennietvoldoetaandekwaliteitscriteriawaaroverconsensusis.Kortsamengevatkomendezeeropneer,datsprakemoetzijnvaneen‘krachtigeloopbaanleeromgeving’die:

praktijkgericht•dialogisch•envraaggerichtis•

[Meijers,Kuijpers&Bakker,2006;RWI,2008;Zijlstra&Meijers,2008].Zoalseerderopgemerkt,voerdenMeijers,KuijpersenBakker[2006]eenonderzoekuitbijeengrootaantalinstellingenvoorvmboenmbo.Hunconclusiewasdatslechtsdrievandeonderzochte226groepenaandegesteldecriteriavoldeden.Hierbijmoetwelaangetekendwordendatdegrensdiezijtrekken,nogalwillekeurigis(3,5opbeoordelingsschalenvan5punten).Momenteeliseenvergelijkbaaronderzoekinhethbobijnaafgerond.Deresultatenzijnnognietgepubliceerd,maaruitbetrouwbarebronisvernomendathetinhethbonogergerisdaninhetmbo.

33

Ineenevaluatieonderzoek(metinterviewsenvragenlijsten)bijtweehogescholenvanFontys,waarvanbeginvolgendjaarhetrapportzalverschijnen,blijktondermeerdatstudieloopbaanbegeleidingindepraktijkveelwegheeftvanstudievoortgangsbewaking.Vooreengrootdeelisheteenadministratiefprocesvancoachingbijhetinvullenvanhetportfolioenhetafvinkenvancompetenties.184studentenvuldeneenvragenlijstin.Noggeenéénopdrievanhendenktdatdestudieloopbaanbegeleiderhemofhaargoedkent.Slechtséénopdevijfstudentendenktdatdestudieloopbaanbegeleiderweetwatzijnofhaartoekomstplannenzijn.Inverrewegdemeestegevallenwordtnietgesprokenoverhetprivélevenvandestudentofdienspersoonlijkeproblemen.Ditterwijldedataeensignaalbevattendatjuistditsoortgesprekkenuitvalvoorkomt.Loopbaanvragenzijnvaakonlosmakelijkverbondenmetpersoonlijkevragen[ziebijvoorbeeldKunnene.a.,2008]Deresultatenvaneenanderonderzoekonder202leerlingeninhetvmboen485inhetmbogaanindezelfderichting[Kuijpers,2008].Begeleidersenstudentenzijnhetervolgensditonderzoekovereens,datdestudieloopbaangesprekkenweinigdiepganghebben.Tevensblijktdatloopbaanbegeleidingvaakmonologischisinplaatsvandialogischoftrialogisch.Debegeleiderpraaterveeltegen,ofzelfsoverdestudent,maarweinigmethemofhaar.Docentenstellenweinigprikkelendevragendieleerlingenstimulerenomzelfnatedenken[VanVelzen,2002].UitonderzoekinhetVerenigdKoninkrijkblijktdatveeldocenten,nadatzijeenvraaggesteldhebben,nauwelijkseensecondewachten.Alsergeenantwoordgekomenis,gevenzijzelfhetantwoordofstelleneennieuwevraag[Black,2003].Inhetvoortgezetonderwijsishetvanzelfsprekendnogveelmoeilijkerdaninhetberoepsonderwijs,omdeleerlingenincontacttebrengenmetdearbeidsrealiteit.Zekeralsheteromgaathenteconfronterenmetreëleberoepsdilemma’s.Inhetheleonderwijsishetbijzondermoeilijk,indehuidigeconstellatiemisschienonmogelijk,omvraaggerichtheidindevormvanflexibeleenindividueleleerroutesterealiseren[DenBoer&Bakker,2008].Slechtsweinigscholenhebbeneenvisiegeformuleerdenhebbendezevertaaldnaardoelstellingenenactiviteitenvoorleerlingen,studieloopbaanbegeleidersendocenten[DeZwart,Bakker,Overmeer&VanLaar,2007].Deconclusiemoetgetrokkenwordendatvrijwelgeenenkeleonderwijsorganisatieerinslaagtomstudieloopbaanbegeleidingopeenmaniervormtegeven,dievoldoetaandeactueelvigerendekwaliteitscriteria.Eenenanderroeptdevraagopinhoeverredezecriteriarealistischzijn.Dezevraagkomtteruginhoofdstuk6.

Arbeidsorganisaties

Ookinarbeidsorganisatieskomtnogweinigterechtvanstructurelebevorderingvanloopbaanontwikkeling.[VanderHeijden,2005;Korenromp&Luken,2007;VanderHeijden&VanOoijen,2008;Kluijtmans,2008].Vaakbeperktloopbaanbegeleidingzichtotprobleemgevallen.Erbestaatinveelsectoreneen

34

redelijkaanbodaanscholingsfaciliteiten,maarerisweinigsturing.Opleidingenwordenonvoldoendeineenkadergeplaatstdoordedoelenervanvasttestellenennaafloopteevalueren.Werkgeverslijkenvaakniettebeschikkenoverplannenvoorhunmedewerkers.Alsdezeplannenwelbestaan,dancommunicerenzijhierweinigover.Überhauptlaatdecommunicatietewensenover.Veelwerknemerservarenvooraleentekortaanfeedback.Hetgeformuleerdebeleidblijfttevaakeendodeletter.Erbestaanbijvoorbeeldvaakgoedeafsprakenoverfunctionerings-ofverbetergesprekken,maardeuitvoeringiseenformaliteitofblijftsomszelfsachterwege.Erisbinnenarbeidsorganisatiesbovendienweinigaandachtvoordemanierenwaaropmensenzichinhunwerk,ofvia(informele)trajectenbuitenhetonderwijs,kunnenontwikkelen[Baars-vanMoorsel,2003;Luken,2003].Inarbeidsorganisatiesbestaanbovendienhardnekkige,negatieveenonrealistischebeeldenoverouderwordendewerknemers[Nauta,DeBruin&Cremer,2004].Leidinggevendenvoereneen‘non-interference’beleidtenopzichtevanouderewerknemers[VanderHeijden,2005].

Beleidsmakers

Volgensdein4.3genoemdeparadoxiskiezenaltijdmakkelijk,maarnietsisminderwaar.Hetbelangvandeconsequentiesvandekeuzevoordehelerestvanhetlevenisgroot.Deangstommogelijkhedenuittesluitenofverkeerdtekiezenwerkt,zoalsweindevorigeparagraafzagen,opvelenverlammend.Dehoeveelheidencomplexiteitvandeaangebodeninformatieisoverstelpend.Kiezenimpliceerthetopgevenvanloyaliteit,bijvoorbeeldnaar(éénvande)ouderstoeofnaarvriendenofvriendinnen.Jongerenwordengeconfronteerdmetdebeangstigendeervaringdathuneigenwilperdagdrastischkanveranderen.Beleidsmakersdiemenenditopkunnenlossenmetvoorlichtingendeopdrachter‘evenwatbeterovernatedenken’,onderschattenhetprobleemenlevenzichonvoldoendein.Hunbenaderingkansomseffectiefzijnalsdebetrokkenehelderedoelenheeft,maarvaakisdatjuistniethetgeval.Zijvergetendatzelfkennisminstensevenbelangrijkisalskennisvandemogelijkheden,maarmoeilijkeromtevergaren.Introspectieisiniedergevalonvoldoendegereedschapomzelfkennisteverkrijgen[Devos&Banaji,2003].Beleidsmakershoudengeenrekeningmethetfeitdatstudiekeuzevrageninderegelsamenhangenmetineffectievecopingstrategieënenmetpersoonlijkeproblemen.Dezeproblemenhoevenweliswaarnieternstigtezijn,tochbelemmerenzedevoortgangvandeloopbaanontwikkeling[Kunnen,Holwerda&Bosma,2008].

Deoverheidvoerteenwispelturigbeleidwatbetreftloopbaanbegeleiding.Indetweedehelftvandevorigeeeuwiseeninfrastructuurvoorgesubsidieerdestudie-enberoepskeuzebegeleiding,dieooktoegankelijkwasvoorvolwassenen(zie1.3),opgebouwdenvervolgensweerafgebroken.Ditlaatstegebeurdemetmaatregelendie

35

hetwerkminderkleinschaligenverzuildenmeermarkt-envraaggerichtmoestenmaken.Helaaswerdniethetindividualsvragendepartijgedefinieerd,maardeonderwijs-enarbeidsvoorzieningsorganisaties.Hetwaseen‘geconstrueerdemarkt’[VanAken,2007].Hetresultaatwasdatdemaatregelenprecieshettegenovergesteldebewerkstelligdenvanwatzebeoogden.Deinhoudelijkedoelenwarentransparantievandedienstverlening,toegankelijkheidenkwaliteitsverbetering.Hetresultaatwaseenvoorzienbare[Luken,1987en1988]vrijwelvolledigeafbraakervan[InspectiesvanOnderwijsenBeroepskeuzevoorlichting,1995;Verrijdt&Hövels,1995].Opditmomentgeldt:”Erzijnbredeleemtenindetoegangvanvolwassenentotloopbaanbegeleidingenerzijnindicatiesdatdevraaghetaanbodvandienstenovertreft.Vooraldedienstenvoormensendiealeenwerkkringhebben,zijnbeperkt”[OECD,2004:4].Hetbegeleidingssysteemisgefragmenteerd.“Itisnotcurrentlyasystematall,inanymeaningfulsense,butaseriesofdisconnectedentities.”[Euroguidance,2006:10].Delaatstejarenbouwtdeoverheidoverigensweernieuwevoorzieningenop(zie1.4).Eendeelvanhetprobleemisdatloopbaanontwikkelingnietonderéénministerievalt.Minstensvierministerieshebbenermeetemaken:Onderwijs,SocialeZakenenWerkgelegenheid,EconomischeZakenenVolksgezondheid,WelzijnenSport.Hetgaatimmersomeendoorlopendprocesdatplaatsvindtinonderwijs,arbeidenleven.Ditproceswordtgemarkeerddoorkeuzen,bijvoorbeeld:

keuzebasisschoolenvmbo/havo/vwo•keuzenleerweg,sector,stage,profielenvakken•beroepskeuze•keuzevervolgopleidingofstudie•keuzenvanbanen,doelen,tactieken,functies,medewerkers,projecten,rollen,•opleidingen/trainingenkeuzenbijcrises,switches,promotieendemotie,conflicten,•gezondheidsproblemen,(re)integratieenuitstroomkeuzenindeprivésfeer,dienauwmetdeloopbaansamenhangen•(levenspartner,kinderen,woonplaats,nevenactiviteiten)

Eenander,samenhangendprobleemisdatvandefinanciering.Bijlevenslangeloopbaanontwikkelinghebbenvooraltweepartijenbelang:hetindividuzelfendesamenlevingalsgeheel.DeNederlandseoverheidstaakteaanheteindvandevorigeeeuwdedirectesubsidiëringvanloopbaanadvies.Dekostenvoorloopbaanadvieszijninveelgevallenformeelzelfsnietaftrekbaarvoordebelasting.Artikel9vanhetEuropeesSociaalHandvest,dathetrechtgarandeertoploopbaanbegeleiding,vindtinonsland,integenstellingtotVlaanderenenveelanderelanden,geenuitvoering.Voorhetindividuisloopbaanbegeleidingdaardoorvaak(te)duur.Partijendiewelgeldhebbenvoorloopbaanbegeleiding(arbeidsorganisaties,verzekeringsmaatschappijen)ofdaarvoorkrijgen(onderwijsinstellingen,UitvoeringsinstituutWerknemersVerzekeringen)hebbenofzienonvoldoende

36

belanginloopbaanontwikkeling.Werkgeversvrezennogaleens-overigensvaaktenonrechte-dathetstimulerenvanloopbaanontwikkelingleidttotongewenstverloop[Luken,2003;VanderHeijden&VanOoijen,2008].Verzekeringsmaatschappijenhebbennogweinigoogvoordegrote-maarinderdaadmoeilijktecalculeren-opbrengstenvandepreventievanloopbaanproblemen.Dehorizonvanscholenreiktvaaknietverderdandediploma-uitreiking.Zijwordenafgerekendophetaantalgediplomeerden.Scholenervarenwelhetbelangvanhettegengaanvanuitvalenhetverhogenvanrendement,maarzijzienonvoldoendebelangbijdedoorlopendeloopbaanontwikkelingvanhunleerlingen/studenten.Goedeloopbaanbegeleidingwordtsomszelfsalstegenstrijdigaanhetbelangvandeinstellingopgevat,bijvoorbeeldalsdeleerling/studentnaareenandereopleidingdreigttegaan.Ookbijre-integratievanwerklozenenarbeidsongeschiktenstaatdekortetermijnvoorop(mensenzosnelengoedkoopmogelijkineenbetaaldebaanonderbrengen),inplaatsvanhunduurzamelangetermijnontwikkeling[OECD,2004].

