Hakendover - het 13-boek

Kris Merckx

2011

1

Hakendover in dertien artikels

Creative Commons License -Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported

(CC BY-NC-ND 3.0)

Tekst volledige licentie:

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/

Gebaseerd op www.hakendover.be ennl.wikipedia.org/wiki/hakendover, beide door Kris Merckx

sommige teksten verschenen vroeger al in “Den Dertienden Dag”

2

Figuur 1: de paardenprocessie op paasmaandag

1. Wat en waar?

Hakendover is een dorp in de Belgische provincie Vlaams-Brabant en een deel-gemeente van de stad Tienen.

Hakendover is vooral gekend door de jaarlijkse paardenprocessie op Paasmaan-

dag. Het ligt ten zuidoosten van Tienen, op de grens van het Hageland en Has-pengouw. Het dorp ligt op een boogscheut van de taalgrens en grenst aan dedorpen Hélécine, Ezemaal, Wommersom, Oplinter, Bost, Grimde, Goetsenhovenen Meer. Het grootste deel van het dorp bestaat nog steeds uit landbouwgrondook al is het aantal landbouwers erg afgenomen. De kerk ligt op een heuvel inhet centrum van het dorp. De Ramshovensebeek doorkruist het dorp en voedtde ’bron’ langs de Hakendoverstraat.

Het dorp telt een aantal vierkantshoeven (waaronder de Bosschellenhoeve ophet grensgebied met Wommersom die toebehoorde aan de Orde van de Riddersvan Malta), een merkwaardige hoeve met zadeldak langs de Sint-Truidensesteenweg,een tweetal ’kastelen’ en de merkwaardige Sint-Salvatorbron die op Hemelvaartwordt gewijd (in de volksmond: ’rijstpapkermis’). De Kerk met kerkhofmuuren de pastorij uit 1741 zijn als monument beschermd.

Het gehucht Wulmersum was ooit een zelfstandige parochie, gewijd aanSint-Dionysus. De kapel werd afgebroken bij de aanleg van de spoorweg Brussel-Luik die het gehucht in twee verdeelt.

3

2. Bouwlegende

Hakendover is beroemd door zijn paardenprocessie en Dertienmaalbedevaart.De oorsprong van dit gebeuren zou liggen in de legendarische stichting vande kerk.

Figuur 2: het 15-eeuwse Driemaagden-retabel stelt de legende van de kerkvoor.

Drie vrome maagden uit het ge-slacht van keizer Octavianus (Augus-tus) besloten in 690 een kerk te bou-wen in Hakendover. Tweemaal begon-nen ze met de bouw, maar ’s nachtsbraken engelen de kerk af. God wasduidelijk niet blij met de bouwplaats.Op de dertiende dag na Driekonin-gen verscheen een engel. Hij leidde demaagden naar een plaats waar de na-tuur -ondanks de wintertijd- in vollebloei stond. Op de aangewezen plekechter, in een kring afgespannen meteen rode zijden draad, stond alles inbloei en geurden fijne kruiden en bloe-men, alle besprenkeld met fijne dauw-

druppels.Op de plek waar het hoofdaltaar zich nu bevindt, stond een spikdoorn in

volle bloei. Een vogel hield in zijn rechterpoot een brief : "Dit is de plaats doorGod uitverkoren en door God aan de drie maagden toegewezen om er een kerkte bouwen ter ere van de Goddelijke Zaligmaker."

Bij de bouw waren er telkens 13 werklieden bezig. Bij de uitbetaling ver-schenen er maar 12. De dertiende werkman was God zelf. Ter ere van Hem gaatjaarlijks op 16 en 17 januari de winterbedevaart, het "Dertienmaal".

Toen de kerk voltooid was, werd zij door God zelf gewijd: "Deze plaatswijd Ik in Mijn naam, zodat ze verder door niemand anders hoeft gewijd teworden." Toen twee bisschoppen de kerk wilden wijden, werd de ene plots blinden de andere lam. Omwille van hun berouw schonk God hen vergiffenis enherstelde hun gezondheid. Hiervoor zeer dankbaar, zijn deze bisschoppen grotebeschermers van de kerk geworden.

4

3. Bedevaarten

Hakendover kent traditioneel 2 bedevaarten: het Dertienmaal in januari ende paardenprocessie op paasmaandag.

