1

Bestu

Voorzitter:

W.F.H. v.d. Paard 0223-614023

Secretaris:

J.G. Kikkert 0223-612426

Noordzeestraat 3 Den Helder

Penningmeester:

H. v.d. Blom 0223-615541

2e Penningmeester:

C. Dalenberg 0223-641945

Bestuurslid: vacant

Redactie de Morgen:

Freek Bellinga 0223-618270

Dick Muller 0223-613249

Bert Heuvelman 0223-618470 (eindred.)

Webeditor:

H .Boerekamps 0223-669499

Internet: Natuurlijk is de HVSG ook via internet

bereikbaar. Onze website www.hvsg.net.

INHOUD DE MORGEN-MAART 2018

Pag.2 : Voorwoord - voorzitter

Pag.4 : Helders Jongeren Parlement (2)

Pag.7 : Geschiedenis Helderse Brandweer (2)

Pag.10: De kerk in het midden

Pag.13: Geschiedenis Odd Fellows

Contributie: het lidmaatschap van de H VSG

Contributie bedraagt minimaal € 12,50 per jaar. Voor elk volgend lid, woonachtig op het adres van een al ingeschreven lid, geldt een minimum contributie van € 2,50.

Verenigingsorgaan “De Morgen” verschijnt eens per 3 maanden en is bij de Koninklijke Bibliotheek geregistreerd onder Internationaal Standard Serial Number (ISSN) 1572-7378.

Het logo van de Morgen: Voor gebruikmaking

van het logo, zoals dat sinds medio 1993 wordt

gevoerd, is toestemming verkregen van de

Brusselse hoofdredactie van het Vlaamse

dagblad “De Morgen”.

Losse nummers à € 3,50. Eerder verschenen

nummers kunnen worden besteld door

overmaking van € 3,50. per gewenst exemplaar

op postrekening NL63 INGB 0000 700681 t.n.v.

HVSG, te Den Helder o.v.v. het/ de betreffende

nummer(s).

Aanmoedigingen, op- aanmerkingen en/of

klachten over De Morgen gaarne naar

hvsgdemorgen@gmail.com Inleveren kopij voor

“De Morgen”. Uw bijdrage dient samen met

ingescande foto’s/tekeningen op schijf, USB-

stick of via de E-mail aangeleverd te worden bij

de redacteur.

Inleverdata: Voor de 15e van de 2e, 5e, 8e, 11e

maand. Publicatie hoeft niet te betekenen dat

de daarin vermelde meningen het inzicht van de

redactie of van de vereniging weergeven.

Auteurs dragen de verantwoording voor de

inhoud van hun bijdragen. De redactie behoudt

zich het recht voor om ingezonden artikelen in

te korten of niet te plaatsen.

HELDERSE VERENIGING VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS

Opgericht op 30 december 1991 en ingeschreven bij de Kamer Voor Koophandel voor Hollands

Noorderkwartier d.d. 22 september 1993, onder dossiernummer V 637339.

2

VOORWOORD

Loodsen naast de Opper Bouwmeester des

Heelals

Begraafplaatsen hebben een blijvende

betekenis voor ons, ook al krijgt cremeren meer

en meer de voorkeur. De een moet niets

hebben van begraafplaatsen, voor de ander is

het een plek van stilte, van rust, van bezinning.

Zelf bezoek ik om die reden regelmatig

Begraafplaats in Noorwegen

begraafplaatsen. Overigens zijn mensen niet in

twee groepen in te delen van’ voor’ of ‘tegen’

begraafplaatsen. Die voorkeur kan ook nog eens

per persoon gaan verschuiven. Als kind vind ik

begraafplaatsen eng, angstaanjagend. Het leven

leert ons om te gaan met sterven, en dus ook

met begraven of cremeren. Het min of meer

vertrouwd raken met de dood, brengt

begraafplaaten dichterbij.

Begraafplaats in Vlaanderen

Joodse begraafplaats Praag

Tijdens vakanties sla ik zelden een bezoek aan

een begraafplaats in binnen- of buitenland over.

Heel bekend is Père-Lachaise in Parijs, met

graven van Frédéric Chopin, Oscar Wilde, en

vele anderen. Op de begraafplaats in Havanna

trek je langs de geschiedenis van Cuba. De

naamgever van onze baco, onze Cuba libre,

meneer Emilio Bacardi, is daar prominent

aanwezig. Er zijn duizenden begraafplaatsen op

de wereld. De geschiedenis en de cultuur van

een land zie je daarin terug. Hoe zuidelijker, hoe

‘uitbundiger’. De sobere begraafplaatsen in

Scandinavië, de rijk gebeeldhouwde

grafmonumenten in zuidelijke landen, en de in-

betweens in Vlaanderen getuigen daarvan.

Indrukwekkend is de oude Joodse begraafplaats

in Praag. Ook de Algemene Begraafplaats te

Huisduinen is een historische plek.

Zoals u weet, is het motto van onze Helderse

Vereniging voor Sociale Geschiedenis: de

geschiedenis moet op straat liggen. Daarmee

bedoelen wij, dat iedereen de geschiedenis,

figuurlijk, moet kunnen oprapen. In het kader

van de Open Monumentendag staan er jaarlijks

rondleidingen op de Algemene Begraafplaats te

Huisduinen op het programma. De aandacht

gaat dan meestal uit naar de Joodse graven, en

die van walvisvaarders of zeeridders. Zelf ga ik

jarenlang op 1 mei naar deze begraafplaats. Het

3

ene jaar herdenk ik, met anderen, alle

overleden sociaaldemocraten, bij het graf van

Alexander Verstegen, en het daarop volgende

jaar bij het graf van Rein Boogaard. Plaatselijke

voorvechters in de strijd voor sociale

rechtvaardigheid. Eigenlijk weten wij allen dat

daar veel meer graven zijn van personen die een

boeiend leven hebben geleid. Nee, ik wil niets

tekort doen aan hen die begraven zijn en wier

levensgeschiedenis wordt gekoesterd in de

familieschoot. Tussen de graven die ‘aan de

vergetelheid zijn ontrukt’ en die van de vele

minder bekende stadsgenoten zijn er

grafmonumenten die de aandacht vragen. Soms

komt die geschiedenis bij toeval aan het licht.

