HazÕrlayan: Ramiz M %mm %dov Abdurrahman Nuri $d %bi redaktor: Anar Qurbanov N %úr % hazÕrlayan:...

T FS R

Bak 2016Bak 2016

Haz rlayan:

Ramiz M mm dov

Abdurrahman Nuri

d bi redaktor:

Anar Qurbanov

N r haz rlayan:

Rüf t irinov

ç dizayn:

atun M mm dov

Qapaq t rtibat :

Nicat Q ribov

Bu kitab Az rbaycan Respublikas Dini Qurumlarla üzr Dövl t Komit sinin 10 may 2016-c il DK-416/M nörm li raz l q m ktubu il n r edilmi dir.

Bak -2016; p kyolu N riyyat : 193SBN: 978-9952-8297-2-3

Bak h ri S bail RayonuC f rov Qarda lar , 16.

Tel: (+994 12) 492 14 38Mobil: (+994 51) 412 22 82

Web sayt: www.ipekyolunesriyyati.azElektron poçt: [email protected]

P KYOLU N R YYATI

S n d Quran nazil etdik ki, insanlara onlara gönd ril ni (hökml ri, halal-haram ) izah ed s n

v b lk , onlar da dü ünüb d rk ed l r!(N hl sur si, 16/44)

“H r kim Quran oxuyub zb rl y r, halal buyur-du unu halal, haram buyurdu unu da haram q bul ed rs Allah o xsi c nn tin qoyar. Eyni zaman-da h min xs Allah-T ala ail sind n c h nn m

ged c k olanlardan 10 n f r d fa t etm haqq n ver r” Tirmizi 2905

MÜND R CATI F S L / QURAN -K R M N TAR XÇ S

I. QURAN -K R M N M QS D V END R LD Y DÖVRD K CT MA V Z YY T (nüzul ortam ) ..................................................... 9II. QURAN -K R M N END R LD Y VAXT M KK D K SOS AL,QT SAD , M D N V D N V Z YY T .......................................................................................11

III. V HY V QURAN -K R M N NAZ L OLUNMASI ................................................................. 12A. V hy ........................................................................................................................................... 12

1. lahi olmayan v hy .............................................................................................................. 122. lahi v hy ............................................................................................................................. 13

a) Cans zlara edil n v hy: ................................................................................................ 13b) Canl lara edil n v hy: .................................................................................................. 13c) M l kl r edil n v hy: ................................................................................................. 13d) nsanlardan pey mb r olmayanlara -Musan n ( .s) anas na v san n ( .s) h vari l rin edil n v hy: ............................................................................... 13

e) H qiqi v hy .................................................................................................................. 14B. Hz. Pey mb r (s. .s.) v hyin g li kill ri ........................................................................... 15C. V hyin ba lan c ....................................................................................................................... 15

IV QURAN -K R M ............................................................................................................................ 17A. Quran -K r m n m nas ............................................................................................................. 17B. Qurani-K r m n adlar ................................................................................................................ 18C. Quran -K r m n bölm l r .......................................................................................................... 19

1. Ay ....................................................................................................................................... 192. Sur ...................................................................................................................................... 20

D. Quran -K r m n qorunmas l ba li al nan t db rl r ................................................................ 221. Quran n yaz lmas ................................................................................................................ 222. Quran n zb rl nm si .......................................................................................................... 223. Quran n Kitab hal na g tirilm si ......................................................................................... 234. Quran n Hz. Osman dövründ çoxald lmas ....................................................................... 25

E. Quran -K r m n nöqt l nm s v h r k l nm s ....................................................................... 26B R NC F SL A D SUALLAR ........................................................................................................ 28

II F S L / T FS R ELM V SAS M FHUMLARII T FS R, T V L, T RCÜM , M AL .............................................................................................. 33

A. T fsir .......................................................................................................................................... 33B. T vil ........................................................................................................................................... 34C. T rcüm ...................................................................................................................................... 34D. M al .......................................................................................................................................... 34

II T FS R ELM N N M QS D ......................................................................................................... 35III T FS R ELM N N H M YY T ................................................................................................ 35IV T FS R ELM N N M NB L R .................................................................................................. 36K NC F S L A D SUALLAR ......................................................................................................... 38

III F S L / QURAN ELML RI. QURAN ELML R ........................................................................................................................... 41II. AY L R V SUR L R ARASINDAKI MÜNAS B T .............................................................. 41III. SBABI-NÜZUL ............................................................................................................................ 42IV. Q R BUL-QURAN ........................................................................................................................ 43V. H Q Q T V M CAZ ................................................................................................................... 44VI. HÜRUFÜ-MÜQ TT ................................................................................................................. 45VII. MÖHK M V MÜT ABEH ..................................................................................................... 46