Heel wat bedevaartplaatsen stammen uit de periode van de Contrareformatie(vb. Scherpenheuvel) of de 19e-eeuwse secularisatie (vb. Lourdes, Banneux).De Katholieke Kerk prbeerde haar tanende macht te behouden. Hakendover iseen typisch voorbeeld van een middeleeuwse bedevaartplaats. In 1432 noteerdendrie kerkmeesters de bouwlegende van de kerk. De kerk beschikte niet over denoodzakelijke relieken en de bouwlegende (de Goddelijke Zaligmaker was alsdertiende werkmanzelf aanwezig bij de bouw van zijn kerk) moest dat gebrekopvangen. De bouwlegende bezorgde de kerk het nodige cachet en vooral in deeerste helft van 15e eeuw steeg het belang van Hakendover als begankenisplaats.Getuigen hiervan zijn de uitbreiding van de kerk in deze periode en het 15e-eeuwse retabel dat de legende aanschouwelijkvoorstelt. Als we de kroniekenmogen geloven deden zich hier tal van mirakels voor.

Toch is de legende meer dan zo maar een middeleeuwse uitvinding. Ze bevatduidelijk voor-christelijke elementen. Vooral de cultus van de Drie Maagden ofde Drie Gezusters is een motief dat in de streek vaak opduikt. Wellicht moethet worden gezien als een kerstening van de drie Keltische godinnen die de’toegang’ naar de andere wereld langs een bron bewaakten. De bron, de boomen de gewijde aarde (in de meeste bedevaartplaatsen treffen we slechts één vandeze motieven aan) zijn alle drie belangrijk in de bedevaart en de legende vanHakendover. Bedevaarders (thans vooral Nederlanders) nemen takjes van despikdoorn, water van de Salvatorbron en gewijde aarde van het kerkhof mee alsremedie tegen of ter voorkoming van allerlei onheil. Ook de paardenprocessie oppaasmaandag draagt iets in zich van een voor-christelijke vruchtbaarheidscultus.De processie begeeft zich over de akkers naar het topje van de Tiense Berg,zowat de ’poort’ van de vruchtbare Haspengouw. Daar stormen de paarden indrie toeren rond het volk waarna ze de zegen krijgen. De legende gaf ook hetontstaan aan een merkwaardige bedevaart nl. die van het Dertienmaal op 16 en17 januari. Een volledig Dertienmaal omvat dertien toeren tussen de kerk van deGoddelijke Zaligmaker en de O.-L.-V.-ten-Steenkapel te Grimde (waar volgensde overlevering de Drie Maagden zouden begraven liggen), in totaal ongeveer40 km. In dezelfde periode viert men eveneens het feest van de kerkwijding("Hakendoverwijn").

5

4. Dertienmaal

Het Dertienmaal in januari is een voor buitenstaanders wel erg vreemde ’bede-vaart’. Dertien is in Hakendover een heilig getal en brengt zeker en vastgeen ongeluk.

Figuur 3: Dertienmaaldiploma metbeeld van de Goddelijke Zaligmaker

Tussen 16 en 17 januari leggenbedevaarders de weg tussen de kerkvan de Goddelijke Zaligmaker in Ha-kendover en de Onze-Lieve-Vrouw-Ten-Steenkapel in Grimde (waar dedrie maagden zouden begraven lig-gen) dertien maal af. Sinds de tweedewereldoorlog start het dertienmaalreeds op de middag, maar voordienverliep de tocht ’s nachts. Om mid-dernacht wordt het dertienmaal afge-sloten met een benedictie in de kerk.Wie 13 jaar het dertienmaal volle-dig aflegt, krijgt een dertienmaalpen-ning en vroeger ook een Dertienmaal-diploma.

Niet iedere bedevaarder legt de 13toeren af. De oudere generatie gaatin groep en legt één toer af. De echtedoorzetters stappen door en leggen tegen middernacht nagenoeg een volledigemarathon af.

Hakendoverwijn

De periode van het Dertienmaal wordt afgesloten met de het feest van Haken-

doverwijn. Die naam heeft niets met wijn te maken, maar verwijst naarde “wijding” (wij-ing, wijn) van de kerk van de Goddelijke Zaligmaker.

6

5. Paardenprocessie

Op paasmaandag trekt de beroemde paardenprocessie de Tiense Berg op.Op de top van de heuvel gekomen, houden de verzamelde ruiters met hunpaarden een stormloop rond het volk.