Meestal zorgen daarvoor mensen die meer dan

een gemiddelde belangstelling hebben voor

geschiedenis in het algemeen, en deze

monumenten in het bijzonder, zoals Jan T.

Bremer, Jack Ambriola, Jan Kikkert of Lex

Duijvelshoff.

In dit Voorwoord beschrijf ik zo’n toevallige

‘vondst.’ Enige tijd geleden ontvang ik van Jan

Kikkert foto’s van twee grafmonumenten. Op

beide stenen staan vrijmetselaarssymbolen. Als

voorzitter van de vrijmetselaarsloge Willem

Frederik Karel is mijn belangstelling direct

gewekt. In de ‘teruggevonden’ graven rusten

Jacob Kuiper en Guurtje Kuiper-Kramer. In het

andere Pieter Kuiper en Frouwtje Kuiper-Kruk.

Vader en zoon zijn beiden vrijmetselaar. Enkele

gegevens staan in de notulenboeken van de

loge. In het jaar 1876 staat Jakob te boek als

leerling-vrijmetselaar, en in 1895 als meester-

vrijmetselaar. Naar aanleiding van zijn 86e

verjaardag is Jakob op 17 september 1914

toegesproken door de voorzitter. Voor zijn

verdiensten als lid van de loge is hij benoemd

tot Meester van Eer. Jacob is trots op zijn

beroep: op de steen staat gebeiteld

‘gepensioneerd loodsschipper 1e klas’.

Pieter Kuiper is de zoon van Jacob en Guurtje

Kuiper-Kramer. Hij staat op 17 april 1902

vermeld als meester-vrijmetselaar. Op 1 maart

1918 is hij gekozen in de functie van Dekker. Zijn

vader is hem voorgegaan in die functie. Pieter

trouwt op 27 april 1889 met Frouwtje Kruk. Hij

is dan 24 jaar; zij 26 jaar oud. De vader van

Frouwtje heet Cornelis Kruk en haar moeder

Frouwtje Duinker. Pieter en zijn Frouwtje gaan

wonen aan de Zuidstraat 24 in Den Helder. Na

het overlijden van Frouwtje hertrouwt Pieter

met Catharina Jacoba Winter. Na een loopbaan

als zeeman c.q. loodsschipper (evenals zijn

vader) en vele jaren vrijmetselaarschap is Pieter

Kuiper op 30 mei 1922, overleden, 57 jaar oud.

Graf Jacob Kuiper begraafplaats Huisduinen

Veel van dat wat wij willen bewaren, vraagt

onderhoud. De graven van Jacob en Pieter

Kuiper - van deze loodsen én vrijmetselaren –

moeten behouden blijven om te kunnen

getuigen van hun werk en overtuiging, nu en in

de toekomst.

Willem van der Paard

voorzitter

HELDERS JONGEREN PARLEMENT(2)

4

In het najaar van 1967 startte het Helderse

Jongeren Parlement(HJP). Er waren vier fracties:

De JOVD (jongerenafdeling van de VVD), de

JOKVP (jongerenafdeling van de KVP), de ARJOS

(jongerenafdeling van de ARP) en de FJG

(jongerenafdeling van de PVDA). In de vorige

aflevering (De Mogen-dec. 2017) hebben we

gezien dat het politieke landschap er totaal

anders uitzag dan nu: De PVDA, de

confessionele partijen en de VVD hadden meer

dan tweederde deel van de Kamerzetels.

Versplintering , zoals nu, was nog niet in grote

mate aanwezig.

Politieke werkweek Helderse Kweekschool 1966

Ook leefde eind jaren ’60 van de vorige eeuw bij

jong en oud de politiek veel meer. Het waren

roerige tijden: landelijke verkiezingen,

Maagdenhuisbezetting, “Baas in eigen buik”,

stakingen (o.a. grote demonstraties in

Amsterdam met de bestorming van het

Telegraafgebouw), de provo-beweging en een

opstand tegen het gevestigde gezag in het

onderwijs en culturele instellingen. Ook in Den

Helder was onder de jongeren grote

belangstelling voor de politiek. De

jeugdafdelingen van de politieke partijen

bloeiden en waren actief. Tussen 1967 en 1970

beleefde het HJP actieve jaren. Maandelijks

werd een bijeenkomst gehouden in het

Stadhuis. Elke bijeenkomst had een bepaald

thema en werd voorbereid door een fractie.

Vaak kwamen in de rondvraag nog actuele

zaken aan de orde, Ook werden regelmatig

moties ingediend en in stemming gebracht. De

plaatselijke pers (Helderse Courant en het

Noordhollands Dagblad) was meestal aanwezig

en de volgende dag stonden er verslagen in

deze kranten.

Begin 1970 ging het minder met het HJP: de

politieke belangstelling voor politiek

verminderde alras. Leden van jongerenafdeling

gingen buiten Den Helder studeren of werkten

en woonden elders. In 1971 werd het HJP (“met

stille trom”) opgeheven. Er waren andere

manieren om politiek te bedrijven.