A. Mütl q müt abehl r .................................................................................................................. 47B. za müt abehl r ...................................................................................................................... 48C. Müt abeh ay l rin Quranda yer almas n n hikm tl ri ............................................................ 49

VIII. MÜBH M .................................................................................................................................... 49IX. MÜCM L V MÜB YY N ........................................................................................................ 50X. MÜ K LÜL-QURAN ...................................................................................................................... 51XI. NAS X V M NSUX .................................................................................................................... 52XII. Q SS L R .................................................................................................................................... 54XIII. QURANIN F Z L TL R ......................................................................................................... 56XIV. QURANIN ECAZKARLI I ......................................................................................................... 56XV. QURAN -K R MD T KRARLAR ........................................................................................... 60XVI. VÜCUH V N ZA R ................................................................................................................. 60XVII. Q RA T ...................................................................................................................................... 61XVIII. QURAN -K R MD Y M NL R (andlar) ............................................................................ 61ÜÇÜNCÜ F S L A D SUALLAR .................................................................................................... 63

IV F S L / QURANI ANLAMA V YORUMLAMAI. QURANI ANLAMAQ V YORUMLAMAQ ÜÇÜN SAS QAYDALAR .................................... 67II. QURANI ÖZ BÜTÜNLÜYÜ Ç ND ANLAMA .......................................................................... 67III. QURANIN SÜNN L T FS R ................................................................................................. 68IV. SHABIN QURANI T FS R ETM S ......................................................................................... 70V. ELMD N ST FAD ED LM S ................................................................................................... 71VI. TAR X L K ..................................................................................................................................... 71

DÖRDÜNCÜ F S L A D SUALLAR............................................................................................... 73V F S L / T FS R TAR X

I. T FS R TAR X HAQQINDA ÜMUM M LUMAT ...................................................................... 77A. Qurani-K rim t fsir edilm lidir ................................................................................................. 77

1. Hz. Pey mb rin t fsiri ....................................................................................................... 782. S hab nin Quran t fsiri ....................................................................................................... 803. Tabiunlar dövründ t fsir ..................................................................................................... 81

B. T fsirin t dvini (yaz lmas ) ........................................................................................................ 82C. T fsirin növl ri ........................................................................................................................... 83

1. R vay t t fsiri ...................................................................................................................... 842. Diray t t fsiri ....................................................................................................................... 85

a. Filoloji t fsir ................................................................................................................. 86b. M zh bi t fsir ............................................................................................................... 86

1) Möt zil t fsiri ...................................................................................................... 872) i t fsiri ............................................................................................................... 883) Xarici t fsiri .......................................................................................................... 89

c. ari (T s vvüfi) t fsir .................................................................................................. 90d. Elmi t fsir ..................................................................................................................... 92e. hkam t fsiri ................................................................................................................ 93f. ctimai (sosial) t fsir ..................................................................................................... 94

D. sas t fsir m nb l ri ................................................................................................................. 941. Qurani-K rimin türk dilin t rcüm si v t fsiri .................................................................. 982. Qurani-K rimin Az rbaycan dilin t rcüm si v t fsiri .................................................... 100

a. T fsirl r ...................................................................................................................... 100b. T rcüm l r.................................................................................................................. 105

1) Vasim M mm d liyev v Ziya Bünyadov, “Quran” .......................................... 1052) N riman Qas mo lu, “Qurani-K rim” ................................................................ 1063) M h mm dh s n Q nio lu v Tariyel Bilalo lu,“Qurani-K rim (Az rbaycan dilin t rcüm si il )” ................................................ 1064) Beyn lxalq “ lhuda ” n riyyat n n t rcüm çil r qrupu, “Qurani-K rim” ....... 1075) R sul smay lzad Duzal, “Qurani-K rim v Az rbaycan türkc si il t rcüm si”. .......................................... 1076) hm d Kayvanpur, “Quran”. ............................................................................. 1077) lixan Musayev, “Qurani-K rim v Az rbaycan dilin m naca t rcüm si”. .... 1078) l ddin Sultanov, “Qurani-K rim v Sözb söz t rcüm si”. .............................. 108

BE NC F S L A D SUALLAR .................................................................................................... 109

I F S LQURAN -K R M N TAR XÇ S

HAZIRLIQ TAP IRIQLARI1. slamdan vv l r bistan yar madas ndak dinl ri ara d r n.2. V hy k lm si v g li kill ri bar d m lumat ld edin.3. Qurani-K rim endirildikd n sonra ay l r nec qorundu,

günümüz nec g lib ç xd ?4. Qurani-K rimin kitab hal na g tirilm si v ilk yaz lan musa ar

haqq nda m lumat verin.5. Qurani-K rimin dig r adlar n öyr nin.