De Paardenprocessie van Hakendover is zeker geen unicum: op dezelfde dagtrekt namelijk ook de paardenprocessie van Lembeek uit en op 1 mei zien weeen gelijkaardig gebruik in Rutten. Toch blijft vooral de stormloop door develden de processie van Hakendover een bijzonder cachet geven. Over de preciezeoorsprong van de paardenprocessie tasten we in het duister. Zeker is dat dezeprocessie reeds in de middeleeuwen uittrok. Toch leunt de paardenprocessie nietdirect aan bij de legende.

Figuur 4: de paardenprocessie

Hoe oud de paardenprocessie preciesis, weet niemand. De eerste geschrevenbronnen die spreken over een processiedateren uit de middeleeuwen. In de hui-dige tijd hebben rijpaarden de plaats in-genomen van de vroegere boerenpaarden.We kunnen er dan ook van uitgaan dater vroeger minder sprake was van een’stormloop’.

De paardenprocessie trekt jaarlijksnog massa’s bezoekers, niet allemaal ’be-devaarders’, maar vooral ook ’dagjesmen-sen’. De traditionele bedevaart uit de

Kempen en Turnhout is stilgevallen. Vanuit de omgeving van Tilburg en Bredain Nederland komen jaarlijjks nog relatief grote groepen mensen. Ze verenigenzich in broederschappen en komen via georganiseerde busreizen tot in Haken-dover.

7

6. De kerk van de Goddelijke Zaligmaker

In 1432 noteerde rie kerkmeesters de bouwlegende van de kerk. Ze probeerdendie tekst te laten goedkeuren door een hogere geestelijke om hun kerk destatus van bedevaartskerk aan te meten. Volgens de legende werd de kerkgebouwd in 690. Niets aan het huidige gebouw bewijst zo’n ouderdom.

Figuur 5: de kerk van de Goddelijke Zalig-maker

Petrus a Thyomo (°1394 - + 1474),kanunnik van de Sint-Goedelekathedraal

te Brussel, schreef in zijn "Kronykenvan Brabant" dat de kerk van Haken-dover in 803 of 804 door paus LeoIII in het bijzijn van keizer Karel deGrote was bezocht en gewijd.

Kunsthistoricus Halflants recon-strueerde a.h.v. archiefbronnen, oudeafbeeldingen een een onderzoek vande gebruikte steensoorten, het dak-gebinte en de architecturale vormende bouwgeschiedenis van de kerk. Zoslaagde hij erin een vrij precies over-zicht te geven van de verschillendeverbouwingen en uitbreidingen die dekerk van de Goddelijke Zaligmaker teHakendover heeft gekend. Je hoeft

geen geoefend oog te hebben om te zien dat de kerk een amalgaam is vanstijlen die in elkaar lijken te vervloeien (zijn "Bouwgeschiedenis van de kerkvan Hakendover" verscheen in "Oost-Brabant" XXVII, 81, 1990). Het oudstegedeelte van de kerk, de Romaanse toren en de zuidelijke kruisbeuk, stamt uitde 12e eeuw. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat er niet eerder een kerk was teHakendover.

8

7. Beelden in de kerk

Figuur 6: Christus op de KoudeSteen

Het beeld van de Goddelijke

Zaligmaker wordt meegedragen in depaardenprocessie van paasmaandag. Hetstelt God voor die volgens de legende inhoogsteigen persoon meebouwde aan dekerk van Hakendover. Oude mirakelver-halen vertellen dat het beeld op een keerwegens slechte weersomstandigheden nietwerd meegedragen in de processie. De dagnadien was de mantel van het beeld be-smeurd met modder. Het beeld had deweg zelf afgelegd... Dit 16e eeuws beeldwerd in 2004 gerestaureerd onder leidingvan KIKIRPA.

Het beeld van Christus-op-de-

Koude-Steen dat de marteling van Je-zus verbeeldt, wordt geflankeerd door de apostel Johannes en moeder Maria. Inde volksmond heten ze "Janneke de bleiter" en "Mieke bedzeiker". Dezeietwat oneerbiedige namen verwijzen naar het volksgeloof dat dit de uitverkorenplaats is om te offeren tegen het bedplassen van kleuters en peuters. En wieelke nacht wakker ligt van een huilbaby, vindt misschien troost bij "Janneke debleiter". Talloze fopspenen, kousjes en knuffeltjes op het ijzeren hek boven deChristus in het Graf, getuigen van het feit dat dit geloof nog springlevend is.