De fracties van het HJP in 1968

5

Politiek Jongeren Café

Om toch jongeren te blijven trekken, werd een

politiek jongere café opgericht waar jongeren

(“onder het genot van een pilsje”) konden

discussiëren.

De ARJOS had dit plan opgevat en het HJP vroeg

medewerking aan de gemeente. Dit café kreeg

ruimte in de gemeentelijke gymzaal aan de

Pasteurstraat in de bovenverdieping (waar nu

Dun Hong is gevestigd).

In de bovenzaal van de gymzaal aan de Pasteurstraat

was enkele jaren het politiek jongeren café gevestigd

Door vrijwilligers werd deze ruimte smaakvol

ingericht en in het begin liep dit

jongerentrefpunt vrij goed. Dit café had al een

voorloper op initiatief van PSJW (jongeren afd.

van de PSP). In een ruimte achter een

bloemenzaak in de Wilhelminastraat kon elke

vrijdagavond al gepraat en gewerkt worden bij

“JOSJE”.

Ook het politiek jongere café ging na enkele

jaren ter ziele wegens gebrek aan belangstelling

6

en vrijwilligers. De tijden veranderden snel. In

het politieke landschap voltrokken zich enorme

veranderingen: de deconfessionalisering en de

opkomst van nieuwe (pragmatische partijen) en

de politieke ideeën op een andere manier naar

buiten brengen door middel van bezettingen,

actiegroepen, demonstraties e.d. Je had niet

altijd meer een politieke partij nodig….

Toch heeft het HJP nog een klein aantal mensen

gevormd die later daadwerkelijk in de politiek

gingen of een daaraan verwante baan kregen…

Bert Heuvelman

7

DE GESCHIEDENIS VAN DE HELDERSE

BRANDWEER (2)

De wildste geruchten deden de ronde en de

politie surveilleerde extra in de avond- en

nachtelijke uren. Een persoon die zich verdacht

ophield bij de schuur van Jan Winter aan de

Achtergracht Zuidzijde, werd door de politie

aangehouden. Na de arrestatie braken er geen

branden meer uit en de inwoners van Den

Helder konden weer gerust slapen. Na enige

maanden kwam de zaak voor de rechter in

Alkmaar. Er werd gepraat, bewezen, verdedigd

en beschuldigd, maar het resultaat was dat de

rechter de man vrij sprak. Maar de man bleef

voor de Helderse bevolking nog maandenlang

verdacht van die branden. De man zag zich in

enkele gevallen genoodzaakt aangifte te doen

wegens laster.

De Rode Haan kraait!

Van de vele branden en brandjes die de

Helderse brandweer in haar beginperiode te lijf

is gegaan, springen er een paar uit.

In de nacht van donderdag 10 op vrijdag 11

oktober 1872, brak er een hevige brand uit op

de zolder van de loodgieterswerkplaats van de

weduwe Van Den Ende en de

timmermanswerkplaats van J. van der Plas aan

de Broodsteeg (steeg heet nu Binnenhaven). De

brandweer was spoedig ter plaatse en kreeg

assistentie van manschappen van de Zr. Ms.

oorlogsschepen ‘Wachtschip’, ‘Wassenaar’,

‘Citadel van Antwerpen’, ‘Schorpioen’, ‘Vulkaan’

en ‘Ternate’. Ook een garnizoen mariniers was

aanwezig en personeel van de spoorwegen met

hun brandspuit. De Helderse brandweer zette

de spuiten 1, 2, 4, 5 en 6 in. Het lukte niet de

werkplaatsen te behouden. Zij brandden geheel

af. Wel konden de belendende percelen

worden behouden.

In de zeer vroege morgen van vrijdag 18 oktober

1872, klonk door het nog slapende Den Helder

het luid geroep van ‘brand’. In de haven lekten

de vlammen omhoog langs de masten van het

Noorse barkschip ‘Prins Frederik Oscar’. Deze

lag reeds geladen gereed voor vertrek naar

Indië.

Door de overvliegende vonken liepen de in de

buurt gemeerde schepen ook gevaar. Het vuur

greep zo snel om zich heen dat het dek open

barstte en de vonkenregen verergerde. De

havenmeester gaf opdracht de brandende bark

weg te slepen. Alzo geschiedde. De bark werd

uit de haven gesleept en droog gezet op de

Zuidwal. De brand duurde de gehele dag. Toen

men het vuur eindelijk had bedwongen was de

bark in een wrak veranderd. Later in de week

werden de geredde goederen en het

scheepswrak per opbod verkocht. De goederen

brachten 320 gulden op, het wrak 2190 gulden.

Op vrijdagmorgen 17 januari 1879 werd de

hemel plots gekleurd met een felle rode gloed.

Brand! In eerste instantie dacht men dat de

Westerkerk aan het Westplein in de brand

stond, maar het bleek de korenmolen ‘Het

8

Fortuin’ aan de Laan te zijn. In allerijl werden de

gemeentelijke brandspuiten naar de plaats des

onheils gesleept. Vanaf fort Erfprins kwamen de

infanteristen en artilleristen aanzetten om

assistentie te verlenen. De marine arriveerde

ook met een brandspuit. De met riet gedekte en

zeer hoog gebouwde molen brandde als een

fakkel. Een bijkomend en bizar schouwspel was,

dat de door de brand aangezogen lucht de

wieken van de molen deden draaien. Na enige

tijd begonnen de wieken steeds sneller te

draaien en het duurde dan ook niet lang voordat

de molen met donderend geweld in elkaar

stortte. Met gevolg dat een naastgelegen schuur

en stal ook brand vatte. Dat was gevaarlijk, want

ook de huizen aan de Laan liepen nu een risico.