9

QURAN -K R M N TAR XÇ SÇ S

I. QURAN -K R M N M QS D V END R LD Y DÖVRD K CT MA V Z YY T (nüzul ortam )

Qurani-K rim nazil olandan sonra dünyada siyasi, iqtisadi, m d ni, dini, sosial, elmi v s. sah l rd d yi iklikl r meydana g ldi. Bütün bu d yi iklikl ri bilm k üçün h min dövrd dünyadak v ziyy ti bilm k laz md r.

V hyin g ldiyi r bistan yar madas Asiya qit sinin c nub-q rbind yerl ir. Onun co ra mövqeyi, rqd n Oman d nizi v B sr körf zi, q rbd n Q rm z d niz, c nubdan da d n Körf zi v Hind okean il hat l nmi dir.

r bistan yar madas nda insan-lar n bir qismi köç ri, bir qismi d oturaq h yat sürürdü. Köç ri ya ayanlar heyvandarl qla, dig rl ri d ticar t v kinçilikl m ul olur-dular. Q bil l rd n müt kkil olan bu diyar qan dü m nçiliyi ucbat ndan tez-tez müharib l r ahid olurdu.

slamdan vv l r bistan yar -ma das nda Y hudilik v Xristianl q dini kimi s mavi dinl r m nsub olan insanlar olsa da, bütp r stlik daha geni yay lm d . nsanlar öz ll ri il düz ltdikl ri bütl r sitayi

edir, onlar üçün qurbanlar k sirdil r. H tta s f r ç xd qlar zaman halva-dan bel olsa bir büt düz ld r, yol-da ona sitayi ed rdil r. Bel likl , s f rl rinin u urlu olaca na inanar-d lar.

Bütün bunlarla birlikd bütp r stl rd Allah inanc mövcud idi. Onlar bu bütl r vasit si il Allaha yax nla d qlar na inan rd lar. Bu bar d Qurani-K rimd bel buyurulur: “Bil ki, xalis din (s rf ibad t, t miz ita t) ancaq Allaha m xsusdur. Allah qoyub (bütl ri) özl rin dost tutanlar: “Biz onlara yaln z bizi Allaha yax nla d rmaq üçün ibad t edirik!” (deyirl r). übh siz ki, Al-lah ixtilafda olduqlar m s l l r bar sind (qiyam t günü) onlar n aras nda hökm ed c kdir.

10

T FS RT FS

Allah yalanç , nankor olan kims ni do ru yola müv ff q etm z!” (Züm r 39/3)

Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi r b yar madas nda geni vüs t alan inanc bütp r slik idi. Ancaq bununla b rab r y hudi, xristian, m cusi, sabii v h ni r d vard . H ni r Hz. brahimin ( s) dinini davam etdir n v tövhid

inanc n m nims y n kims l rdi.

r bistan yar madas n n n m hur h ri M kk idi. Bu h rin r bistanda üstün mövqey sahib olmas n n n ba l ca s b bi K b idi. K b ni Uca Allah n mri il Hz. brahim v onun o lu Hz. smail pey mb r in a etmi di. Ancaq zaman keçdikc tövhid inanc unudulmu v K b nin içi bütl rl doldurulmu du. K b v onun traf müq dd s q bul olundu una gör , trafda ya ayan q bil l r öz bütl rini buraya g tirir, mü yy n vaxtlarda g lib onu ziyar t edir v ona sitayi edirdil r.

Bel likl , K b sanki bütp r sl rin dini m r k zin çevrilmi di. Bu s b bd n M kk bütün r bistan n dini m rk zi kimi q bul olunurdu. Buna ba l olaraq M kk h ri iqtisadi, siyasi v

sosial bax mdan r bistanda mühüm mövqey sahib idi.

Bütün r bistan yar madas ndan insanlar n M kk y olan ax n bu h rd bazarlar n qurulmas üçün lveri li rait yarad rd . Bunu fürs t bil n m kk lil r öz ticar t f aliyy tl rini geni l ndirirdil r. Bunun n tic sind M kk xalq dig r h rl rl müqayis d çox z ngin idi.