Loopbaanbegeleiders

Onderhetkopje‘Onderwijsorganisaties’isindezeparagraafreedseenenanderopgemerktoverhetfunctionerenvanstudieloopbaanbegeleidersinhetberoepsonderwijs.Uiteigenwaarnemingweetikdatdekwaliteitvantestgebruikdeafgelopendecenniasterkgedaaldis:inverhoudingworden-ondermeerviainternet-veelkwalitatiefmindergoedetestsgebruikt,ookonbegeleiddoordepersoonzelf.Adviseurswetenminderdanvoorheenoverdebetekenisen(technische)detailsvantests.Hetlijktmepositiefdathetinstrumentariumgroterendiverserisgewordendan25jaargeleden.Vaneffectonderzoekofkwaliteitsbewakingisechternogsteedsnauwelijkssprake.Eenveegtekenvanzelfgenoegzaamheidisdatbijeenenquêteonderloopbaanadviseursgevondenwordtdat“demeesteadviseursvanmeningzijndatdedoorhengebruiktemethodeninhogematetoereikendzijnvoorhetbeantwoordenvandeadviesvraag”[VanVianen,2008].Loopbaanbegeleidersslagennognietindeinderdaadmoeilijkeopgaveomeenprofessietemakenvanhetvak.Deloopbaanbegeleidershebbenzeerverschillendeachtergrondenenwerkwijzen.Erisgeenbreedgedragenvisieopwatkwaliteitisofzelfsopwatdekernvanhetvakis.Slechtsweinigen(circavijfprocent)zijngecertificeerd.Hetwerkheefteenonduidelijkgezichtnaarbuitentoe.Voorcliëntenishetmoeilijkomhetkafvanhetkorentescheiden[Post,2002;Vons,2008].“HetisabsoluutWildWest”[Simon,2002:7].Interessantisdevergelijkingmethetberoeporganisatieadviseur.DeSonnaville[2005]noemtinzijnproefschriftdepogingenomditberoepteprofessionalisereneenachterhoedegevecht.Dezebranchewilvolgenshemomdefensieveredenennietstrevennaarconsensus.Fundamentele,inhoudelijkediscussiesgaatmen

37

daaromuitdeweg,evenalsverantwoording,meting,validatieofwetenschappelijkeonderbouwingvanactiviteitenendeeffectendaarvan.“Organisatieadviseursrestslechtséénuitweg:afscheidnemenvanretorischebegrippenals‘professie’en‘professionaliseren’,enzichbinnengevarieerdeomgevingenbloottestellenaantoetsing,valideringenaandeheterogeniteitvandewerkelijkheid.”[o.c.:278]

Wetenschappers

Loopbaanontwikkelingiseeningewikkeldfenomeen.Netzominalsloopbaanbegeleidingonderéénministerievalt,valtloopbaanontwikkelingonderéénwetenschap.Bovendienwordthetinhoogtempoingewikkelderdoorallerleicultureleenmaatschappelijkeontwikkelingen.Enkelevoorbeeldenhiervanzijn:detoenameinaantalendiversiteitvankeuzemogelijkheden,detoenamevanindividuelevrijheidendeafnamevanrichtinggevendekrachten.Erwordtvanuitmoeilijkverenigbareparadigma’soverloopbaanontwikkelinggedacht.Erzijnondermeersociologische,economische,filosofischeenveelpsychologischeaspectenaanteonderkennen.Erzijnzeeruiteenlopendemanierenomnaarloopbaanontwikkelingtekijken[Inkson,2007].Hetlijkenwelafzonderlijkekoninkrijken[Reynaert,2007].Loopbaanontwikkelinglaatzichmoeilijkonderzoeken.Hetislastigomgecontroleerdeexperimentenopditgebieduittevoeren.ExperimentenzoalsdievanWilsonenSchooler[zie4.4]zijnzeldzaam.Bovendienzijnvoorhetverkrijgenvaninzichtindeprocessenooklongitudinaleonderzoekdesignsnodig.Dezezijnduurenvereiseneenstabieleuitvoeringsbasis.Eenspecifiekprobleemligtinhetkiezenenoperationaliserenvanvariabelen.Eenlastigevraagismetname:hoemoetheteffectvanloopbaanbegeleidingwordenvastgesteld?Reflectiebijvoorbeeldwordtinonderzoekgemetenmetvragenals“Ikgavaaknawaarommijietsinteresseert”en“Ikdenkvaaknaovermijnnormenenwaarden”[Kuijpers&Meijers,2006].Positieveantwoordenopdezevragenkunnenevenzeerwijzenoppiekerenalsopreflecteren.Eenandervoorbeeldisdathetbegrip‘arbeidsidentiteit’moeilijkblijkttedefiniëren.IndeonderzoeksrapportenvanKuijpersenMeijerskomenuiteenlopendedefinitiesvoor.Arbeidsidentiteitisgeoperationaliseerdmetvragenals“Ikweethoemijntoekomstalsvakman/vakvrouweruitgaatzien”en“Ikweetnuzekerwelkwerkikwildoen”.Inditgevalzoudenpositieveantwoordennetzogoedkunnenwijzenop‘foreclosure’(datwilzeggenbeslotenhebben,ofzelfsjevastklampenaaneenbesluit,zonderechtgeëxploreerdtehebben)alsopeen‘echte’arbeidsidentiteit.Vegetekenszijn,volgensdeuitkomstenvanhetonderzoek,datleerlingeninhetvmboeenmeerontwikkeldearbeidsidentiteitzoudenhebbendaninhetmboendatloopbaanreflectieenarbeidsidentiteitnegatiefmetelkaarcorreleren(o.c.).

38

Voorveelcliënteniseengenomenbesluiteenpositiefresultaatvandebegeleiding.Vooranderenishetjuistnodigdateenbesluitoplosseschroevenwordtgezet,zodatdepersoonopengaatstaanvooralternatievenenvoornieuweafwegingen.Bijre-integratiewordtheteffectdoorgaanseenzijdiggemetenmetdevraagofdepersoonbetaaldwerkheeft.Ditgaatvoorbijaanhetbelangvaneerstestappen(bijvoorbeeldmeedoenaaneenactiveringsprojectofaanvrijwilligersactiviteiten)envanuiteindelijkeeffecten(bijvoorbeeldofiemandnavijfjaarnogsteedsgezondisenofhijnogsteedsbetaaldwerkheeft).“Itappearsthatcareercounselingpractitionersareuncertainaboutwhatsuccessiswhenappliedtothenotionofcareers”[Harrington&Harrigan,2006:135].Erkunnengrotediscrepantieszijntussenobjectieveensubjectievemaatstaven:‘losers’kunnenheel‘happy’zijnen‘winners’heel‘unhappy’.”Wiegersma,nestorvandeBeroepskeuzepsychologie,constateerdeinzijnafscheidsrededat“albijna85jaarberoepskeuzeadviseursmeteenmodelwerkendattheoretischonhoudbaaris”[Wiegersma,1990:45].HijdoeldehiermeeophetmodelvanParsons[1909/1967],datinparagraaf1.3aandeordekwam.VolgensWiegersmaisditmodelmedeverantwoordelijkvoorhetbenadrukkenvandeberoepskeuzealseenbeslissing,inplaatsvandedoorlopendeontwikkelingvanderelatietussenmensenarbeid.Hijconstateerdeeenonoverbrugbareklooftussentheorieenpraktijk.Detheorievormingstagneerdesindsheteindvandezestigerjarenvandevorigeeeuw.“Detijdschriftenraaktengevuldmetartikelenophetniveauvandoctoralescripties.”[o.c.:47].Depraktijkhandhaafdezichvrijwelzondertheorie.RecentersteldeOomen[2007:30]:“Detraditioneleloopbaantheorieënzijnnietmeeradequaat:wehebbeneentotaalnieuwmaniervanmodelendenkennodigindezemondialemaatschappij.”HarringtonenHarrigan[2006]zijn,inhunoverzichtvandeinternationaleloopbaanliteratuurvan2005,aanzienlijkpositieveroverdekennis-entheorieontwikkeling.Zijsprekenvaneen‘richandexcitingknowledgebase’.Maartegelijkertijdconstaterenzedatdekennisonvoldoendewordttoegepastennietleidttotuitgewerktemodellenvoorloopbaanbegeleidinginonderwijsenarbeid.Kennelijkbestaatdeklooftussentheorieenpraktijknogsteeds.

4.6 Conclusie

Dithoofdstukopperdeenkeleverklaringenvoorhetfeitdatloopbaanbegeleiding,ondanksdepotentiëlewaardeervan,nognietgoedvandegrondkomt.Hardnekkigeenmisleidendebeeldenspeleneenrol,zoalshetbeelddatkerndoelvanloopbaanbegeleidinghetmakenvangoedestudie-enberoepskeuzenis.Voorlichtingendeopdrachtomergoedovernatedenken,zijndeinstrumentendieopbasisvandatbeeldmetonvoldoende,somszelfsnegatiefresultaatworden

39

ingezet.Datderesultatentegenvallenislogisch,alsmenzichbedenktdathetbeeldvandegoedekeuzeinstrijdismetwatwewetenoverhoehetbreinfunctioneertenhoelevensenloopbanenzichontvouwen.Hoewelzijtoenminderargumententerbeschikkinghadden,isalindevorigeeeuwdoordeskundigenduidelijkgemaaktdatwehetkiezennietteveelcentraalmoetenstellenenmeermoetenkijkennaarloopbaanontwikkelingalsdoorlopendproces.HetineenCartesiaansmensbeelddiepverankerdebeeldvandegoedekeuze,diedoorinformatieennadenkentotstandkomt,isechterhardnekkig.Hetisnognietgoedgeluktomopbasisvandeprocesgedachteadequateloopbaanbegeleidingtotstandtebrengeninonderwijsenarbeidsorganisaties.Loopbaanontwikkelingiseenveelomvattendengecompliceerdfenomeen,waarvoordeaandachtisversnipperd.Bijallebetrokkenissprakevanonvermogen.Deverantwoordelijkheidvoordeloopbaanontwikkelingwordteenzijdigbijhetindividugelegd.Diewordtdaardoorinveelgevallengeconfronteerdmeteenprobleemdatzijnvermogenstebovengaatenwaarinhijinwezenalleenstaat.Inhetvolgendehoofdstukdoenweeenpogingomhetbeeldvanhetloopbaanprocesscherpertekrijgen.Ooktrachtenweerconsequentiesaanteverbindenvoordeontwikkelingvanbeterwerkendebegeleiding.

40

5. Een alternatief

5.1 Het proces van loopbaanontwikkeling

Destudie-ofberoepskeuzekanmensimpelvoorstellenmeteendiagramalsfiguur5.

Figuur 5: Beeld van een loopbaankeuze

Depersoonzietvieralternatievenenkiesteréénvan.Figuur6biedteenmeerrealistischbeeld.

Figuur 6: Loopbaan als weg langs vertakkingen

Deloopbaankangezienwordenalseenweglangsallerleivertakkingenvannietgekozenwegen.Ontelbarekleineengrotekeuzen,invloedenenconsequentieshangenmetelkaarsamen.Eenvoorbeeldhiervanisdebeslissingomnogeveneenglastedrinkenomdaterneteenbuivalt.Ditbesluitkanoptermijnbepalendzijnvoorhetfeitdatdepersooneenbepaaldeopleidinggaatvolgen,watweervelerleiconsequentiesheeftvoordeloopbaan.Elkeloopbaanbegeleiderisuitdeverhalenvancliëntenvertrouwdmethet‘butterflyeffect’.Ditfenomeenuitdechaostheorievindt

41

zijnoorsprongbijdemeteoroloogLorenz.Dezeontdektebijtoeval,datinmeteorologischemodellenminimaleveranderingeninbeginwaardenuiteindelijkleidentotenormeverschilleninhetweer.VandaarzijnstellingdatdebewegingvaneenvlindervleugelinBraziliëeentornadoinTexaskanveroorzaken.Daaromookdeprincipiëleonvoorspelbaarheidvanhetweeropmiddellangetermijn[Broer,VandeCraats&Verhulst,1995].Envanloopbanen.

5.2 Een model voor loopbaanontwikkeling

Figuur7biedteenvoorlopigmodelvoorloopbaanontwikkeling.Ditmodelpoogtmeerrechttedoenaandeinhetvoorafgaandeverzameldegegevensenontwikkeldegedachtegang.