Gelukkig kwam het niet zo ver. Enige huizen

liepen waterschade op. De ravage van de

verbrandde molen was echter aanzienlijk.

Kritiek

Een dag na de brand verscheen er een artikel in

de krant waar het gemeentebestuur - en zeker

niet de brandweer - erg blij van werd. We

citeren een klein stukje van het artikel.

‘De ramp die wij vrijdag j.l. in onze gemeente

aanschouwden, namelijk de brand van den

molen ’t Fortuin’, deed zeer duidelijk de treurige

organisatie van onze brandweer tot uiting

komen. Hoe weinig orde in de behandeling der

spuiten, welk een grenzelooze verwarring op het

terrein(…). Het is of elk baas is, ieder schijnt

commandant te zijn, en die het moesten wezen,

loopen met hunne stokken als ware er parade.

Buitendien schijnt het getal der laatsten het

werkend personeel te overtreffen(…)’.

Dit had tot gevolg dat bij de eerstvolgende

raadsvergadering uitgebreid werd stilgestaan bij

de geuite kritiek. Het ging vooral over de

financiering van eventueel nieuw aan te kopen

spuiten. Maar ja, in 1879 had de gemeente geen

inkomsten meer. Er zat dus geen voorlopige

verbetering in. Een van de raadsleden opperde

om de oude spuiten te verkopen en van dat geld

er een nieuw voor terug te kopen. Werd niet

aangenomen. Dus alles bleef bij het oude. De

eerste gemechaniseerde brandspuit werd pas in

1935 aangekocht.

Wonder der techniek

In het jaar 1891 was er een particuliere

telefooncentrale opgericht. Dat was een van

‘wonderen der techniek’ waar iedereen met

ontzag naar keek. Ook de brandmeesters zagen

voordelen in deze telefoon. Een brandmelding

kon immers per telefoon veel sneller worden

overgebracht dan op de oude ‘klassieke’ manier.

Er ontstaat een briefwisseling tussen de

brandweer en het gemeentebestuur, met het

verzoek de brandmeesters een

telefoonaansluiting te geven. Resultaat: bijna

twintig!! jaar later krijgen de brandmeesters een

telefoonaansluiting. Zij krijgen ook een

ongevallenverkering voor het geval zij bij een

brand door een ongeval worden getroffen.

Ook de twee meter lange brandweerstokken

worden afgeschaft. Niet meer van deze tijd

9

wordt er gezegd. Een draagpenning komt

daarvoor in de plaats.

Het Koegras/Julianadorp

De polder ‘Het Koegras’ was tot 1909 – het

stichtingsjaar van Julianadorp – een betrekkelijk

dun bevolkt gebied. Al die tijd achtte het

bestuur het niet nodig daar een brandspuit te

detacheren. Toch waren er voordien tal van

boerderijbranden geweest, voornamelijk als

gevolg van hooibroei. In 1904 echter, waren er

langzamerhand een paar woonkernen gevormd

aan de Blauwe Keet. Er woonden genoeg

mensen bij elkaar om een brandspuit te

bedienen. De gemeente kocht een nog goede

spuit van de marine en stationeerde die op 16

mei 1905 naar de Blauwe Keet. De spuit kreeg

het nummer 5. Tevens werd besloten de

timmerman J. Smit, wonende aan de Blauwe

Keet te benoemen tot brandmeester. Verder

een onder- brandmeester en drie

personeelsleden. Op 11 september 1906 kwam

de spuit voor de eerste keer in actie bij de

boerderijbrand van P. de Boer. De brand was

ontstaan door hooibroei. Tegen de

boerderijbrand kon de spuit weinig uitrichten.

Deze brandde af. De spuitgasten konden alleen

nog maar het brandende hooi nat houden. In

het jaar 1905 was de organisatie van de

‘stadsbrandweer’ reeds veranderd in een

beroepsbrandweer. Die van Julianadorp bleef

ongewijzigd in vrijwillige brandweer. Twee

spraakmakende branden mogen in dit historisch

overzicht niet ontbreken. (De tweede

“spraakmakende” brand wordt besproken in

deel 3 in het juninummer van De Morgen, red.)

Brand bij Oudkerk & Van Praag

Het is vrijdag 19 december 1919. Den Helder

bereidt zich voor op het naderende kerstfeest.

De firma Oudkerk en Van Praag hebben een

winkel in textiel aan de Spoorstraat. In die tijd

de drukste winkelstraat van Den Helder. Om

kwart voor vier die middag sluit de winkel

wegens de naderende sabbat. Het magazijn

raakt door onbekende oorzaak in brand, die pas

later wordt opgemerkt als buren dikke

rookwolken achter de etalageruiten zien

verschijnen. Het is dan al te laat, met luid

gerinkel barstten de ruiten open en slaan de

vlammen hoog uit het pand. De Spoorstraat is

een smalle straat, zodat gevreesd wordt dat de

brand andere panden aansteekt. Er vliegen

stukken brandend textiel door de straat. Het

duurt dan ook niet lang of aan de overzijde

staan vier gevels in brand. De brandweer is er

zeer snel bij, maar staat machteloos. Er moet zo

spoedig mogelijk assistentie komen. De

stoomspuiten van de Rijkswerf en die van de

marine snellen te hulp. Het is één grote inferno

van vuur en rook. De spuitgasten moeten alle

zeilen bijzetten om een grote ramp te

voorkomen. Aan de overzijde staan de gevels

van drogisterij van Gleijsteen en de

manufacturenzaak van Ham in brand. Ook het

café van Woud had al vlam gevat. Uiteindelijk

wordt de brand bedwongen. De schade is echter

enorm. Den Helder had nog nooit zo’n grote

brand meegemaakt. Tot op de dag van vandaag

is een gevleugelde uitspraak (vooral bij de

ouderen onder ons) als er weer eens iets

ernstigs is gebeurd: ‘De brand bij Van Praag was

erger’. (Wordt vervolgd)

Rob Koningstein Bronnen: Twee Honderd Jaar

Helderse Brandweer, auteur G. H. van Heusden.