H min dövrd r bistan yar madas nda eir v natiqlik s n ti çox inki af etmi , f sah t v b la t zirv dövrünü ya ay rd . mrulqeys, nt r , Nabi , Züheyr, a, X nsa, H ssan ibn Sabit kimi airl rin öhr ti bütün r bistana yay lm d . r b q bil l rinin ks riyy tinin ax b g ldiyi Ukaz bazar nda eir müsabiq l ri t kil olunur, h min müsabiq l rd qalib g l n airin eiri K b divar na as l rd . ifahi d biyyat n bu q d r güclü inki af etm sin baxmayaraq, oxuma v yazma bil nl rin say olduqca az idi.

slam dinind n vv l xüsusi il r bistan yar madas nda, ümumiy tl dünyada sosial b rab rsizlik, dal tsizlik, zülm v anarxiya hökm sürürdü. Qurani-K rim bu dövrü “Cahiliyy dövrü” adland rm d r. Bu dövrd qullar, kas blar v z i r güclül r t r nd n istismar edilir, qad nlara söz haqq tan nm r, mirasdan m hrum edilirdi. Bundan lav , qad nlar ki il r t r nd n rüsvayç l n s b bi kimi q bul olunurdu. M hz bu anlay n n tic sind q z u aqlar diri-diri torpa a basd r laraq öldürülürdü.

H min dövr b riyy tin ya ad zülmün, q ddarl n zirv sin ahid olurdu. Bu bar d Hz. Öm r bel deyir: “Cahiliyy vaxt iki ey var idi ki, onlar n birini xat rlayanda gülür, dig rini xat rlayanda is a lay ram. M ni güldür n hadis , s f r ç xd m z vaxt özümüzl aparmaq üçün halvadan büt düz ld r, yolda ona sitayi ed r, acanda is onu yey rdik. A ladan hadis is , q z u aqlar m z diri-diri torpa a basd rma m z idi”. Bu bar d Qurani-K rim biz bel x b r ve rir: “Onlardan birin q z olmas il müjd verdikd q z bl nib üzü qapqara qaralar. Veril n müj-d nin pisliyi üzünd n tayfas ndan qaç b gizl n r. (Allah bilir!) Gör s n, onu (o körp ni) zill t içind saxlayacaq, yoxsa torpa a göm c k? (Diri-diri basd racaq?) Bir görün onlar nec pis mühakim yürüdürl r! (O lanlar özl rin götürüb q zlar Allaha isnad edirl r.)” (N hl 16/58-59)

slam dininin g ldiyi ill rd müxt lif cinay tl r, qumar, içki, o urluq kimi pis v rdi l r d ba al b gedirdi. Ancaq bu m n xüsusiyy tl rin yan nda r bl r aras nda com rdlik, qonaqp rv rlik,

11


c sar t, sözünd durma, onlardan aman ist y nl ri qoruyub himay etm k kimi müsb t xüsusiyy tl r d mövcud idi. Ancaq bütün bu müsb t hallar, ad t n, özl rini ba qalar na nümayi etdirm k üçün olurdu.

II. QURAN -K R M N END R LD Y VAXT M KK D K SOS AL, QT SAD , M D N V D N V Z YY T

SOS AL V Z YY T QT SAD V Z YY T

M D N V Z YY T D N V Z YY T

Q bil h yat v qan dü m nçiliyi Ticar t eirin inki af etmi

olmas Bütp r stlik

Sin c miyy tin olmas K nd t s rrüfat Oxuma v yazman n

olmamas Xristianl q

çkinin, fal oxlar n n, qumar n yay n

olmasHeyvandarl q ifahi d biyyat n

güclü olmas Y hudilik

Sosial b rab rsizliyin olmas M cusilik

Zülmün mövcud olmas Sabiilik

H ni ik

1. “H qiq t n, bu Quran (bütün b riyy ti) n do ru yola (islama) yön ldir, yax i l r gör n möminl r böyük bir mükafata nail olacaqlar il müjd verir!” ( sra, 17/9)

2. “ lif, Lam, Ra! (Ya R sulum! Bu Quran) el bir Kitabd r ki, onu s n insanlar n öz R bbinin izni il zülm tl rd n nura (küfrd n imana) – yenilm z qüvv t sahibi, (h r cür) t rif ( ükür ) layiq olan Allah n yoluna (islam dinin ) ç xartmaq üçün nazil etmi ik”. ( brahim, 14/1)

3. “(Ya R sulum!) De: “Ruhülqüds (C brail) onu (Quran ) s nin R bbind n iman g tir nl r s bat verm k, müs lmanlar is do ru yola yön ltm k v (onlara C nn tl ) müjd verm k üçün haqq olaraq nazil etmi dir!” (N hl, 16/102)

4. “(Ey insanlar!) Siz R bbinizd n bir öyüd-n sih t, ür kl rd olana (c hal t , kk-übh y , nifaqa) bir fa, möminl r hiday t v m rh m t (Quran) g lmi dir!” (Yunus, 10/57)

Yuxar dak ay l rd n qaydalar ç xard n.