Figuur 7: Model van loopbaanontwikkeling

Hetmodelstelteenpersoonvoorineenomgeving.Doorstappentezettendoetdepersoonervaringenopenontwikkelthij/zijzich.Succeshangtafvandeaanpassingaandeomgeving.Degrenstussenpersoonenomgevingismeteenonderbrokenlijngetekend.Ditgeeftaandatdezenietscherpistetrekken.Eenvoorbeeldvandevaagheidvandegrensisdelucht,diein-enuitgeademdwordt.Eenandervoorbeeldzijnanderemensen,dienietalleenindebuitenwereldaanwezigzijn,maarook-opeenbehoorlijkconcretemanier-indebinnenwereld[Hermans,2006].Depersoonwordtinhetmodelvoorgesteldalseenzelfsturendwezen.Bijdebesturingspeelthetbreineengroterol.Hetbreinwordtgevoedmetinformatievanbuitenenvanbinnen,enreageertmetactie.Centraalinhetmodelstaatbeeldvorming,eenkernactiviteitvanhetbrein[Stuss&Anderson,2003;Dennett,2007].Determ‘beelden’moethierbijbreedwordenopgevat:hetgaatom

42

representatiesvandewerkelijkheidenvanmogelijkhedeninallerlei-zekernietalleenvisuele-vormen.Deinformatiediebinnenkomtvanuitdeomgevingenvanuitonsinnerlijk,wordtopgevangendoordezintuigen.Hiertoebehoortookdeproprioceptie,datwilzeggendewaarnemingvansignalenuithetlichaam.Metdesignalenopzichkanhetbreinniets.Zijmoeteneerstviasubsymbolischeprocessenverwerktengefilterdworden.Eenverhoudingsgewijsbuitengewoonkleindeel[volgensDijksterhuis1/200.000]wordtvervolgensbewustverwerkt.Ditwordtinhetmodelgesymboliseerdmetdeononderbrokenpijlen.Dezebetreffendebewustewaarneming,reflectieendaden.Eenveelgroterdeelvandeinformatiewordtonbewustverwerkt.Hiervoorstaandeonderbrokenpijlen.Hetgaathierbijomonbewustewaarneming,onbewuste,parallelle‘denk’processenenonbewustehandelingen.Somsleidensignalentotdirectgedrag,bijvoorbeeldalsweonsbrandenaaneenkachel.Datgaatindevormvaneenonbewustereflex,diepasnaafloopbewustkanworden.Ookimitatievangedragvananderenkanviadespiegelneuronenonbewustplaatsvindenenonbewustblijven.Watdoorhetfilterkomt,beïnvloedtonsgevoel.Ongeachtofditbewustofonbewustgebeurt.Gevoelensfungerenalssignalenmetbetrekkingtotbelangen[Frijda,1993].Omgekeerdwordtdewerkingvanhetfilterbeïnvloeddoorhetgevoel.Angstkanbijvoorbeeldtotgevolghebbendatweminderopenstaanvoorsommigesignalen.Ookhetgeheugenheefteenwisselwerkingmethetfilter(bijvoorbeeldbijherkenning).

Debeeldendiebewustenonbewustwordengeconstrueerd,hebbeneveneenseenwisselwerkingmetgeheugen,filterengevoel.Hetbreinheefteenneigingomsignalen,dieinstrijdzijnmetbestaandebeelden,tenegerenoftevervormen.Erisookeenwisselwerkingmetdekeuzenenstappen:mensenzoekenofcreërensomsactiefsituatiesdiehunbeeldenbevestigen.VolgensGreenwald[1980]kanhetegozelfsalseentotalitairestaatfungeren,dieinformatie-ookoverhetverleden,netalsinOrwellsboek‘1984’-vervalstomdestatusquotehandhaven.Signalendieeerstwordengenegeerd,leidenalszetesterkwordentoteenkwalitatieveveranderinginzelf-entoekomstbeelden.Daarnaleidenzetotstappenineennieuwerichting.Hetvolgende,waargebeurdeverhaaltjeillustreerthoeditgebeurt:GertFloormoest,wegensdoofheid,afscheidnemenvanzijnberoepalshuisarts.Voorhemwasheteerstesignaaldathij,bijeenwandelingmetdeboswachter,hetgefluitvaneenbijzondervogeltje,waardeanderhemopwees,nietkonhoren.Paslaterrealiseerdehijzichdathettoenmoetzijnbegonnen.Eentweedesignaalwasdeopmerkingvaneenverzekeringsarts,datjeniettelangmoetdoorgaanalsjegehoorvermindert.EenderdesignaalwasdatGertopeengegevenmoment

43

ouderendieopstervenlagen,nietmeerkonverstaan.Toenbegonhetvoorzijnvrouwduidelijktewordendaterietsmoestgebeuren.VoorGertzelfwerdditduidelijktoenhijmetdestethoscoophethartendelongenvaneenkortademigepatiëntnietgoedkonhoren.Hijschreefdepatiëntzowelmedicijnenvoorzijnhartalsvoorzijnluchtwegenvoor.“Medischgezienwasdatnietonverantwoord,maargoedvoeldehettochniet.Datwasvoormijechtdelimit.Toenwashetafgelopen.”Gertwerktnaloopbaanbegeleidinginmiddelsineenbibliotheekenbeheerteenarchief[Vons,2002].

Debeeldendiehetbreinmaakt,kunnenhiërarchischwordenvoorgesteld.OphethoogsteniveaustaanvolgensbreinwetenschappersStuss&Anderson[2003]dezelf-enomgevingsbeelden.Dezewetenschappersbaserenzichopbeschadigingeninnauwomschrevenhersengebieden.HunvoorstellingisinlijnmethetoudemodelvanParsons(zie1.3)enmetdeconclusievanHarringtonenHarrigan[2006:156]:“Inaninternationalreviewoftheliterature,thereisgeneralsupportforthetenetsofcareerdevelopment-thatself-knowledgeandcareerexplorationandaninteractiveandintegratedmethodofdeliveryarekeytosoundcareerdecisionmaking.”Determ‘beelden’isexpresinmeervoudgeformuleerd,omdathetinallegevallennietgaatoméén,monolithischbeeld,maaromverschillendebeelden.Gebeurtenissen,herinneringenofstemmingenkunnenbepaaldezelf-oftoekomstbeeldenopdevoorgrondbrengenenlatendomineren[Markus&Wurf,1987].Bijvoorbeeldiemandmaakteenkritischeopmerkingenactiveertdaarmeeherinneringenaanbepaaldefaalervaringenuithetverleden,dieophunbeurtnegatievezelfbeeldenenpessimistischetoekomstscenario’soproepen.Eencomplimentkanhettegenovergesteldeeffecthebben.

Aanvankelijk,alsbaby,isveelvanhetgedragreflexmatig.Gaandeweggaatbeeldvormingeengrotererolspelen.Beeldenwordengeleidelijkaanmeeromvattendenzeworden,evenalsdebijbehorendegevoelspatronen,stabieler.Depersoonontwikkeltzichdoorsteedskeuzentemaken,stappentezettenenervaringenoptedoen.Deinteresseenmotivatievooractiviteitendiegoedbevallen,neemttoe.Erontstaatbindingmetgekozenobjecten.Naexploratieaangeganecommitmentsvormendeidentiteit.Hetgeheugenwordtopgebouwdmetsemantische,episodischeenprocedureleinhoud.Ditzijnbouwstenenvoorcompetenties,ookhiervooreengrootdeelveelmeerimpliciet,danexpliciet.Enkelevandeaanwezigetalentengroeienuittotcompetenties,anderegaanverloren.Ergenstussenhettwintigsteendertigstelevensjaarisdeprefrontalecortex,waarzelfbeeldenenomgevingsbeeldenbijelkaarkomen,volgroeid.Inditdeelvandehersenenvindtookdeintegratievandenkenenvoelenplaats.Beeldvorminggaathethelelevendoor.

44

Ookdeinhetvoorlopigemodelgenoemde‘stappen’moetmenbreedopvatten.Hetkangaanomkleineofgroteactiesmetconsequentiesvoordekorteen/oflangetermijn.Maarhetkanbijvoorbeeldookgaanomgesprekkendiemenaangaat.Iniedergevalleidenzetotervaringendieophunbeurtinputgevenvoorhetvervolgvanhetontwikkelingsproces.Inderegelzaldoelenroutehoogstensingrotelijnenvoorafbepaaldzijn.Dewegkrijgtgaandewegvorm.Hetbereiktezalmeestalietsheelanderszijndanhetgesteldedoel.

HetismogelijkomhetmodelinverbandtebrengenmetminstenseendeelvandeBigFivepersoonlijkheidskenmerken[Hoekstra,2005].Bij‘Openheid’kanmendenkenaandematewaarinmenopenstaatvoornieuweinformatieenwaarinmeninstaatisombeeldenbijtestellenenverderteontwikkelen.Bij‘Evenwichtigheid’kanmenondermeerdenkenaandematewaarindebeeldenrealistischenstabielzijn.‘Consciëntieusheid’kanmenzienalsdematevanstabielebetrokkenheidbijdekeuzendiemenmaakt.‘Extraversie’heefttemakenmethetgemakwaarmeemenstappenzetindevormvanactiesencontacten.Hetmodelkantevensinverbandwordengebrachtmetdegrondhoudingen,zoalsbeschrevendoorReynaerte.a.[2006].Degrondhouding‘Onderzoekend’heeftbetrekkingopdeopenheidvanhetsysteemenopdekritischereflectieopinput.‘Doelgerichtheid’gaatoverdestabiliteitvanplannenendekoersvastheidvanstappen.‘Speelsheid’en‘Dialooggerichtheid’hebbenondermeerbetrekkingopdevormdiedestappenzullenaannemen.

Hetmodelisvrijuniverseel.Hetisgebaseerdopdeklassiekepsychologischefunctieswaarnemen,voorstellen,geheugen,denken,voelen,willenenmotoriek[Linschoten,1957].Hoeweldegrondslagpsychologischis,ishetmodelgrotendeelsevenzeervantoepassingophetgedragvanorganisaties.Ookopcollectiefniveauwordensignalenvaakgenegeerd,totdathetechtnietmeerlangerkan(vergelijk‘AnInconvenientTruth’).Zelf-enomgevingsbeeldenbepalenookdestappenvanorganisaties.Bijvoorbeeldbijhetaannemenvaneennieuwemedewerker,deintroductievaneennieuwproductofbijeenovername(vergelijkdeovernamevanABN-AmrodieFortisfataalwerd).Ookvoororganisatiesisdekwaliteitvandezelf-,omgevings-entoekomstbeeldenbepalendvoordematevansucces.

5.3 ‘Effectieve rationaliteit’

Ineenonvoorspelbarewereld,waarallesmetallessamenhangt,isdewaardevandeindividueledoel-middelrationaliteit,waarmeeeenlevensplanwordtopgesteld,beperkt.Welkalternatiefkanmendaarvoorindeplaatsstellen?Indevorigeparagrafenwerddeloopbaanontwikkelingbeschrevenalseenweglangsontelbare

45

vertakkingenenkwamhetbeeldvandepersoonalseenstappenzettendorganismenaarvoren.Hoekunnenweditbeeldnaderconcretiseren,zodatweerietsaanhebbenvoorhettotstandbrengenvanmeereffectieveloopbaanbegeleiding?

Sarasvathy[2001]onderzochtwatondernemerssuccesvolmaakt.Zelegdehiertoeeeningewikkeldecasusvooraandertigoprichtersvangrootgewordenondernemingen(vanaf200miljoendollaromzet)enonderzochthunreacties.Eénvanhaarconclusiesisdatsuccesvolleondernemersnietalleeneencausale(oorzaak-gevolg)rationaliteithanteren,maarookeen‘effectieve’(‘effectual’inhetEngels)rationaliteit.Datwilzeggen:nietzozeerredenerenvanuiteentebereikendoel,waarmiddelenvoorgezochtworden.Maarmeerredenerenvanuitdeaanwezigemiddelenenwatvoordoelenzedaarmeekunnenbereiken.Effectieveondernemersstartenvanuitwiezezijn,watzekunnenenwiezekennen.Somsmeteenhelderevisieendoelvoorogen,maardikwijlsmetplannendievoorlopigzijnendieininteractiemetanderenvoortdurendherzienworden.Zijbeseffendatersteedsonverwachtedingenzullengebeuren,maarzijzienditnietalsongewensteafwijkingenvanhetpad.Deondernemerszienditalsietsnormaals,wat-alsjeervooropenstaat-nieuwekansenbiedt.Voorditlaatstekennenwehetbegripserendipiteit,ofteweldeongezochtevondst[Reynaert,2007].EenvoorbeeldhiervanishetsuccesvandePost-itnotitieblokken,diebegonmetde‘pech’vaneennietgoedwerkendelijm.Ofdepenicilline,diebegonmeteenvergetenschaaltjedatbegonteschimmelen.Bijcausalelogicawilmendetoekomstkunnenvoorspellenomhemtecontroleren.Effectievelogicaprobeertdetoekomsttecontroleren,dooreenstrategischepositieintenemenenactiefmeetedoeninhetcreërenvandietoekomst.Voorspellen(wattoch-ensteedsvaker-gedoemdistemislukken)isdannietnodig.Ditkangoedvergelekenwordenmetdegedachtegangvanemployability:devervangingvanbaanzekerheiddoorwerkzekerheid,opbasisvanduurzamecompetentieontwikkeling.Eenvolgendbelangrijkkenmerkvandesuccesvolleondernemersisdatveelvanhenniettotnauwelijksaanmarktonderzoekdeden.Hoogstensvoerdenzijgesprekkenofprobeerdezelfdeproductenofdienstenteverkopenomteervarenhoeklanteneropreageren.Zijbesteeddenhierweinigmiddelenaan.InteressantisdatdeondernemersdecasusvanSarasvathyopheelverschillende,maarevenkansrijkemanierenoplosten:erwasduidelijknietéénoplossing.Deondernemersbegonnendirectmethetleggenvanrelatiesenhetaangaanvanpartnerships.Zijmaaktenhunzakenpartnersechtdeelgenoot,indezindatzijreëleinvloedkregeninhetproject.Deondernemersdenkennietlangna,maarbeginnenvrijsnelmetdoen.Zekijkennaderhandwelwaarhetopuitdraait.Deondernemerszoekenniet‘dejuistemensen’opdearbeidsmarkt,maarzienmensenals‘juist’,indiendezeemotioneelwilleninvestereninhetproject.Zelfselectieis

46

daarbijbelangrijkerdanselectie.Vervolgenshelpenondernemers,partnersenmedewerkerselkaaromsamentegroeien.Succesvolleondernemerszijngoedinstaatomtebeslisseninonzekerheid.Debeslissingenspelenzichafinsituatieswaaringeencorrectbesluitvormingsmodelofbeslissingsregelvoorhandenisen/ofsituatieswaarindegegevens,waaropdebeslissingmoetberusten,onbetrouwbaarofonvolledigzijn.Succesvolleondernemersbeschikkenovereenvermogentot‘judgement’:“the(largelytacit)abilitytomake,underconditionsofstructuraluncertainty,decisionsthatturnouttobereasonableorsuccessfulexpost.”[Sarasvathy&Dew,2007:4].Hetgaatdusgrotendeelsomimplicietevermogens.Eenlaatstebelangrijkaspectisdatdeeffectievemaniervanredenerennietzozeeruitgaatvanhetideeomdehoeveelheidofwaarschijnlijkheidvansuccestemaximeren,maarmeervanhetreducerenvandekostenvanmogelijkemislukking.Metanderewoorden:nietmeerinvesterendaneendraagbaarverlies.Ofzorgendatinvesteringennietverlorengaan,maaringevalvanmislukkingietsandersdanhetbeoogdekunnenopleveren.Succesvolleondernemerszorgenvooreen‘exitstrategie’.