10

Geschiedenis van de brandweer in Nederland, auteur A. C. Broeshart

DE KERK IN HET MIDDEN (1) ‘De kerk in het midden laten’: af en toe wordt die uitdrukking wel gebruikt. ‘De kerk in het midden van het dorp laten of houden’ betekent volgens het klassieke standaardwerk van Dr. F.A. Stoett over Nederlandse spreekwoorden en gezegden zoveel als ‘een zaak laten waar die behoort, haar niet overdrijven’ en bovendien ‘een geschil zoo bijleggen, dat beide partijen tevreden zijn.’ Volgens de traditionele norm is dus de plaats van de kerk in het midden van het dorp of van de stad. De kerk vormde vanouds niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk het hart van een gemeenschap, dat wil zeggen zowel vanuit een sociaal als vanuit een geografisch oogpunt gezien. En inderdaad staat nog steeds in het midden van dorpen en steden in Nederland en eigenlijk in alle van origine christelijke landen meestal een mooie oude kerk, vaak aan een plein, waar de markt gehouden kan worden en waaraan soms ook een stadhuis en andere openbare gebouwen gelegen zijn. Iedereen kan wel voorbeelden bedenken van op die manier gestructureerde dorps- en stadscentra. Maar op elke regel zijn uitzonderingen en zo ook op deze. Want wat te denken van Den Helder? Om te beginnen: wat is het hart van Den Helder? Het geografische middelpunt van de gemeente moet ergens midden in de weilanden zijn tussen de Doggersvaart en Julianadorp. En misschien zullen sommigen het huidige stadhuis en omgeving het centrum van Den Helder noemen. Doch het moderne kantorengebied en industrieterrein rondom dat voormalige complex voor bejaarden aan de Doctorandus F. Bijlweg zullen anderen maar met moeite als het echte hart van de stad kunnen betitelen. Maar laten wij hier de kerk maar in het midden houden! Want het is nu eenmaal het lot van een gemeente als Den Helder, die ontstaan is uit verschillende dorpen en nederzettingen aan het einde van een schiereiland en bovendien getekend is door de verwoestingen uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog, dat er eigenlijk geen oorspronkelijk, geen historisch stadshart

is. Er is in Den Helder geen Grote Markt en geen Oude Kerk. De oudste nog bestaande kerk van de gemeente heet - merkwaardig genoeg - Nieuwe Kerk. Die kerk ligt enigszins excentrisch aan de noord-oostelijke rand van de binnenstad, halverwege een weg die - overigens ook weer opmerkelijk - de naam Weststraat draagt. Dat is natuurlijk omdat die straat vlak ten westen van de oude Rijkswerf loopt. De Nieuwe Kerk werd in 1839 juist daar gebouwd, als nieuwe wijkkerk van de Nederlandse Hervormden, om het groeiend aantal gelovigen in die nieuwe buurt rondom de werf en de haven de lange voettocht te besparen naar de bestaande Hervormde kerk in de westelijke en oorspronkelijke kern van de gemeente, de ‘oude Helder’. Ter vervanging van die bestaande, te klein en bouwvallig geworden oude stolpkerk uit 1679 op de ‘Conijnsberg’ - die gesitueerd was om en nabij het begin van de huidige Jacob van Heems-

Nieuwe Kerk, Weststraat 58 (1839)

11

kerckstraat - werd in 1845 bovendien een nieuw bedehuis in gebruik genomen, dat Westerkerk gedoopt werd. De oude kerk op de Conijnsberg werd toen afgebroken, maar tot 1944, toen bijna de gehele oude Helder op last van de Duitse bezetter met de grond gelijk gemaakt werd, bleef nog de naam Oude Kerkstraat herinneren aan dat vroegere godshuis. De Westerkerk lag aan het Westplein, dat in 1935 werd omgedoopt tot Helden der Zeeplein, en wel aan de zuidkant, ongeveer ter hoogte van de hoek met de huidige, na-oorlogse, Willem Barentszstraat. Ook de Westerkerk werd in 1944 gesloopt. Wijlen Wim Kalkman (zie over hem het artikel in De Morgen van September) beweerde wel dat hij op ‘heilige grond’ woonde, want op de plek van die vroegere Westerkerk. Het Westplein lag aan het westelijke einde van het Helders Kanaal, terwijl de oude Helderse kerk op de Conijnsberg aan de andere kant van het oude dorp lag, dus nog westelijker en weer niet helemaal in het midden. Waterstaatskerken aan het Helders Kanaal Wél in het midden, dat wil zeggen ongeveer tussen de negentiende-eeuwse westelijke en oostelijke woonkernen van de gemeente Den Helder, halverwege het deel van het Helders Kanaal dat parallel loopt aan de dijk, werd in 1840 de rooms-katholieke kerk van de Heiligen Petrus en Paulus voltooid. Ook die kerk kwam in de plaats van een kleinere en oudere kerk in de oude Helder, in de Langestraat, die gewijd was aan de heilige Nicolaas en die uit 1785 dateerde. De kerk aan de Kerkgracht - eerder overigens het Jaagpad genaamd - is net als de Nieuwe Kerk, haar slechts een jaar oudere zuster, een in classicistische stijl vormgegeven zogenaamde ‘Waterstaatskerk’. De Westerkerk aan het Westplein was ook een Waterstaatskerk, maar de bouwstijl van die kerk was anders. Kerken uit de periode van 1824 tot circa 1870 worden aldus aangeduid, omdat toen het ontwerp en de bouw van kerken, soms met subsidie van de Nederlandse staat, gecontroleerd werd door de Rijksdienst van de Waterstaat. De Petrus en