1. Quran insanlar düzgün yola yön ldir.

2. ...........................................................

3. ...........................................................

12

T FS RT FS

Bel bir v ziyy td Qurani-K rim nazil olma a ba lad . Qurani-K rim ba da Allaha rik qo ma r dd ed r k yuxar da qeyd olunan m n hallar aradan qald rmaq, o cüml d n com rdlik, qonaqp rv rlik, c sar t, sözünd durmaq kimi müsb t hallar n m nb yinin riyakarl q deyil, s rf Allah (c.c.) rizas üçün olmas n ist mi dir.

Bu s b bd n v hyin g li m qs di insanlar n zehinl rind tövhid inanc n yerl dir r k ibad tin ancaq v ancaq bütün al ml rin yarad c s olan Allah-T alaya edilm si, insanlar aras nda dal ti, yax l , göz lliyi, xeyirxahl , qohumlara qar yax r ftar etm yi, pis eyl rd n

uzaqla d rma , bel likl , insanlar n h m bu dünyadak rifah n , h m d axir td ki s ad tini t min etm k, q sacas , insanl qaranl qdan ayd nl a ç xartmaq olmu dur.

III. V HY V QURAN -K R M N NAZ L OLUNMASI

A. V hy

V hy sözünün lü ti m nas “gizli v sür tli bir kild bildirm k”, “ilham etm k”, i ar etm k”, “f s ldamaq”, “ mr etm k”, “yazmaq”, “v sv s verm k”, “t lqin etm k”dir. Termin m nas is “Allah n insanlara çatd r lmaq üzr seçdiyi pey mb rl rin C brail m l yi vasit si il v ya onsuz mr v qada alar n bildirm sidir.”

Qurani-K rimd v hy sözü müxt lif m nalarda istifad olunur. Ona gör d biz v hyi iki bölm y ay raraq izah ed c yik:

1. lahi olmayan v hy

Qurani-K rimd bununla laq dar misallar a a dak lard r:

“Sonra (Z k riyya) mehrabdan (m b dd n) öz camaat n n qaba na ç x b onlara bel i ar

etdi: “S h r-ax am (Allah ) t qdis edib nin t ri r deyin!” (V ya namaz q l n!)” (M ry m 19/11)

Yuxar dak ay d görüldüyü kimi “v hy” sözü “i ar etm k” anlam nda istifad olunmu dur. H mçinin ba qa bir ay d bel buyurulur.

� �

“Bel c , Biz h r pey mb r üçün insan v cin ey-tanlar ndan dü m nl r yaratd q. Onlar (biri dig rini) aldatmaq m qs dil bir-birin t mt raql (zahir n göz l, daxil n çirkin) sözl r t lqin ed rl r. g r R bbin ist s ydi, onlar bunu etm zdil r. Onlar uydurduqlar yalanlarla birlikd bo la getsinl r!” ( nam 6/112)

Buradak “v hy” k lm si “f s ldamaq, t lqin et m k” m nalar nda i l nmi dir.

V hyin bu növü canl lar aras nda ba ver n hadis l rd istifad olunmu dur. Y ni, burada Uca Allah n insana v ya ba qa bir m xluqa etdiyi v hyd n söhb t getmir.

lahi v hyl ,ilahi olmayan v hy

aras ndak f rqi yolda lar n zla

müzakir edin!

13


2. lahi v hyBurada v hy ed n Allah-T ala, v hy olunan is m xluqat d r. lahi v hy xüsusi olaraq

pey mb rl r , ümumi olaraq da dig r m xluqata edil n v hy növüdür. Bel olan t qdird ilahi v hyi be madd d izah etm k olar.

a) Cans zlara edil n v hy:A a dak ay bunun misal d r:

“ nsan (t ccübl ): “Buna (bu yer ) n olub?” - dey c yi zaman, m hz o gün (yer) öz

hekay tini söyl y c kdir. Çünki (bunu) ona s nin R bbin v hy etmi dir (buyurmu dur)!” (Zilzal 99/3-5)

Burada istifad olunan “v hy” sözü Uca Allah n yer mr etm sidir.

b) Canl lara edil n v hy:A a dak ay ni buna misal verm k olar:

“R bbin bal ar s na bel v hy (t lqin) etdi: “Da larda, a aclarda v (insanlar n) qurduqlar