DeideeënvanWitte[2004]biedeneenaardigetheoretischeondersteuningvandebevindingenvanSarasvathy.Wittebeschouwtdemarktalseenzakelijkecosysteem.Producentenzijndaarintevergelijkenmetroofdierenenconsumentenmetprooidieren.Formulesdiewiskundiggeoriënteerdebiologenopsteldenomdepopulatieontwikkelingteverklaren,zijnevenzeervantoepassingophetzakelijkeecosysteem.Parameterszoalsvoortplantings-ensterftecijferskunnenvervangenwordendoorparametersalsklantloyaliteitencommerciëleslagkracht.EenconclusiedieWittetrektuitzijnmodelisdathetinside-outkaraktervangeplandemarktbewerkingzalmoetenwordenvervangendooreenoutside-inmechanisme,waarbijconsumentenvoorkeurenmarktstemmingdebedrijfsvoeringgaandomineren.Eenscherpwaarnemingsvermogenisdaarbijessentieel.

OphetwerkvanSarasvathyiszekerkritiekmogelijk.Bijvoorbeelddatdeverschillendedimensiesdiezijbeschrijft,mindermetelkaarsamenhangendanzijveronderstelt.Bovendienzijnhetcausaleeneffectievemodelsimplificerendeideaaltypen[Kraaijenbrink,2008].Menkanhieraantoevoegen,datSarasvathygeenvergelijkinggemaaktheeftmetniet-succesvolleondernemers.Wellichtgebruikenvelenvandezenookeeneffectieverationaliteit.DebevindingenvanSarasvathykunnenwelleidentotdegevolgtrekkingdateffectieverationaliteitmeerkansbiedtopsuccesdandoel-middelrationaliteit.Ofhetnugaatomeenideaaltypeofomdeonderliggendedimensies,naaronzemeningligthiereeninspiratiebron,zowelvooronderwijsinstellingenenarbeidsorganisatiesalsvoorstuderendenenwerkenden.Inhetvolgendehoofdstukformulerenwe,metditinhetachterhoofd,eenaantalsuggestiesvoordevormgevingvanloopbaanbegeleiding.

47

6. Consequenties

Uitgaandevanhetinhetvorigehoofdstukgepresenteerdegezichtspuntenmodel,moetloopbaanbegeleidingommeergaandaninformatievoorzieningenreflectie.Informatieblijftbelangrijk,maarmoetnietalleenvooromgevingsbeeldendienen,maarookvoorzelfbeelden.Ookdenkenblijftbelangrijk.Loopbaanbegeleidingdientechterhettotalecyclischeprocesteondersteunenvanwaarnemen,beeldvorming,herinneren,voelen,willenendoen.Dithoofdstukbiedteenaantalsuggestiesvoorbegeleidingvolgensditprincipe.

6.1 Informatie voor omgevingsbeelden

Goedeinformatievoorzieningisduidelijk,realistisch,aantrekkelijkenniet-wervend.EenrondgangdoordejaarlijkseStudiebeursinUtrechtoflangsenkeleopendagenlaatziendatdeinformatievoorzieningoveropleidingenvaakaangeenofslechtsaanéénvandezevierbelangrijkekwaliteitseisenvoldoet.Voorlichtingzoueenhelderoverzichtmoetenbiedenvanwaterallemaalmogelijkisenmoetantwoordgevenopdevragenvandepersoon.HoeweldeinformatievoorzieninginNederlandinverhoudingtotandereOESO-landengoedis[Euroguidance,2006],isdezevanuithetoogpuntvanstudieloopbaanbegeleidingverrevanoptimaal.Alleenalinhethogeronderwijsbestaanermeerdanduizendverschillendebachelor-enmasteropleidingen.Danhebbenwehetnognietoverminorsenafstudeerrichtingen.PresidentvandeKoninklijkeNederlandseAkademievanWetenschappenVanOostromzeihierover[2006:10]:“HetaanbodaanbachelorsenmastersinhetNederlandsehogeronderwijslijktsteedsmeeropdemenukaartvaneenslechteChinees.”Hetisvooreenaankomendstudentlastigomantwoordtekrijgenopspecifiekevragen.Bijvoorbeeld-dichtbijhuis,ophetterreinvanHumanResourceManagementblijvend-opvoordehandliggendevragenals:“Bijwelkevande33instellingen,dieeenopleidingPersoneelenArbeidverzorgen,kanikhetbestwordenopgeleidtotloopbaanadviseur?”.Of:“WatishetverschiltussenenerzijdsdeopleidingPersoneelenArbeid,dieresulteertindekwalificatieBachelorofBusinessAdministrationenanderzijdsdeopleidingdieleidttoteenBachelorofHumanResourcesManagement?”.Essentieelisdatdeinformatievooromgevingsbeeldennietbeperktblijfttotbrochures,internetpagina’senverhalen.Hetmoetverdergaandanoverdrachtvaninformatie.(Inter)activiteitisbelangrijk.Deleerlingmoetconcreteervaringenkunnenopdoenmetdemensen,boeken,opdrachten,dilemma’sensituaties,

48

waarmeehijofzijindetoekomsttemakenkankrijgen.Hoemeerdestudentzelfkeuzesmaakt,stappenzet,exploreertendingenmeemaakt,destemeerhijofzijleert[Luken&Vloet,1998].Intensievecontactentussenonderwijsenbedrijfslevenzijnvangrootbelangombovenstaandeteverwezenlijken.Ookindecontextvanarbeidsorganisatiesisinputvoordevormingvanomgevings-entoekomstbeeldennodig.Bijvoorbeeldindevormvanbedrijfsbezoeken,kortestages,uitwisselingviabanenpools,informatievoorzieningendiscussieoverdetoekomstvisievandeorganisatie.Nukomthetvoor,dateenproductiemedewerkervelejarenineenfabriekshalwerktzonderooiteenkijkjetenemenindenaburigehalenzonderdatdeleidinghem/haardaartoestimuleert[Luken,2003].

6.2 Informatie voor zelfbeelden

Hetwasnietterecht,datdepsychologischetesttotverindevorigeeeuwhetbelangrijkste,somsenigeinstrumentbij(studie)loopbaanbegeleidingwas.Hetisevenmingerechtvaardigddattestsnunogmaardooreenrelatiefkleinegroep(studie)loopbaanbegeleidersgebruiktwordenendatdekwaliteitvanhettestgebruik,bijgebrekaankennisvanpsychometrieenpsychodiagnostiek,afneemt.TotslotishetnietterechtdatKuijpers,Meijers&Bakker[2006]uithungegevensconcluderen,dattestsnietbijdragenaanhetontstaanvanloopbaancompetentiesenarbeidsidentiteit.Dedoorhengevondenlichtnegatievecorrelatiekanimmersheelgoedinomgekeerderichtingverklaardworden(leerlingenmetslechtontwikkeldeloopbaancompetentiesenarbeidsidentiteitwordenvakergetestdanleerlingendieditbeterontwikkelden).Testszijnmeetinstrumentenvoorpsychischekenmerkenzoalsintelligentie,cognitievecapaciteiten,persoonlijkheideninteresses.Zijkunnendepersoonobjectieve,wetenschappelijkonderbouwde,feitelijkeinformatiebiedenoverrelevanteaspectenvanzichzelf.Mitsgoedgebruikt,vormtditeenbelangrijkeaanvullingopallesubjectieveinformatie,invloedenenoverwegingen.Testskunnenvruchtbareinputbiedenvoorreflectieprocesenloopbaanontwikkeling[Luken,1997en2006b;Osinga,2008].Naasttestsbestaanerdiverseanderegoedeinformatiebronnenvoorzelfbeelden[Luken,2006a],metname:

feedback,bijvoorbeeldindevormvan360-gradenmethoden(datwilzeggen•datopsystematischewijzefeedbackwordtverzamelduitdeomgeving)kennistoetsen•criteriumgerichtinterview•portfoliobeoordeling•

49

assessmentinengezin(hierbijvoertdepersoonineengesimuleerde•praktijksituatieopdrachtenuit,waarbijhij/zijmethodischgeobserveerdenbeoordeeldwordt)

Bovengenoemdebeoordelingsmethodenkunnenwordenaangeduidmetdeterm‘assessmentinbredezin’.Ookanderendandepersoonzelfkunnenderesultatengebruiken.Eenonderwijsinstellingofarbeidsorganisatiekanassessmentresultatengebruikenomverantwoordebeslissingentenemenovertoelating(inhetkadervanselectie),hettoekennenvankwalificaties,beloning,enhetvormgevenvanonderwijs-ofHRM-beleid.Inallegevallenmoetvoorallebetrokkenenwelduidelijkzijnwathetdoelisvanhetassessmentenwiezullenbeschikkenoverderesultaten.Informatievoorzieningvooromgevingsbeeldenenvoorzelfbeeldenkanheelgoedhandinhandgaan.Deconfrontatiemeteenopdrachtineenrealistischewerkomgeving,metfeedbackoverdeuitvoering,leertdepersoonveeloverarbeidenoverzichzelf.

6.3 Begeleiding

Informatievoorzieningisbeslistnietvoldoende.Erisvrijwelaltijdbegeleidingnodigbijhetopnemenenverwerkenvandeinformatie,bijhetontwikkelenentoetsenvanbeelden,bijhetmetelkaarinverbandbrengenvandiebeelden,hetafleidenenuitvoerenvanstappen,enzovoort.Hoewel‘matching’-benaderingenbijleveranciersvanmethodenencomputerprogramma’snogsteedsgangbaarzijn,isdaarvannieteenmaximaaleffectteverwachten.Goedeloopbaanbegeleidingisnieteenkwestievandekenmerkenvandepersooninkaartbrengenenvervolgenskoppelenaaneenbepaaldeopleidingofaaneenbepaaldberoep.Dezebenaderingistestatisch,gaatteveeluitvanpotje-dekseltjedenken(zieook4.3),faaltindetoepassingvanwegemeetproblemenenveronachtzaamtdecentralerolvandemotivatieensturingvandepersoonzelf.Hoeloopbaanbegeleidingdanwelvormtegeven?Opbasisvanhetvoorafgaandegeldendevolgendekenmerkenalsdesiderata.Systematisch

Aande(studie)loopbaanbegeleidingligtidealitereengefundeerdbeleidtengrondslag.Defunderingislieverempirischdanloutergeformuleerdopbasisvan(ideo)logischeargumenten.ZokiestdeNVS-NVLvanoudsher,opbasisvanargumenten,voorhetbeleiddatdecanendocentenmoetenzijn.Ditbeleidwordt

50

inhetvoortgezetonderwijsvrijweluniverseeltoegepast.Indiversepublicaties[bijvoorbeeldMeijers,2008;Twardy-Duisterse.a.,2008]wordtaldannietopbasisvansolideargumentengestelddatloopbaanbegeleidinggeïntegreerdmoetzijninhetonderwijs.Ditstandpuntlijktiniedergevalinhetberoepsonderwijsalgemeenenzondermeertewordenovergenomen.Tochiserweinigempirischbewijsvoordezevisies.Erzijneveneensvalide,deelsempirischeargumentenvoorhetstandpunt,datmenbij(studie)loopbaanbegeleidingeenbelangrijkerolmoettoekennenaanexterne,onafhankelijkespecialisten.Light[2001:81]concludeertuitdiepgaandeinterviewsmetvelehonderdenstudenten:“Goodadvisingmaybethesinglemostunderestimatedcharacteristicofasuccessfulcollegeexperience.Graduatingseniorsreportthatcertainkindsofadvising,oftendescribedasaskingunexpectedquestions,werecriticalfortheirsuccess.”In3.1vermelddenwereedsdeconclusiedieHughes&Karp[2004]uiteenzorgvuldigemetastudietrokken,namelijkdatvandeverschillendevormenvanbegeleidingindividuelecounselinghetmeesteffectiefis.In3.2isRichard[2005]genoemd,dieopbasisvaneeninternationaleliteratuurstudievoorloopbaanbegeleidinginarbeidsorganisatiestotdeslotsomkwamdatintensieve,individueleinterventieshetmeesteffectiefzijn.Opgrondvandeempirischebevindingen,diein4.5onderhetkopje‘Onderwijsorganisaties’aandeordekwamen,valttebetwijfelenofveeldocenteninstaatzijnomdenodigeeffectieve,intensieveenindividuelecounselingtebieden.