Pauluskerk aan de Kerkgracht is de oudste gewijde en nog in gebruik zijnde kerk van het bisdom Haarlem-Amsterdam en de noordelijkst gelegen kerk van de gemeente Den Helder en van het Noord-Hollandse vasteland. Het kruis op

Interieur Petrus- en Pauluskerk 1900

Petrus- en Pauluskerk, Kerkgracht 55, uit 1840 N.B.: Wilt u Vriend van de PP worden? Tel. 0223-612550

12

E-mail: rk.denhelder@wolmail.nl Site: www.mariasterrederzee-denhelder.nl het torentje steekt fier boven de dijk uit en is van verre zichtbaar als symbool van meer dan ‘twaalf eeuwen katholicisme aan het Marsdiep’, om woorden te gebruiken van wijlen de heer Meindert Hoogenbosch, prominent parochiaan en lokaal historicus. Intussen haast ik mij voor meer informatie te verwijzen naar het uitgebreide artikel in het

blad Levend Verleden van September 2017 van Hans van Rossum over die tweede oudste overlevende kerken van onze stad, dus beide Waterstaatskerken in een zelfde stijl, gebouwd onder architectuur van Hermanus Hendrik Dansdorp (1788-1873) en beide rijksmonument. De kerken zijn het beslist waard om zorgvuldig gekoesterd, bewaard en behouden te worden!

Het waard om behouden te worden is zeker ook het op drie na oudste nog bestaande kerkgebouw van onze stad, dat ook aan de Kerkgracht ligt, op slechts kleine afstand van de Petrus en Pauluskerk, namelijk de Doopsgezinde vermaning. Het is een schilderachtig zaalkerkje uit 1853, met een deels nog authentiek interieur en een schitterend orgel van Flaes en Brünjes uit 1863. De kerk is gebouwd door Leendert den Berger. Voor meer informatie over de Vermaning verwijs ik natuurlijk naar het boeiende en doorwrochte artikel over de geschiedenis van de Helderse Doopsgezinden van Freek Bellinga in De Morgen van December 2017. Ook de Doperse kerk diende overigens, net zoals de Roomse, ter vervanging van een gebouw in de oude Helder, waar trouwens tot in de twintigste eeuw ook nog een Oud-Katholieke kerk en een Hersteld-Lutherse kerk waren, respectievelijk in de Langestraat en in de Middenstraat. Maar er zijn meer kerken in Den Helder die het waard zijn behouden te worden. Daarover in de volgende afleveringen van De Morgen! Dick Muller Geraadpleegde bronnen: G.H. van Heusden, Van Nieuwediep tot Groot Den Helder (Den Helder 1954) M.J. Hoogenbosch, 12 Eeuwen Katholicisme aan het Marsdiep (Heiloo 1966), Site Reliwiki

Doopsgezinde Kerk, Kerkgracht 49 (1853) N.B. Wilt u Donateur van de Stichting Behoud Helderse Doopsgezinde Vermaning worden? Zie de site: http://driemaster-denhelder.nl

13

ODD FELLOWS IN NEDERLAND EN DEN HELDER

The Independent Order of Odd Fellows’ (IOOF) is een internationale Orde met een filosofisch-humanitaire grondslag. De Orde is opgericht in 1819 te Baltimore (VS) door Thomas Wildey.

In Nederland en België bestaan ongeveer honderd plaatselijke Odd Fellowverenigingen die wij loges noemen. Dit woord komt van het Engelse ‘lodge’, dat oorspronkelijk tent of onderkomen betekende. In Nederland en België hebben zij ongeveer 4.000 leden, verdeeld in loges voor mannen en voor vrouwen. De leden noemen elkaar broederen en zusteren. Wereldwijd zijn er honderdduizenden Odd Fellows die in cultureel, religieus, maatschappelijk en politiek opzicht van elkaar verschillen. De loges vormen een wereldwijde

vereniging van mensen die willen bijdragen aan grotere harmonie onder de mensen, aan verdraagzaamheid en compassie. Het logo van de Odd Fellows bestaat uit drie met elkaar verbonden schakels, die symbool staan voor Vriendschap, Liefde en Waarheid. Het zijn de idealen die zij in hun dagelijks leven willen nastreven. Binnen het wereldwijde gedachtegoed van de Odd Fellows voelen mensen met zeer verschillende achtergronden zich thuis. De Orde is niet afhankelijk van of gebonden aan een bepaalde kerk, geestelijke stroming of politieke partij. Den Helder kent een tweetal Loges. De broederen zijn verenigd in de Neptunus loge en de zusteren in de Falga Rebekkah Loge.

Historisch overzicht van de Neptunus-club, opgericht 25 april 1928.

De oprichting van de Neptunus Club werd via het Odd-Fellow-Blad van 5 mei 1928 wereldkundig gemaakt. Het adres van de Neptunus-club was Koningstraat 108 te Den Helder en broederen van de Victoria –Loge nr. 50 te Alkmaar vormden de eerste clubleden.