çardaqlarda (evl rin dam nda, üzümlükl rd ) özün evl r tik (p t kl r sal)”. (N hl 16/68)

c) M l kl r edil n v hy:

�

“(Ya Pey mb rim!) Xat rla ki, o zaman R bbin m l kl r bel v hy edirdi: “M n d sizinl y m. Möminl r qüvv t (m tan t) verin. M n ka rl rin ür kl rin qorxu salaca am. Onlar n boyunlar n vurun, bütün barmaqlar n ( l-ayaqlar n ) do ray n!” ( nfal 8/12)

d) nsanlardan pey mb r olmayanlara -Musan n ( .s) anas na v san n ( .s) h vari-l rin edil n v hy:

“Xat rla ki, o zaman h varil r ( san n on iki shab sin ): “M n v pey mb rim iman

g tirin!” – dey mr etmi dim. Onlar is : “Bizim (S n v pey mb rin ) ita tkar k sl r olma m za ahid ol!” – dey cavab vermi dil r”. (Maid 5/111)

“Biz Musan n anas na (ilham yolu il , yaxud röyada): “Onu (Musan ) mizdir...” (Qasas 28/7)

Yuxar dak h r iki ay d d “v hy” sözü “ilham” m nas nda istifad olunmu dur.

14

T FS RT FS

e) H qiqi v hy

H qiqi v hy Allah-T ala t r nd n pey mb rl rin gönd ril n v hydir. Uca Allah pey m-b rl rin v hy etdiyini Qurani-K rimd bel x b r verir: “Nuha v ondan sonrak pey mb r l r v hy etdiyimiz kimi s n d v hy etdik”. (Nisa 4/163)

Uca Allah n insanlarla bir qayda olaraq üç formada -v hy yoluyla, p rd arxas ndan, v ya bir elçi vasit si il laq yaratd n a a dak ay d n öyr nirik:

“(Heç bir b r övlad na Allahla dan maq müy ss r olmaz, çünki b r övlad olan pey m-

b rl r maddi al md , zaman v m kan daxilind olduqlar halda, Allah qeyri-maddidir, zaman v m kan xaricind dir. Allahla onlar aras nda minl rl zülm t v nur p rd si vard r. Buna gör d Allah n pey mb rl rl bir yerd qar -qar ya durub dan mas qeyri-mümkündür). Allah b r övlad il (Musan n anas il oldu u kimi) ancaq v hyl (ilham v röya il ), yaxud (Musa kimi) p rd arxas ndan dan ar (Allah n k lam e idil r, amma Özü görünm z). V ya bir elçi (m l k) gönd r r ki, o da Allah n izni il (gönd rildiyi kims y ) Onun ist diyini v hy ed r. H qiq t n, O (h r eyd n) ucad r, hikm t sahibidir!” ( ura 42/51)

Göründüyü kimi yuxar dak ay d Allah-T ala yaratd b r il laq qurman n birinci yo-lu nun v hy oldu unu bildirmi dir. Y ni, v hy Allah-T alan n vasit siz, çox sür tli v gizli olaraq b r övlad na bilgi verm si, onun q lbin h min bilgini yerl dirm si, ilham etm sidir. Bu formadak v hy h m pey mb rl r, h m d b zi insanlar üçün olmu dur. Hz. Musan n anas na v Hz. san n h varil rin edil n v hy bel v hydir.

Ay d qeyd edil n Allah-T alan n b r övlad il dan mas n n ikinci yolu ifahi dan mad r. Burada dinl y n dan an görm z. Ancaq yax n bir yerd n onunla dan an gizli bir varl n oldu unu bil r. Uca Allah n Hz. Musa v Hz. Pey mb rimizl bu formada dan d m lumdur.

Üçüncüsü is v hyin elçi gönd ril r k çatd r lmas d r. Bu da Uca Allah n (c.c.) m l k vasit si il gönd rdiyi v hy növüdür. slam aliml rin gör bu da iki formada olmu dur. Birincisi, Hz. Pey mb rin b ri xüsusiyy tl rind n s yr laraq m l ki al m keçm si il mümkün olmu dur ki, bu v hyin n a r olan formas d r. Bu formada v hy g ldikd Pey mb rimizin r ngi sara-lar, t rl r, h tta bas n ba na ç kib bay larm . Bu zaman onun üz rin h ddind n art q a rl q çök rmi . R vay t gör , bir d f Hz. Pey mb r (s. .s.) d v belind ged rk n ona v hy nazil olmu , d v v hyin a rl na tab g tir bilm yib ayaqlar üst yer çökmü dü.

kincisi d m l yin bir insan cildin gir r k insanlara görünm d n R sulullaha v hy g tirm sidir. C brailin ( s) Dihy l-K lbin sur tind Hz. Pey mb rimiz (s. .s.) v hy g tirdiyi r vay t olunur. Bu formada g l n v hy n yüngül olan v hydir.