Hoedanook:belangrijkiseenuitgewerktbeleid,waarinondermeerdeuittevoerentakenenverantwoordelijkhedenzijnverdeeld.Zonderhelderevisieenvastgesteldbeleidkunnendehiernatenoemenkenmerkenendebenodigdeorganisatiecultuurnietgerealiseerdworden.Hetisbelangrijkdatditbeleidconsistentisenhetzalnogmoeilijkgenoegzijnomdaarvoortezorgen.Erlijkenindebeleidsbasisnogaleensparadoxentezitten.Deopdracht‘jemoetjezelfsturenendaarvoormoetjeeenpopenportfolioinleveren’isnatuurlijkalparadoxaal.Verderrichthetberoepsonderwijszichopcompetentiesdie,zoalszeactueelzijngedefinieerd,nietgoedmeetbaarzijn.Uitgangspuntvanhetbeleid(opbasisvanouderedefinities)isechterdatzewelmeetbaarzijn[Luken,2008a].Competentiegerichtonderwijsgaatuitvanintrinsiekemotivatiebijdestudent,maaronderzoekenpraktijkervaringlerendatdezedikwijlsontbreekt.Mengaatuitvanvraagsturing,terwijlveelstudentengeenvragenhebben.Menwilhetonderwijsflexibiliseren,maardaadwerkelijkeflexibiliseringzouhetsysteemvanstudiepuntenenkwalificatiesondergraven.Eenlaatstevoorbeeldisdatzowelinonderwijs-alsinarbeidsorganisatiesnogaleenszelfsturinggevraagdwordtzonderdaarruimtevoortegeven.

51

Realistisch

Beleidenbegeleidingmoetengebaseerdzijnoprealistischebeeldenvanwatindividuen,organisatiesenbegeleidersaankunnen.Inhetvoorafgaande(zieparagraaf4.5)zijneenaantalbeperkingenopditgebiedbeschreven.Ondermeerbleekdatvooralsnogteveelvanleerlingen,studentenenwerkendengeëistwordt,ophetgebiedvanreflectieenzelfsturing.Vanonderwijsorganisatieswordtmetnameophetgebiedvanvraagsturingietsverwachtwaaraanzijnietkunnenvoldoen.Vandocentenwordenverontwikkeldecompetentiesgevraagdophetgebiedvancoachingencounseling.Zoalsin4.5eveneensvermeld,wordenvooronderwijsorganisatiesdriekwaliteitscriteriagehanteerd.Namelijkdatsprakemoetzijnvaneenleeromgevingdie(1)praktijkgericht,(2)dialogischen(3)vraaggerichtis.Erblijkennauwelijksscholentebestaandiehieraan(kunnen)voldoen.Daaromisgeopperddathetnietrealistischisomhetvoldoenaanalledriedezekwaliteitscriteriaalsnormtestellen.Alsdekeuzevaneenprioriteitnoodzakelijkis,danvaltveeltezeggenvoorhetaspect‘dialogisch’.Eenwaredialoogimpliceertondermeerdaterechtnaardepersoongeluisterdwordt.Ditnodigthemofhaaruitomdesubtielegevoelensennogonduidelijkebeelden,dieinhetinnerlijkeprocesaandeordezijn,uittespreken.Debeeldenwordenhierdoorbewust,openvoortegenspraakendaarmeerijpvoorverdereontwikkeling.DezeprioriteitskeuzesluitaanbijdebevindingenvaneenonderzoeknaarloopbaanzelfsturingbijstudentenvanHogeschoolWindesheim:“Voordeloopbaanontwikkelingvanstudenteniseendialoogtussenstudentendocentessentieel.Hetbiedenvanpraktijkervaringenkeuzemogelijkheden(vraaggestuurdonderwijs)isgeengarantievoorloopbaanontwikkeling,dedialooghieroverwel.”[Kuijpers,Moesker&Roefs,2006:20].

Nietalleendedriekwaliteitscriterialijkenonrealistisch.Ookhetgewensteeindresultaat,eenontwikkeldearbeidsidentiteit,lijktindemeestegevallenpashaalbaarindeloopbaannahetonderwijs.Motivatie,competentie,persoonlijkheid(inclusiefvermogenstotzelfsturing)enbindingontwikkelenzichgaandeweggedurendelevenenloopbaan.Hetonderwijsmoetdaarvooreenbasisleggenendienthiermeeeenstarttemaken.Vooreengrootdeelzalhetprocesechterplaatsvindennaafloopvanhetreguliereonderwijs.Eeninrichtingvanhetonderwijs,diepastbijhetgangbareontwikkelingstempo,moet:

Leerlingenniettesnelvoorsortereninlagerenhoger(zoalsnugebeurtnade•basisschoolbijdekeuzetussenvmboenhavo/vwo).Geenvroegeberoepskeuzeneisen(zoalsnuondermeergebeurtbijde•overgangvanvmbonaarmbo).Bredeoriëntatiemogelijkhedenenopleidingenbiedenvoorstudentendienog•nietwetenwelkekantzeopwillen.

52

Zijpadennietzienalslouterverliesenalsietswatperdefinitiezogauw•mogelijkafgebrokenmoetworden(waardoordestudentsneleenjaarkwijtis),maarzienalsleerervaringen,waarvandewaardekantoenemenalszegoedwordeningebouwdinhetvervolgvande(studie)loopbaan.

Methodisch

Deloopbaanbegeleiderzou(oprationelewijze)instrumentenmoeteninzetten,dieopaanvaardetheoretischeinzichtenenmodellengebaseerdzijn.Hetwoord‘zou’isgebruikt,omdathettotophedenmoeilijkishieraantevoldoen.Ditdoorhetgebrekaanalgemeenaanvaardeinzichtenofzelfseenforumdatinzichtenkanaanvaarden.Verderhangtopditmomentde‘keuze’vaninstrumentenmeestalingroteremateafvanwatdebegeleiderletterlijkenfiguurlijkinhuisheeft,danvanwatdecliëntinzijnsituatienodigheeftofwatvanuitmethodischoogpunthetmeestgeschiktis.Methodischwilookzeggen:inclusiefsystematischeevaluatieen(voorzovermogelijk)effectmeting.

Maatwerk

Begeleidingmoetaansluitenbijdevragen,hetontwikkelingsniveauendesituatievandepersoon.Loopbaanbegeleidingkanallerleivormenhebben,afhankelijkvankenmerkenvandepersoonenvanzijnofhaarervaringenenomgeving.Bijveelleerlingenisnogmaarnauwelijkssprakevanenigbesefvandetoekomst.Ondermeerspelmethodenzoudenhiereffectiefkunnenzijn.Bepaaldeleerlingenbevindenzichineenstadium,datLoevinger[zieWestenberg,2002en2008;Luken2008b]definieertalshet‘zelfbeschermende’stadium.Dezeleerlingenhebbeneenanderebenaderingnodigdanleerlingenophet‘zelfbewuste’niveauvanego-ontwikkeling.Studentendieprecies(denkente)wetenwatzewillen,hebbenanderebegeleidingnodigdanmensendiehiervannoggeenflauwideehebben.Sommigenmoetengestimuleerdwordenomeenpremature‘keuze’lostelatenenzichopentestellenvooralternatieven.Anderenmoetenjuistzekerheidenvertrouwenopbouwen.Weeranderenhebbenbaatbijhetlerenhoezijbeperkingenaankunnenbrengeninalleoverwogenmogelijkheden.Sommigenmoetengestimuleerdwordenomnatedenken,anderenjuistomoponderzoekuittegaanofstappentezetten.Weeranderenmoetenvoorallerenombepaaldevaardighedenoptedoen.Bijvoorbeeld:hoekomjeaandepraatmeteenberoepsbeoefenaarofwerkgever?Hoekunje,viahetstellenvanvragen,erachterkomenwateenbepaaldsoortwerkinhoudtofwelkemarktontwikkelingenteverwachtenzijn?Vooriedereenverloopthetloopbaanprocesdusandersenzozalookdebegeleidingbijvoorkeuropmaatmoetenzijn.Hetligtdaaromvoordehanddatditproceszichgrotendeelsdientaftespeleninkleinegroepjesenopindividueelniveau.

53

Longitudinaal

Debegeleidingmoetzichnietuitsluitendrichtenopkeuzemomentenoftransities(zoalsgenoemdin4.5).Ennietteveelalleenophetoplossenvanreedsontstaneproblemen.Debegeleidingmoetzichmeerconcentrerenophetleer-enontwikkelingsproces.MinisterPlasterkbepleitdeinvoeringvanintakesinhethogeronderwijsalsmaatregeltegenstudie-uitval.Ineenaantalmbo-enhboinstellingenenzelfsbijeencompletehogeschool(InHolland)vindennuintakesplaats.Ongetwijfeldishetwaardateenintakedemotivatieenbindingtengoedekankomen,maarinveelgevallenzalhetteweinigzijn.Neembijvoorbeeldhetgevalvandestudentdiezichvastklamptaanzijnkeuze,omdathijernietaantoeisdeonzekerheidvaneennieuwe,echte,eigenkeusteverdragen.Dezezalnietopenstaanvoordekritischevragenofopmerkingenvande‘intaker’.Ofdenkaandestudentediedaarwelvooropenstaatengeconfronteerdwordtmethaareigenverlegenheid.ZijlaatzichervanovertuigendatdegekozenopleidingMaatschappelijkWerkenDienstverleningdaardoornietbijhaarpastengaatopinternetopzoeknaareenandereopleiding[deVolkskrant,16oktober2008].Maarhoegaathetnuverdermethaar?Eenintakeomvateenmoment,terwijlloopbaanontwikkelingeenprocesisvanlangeadem,waarindepersoongeleidelijkeenbeterzichtkrijgtopzichzelfen‘dewereld’.Inditprocesleertdepersoonbeidevisiesmetelkaarinverbandtebrengen,eigenplannentemakenenstappentezetten.Voorkeurenencompetentiesontwikkelenzichgeleidelijkdoordeervaringendiemenopdoet.Loopbaanbegeleidingzouidealiterreedsinhetbasisonderwijsmoetenbeginnen[RaadvoorStudieenBeroepskeuze,1994].Daarzoudenkinderenalmoetenlerenafentoenaardewereldvanhetwerkennaardetoekomsttekijken,stiltestaanbijhunervaringen,keuzentemakenenoverditsoortdingentepraten.Loopbaanbegeleidingzoudaarnalevenslangdoormoetengaan.Tijdensdestudieloopbaan.Maarookdaarna,omeenbevredigendelijnaantebrengenindeervaringenenomeenduurzameemployabilityoptebouwenenteonderhouden.Eenvandeveleaspectendiebijdevormgevingvandeloopbaanbelangrijkis,isdatbijhetouderwordeneenafbraakplaatsvindtvanallerleifysiekeencognitievevermogensendatdaarvooranderecapaciteitenindeplaatskomen.

Goed gefaciliteerd

(Studie)loopbaanbegeleidersmoetengenoegtijdhebbenvoorhunwerk.Ditwilnietautomatischzeggen,dathetmeermoetzijndannuhetgevalis.Kwaliteitisbelangrijkerdankwantiteit.Ermoetenonderanderecomputers,informatiesystemen,assessmentinstrumentenengesprekskamersbeschikbaarzijn.Arbeidsorganisatiesmoetenopenstaanvoorondermeerbedrijfsbezoeken,stagesenuitwisseling.

54

Professioneel

Debegeleidersmoetengoedopgeleidzijnenmoetenhuncompetentieoppeilhoudendoorbijscholingenintervisie.Eencompetentedocentofmanagerisnietautomatischeencompetenteloopbaanbegeleider.Deprofessiemoetzichverderontwikkelen.Ditgebeurtondermeerviaversterkingvandewetenschappelijkebasis,verbeteringvandeopleidingenenprofessionaliseringvanuitdeberoepsverenigingen.