Het bestuur bestond uit de brn. T. Joman, voorzitter: A. Zuidervliet, Dijkstraat 43 te Den Helder, secretaris; en K. Tiemes, penningmeester.

Het annonceren werd gedaan door de toenmalige Groot-Sire Dr. P. IJssel de Schepper en de Groot Secretaris W.H. Elles.

In het Odd- Fellow-Blad d.d. 19 mei 1928 stond het volgende artikel:

Neptunusclub te Helder. Op woensdag 2 mei werd deze nieuwe club door den D.G.G.M. (District gedeputeerd

Thomas Wildey

14

Grootmeester) br. S. Goezinne van Zaandam plechtig geïnstalleerd. Het was een buitengewoon goed gelukte samenkomst. Twaalf Brn. van de Moederloge uit Alkmaar waren overgekomen, om de installatie bij te wonen. Veel hartelijke woorden zijn over en weer gesproken. Na de plechtigheid bood de nieuwe Club een eenvoudig soupertje aan. Aan tafel heerschte een gezellige geest. Helder en Alkmaar noodigde elkaar tot een bezoek met de vrouwen uit, om elkaar van de typische eigenaardige schoonheid dezer twee zoo geheel verschillende steden met omstreken te doen genieten. Br. Goezinne verzocht, ook andere loges in Noord-Holland boven het IJ daartoe uit te nodigen; aan dit verzoek zal natuurlijk gevolg gegeven worden. Nog eens, het was een èchte avond; allen hadden het gevoel, onder warme vrienden aan te zitten; het was plechtig en toch zonder eenig spoor van stijfheid; los van toon en tòch op hoog beschaafd peil.De nieuwe club begint met 8 leden; deze week worden nog 2 gerecipieerd; dat wordt 10.Wij zullen onze schouders er onder zetten opdat wij spoedig “loge” kunnen heeten.

Br. Groeten, De Secretaris A.Zuidervliet Dijkstraat 43 Helder.

In het Odd-Fellow-Blad d.d. 29 december 1928 werd het bestuur van de club bekend gemaakt:

Voorzitter: F. Joman

Onder-Voorzitter: A. Zuidervliet

Secretaris: B.D.K. Meyer

Adres: Kanaalweg 97, Den Helder

2e Seretaris: F.B. Zeilstra

Penningmeester: K. Tiemes

In 1936 bestond het bestuur uit de brn. : Voorzitter: K. Tiemes

Onder-Voorzitter: A.J. de Vries

Secretaris: J. Boon

Adres: Herzogstraat 3 Den Helder

2e Secretaris: J. Bakker

Penningmeester: F. v. Peperzeel

Als Clubbestuur was dit het laatste bestuur, maar deze brn. bleven in dezelfde functies functioneren toen de club op woensdag 29 januari in 1936 “promoveerde” tot Loge.

Ook toen waren het de Groot-Sire br. Dr. P. IJssel de Schepper en br. J.H.Gaukstert

als Groot-Secretaris, die de Stichting van de Loge in het bulletin: Officieele Mededeeling Aan Ondergeschikte Loges en Clubs in Nederland, Ned.Oost-Indië en België- de stichting bekend maakten.

In bijvoegsel nr. 407 van de Staatscourant van vrijdag 11 en zaterdag 12 juni1937 nr. 110 werd officieel de Neptunus Loge aan de wereld voorgesteld. Hierbij werd I.O.O.F. vertaald als Onafhankelijke Orde van Vrije Broederen, het officiële Koninklijk Besluit was gedateerd 23 april 1937, no. 66. Alle Loges en Clubs uit de jurisdictie werden voor de plechtigheid uitgenodigd en deze vond plaats in het Odd Fellowhuis aan de Javastraat 124.

Hier waren veel Loges aanwezig, enkele moesten echter afzeggen, o.a. door moeilijke verbindingen, maar deze stuurden toch bericht om “hartelijke gelukwenschen met de stichting uwer Loge te doen toekomen”.

15

Historisch overzicht Neptunus Loge 1936-2018

Op 25 januari 1956 werd het 20 jarige bestaan van de Neptunus Loge gevierd.

Br. A.J. de Vries hield op verzoek van het toenmalige Logebestuur een kort praatje over wat hij, als één van de oudere leden van de Neptunus Loge, zich over deze periode wist te herinneren. Laten we de notulen van deze dag doorlezen om iets van de periode van voor- , tijdens- en direct na de oorlog te weten komen.

Volgens deze notulen zei br. De Vries het volgende:

De Neptunus Loge bestond eerst in clubverband en heette toen de Neptunus Club.

Aan deze club bewaart hij aangename herinneringen, maar de bijeenkomsten waren toch niet te vergelijken met de huidige (lees januari 1956) officiële logezittingen.

Op 29 januari 1936 kwam het tot de stichting van de Neptunus Loge nr.58. (goedgekeurd bij Koninklijk Besluit 23-04-1937, Staatsblad nr.66).

Op het moment van de Duitse inval was br. A.J. de Vries de Voorzittend Meester van de Loge en stond, bij de komst van de Duitsers, op het punt alle de Orde betreffende papieren te verbranden. Maar het bulletin waarin de oprichting van de Neptunus Loge stond werd op het laatste moment uit de vlammen gered en bleef voor verbranding gespaard.

Tijdens het bestaan als club vond het recipiëren van de nieuwe leden steeds bij de Alkmaarse Victorie Loge plaats, zodat deze Alkmaarse Loge in feite onze Moederloge is.