“B q r ” sur sinin sonuncu iki ay sind n ba qa, Qurani-K rim Hz. Pey mb r (s. .s.) Allah-T alan n mri il v hy m l yi C brail ( s) vasit si il nazil olmu dur. M l yin sas v zif si Allah-T alan n mrl rini pey mb rl r oldu u kimi çatd rmaq, onlar oxutdurub öyr tm k v zb rl tm kdir. M l k t r nd n pey mb rl r t lim edil n v hy heç bir zaman unudulmur,

onlar n ha z sin n ql olunub qal r. Sonra pey mb rl r h min mr v hökml ri oldu u kimi öz ümm tl rin t bli edirl r.

Yuxar da qeyd edil n v hyin g li kill rini madd l r hal nda bel sadalamaq mümkündür:

15


B. Hz. Pey mb r (s. .s.) v hyin g li kill ri1. Sadiq röya: Hz. Pey mb r v hyin ilk g li

kli sadiq röyalarla olmu dur. H zr t Pey mb r olacaq hadis l ri vv lc d n sadiq yuxularla görürdü.

2. C brailin ( s) insan cildind Pey m b rimiz v hyi g tirm si: Pey mb rimiz n asan g l n v hy budur. R sulullah (s. .s.) bel bu yurur: “B z n d m l k m n insan cildin gir r k g lir, m niml dan r, m n d onun söyl diyini yad mda saxlay ram”. (Buxari, B dül-V hy, 2)

3. Z ng cingiltisin v ar v z lt s na b nz r s sl g l n v hy: Bu bar d Pey mb rimiz bel buyurur: “B z n v hy m n z ng s sin b nz y n bir s sl g lir. V hyin bu g li kli m nim üçün n a r olan d r”. (Buxari, B dül-V hy, 2)

4. C brailin ( s) öz sur tind g tirdiyi v hy: Qurani-K rimd bu haqda bel buyurulur: “And olsun ki, o (Pey mb r), onu (C braili) ayd n üfüqd görmü dür” (T kvir 81/23) Bu for-mada g l n v hy iki d f olmu dur. Birincisi, Hira ma aras nda en n v hydir. Allah n R sulu (s. .s.) gördüyü bu m nz r qar s nda özünd n getmi dir. kincisi d , Meracda ba vermi dir.

5. Hz. Pey mb rin p rd arxas ndan ald v hy: Uca Allah görm d n Allah n Pey-mb rimizl dan mas n n key yy ti biz m lum olmayan, insanlar n dü ünc v duy u lar ndan

uzaq olan bir v hy növüdür. Be vaxt namaz n müs lmanlara f rz olmas v B q r sur sinin son iki ay si bu v hyl nazil olmu dur.

6. lham yoluyla: C brail ( s) vasit si il deyil, birba a Hz. Pey mb rin (s. .s.) q lbin en diril n v hy növüdür.

Yuxar da v hyin g li kill ri il ba l m lumatlar qeyd etdikd n sonra v hyin ilk d f hans formada v nec ba lad na n z r salaq.

C. V hyin ba lan cHz. Pey mb r ilk v hyin g li ini Hz. Ai (r. .) bel anlad r:

“R sulullaha (s. .s.) ilk v hyin ba lamas sadiq röyalarla olmu dur. Onun gördüyü bütün yuxu lar s h rin ayd nl kimi h qiq t olurdu. Bu v ziyy t alt aya q d r davam etdi.

Sonra Hz. Pey mb r insanlardan uzaqla b t nha qalmaq ist di. Bunun üçün Hira da ndak ma arada x lv t ç kildi. Günl rl orada qalaraq ibad tl m qul olma a ba lad . B z n ev qay dar, azuq sini götür r, t krar ma araya geri dön rdi

Bu v ziyy t Hirada ona ilahi v hy g l n kimi davam etdi. Yen bir gün Hirada olanda bird n-bir v hy m l yi C brail ( s) g ldi v :

-Oxu! -dedi. Pey mb rimiz:

-M n oxuya bilmir m, -dey cavab verdi.

OXUYAQ!Qasas sur sinin 30-35-ci

v N cm sur sinin 1-18-ci ay l rini t rcüm sini oxuyub yolda lar n zla payla n.