Boven het altaar prijkt het reusachtige gloriekruis. Het beeldt van degekruisigde Christus is 16e eeuws. Het kruis dateert uit de late 18e eeuw.

Het middeleeuwse driemaagdenretabel stelt de legende van de kerk voor.In de bovenste balk zijn de apostelen en een reeks lokale heiligen uitgebeeld. In1978 werden een groot deel van de beeldengroepen gestolen. Heel wat beelden inhet huidige retabel zijn replica’s. Een aantal gestolen beelden zijn ondertussenook weer opgedoken.

9

Figuur 7: de Sint-Salvatorbron

8. Sint-Salvatorbron

Langs de Hakendoverstraat ligt de neogotische Sint-Salvatorbron.

Toen voor de oorlog ’40-’45 op Ons-Heer-Hemelvaart de bronwijding plaats-vond, sprak men te Hakendover over ’Bronwaijes’ of ook nog ’Rijstpapkermis’.

De dag voor Ons-Heer-Hemelvaart gingen de jongens van het dorp op zoeknaar groene takjes en allerlei bloemetjes om het pleintje voor de bron echtfeestelijk te versieren. Met kleurrijke guirlandes en vlaggen, zelfs op een deelvan de weg die naar de bron leidde, werd het geheel getooid. De bron werdgewijd voor de mis van 10 uur. Bij de wijding wordt door de pastoor een volglas zout in het bronwater gegoten. Na de ceremonie gaat men n processieen met gezang naar de kerk. Ik heb me laten wijsmaken dat er vroeger eenkraampje naast de bron stond waar men borden rijstpap verkocht. Ik zie mijngrootmoeder zaliger nog rijstpap gereedmaken. Het was voor de oorlog. Geenflessenmelk, maar melk rechtstreeks van de koe! Grootmoeder zette een grotekom klaar met de nodige rijst en melk, en niet te vergeten, een stok kaneel enwat saffraan erin en wat vers gewijd water van de bron. Zo brandde de papnooit aan en tevens was ze vrij van bederf. We waren thuis met zijn negen. Jevermenigvuldigt dit met 2 borden per persoon. Dat waren zo’n twintig bordenpap! In de kelder, waar pap moest koelen, moest je er veel plaats voor hebben.En elk bord werd gevuld met ’n 2 cm dikke laag goudgele rijstpap. Een eniggezicht was dat. Er werd dan ook duchtig gesmuld: een bord rijstpap met daarboven op een goeie laag bruine meelsuiker. . . plus gouden lepeltjes? Dat wordtin de hemel gegeten.

10

Figuur 8: de spikdoorn op het kerkhof.

9. Spikdoorn en aardehok

Op het kerkhof staat een wat armtierige boom. Hij zou de afstammeling zijnvan een boom die hier reeds in 690 stond. Bedevaarders nemen takjes vande boom mee naar huis.

Volgens de bouwlegende is de naam Hakendover afgeleid van "hagedoorn" of"spikdoorn". In die boom zat een vogel met een brief van God in zijn bek:"Op deze plaats wil Ik Mijn Kerk bouwen." Volgens sommigen zou de huidigeboom een "afstammeling" zijn van de boom uit de legende....

Bedevaarders nemen tot op de dag van heden nog steeds takjes van spik-doorn, aarde van het aardehok op het kerkhof en water uit de Sint-Salvatorbronmee als heilzaam middel tegen ziektes en onheil.

11

Figuur 9: De O.L.V.-ten-Steenkapel te Grimde.

10. Onze-Lieve-Vrouw-ten-Steenkapel Grimde

Het Dertienmaal verloopt tussen de kerk van Hakendover en de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Steenkapel in Grimde waar volgens de legende de drie maagdenbegraven liggen.

In het verleden deed de kapel en het aanpalende huis dienst als leprozerij.Getuige daarvan is het smalle brugkamertje dat het langs de kapel gelegen woon-huis verbindt met de kapel. De lepralijders konden zo de mis volgen zonder incontact te komen met de "gezonde" dorpelingen.