De huisvesting leverde de Neptunus club nogal eens moeilijkheden op (er werd als club met V.M. de br. K. Tiemes, directeur van de Middenstandsbank vergaderd in het kantoor

van deze bank, in restaurant “de Pool”, en als Loge in het eigen gebouw aan de Javastraat ).

Logegebouw aan de Javastraat 1936-1940 (Later was dit Dansschool Siebeling)

Toen na het stichten van de Loge tegelijk een nieuw logegebouw in gebruik werd genomen, betekende dit heel wat voor de brn. Door vrijwel alle brn. werd aan de totstandkoming van dit gebouw meegewerkt, hetzij als lid van de bouwcommissie, als lid van de commissie voor de inrichting of als lid van de financiële commissie.

Op de stichtingsdag genoot men van een overweldigende belangstelling van andere Loges en deze dag werd besloten met een diner in het toenmalige Musis Sacrum, dat tot laat duurde. De betere huisvesting deed het aantal leden omhoog vliegen. Men had nu een prachtig logegebouw in de Javastraat. Het was speciaal

16

voor de Loge gebouwd, maar dit bleef wel eigendom van een br. die het geheel had gefinancierd. Deze br. liet echter geen huurovereenkomst tekenen waaruit het recht van de Loge op het huren bleek.

Op 2 september 1935 werd de eerste steen door de br. Tiemes voor het O.F,-huis. gelegd en werd onder de dorpel eveneens een loden koker met een oorkonde ingemetseld. Wat er op de oorkonde geschreven staat is niet bekend, doch het handelt over “dankbaarheid”. Tijdens deze feestelijke bijeenkomst werd ook een tekst uigesproken die luidde: “Bismillahi – Arrachmani – Arrahinu”, wat betekent: in den naam van God, de barmhartigen en weldoenden. De Neptunus Loge is gesticht, moge zij groeien en bloeien en een zege zijn voor allen.” (De koker bevindt zich nog steeds onder de dorpel van het pand aan de Javastraat, plannen om hem in 1968 weg te halen stuitte echter op financiële bezwaren).Tijdens de oorlog werd de tempel leeggeroofd en door de bezetter uitgebroken, de definitieve klap kwam toen het gebouw tijdens de bezetting door de br. eigenaar werd verkocht aan een “Kameraad” partijgenoot waardoor het gebouw voor de Loge juridisch verloren ging Berooid was men; bij de komst van de vrede bezat de Neptunus loge niets meer. Bovendien waren de brn. niet meer gewend te vergaderen en kostte het eerst veel moeite brn. uit hun huiselijke gewoonten te sleuren en weer tot bijeenkomsten te bewegen. Eén der brn., wonende in de Javastraat, (br. A.J. de Vries) stelde een deel van zijn huis ter beschikking voor het houden van zittingen en de nazittingen.

Na de oorlog zijn vaak zittingen gehouden. Omdat er meer sociale voorzieningen gekomen waren, werd er veel minder aan maatschappelijk werk gedaan dan voor de oorlog. Maar de naoorlogse zittingen waren beslist veel rijker aan ethiek dan de voorgaande jaren”-.

Tot zover volgens de notulen van 25 januari 1956, de gehouden toespraak van br. De Vries.

N.B.: De tussen haakjes ( ) geplaatste tekst heb ik toegevoegd om een verduidelijking van de tekst te verkrijgen. Ook zijn de zinnen hier en daar voor de leesbaarheid anders gesteld.

Laat ik aan de hand van het archief proberen de bovenstaande notulen aan te vullen, trachten feiten vanuit de oorlog te vinden en het logeleven tot heden, plus nog wat andere (eigen)aardigheden boven water te halen.

Tijdens de inval in mei 1940 bestond de Loge uit 33 leden, waarvan de gekozen ambtenaren waren:

Grootvertegenwoordiger: : br. K. Tiemes

Ex-Meester : br. K. Tiemes

Voorzittend Meester : br. A.J. de Vries

Onder Voorzittend Meester: br. J. Adolfs

Prot. Secretaris : br. J. Boon

Fin. Secretaris : br. F.A. Oosterhout

Penningmeester : br. F. van Peperzeel

Voorspel Op 31 mei 1940 ging een schrijven uit van het Groot Bestuur waarin – “uitdrukkelijk werd medegedeeld dat tot nader bericht alle werkzaamheden en maatregelen stopgezet moesten worden en blijven. w.g. Arie de Vries, ass. Gr. Secretaris”-.

Na de oorlog meenden de brn. dat zij door deze mededeling op een dwaalspoor waren gebracht; er waren immers geen duidelijke instructies gegeven en was men argeloos geworden; hierdoor had de Loge geen juiste maatregelen genomen en was alles in handen van de bezetter gevallen. Op 23 Mei 1940 komt bericht binnen van het Groot Secretariaat dat: In afwachting van hetgeen hier te lande omtrent onze Orde zal worden beslist, draagt het Groot-Bestuur aan alle Orde-organen op alle arbeid tot nader bericht volledig te staken en hiervan aan

17

alle leden mededeling te doen.Op 10 juni 1940 werd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken de brn. nog eens een extra portie zand in de ogen gestrooid. Het ministerie deelde namelijk mede dat uit niets bleek dat een eventueel verbod der I.O.O.F. was te verwachten Men werd er wel op gewezen tijdens de werkzaamheden terughoudendheid te betrachten. Dat was alles wat het Nederlandse bewind nog te zeggen had, daarna werd het doodstil...

Freek Bellinga

(Wordt vervolgd)