Persoonlijk

Begeleidersmoetenpersoonlijkebelangstellinghebbenvoorhunleerlingen/studenten/medewerkers(endusookvoorhunomstandigheden,gedachtenengevoelens).UitdeeerdergeciteerdewerkenvanLight[2001],Hughes&Karp[2004]enRichard[2005]kanafgeleidwordendatmenseniemandnodighebbendie‘inhunhoofdkruipt’endiestimulerendevragenstelt.Debegeleidermoetdaarbijookzelfhetinitiatiefnemen,wantstudentenenwerkendenzoekenvaakgeenhulp.Zelfsniet,ofjuistniet,alshetnietzogoedgaat.Loopbaanvragenconfronterenmensenmetonderliggendevragen,waarvoorzeterugdeinzen.Opbasisvanbovenstaandezouidealitertijdensdegeheleloopbaaninopleidingenwerksteedseenloopbaanbegeleiderof‘talentcoach’[NationaleDenkTank,2007]stand-bymoetenzijn.Iemandwaarmeeeenvrijlangdurigevertrouwensrelatieopgebouwdwordtendiehetontwikkelingsprocesvandepersoonvolgt.Defrequentievandegesprekkenhangtafvandelevensfasevandecliënt.Belangrijkefunctiesvandergelijkegesprekkenzijn:

verwerkenvanervaringeneninformatietotzelf-enomgevingsbeelden•checkenenindiennodigcorrigerenvanbeelden•hetmetelkaarverbindenvanbeeldenenhetmakenenbeoordelenvan•toekomstbeeldenfeedbackgeven•stimulerenvanperiodiekebezinning,bijvoorbeelddoorhetstellenvan•prikkelendevragencoachenbijkeuzen,vragenenproblemeninde(studie)loopbaan•aanmoedigenvanexploratiesenstappen•

55

Procesgericht

Uithetvoorlopigemodel(zie5.2)kanmenafleidendathetzettenvaneenstapbelangrijkerkanzijndanhetvindenvandebestmogelijkestap.Ditgeldtevenzeervoororganisaties.Hoogervorst[2004]refereertaanonderzoekoverstrategie-implementatiesvanbedrijven,datuitweesdathetvermogenomstrategischekeuzesdaadwerkelijkteimplementerenbelangrijkerwasdandekwaliteitvandestrategischekeuzeszelf.Zelfseen‘verkeerde’stapiniemandsloopbaanbrengtiniedergevalervaringenenvoortgangvanhetprocesmetzichmee.Alsmenpersedebestmogelijkestapwilvinden,bestaathetrisico,dathetprocestelangstagneert.Hetzoekennaar‘debestekeuze’blijktineenaantalonderzoekenbovendienbelemmerendvoorlevensgeluk.Althanswanneersprakeisvanveelkeuzemogelijkheden[Schwartze.a.,2002].Bijstudiekeuzeisdathetgeval(zie6.1).Bijeen‘verkeerde’stapishetwelzaakniettelangtewachtenmetbijsturenenteproberentochgebruiktemakenvandeopbrengstenvandestap.UithetwerkvanSarasvathy(ziehoofdstuk5.3)kanmenafleidendatmen-althansalshetgaatomdelangetermijn-voorzichtigmoetzijnmetheteisenofstimulerenvan‘SMART-doelen’.Datwilzeggenvandestudentofwerknemervragenomduidelijkedoelenteformuleren,dieSpecifiek,Meetbaar,Acceptabel,RealistischenTijdgebondenzijn.Tevastedoelenkunnenimmersmetzichmeebrengendatmenonvoldoendeopenstaatvooronverwachtekansenennieuweontwikkelingen.Tijdensdeloopbaanontwikkelingishetvanbelangeenoptimalegraadvancommitmenttehebben:voldoendevasthoudenaandoelen,maarookopenstaanendoelofkoerskunnenbijstellen.Bijhetvoortdurendzoekennaardeoptimalemiddenwegkandebegeleidereenbelangrijkerolspelen.

56

6.4 Plannen lectoraat en kenniskring

Opditmomentisinoverlegmetcollega-lectorWouterReynaerteenmeerjarigonderzoeksprogrammainwording,waarindevolgendethema’sprioriteitkrijgen:

Operationaliseren en toetsen van een aantal begrippen, die het resultaat zijn van de vorige 1. lectoraatsperiode[VanAken&Reynaert,2006].HetgaatmetnameomdebegrippenTalent,Grondhouding,EmotiefenConnectiviteit.DaarnaastgaathetomdeonderlingerelatiestussendezebegrippenenderelatiemetdebegrippenCompetentie,Zelfsturing,LevensthemaenSamenspel.Figuur8biedteenoverzicht.

Figuur 8: De onbewuste en bewuste driehoek bij loopbaanontwikkeling

Vat krijgen op onbewuste processen2. .Beoogdwordtmetbehulpvanimplicieteassociatietests[Devos&Banaji,2003;Greenwalde.a.,2002]en/ofdoorhetmetenvanfysiologischereacties(polygraaf,biofeedback)vattekrijgenoponbewusteinhoudenenprocessen.Resultatenhiervanwordenvergelekenmetderesultatenopexpliciete(klassieke)tests.Mogelijkvindthierbijtoespitsingplaatsopdeontwikkelingvanwaardenenattituden.Serendipiteit en ondernemerschap3. .DoelisdebevindingenvanSarasvathy(zie5.2)nadertoetepassenoploopbaanontwikkeling,loopbaanbegeleidingenhetbevorderenvanondernemerschap.Mogelijkwordtspeciaalaandachtbesteedaandetoepassinginhetkadervan‘mid-liferesourcing’[Andreoli,VanGennip&Pannevis,2008].Ontwikkelingsniveau.4. Ditwordtinhetkadervanloopbaanbegeleidinggemetenmetbehulpvande‘Zinnenaanvullijstcurium’(ZALC)[Westenberg,2002en2008]en/ofmetandereinstrumenten(bijvoorbeeldKeganssubject-objectinterview,zieLuken2008b).Metdezeinstrumentenkanwordenonderzochtof

57

destelling,dattehogeverwachtingenbestaantenaanzienvandevermogenstotzelfsturing,bevestigdkanworden.Daarnaastkangekekenwordenofdeomvangvandediscrepantiesamenhangtmetdehoeveelheidfrustratie.Tevenskanonderzochtwordenofloopbaanbegeleidinghetontwikkelingsniveau(endaarmeedevermogenstotzelfsturing)bevordert.Hierbijwordtaandachtbesteedaandevraagofdeontwikkelingstheorieënvoordenetgeneratieevenzeervantoepassingzijnalsvooreerderegeneraties.Ontwikkeling van een model voor loopbaanontwikkeling: 5. bijstellenvanhetin5.2gepresenteerdevoorlopigemodelofditvervangendooreenbetermodel.Hiervoorwordtinspiratiegezochtinsysteemtheorieënenprocesmodellen[Ashby,1962;Maturana&Varela,1989;Gendlin,1997;VanGorkum&ChinAPaw,2007].Gestreefdwordtnaareenmodeldatookaspectenvanhetgedragvanorganisatiesensamenlevingbeschrijft,alsmedeinteractiestussendezeenhetindividu..Evaluatie- en effectonderzoek van loopbaanbegeleidingsmethoden en -instrumenten6. .Ditraakttegelijkertijdeenoverkoepelendthema,namelijkhetzoekennaareenmeerzijdigemethodologie.Naastklassieke,objectieveenkwantitatieveonderzoeksmethodenzaltevensgebruikgemaaktwordenvanrecentontwikkeldeonderzoeksmethoden,zoalsactie-onderzoeken‘performatiefonderzoek’[Doornbose.a.2008].

Inlijnmetwatinhoofdstuk5verteldisoversuccesvolleondernemingen,isditgeendichtgetimmerdprogramma,maarzullenwijopenstaanvoorenthousiastepartnersenaanvullendeideeën.HarringtonenHarrigan[2006]concludeerdenuithunoverzichtsstudieoverdemondialeloopbaanliteratuurvan2005,daterveelkennisbeschikbaaris,maardatdezeweinigwordttoegepastindepraktijkenweinigwordtovergedrageninhetonderwijs.Daarligtdeopdrachtvoorhetlectoraat:kennisverzamelen,uitbreiden,toepasseninmethodeneninstrumentenen-viahetonderwijsenviarechtstreeksecontactenmetloopbaanbegeleidersenanderebetrokkenen-dezekennisverspreiden.Metalsdoel:meervoorspoedigeloopbaanontwikkeling.

58

7. Conclusie

Effectieveloopbaanbegeleidingisvanonschatbarewaarde,maarkomtnognietvandegrond.Inhetonderwijswordtveelaanstudieloopbaanbegeleidinggedaan,maarveelalnietopeenwijzediedegewensteresultatenvoortbrengt.Inarbeidsorganisatieswordtnognietveelinloopbaanbegeleidinggeïnvesteerd,mogelijkomdathetaanbodteversnipperdisenhetteverwachtenrendementonduidelijk.Verouderdedenkbeeldenzijnmededebetaandestagnatie.Metnamehetbeelddathetmakenvanëdegoedekeuzeíopbasisvaninformatieenbewustdenkwerkeenzijdigcentraalstelt.Indezeoratieisgezochtnaarverduidelijkingvanhetloopbaanproces.

Alsditprocessuccesvolverloopt,leidtditaandekantvanhetindividutotduurzamemotivatieencompetentie.Hiermeewordenindeomgevinggewensteresultatenbereikt.Ofhetprocessuccesvolverloopt,hangtafvandekwaliteitvandedoorlopendeinteractietussenpersoonenomgeving.Voorvoorspoedigeloopbaanontwikkelingmoetdeomgevingondermeerinformatie,feedbackenkansenomervaringenoptedoenbieden.Opindividueelniveauzijnwaarnemen,beeldvorming,geheugen,voelen,willenendoenevenbelangrijkalsdenken.Vooreengrootdeelgaathethierbijomsubtieleinnerlijkeprocessen.Dezezijntevergelijkenmetdevleugelslagenvanvlinders,dieuiteindelijkgrotegevolgenkunnenhebbenvoordepersoonendewereld(zieook5.1).Goedebegeleidingfaciliteerthetinnerlijkeprocesendevertalingervannaarbuitentoe.Begrip,geduld,aandachtenwederzijdsvertrouwenzijndaarbijvoorwaarden.Dezeoratieoverziend,ontbreektdathetmeest.

59

Nawoord

Op16septembervernamikdat,vooreengoedegangvanzaken,deconcepttekstvandezeoratienietop23januari,maarop23novemberafmoestzijn.Wegensandereverplichtingenwasdetijdvooronderzoekenschrijfwerkbeperkt.Normaalgesprokenzouikmeergeputhebbenuitdekennisrijkdominmijnnetwerk.Ikzoumensengeraadpleegdhebbenoverhunbronneneninzichten.Aaneenaantalanderenzouikdeconceptteksthebbenvoorgelegd.Nuwasdaargeentijdvoor.ZelfsmetDominique(mijnechtgenote),dekenniskringledenencollega-lectorWouterReynaertisnauwelijksgelegenheidvoorcontactgeweestoverdeinhoudvanditverhaal.Vooralletekortkomingenbenikdusuitsluitendzelfverantwoordelijk!Ikwilbijdezengraagiedereenbedankendieindirectheeftbijgedragenaanditverhaalenaanhetfeitdatikhetmagvertellen.Hetisonmogelijkaldezemensenpersoonlijktevermelden.Inhetbesefvelentekorttedoennoemikalleenenkelenvanvlakaanhetbeginvanmijnloopbaanenvannu.IndeeersteplaatswilikmijnzusJokeenbroerBenbedankenvoorhetfeitdatzijmijindejarenzeventigvandevorigeeeuwgeldhebbenwillenlenen,zodatikkongaanstuderen.IkkwamindertijdnietinaanmerkingvoorstudiefinancieringenzoumijanderszekerhebbenlatenontmoedigendoordecollegegeldverhogingdieministerDeBrauwinvoerde:vantweehonderdguldennaarhettoenvoormijastronomischebedragvanduizendgulden.FontysHogescholenendeHogeschoolHRMenPsychologiedankikvoorhetinmijgesteldevertrouwen,degebodenkansendeontvangst.SabineSmuldersenLindaFijnvandraatdankikvoordeorganisatievandezeoratie.MarketingenCommunicatieenLindavoordegrondigecontrolevandetekstendewaardevollesuggestiesophetgebiedvantaalgebruik.TotslotdankikWouterReynaertvoorzijnuitnodigingommijkandidaattestellenvoordepositievanlector,voordebasisdiehijmetTeunvanAkengelegdheeftenvoordegoedesamenwerking.

Amsterdam,9december2008

TomLuken

60

Literatuur

Aalbers,E.,Luken,T.,Nieuwpoort,K.,Ouweneel,L.,Schravendeel,C.,VanVreu,R.&DeVries,P.(1984).Loopbaanbegeleiding en selectie: een notitie voor beroepskeuzeadviseurs die zich willen oriënteren op het gebied van loopbaanbegeleiding en personeelsselectie.Utrecht:VerenigingvanBeroepskeuze-adviseurs.

Aken,T.van(2007).Waardigheidinplaatsvannuttigheid.InVanAken,T.&Reynaert,W.(red.):Labyrintologie: Dwalen in loopbaanland, 141-156.Schiedam:Scriptum.

Aken,T.van&Reynaert,W.(2006).De nieuwe Loopbaan Woordenschat: Het vocabulaire opgegraven. Eindhoven:Fontyshogescholen.

Albertijn,M.&Bruyninckx,E.(2004).Gebruikersbevraging en effectevaluatie van loopbaanbegeleiding in Vlaanderen: Het aanbod aan loopbaanbegeleiding doorgelicht.Antwerpen:Tempera.

Anderson,J.R.e.a.(2004).AnIntegratedTheoryoftheMind.Psychological Review, 111,4,1036–1060.