De naam "ten Steen" zou volgens sommigen verwijzen naar de vroegere aan-wezigheid van een prehistorische megaliet. Een vreemd gebruik zijn de kroon-

tjes. Wie een kroontje op het hoofd plaatst, raakt volgens het volksgeloofverlost van hoofdpijn. Regelmatig laten bezoekers en gelovigen haarlokken ach-ter om van een tergende hoofdpijn verlost te raken.

12

Figuur 10: Het beeld van de Goddelijke Zaligmaker zou volgens de legende zelfde weg van de processie hebben afgelegd, toen de processie door omstandighedenniet kon uitgaan.

11. Mirakels en wonderen

Volgens zowel de volksoverlevering, maar ook schriftelijke bronnen uit hetverleden zouden in Hakendover mirakels hebben plaatsgevonden. Doden zou-den zijn opgestaan, zieken genezen, blinden konden weer zien, lammen weerlopen... De meeste kerken waren gewijd aan één bepaalde patroonheilige meteen bijzondere specialiteit. De kerk van Hakendover was gewijd aan en doorGod zelf, zo zegt de legende. Geen wonder dan ook dat hier mirakels hebbenplaatsgevonden... Geloof of bijgeloof?

13

Figuur 11: De paardenprocessie omstreeks 1910

12. Pasen is een feestdag

Pasen betekent voor de inwoners ook pakken voorbereiding. De meeste inwo-ners hielden ook hun grote kuis in de weken voor Pasen, de ’Paaskuis’. Depaasdagen zijn voor de inwoners van Hakendover ook feestdagen.

Voor de kinderen is er kermis. Wie zijn wortels in Hakendover heeft liggen, keertdie dagen over het algemeen terug om de processie bij te wonen en/of om feestte vieren met rest van de familie. Vroeger stonden er tijdens de paasdagen ookallerlei kraampjes in het dorp, net zoals dat nu nog het geval is in bijvoorbeeldScherpenheuvel. Anders dan vele andere bedevaartplaatsen, is de ’commercie’nooit echt van de grond gekomen. In het dorp vind je geen restaurants ofhotels. Ook het aantal vaste cafés is op één hand te tellen. Wel zijn er inwonersdie voor de gelegenheid een café openen of broodjes of drank verkopen. Degelegenheidscafés trekken die dagen een massa mensen. Ze zijn vaak al vanzaterdagavond openen en sluiten pas in de nacht van paasdinsdag op woensdag.

14

13. Taal en geschiedenis

Taalkundig bevindt Hakendover zich op een boogscheut van de Nederlands-Franse taalgrens en dialectaal binnen de zogenaamde Uerdingerlijn (de isoglosdie de ich-mich-dialecten van de ik-mij-dialecten scheidt).

De nabijheid van de Romeinse heerweg Bavai - Keulen onderstreept hetbelang dat deze plaats in de geschiedenis had. In de directe omgeving van hetdorp treffen we drie Romeinse tumuli aan. De kerk, toegewijd aan de GoddelijkeZaligmaker, was in de late Middeleeuwen al een bedevaartsoord.

Een aantal dialectwoorden uit het Hakendovers:

ik ichjij gij

Dat is van jou. Dat es van oech.Dat is van mij. Dat es van mich.

uw hoermier pismeroeëipaard péad

Hakendover HakedeuverGrimde Grumprocessie procasse / percasse

dertienmaal dattienmoëldie vrouw dei vrà

spek met eieren spek me aareWe drinken koffie in het café. We drinke kafai in ’t kafai.

Wanneer vertrekt de processie? Venië begint de precasse/procasse/percasse?

15

Paarden, mirakels en Hollanders - historie en kleine mys-

teries van het bedevaartsoord Hakendover door Kris Mer-

ckx en Rik Poulman

Waarom heeft de kerk van Hakendover geen ’patroonheilige’? Waaromkomen jaarlijks duizenden Nederlanders op bedevaart naar Haken-dover? Wat is het "dertienmaal"? Waarom mogen paarden zomaarover pasgezaaide akkers lopen? Op deze en andere vragen krijgt ueen antwoord in dit rijk gestoffeerde boek over de bedevaart van Ha-kendover. Naast getuigenissen van bedevaarders trachten de auteursde rijke geschiedenis van het bedevaartsdorp uit de doeken te doen.Dit boek is nog steeds verkrijgbaar in Hakendover, op de Processie-weg nr. 77.

Bezoek www.hakendover.be voor meer informatie, afbeeldingen en films.

Copyright Kris Merckx, 2011

16