Andreoli,P.,VanGennip,T.&Pannevis,M.(2008).Midlife resourcing: behoud van 45+ talent.Rotterdam:VrijeLevensloopAcademie.

Ashby,W.R.(1962).Principlesoftheself-organizingsystem.InFoerster,H.von&G.W.Zopf,Jr.(eds.):Principles of Self-Organization: Transactions of the University of Illinois Symposium, 255-278.London:PergamonPress.

Aukes,L.C.(2008).Personal Reflection in Medical Education.ProefschriftrijksuniversiteitGroningen.Groningen:UniversityMedicalCenter.

Baars-vanMoorsel,M.A.A.H.(2003).Leerklimaat: De culturele dimensie van leren in organisaties.ProefschriftuniversiteitvanTilburg.Delft:Eburon.

Bakker,J.,Nijman,D.&DenBoer,P.(2007).LOB in Zeeuws perspectief: Een onderzoek naar de toepassing van en ambities in de loopbaanoriëntatie- en begeleiding van onderwijsinstellingen in Zeeland.Tilburg:IVAbeleidsonderzoekenadvies.

Bakker,J.&Nobel,J.(2008).“Je kan met alle soorten problemen aankloppen.”Interntussenrapportonderzoekstudieloopbaanbegeleiding.Eindhoven:Fontys.

Black,P.(2003).Formative and Summative Assessment: Can They Serve Learning Together?PaperpresentedatAERAChicago,23April2003.

Boer,P.den&Bakker,J.(2008).Loopbaanlerenendeschool.InMeijers,F.&Kuijpers,M.(red.).Loopbaanontwikkeling tussen oud en nieuw leren, 209-229.Antwerpen–Apeldoorn:Garant.

Bovenkerk,F.(2001).Misdaadprofielen.Amsterdam:Meulenhoff.Bragt,C.van(2005).Van uitvalpreventie naar studieloopbaanbegeleiding. EindrapportageOnderzoekProjectUitvalpreventie.Eindhoven:Fontyshogescholen.

61

Broer,H.,VandeCraats,J.&Verhulst,F.(1995).Chaostheorie: Het einde van de voorspelbaarheid?Derdedruk.Utrecht:Epsilon.

CMI(2007).Loopbaanbegeleiding in de praktijk: Cases van registerconsultants en mentoren CMI.Haarlem:CareerManagementInstitute.

Cremers,W.(2008).Saneringvanonzebedrijfstak:Opwegnaareennieuweleerstoel:loopbaankunde.Reïntegratie,oktober2008,6-7.

Daas,M.den(2006).Maskeradevandekeuzebiografie:Deproblematiekvandezelfsturingbijjongevolwassenen.InDohmen,J.&DeLange,F.:Moderne levens lopen niet vanzelf, 75-87.Amsterdam:SWP/HumanisticUniversityPress.

Dennett,D.C.(2007).Het bewustzijn verklaard.Amsterdam:Olympus.Devos,T.&Banaji,M.R.(2003).Implicitselfandidentity.InM.R.Leary&J.P.Tangney(eds.):Handbook of Self and Identity,153-175.NewYork:Guilford.

Dijksterhuis,A.(2008).Het slimme onbewuste: Denken met gevoel.Amsterdam:BertBakker.Dols,R.(2008).Professionele Loopbaancoaching: Praktijkboek voor het begeleiden van

loopbaanvragen. Culemborg:VanDuuren.Doornbos,A.,VanRooij,M.,Smit,M.&Verdonschot,S.(2008).FromFairytalestoSpherecards:TowardsaNewResearchMethodologyforImprovingKnowledgeProductivity.Forum Qualitative Research, 9,2,art.48.

Dyk,D.van(2008).GutDecisionsMayNotBeSmart.Time Magazine,Friday,Aug.22,2008.

Euroguidance(2006).Career Guidance in the Netherlands.‘s-Hertogenbosch:Euroguidance/CINOP.

Frijda,N.H.(1993).De emoties: Een overzicht van onderzoek en theorie.Amsterdam:BertBakker.

Gaissmaier,W.,Schooler,L.J.&Mata,R.(2008).Anecologicalperspectivetocognitivelimits:Modelingenvironment-mindinteractionswithACT-R.Judgment and Decision Making, 3,3,278-291.

Gendlin,E.T.(1997).A Process model.SpringValley(NewYork),TheFocusingInstitute.

Goldberg,E.(2006).The Wisdom Paradox.NewYork:GothamBooks.Gorkum,M.van&ChinAPaw,B.(2007).Wandelen, Handelen en Veranderen met Niklas

Luhmann.ScriptieAfstudeerrichtingManagementvanVerandering.Rotterdam:ErasmusUniversiteit.

Greenwald,A.G.(1980).TheTotalitarianEgo:Fabricationandrevisionofpersonalhistory.American Psychologist, 35,603-618.

Greenwald,A.G.,Banaji,M.R.,Rudman,L.A.,Farnham,S.D.,Nosek,B.A.&Mellott,D.S.(2002).AUnifiedTheoryofImplicitAttitudes,Stereotypes,Self-Esteem,andSelf-Concept.Psychological Review, 109,1,3-25.

Harrington,T.F.&Harrigan,T.A.(2006).PracticeandResearchinCareerCounseiingandDevelopment—2005.The Career Development Quarterly December, 55,98-167.

62

HBO-raad(2008).Feitenencijfers:Afgestudeerdenenuitvallersinhethogerberoepsonderwijs.DenHaag:HBO-raad.

Heijden,B.I.J.M.vander(2005).No one has ever promised you a rose garden”: On shared responsibility and employability enhancing strategies throughout careers.Assen:VanGorcum.

Heijden,B.vander&VanOoijen,L.(2008).Employabilityheefttijdnodig:Inzetbaarblijven,daardraaithetom.Loopbaan, 13,5,4-7.

Hermans,H.J.M.(2006).Dialoog en Misverstand: Leven met de toenemende bevolking van onze innerlijke ruimte.Soest:Nelissen.

Herweijer,L.(2008).Gestruikeld voor de start: De school verlaten zonder startkwalificatie.DenHaag:SociaalenCultureelPlanbureau.

Hoekstra,H.A.(2005).Weten wat je wilt: Zelfregulatie en verandervermogen van individuen in organisaties.Oratie.Assen:VanGorcum.

Hoogervorst,J.(2004).EnterpriseEngineering&-Architectuur:Eenantwoordopfalendestrategie-implementaties.Holland Management Review, 98,20-31.

Hughes,K.L.&Karp,M.M.(2004).School-Based Career Development: A Synthesis of the Literature.Paper.NewYork:InstituteonEducationandtheEconomyTeachersCollege,ColumbiaUniversity.

Inkson,K.(2007).Understanding Careers: The Metaphors of Working Lives.ThousandOaks(Californië):Sage.

InspectievanhetOnderwijs,InspectievandeBeroepskeuzevoorlichting(1995).Beroepskeuzevoorlichting tussen wal en schip: Een evaluatie van de Regionale Diensten Centra voor studie- en beroepskeuzevoorlichting.Zwolle/Rijswijk:InspectievanhetOnderwijs,InspectievandeBeroepskeuzevoorlichting.

InspectievanhetOnderwijs(2008).De Staat Van Het Onderwijs: Onderwijsverslag 2006 / 2007.Utrecht:InspectievanhetOnderwijs.

JOB(2007).JOB-Monitor 2007. Onderzoeksresultaten Odin 4.Amsterdam:JongerenOrganisatieBeroepsonderwijs.

KellyServices(2008).Kelly Services Global Workforce Index 2007.Troy(Michigan,VS):KellyServices.

Kluijtmans,F.(red.)(2005).Leerboek personeelsmanagement.Heerlen:OpenUniversiteit/Groningen:WoltersNoordhoff.

Kluijtmans,F.(2008).Van verzorger naar spelverdeler: Over veranderende posities op het HR-speelveld. Heerlen:OpenUniversiteitNederland.

Kneefel,I.e.a.(2007).Studieloopbaanbegeleiding (SLB) bij de FEM: Onderzoek naar de waardering en effecten van SLB.Arnhem:HogeschoolvanArnhemenNijmegen.

Korenromp,L.&Luken,T.(2007).InternrapportvaneenonderzoeknaardepreventievanziektebijeenNederlandsebank.Amsterdam:NOA.

Kraaijenbrink,J.(2008).The nature of the entrepreneurial process: causation, effectuation, and pragmatism.Workinprogresspaper.Enschede:DutchInstituteforKnowledgeIntensiveEntrepreneurship(NIKOS),UniversityofTwente.

63

Kuijpers,M.A.C.T.(2003).Loopbaanontwikkeling: Onderzoek naar ‘Competenties’.ProefschriftUniversiteitTwente.Enschede:TwenteUniversityPress.

Kuijpers,M.(2008).Loopbaandialoog:overlerenkiezen(en)lerenpraten.InMeijers,F.&Kuijpers,M.(red.).Loopbaanontwikkeling tussen oud en nieuw leren, 241-260.Antwerpen–Apeldoorn:Garant.

Kuijpers,M.&Meijers,F.(2006).Loopbaanleren in Leerloopbanen: Onderzoek naar succesfactoren van loopbaanontwikkeling van lerende integendeel en MBO.’s-Hertogenbosch:Cinop.

Kuijpers,M.&Meijers,F.(2008).Loopbaanleren en -begeleiden in het HBO.DenHaag:Haagsehogeschool.

Kuijpers,M.,Meijers,F.&Bakker,J.(2006).Krachtige loopbaangerichte leeromgevingen in het (v)MBO: hoe werkt het?Driebergen:HetPlatformBeroepsonderwijs.

Kuijpers,M.,Moesker,G.&Roefs,E.(2006).Kaartenkompasvoordestudieloopbaan:Nieuwinstrumentvoorloopbaanbegeleidinginhetonderwijs.Loopbaan, 12,1,18-22.

Kunnen,S.,Holwerda,N.&Bosma,H.A.(2008).Studiekeuzebijdeadolescentenenjongvolwassenen.De Psycholoog, 43,6-11.

Lansbergen,J.(2003).Literatuurrapport studiestakers en -switchers: Opstap naar een uitvalmonitor bij Fontys Hogescholen.Eindhoven:FontysFacilitairBedrijf,AfdelingOnderwijs,FontysAansluitingscentrum.

Leary,M.R.(2002).WhenSelvesCollide:TheNatureoftheSelfandtheDynamicsofInterpersonalRelation-ships.In:Tesser,A.,Stapel,D.A.&Wood,J.V.(eds).Self and Motivation: Emerging Psychological Perspec-tives, 119-146.Washington:AmericanPsychologicalAssociation.

Light,R.J.(2001).Making the Most of College: Students speak their minds.Cambridge(Massachusetts):HarvardUniversityPress.

Linschoten,J.(1957).Algemenefunctieleer.InLangeveld,M.J.(red.)Inleiding in de psychologie,54-207.Groningen:Wolters.

Luken,T.(1987).Hulpbijberoepskeuzewordtvoorvelenonbetaalbaar.OpenForum,De Volkskrant,20januari1987,p.13.

Luken,T.(1988).DeRijkssubsidieregelingBeroepskeuzevoorlichting1986endekwaliteitvanhetwerk.VBA-blad,maart1988,3-7.

Luken,T.P.(1997).Testgebruikindeloopbaanadvisering:Ismetenweten?In:Spijkerman,R.M.H.,Vincken,A.J.R.&Weekenborg,M.J.M.(red.):Handboek Studie- en beroepskeuzebegeleiding, 8960,1-29.Alphena/dRijn:SamsomH.D.TjeenkWillink.

Luken,T.(2002en2003).Employability: Wat beweegt de werknemer? Onderzoek in opdracht van de Regiecommissie Employability in de Metalektro. Rapportage deel 1: deskresearch. Deel 2: resultaten praktijkonderzoek, conclusies en aanbevelingen. Amsterdam:LukenLoopbaanConsult.

Luen,T.(2003).Employability:Watbeweegtdewerknemer?Loopbaan, 9,2,8-10.

64

Luken,T.(2006a).Zelfkennisalsfundamentvoorloopbaanontwikkeling?In:Huijgevoort,H.van,Admiraal,A.&Vloet,K.(red.):Zelfkennis in loopbaanontwikkeling,11-26.Antwerpen/Apeldoorn:Garant.

Luken,T.(2006b).Testeninhetonderwijs:Nut,gevarenenvoorwaarden.Decaan & Mentor, 4,6,16-21.

Luken,T.P.(2008a).Hoemeetbaarzijncompetenties?Methoden, technieken & analyses, 91,1.5.2.1.1501-1522.AlphenaandenRijn:Kluwer.

Luken,T.(2008b).De(on)mogelijkheidvannieuwlerenenzelfsturing.InMeijers,F.&Kuijpers,M.(red.).Loopbaanontwikkeling tussen oud en nieuw leren, 127-151.Antwerpen–Apeldoorn:Garant.

Luken,T.&Newton,I.(2004).Loopbaanbegeleiding bij de doorstroom van MBO naar HBO. Onderzoeksrapport in opdracht van het Platform Beroepsonderwijs.Amsterdam:NOA.

Luken,T.P.&Vloet,C.M.M.(1998).Informatie en diversiteit bij Loopbaanoriëntatie en -begeleiding.Leeuwarden/Rotterdam:LDC.

Managersonline(2008).Veel talent blijft onbenut.Nieuwsbericht.http://www.managersonline.nl/nieuws/4902/veel-talent-blijft-onbenut.html

Manintveld,C.(2008).Wewillendatscholiereneenbeterdoordachtestudiekeuzemaken.InterviewmetWilmadeBuck,programmamanagerStudiekeuze123.nl.Vives(vakbladict-vernieuwingenbinnenhetonderwijs),25augustus2008.

Markus,H.&Wurf,E.(1987).TheDynamicSelf-Concept:ASocialPsychologicalPerspective.Annual Review of Psychology, 38, 299-337.

Maturana,H.R.&Varela,F.J.(1989). De boom der kennis: hoe wij de wereld door onze eigen waarneming creëren.Amsterdam:Contact.

MBORaad(2007).MBO in feiten en cijfers.DeBilt:MBORaad.Meijers,F..(2008).Loopbaansturing:eencomplexleerproces.InMeijers,F.&Kuijpers,M.(red.).Loopbaanontwikkeling tussen oud en nieuw leren,9-29.Antwerpen–Apeldoorn:Garant.

Meijers,F.,Kuijpers,M.&Bakker,J.(2006).Over leerloopbanen en loopbaanleren: loopbaancompetenties in het (v)MBO.Onderzoeksrapport.Driebergen:HetPlatformBeroepsOnderwijs.

NationaleDenkTank(2007).Succes op school! 12 frisse ideeën voor onderwijs als intermediair tussen leerlingen, arbeidsmarkt en maatschappij.Eindrapport2007.Amsterdam:StichtingDeNationaleDenkTank.

Nauta,A,DeBruin,M.R.&Cremer,R.(2004).Demythedoorbroken:Gezondheideninzetbaarheidouderewerknemers.Hoofddorp:NederlandseOrganisatievoortoegepastnatuurwetenschappelijkonderzoekTNO.

Nelck-daSilvaRosa,F.&SchlundtBodien,W.(2004).Non scholae sed vitae legimus : de rol van reflectie in ego-ontwikkeling en leesattitudeontwikkeling bij adolescenten.ProefschriftrijksuniversiteitGroningen.

NWO(2008).Kennis in kaart 2007.DenHaag:NederlandseOrganisatievoorWetenschappelijkOnderzoek.

65

OECD(2004).Overzicht Loopbaanbegeleiding en publiek beleid: de kloof overbruggen.Paris:OrganisationforEconomicCooperationandDevelopment.

Onderwijsraad(2008).Een succesvolle start in het hoger onderwijs.DenHaag:Onderwijsraad.

Oomen,A.(2002).Standaarden voor decanen in het voortgezet onderwijs.Utrecht:APS.Oomen,A.(2007).Onderwijsuitval en talentontwikkeling: Met lob in het HAVO en VWO.RapportageAPS-dk4655.720,Utrecht:APS.

Oostrom,F.van(2006).Onderzoekendonderwijs:JaarredevoordeVerenigdeVergaderingvandeKoninklijkeNederlandseAkademievanWetenschappengehoudenop8mei2006.Amsterdam:KoninklijkeNederlandseAkademievanWetenschappen.

Osinga,A.(2008).De CWI Competentietest als studiekeuze begeleidingsinstrument.Scriptie.Enschede:UniversiteitTwente.

Paffen,M.J.A.(1994).Loopbaan-management. Deventer:Kluwer.Parsons,F.(1967,oorspronkelijkeuitgave1909).Choosing a Vocation.NewYork:AgathonPress.

Pere,H.M.(1986).Tussen arbeidsmarkt en individueel welzijn; een historische analyse van de beroepskeuzevoorlichting in Nederland vanuit beroepensociologisch perspektief.CuleMBOrg:Educaboek.

Post,J.(2002).Professieofpotpourri?Overchaosenordeindeloopbaandienstverlening.Loopbaan, 7,5,2-5.

RaadvoorStudie-enBeroepskeuze(1994).Kiezen is kinderspel: een advies over keuzebegeleiding in het basisonderwijs.Rijswijk:RaadvoorStudie-enBeroepskeuze.

Reynaert,W.(red.),Admiraal,D.,VanHaasteren,M.,Mans,D.&Reekers,M.(2006).Studieloopbaanbegeleiding en Assessment: Spelen met grondhoudingen.Groningen/Houten:Wolters-Noordhoff.

Reynaert,W.(2007).Dimensiesvanserendipiteit:Hetverschiltussenzoekersenvinders.InVanAken,T.&Reynaert,W.(red.). Labyrintologie: Dwalen in loopbaanland,84-97.Schiedam:Scriptum.

Reynaert,W.(2007).Tiendemetafoor:deschataanheteindevanderegenboog.InVanAken,T.&Reynaert,W.(red.). Labyrintologie: Dwalen in loopbaanland,126-140.Schiedam:Scriptum.

Richard,G.V.(2005).InternationalBestPracticesinCareerDevelopment:ReviewoftheLiterature.International Journal for Educational and Vocational Guidance, 5,189–201.

RWI(2008).Voor de keuze. Voorstellen voor een betere studie- en beroepskeuzebegeleiding.DenHaag:RaadvoorWerkenInkomen.

Sarasvathy,S.D.(2001).What makes entrepreneurs entrepreneurial?Workingpaper.Charlottesville:DardenGraduateSchoolofBusinessAdministration,UniversityofVirginia.

66

Sarasvathy,S.D.&Dew,N.(2007).Without Judgment: An Empirically-based Entrepreneurial Theory of the Firm.PaperpresentedattheAustrianEconomicsConference,April29,2007.

Savickas,M.L.&Baker,D.B.(2005).Thehistoryofvocationalpsychology:antecedents,origin,andearlydevelopment.InW.B.Watts&M.L.Savickas(Eds.)Handbook of Vocational Psychology(3rded.)Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

Schwartz,B.e.a.(2002).MaximizingVersusSatisficing:HappinessIsaMatterofChoice.Journal of Personality and Social Psychology, 83,5,1178–1197.

Simon,J.(2002).Wildeechtebeunhazennuopstaan?Grensvervaginginloopbaanadvisering.Loopbaan, 7,5,6-9.

Sonnaville,H.K.J.M.de(2005).Retorische aspecten van professionaliseren: Een zoektocht naar beroepsvorming bij organisatieadviseurs.AcademischproefschriftVrijeUniversiteitAmsterdam.Amsterdam:DutchUniversityPress.

Stam,A.(2008).Skolarz,brugnaarjetoekomst.Bij de les, 4, 8 (oktober2008),22-24.

Steijger,V.(2008).70 procent Nederlanders zit op verkeerde werkplek.NieuwsberichtManagersonline.nl,http://www.managersonline.nl/tellafriend/nieuws/5925

Stufkens,R.(2008).Het ABC van de loopbaan: Ambitieus bouwen aan competenties.‘s-Hertogenbosch:Cinop.

Stuss,D.T.&Anderson,V.(2003).Thefrontallobesandtheoryofmind:Developmentalconceptsfromadultfocallesionresearch.Brain and Cognition, 55,69-83.

Taborsky,O.(1984).Begeleidingvanhetstudie-enberoepskeuzeproces.(Ingekortesamenvattingvaneenvoordracht,gehoudenop1februari1984aandeR.K.UniversiteitvanLeuven).In:Taborsky,O.(1992): Loopbaan in balans: opstellen over studie en Beroepskeuze, levensloop en begeleiding processen.Tilburg:AkademieMens-Arbeid.

TNO(2008).Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2007.Hoofddorp:NederlandseOrganisatievoortoegepast-natuurwetenschappelijkonderzoekTNO.

Twardy-Duisters,D.e.a.(2008).Studieloopbaanbegeleiding: Het kloppend hart van het curriculum.Nuenen:OABDekkers.

Velzen,J.H.van(2002).Instruction and self-regulated learning: Promoting students’ (self-) reflective thinking.ProefschriftUniversiteitLeiden.

Verrijdt,H.&Hövels,B.(1995).Studie-enberoepskeuzetekoop?EenonderzoeknaardeevaluatievanAOB’sdoorderegionaleArbeidsvoorziening.Nijmegen:InstituutvoorToegepasteSocialewetenschappen(ITS).

Vianen,A.van(2008).Hedenentoekomstvanloopbaanadviesencoaching.NSVP Journaal, 4,7.

Vitae(2007).Koers 2007: Samenvatting onderzoek Vitae.Mei2007.Amsterdam:Vitae.Vonk,R.(2003).Zelfbeeld, geluk en motivatie: Resultaten van het hoofdonderzoek (december

2002-april 2003).Nijmegen:VakgroepSocialePsychologieUniversiteitNijmegen.

67

Vons,W.(2002).Scènesuiteenloopbaan.Loopbaan, 7,5,24-25.Vons,W.(2008).“Hetishoogtijddatonsvakvolwassenwordt!”Loopbaan, 13,7,3-6.

Westenberg,M.(2002).ZinnenaanvullijstCurium(ZALC).DePsycholoog,37,316-322.

Westenberg,P.M.(2008).DejeugdvanTegenwoordig!Diesoratie433stediesnatalisUniversiteitLeiden.

Wiegersma,S.(1990).Eengespletenontwikkeling:Degeschiedenisvanhetberoepskeuzewerk.Intermediair, 25,7,45-49.

Wijnants,N.(2005).DealenmetDertigersDilemma’s:Delustenenlastenvankiezen.Loopbaan, 11,1,2-5.

Wilson,T.(2005).Vreemden voor onszelf: Waarom we niet weten wie we zijn.Amsterdam/Antwerpen:Contact.

Wilson,T.D.&Schooler,J.W.(1991).ThinkingTooMuch:IntrospectionCanReducetheQualityofPreferencesandDecisions. Journal of Personality and Social Psychology, 60,2,181-192.

Winkel,M.A.van(2006).Opzet,aanpakenopbrengstvanstudieloopbaanbegeleiding.Tijdschrift voor Hoger Onderwijs. 24,2,63-80.

Witte,D.(2004).Demarktalszakelijkecosysteem.Holland Management Review,93,42-55.

Zijlstra,W.T.&Meijers,F.J.M.(2008).Pratenoflaten?Hetontbrekenvandialooginhethogerberoepsonderwijs.Handboek Effectief Opleiden,18.4-5.1t/m15.

Zwart,S.de,Bakker,H.,Overmeer,V.&VanLaar,F.(2007).Studie- en beroepskeuzeoriëntatie op het VMBO en het MBO: Impulsen voor het implementeren van een effectieve loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB). Utrecht:Berenschot.

00.M

.208

4.8.

08

Het dwaalspoor van de goede keuze

Naar een effectiever model van (studie)loopbaanontwikkeling

Drs. Tom Luken



Drs. Tom Luken


Postbus 90904

5000 GE Tilburg

[email protected]

In onderwijs- en arbeidsorganisaties bestaan grote problemen op het gebied van loopbaanontwikkeling. Veel scholieren en studenten vallen uit of switchen vroeg of vaak van opleiding. Veel arbeidsrelaties zijn voor werknemer of werkgever onbevredigend, maar duren toch voort.Uit onderzoek blijkt dat goede loopbaanbegeleiding helpt om dergelijke problemen te voorkomen of op te lossen. Hoewel hiermee in materiële en immateriële zin veel te verdienen valt, is goede loopbaanbegeleiding zeldzaam.

Hoe komt dit? Er zijn de laatste jaren in het beroepsonderwijs grote investeringen in studieloopbaanbegeleiding gedaan. Waarom leveren deze inspanningen niet meer op? Waarom wordt in arbeidsorganisaties niet meer aan loopbaanbegeleiding gedaan? Hoe kan het beter? Dit zijn enkele van de vragen die in deze oratie aan de orde komen.Voor een deel wordt de stagnatie verklaard door de versnippering van het vakgebied. Daarnaast speelt het voortbestaan van hardnekkige, inadequate, maar dominante beelden een rol, zoals het beeld van ‘de goede keuze’, die het individu moet maken door informatie te verzamelen en na te denken. Wat is daar misleidend aan? Wat zijn de consequenties? Hoe kunnen we dit beeld bijstellen? Onder meer de risico’s van reflectie komen aan de orde.

Drs. Tom Luken (1952) is arbeids- en organisatiepsycholoog. Sinds 1979 is hij actief op het terrein van beroepskeuze, loopbaanontwikkeling en (zelf)beoordeling. Hij heeft vanuit diverse instellingen en bedrijven gewerkt in functies als onderzoeker, instrumentontwikkelaar, docent/trainer en adviseur. Vanaf 1996 is Luken als zelfstandig ondernemer gevestigd te Amsterdam. Daarnaast is hij sinds maart 2008 werkzaam als lector ‘Career Development’ bij Fontys Hogeschool HRM en Psychologie. Hij publiceerde onder meer over de onderwerpen loopbaanontwikkeling, employability, zelfkennis, zelfsturing, competenties, testen en assessment.

Het dwaalspoor van de goede keuze

Documents

Transcript of Het dwaalspoor van de goede keuze