V hyin m nalar haqq nda

yolda lar n zla müzakir apar n

BUNU B L RD N ZM ?

Sadiq röyaya v h yin 46-da bir cüzü oldu u de yil-

m sinin s b bi 23 illik nübuv-v tin ilk 6 ay n n v hyin sadiq röyalarla g lm si il dir.

16

T FS RT FS

Pey mb rimiz daha sonra hadi s -ni bel anlad r:

“M l k m ni tutub taq tim k sil n q d r s xd v sonra burax b t krar: -Oxu! -dedi. M n d ona:

-M n oxu ya bilmir m”, -dedim. Bunun müqabilind m ni yen eyni

kild tutdu v taq tim k sil n kimi s xd . Sonra burax b yen :

-Oxu! -dedi. M n yen ona:

-Oxuya bilmir m”, -dedim. Bundan sonra m ni üçüncü d f tutub taq tim k sil n q d r s xd . Sonra özü “ l q” sur sinin ilk be ay sini oxudu”.

Bu hadis d n sonra Hz. Pey mb r qorxudan titr y -titr y xan m Hz. X dic nin (r. .) yan na qay td v : “Üs tü mü örtün, üstümü örtün!” -dedi. Qorxusu ged n kimi bu hal davam etdi. Sonra ba na g l nl ri xan m na dan d . sil-n cab tli bir qad n olan Hz. X dic (r. .): “S n qorxma! Allaha and içir m ki, Allah s ni heç vaxt utand rmaz. Çünki s n qohumlara köm kliyini sirg mir, onlar müda edir, z i r yard m lini uzad r, kas blara yax l q edirs n”, -dey r k

Hz. Pey mb r t s lli verdi.

Hira ma aras n n oldu u Nur da

Allah

MƏLƏK (CƏBRAI�L)

PEYĞƏMBƏR İNSAN

VƏHY

T Ə B L İ Ğ

17


Hz. Pey mb r ona eytan n ürcah olmas ndan çox qorxmu du. Xan m n n t skinedici sözl ri ona d rman kimi g lmi di.

Bu sözl rd n sonra Hz. X dic R sulullah (s. .s.) misi o lu V r q ibn Nof lin yan na apard . V r q

xristian idi. Ya l oldu u üçün gözl ri görmürdü.

X dic V r q y Hz. Pey mb rimizin ba na g l nl ri dan ma a ba lad . Hadis ni dinl y n V r q bel cavab verdi:

-S nin gördüyün Allah n Musaya gönd rdiyi Na musu- kb r dey adland r lan C braildir. Ah! Ka s nin d v t günl rind g nc olayd m. Qövmün s ni yur dundan ç xartd qlar gün h yatda olayd m!

V r q nin söyl dikl rini dinl y n Hz. Pey mb r:

-Onlar m ni yurdumdanm ç xaracaqlar? -dey so ru du. O da:

-B li. Çünki s nin kimi gönd ril n el bir pey m b r yoxdur ki, h mv t nl ri t r nd n dü m nçiliy m ruz qalmas n. S nin insanlar Allah n dinin d v t etdiyin zaman görs ydim, bütün gücüml s n köm klik göst r rdim! -dey cavab verdi.

Bel likl , Allah-T ala t r nd n sonuncu pey mb ri olan Hz. Muhamm d (s. .s.) olan v hyi ba lam oldu.

IV QURAN -K R M

Qurani-K rim Allah-T ala t r nd n C brail ( s) vasit si il 23 il müdd tind Hz. Pey m-b rimiz gönd ril n ilahi bir kitabd r. R sulullah ald Quran v hyini oldu u kimi insanlara t bli ed r k insanlar qaranl qdan ayd nl a ç xartm d r.

A a da Qurani-K rimin m nas , adlar , onun yaz lmas , v s. haqda geni m lumatlar verilmi dir.

A. Quran -K r m n m nas

Qurani-K rim sözünün m n yi haqq nda aliml r t r nd n müxt lif kirl r il ri sürülmü dür. B zil rin gör , Quran sözü Tövrat v ncil kimi heç bir kökd n m l g lm mi dir. M s l n, mam afe bu kri m nims y n aliml rd n biridir. Dig rl rin gör is , Quran sözü a a dak

k lm l rd n m l g l n isimdir:

“Toplamaq” m nas na g l n “ / l-qaru” k lm sind n m l g lmi v keçmi kitablar n meyv l rini toplad , müjd , qorxutma, mr, qada a, qiss , sur v ay l ri c m etdiyi

üçün bu ad alm d r.

“Oxudu” m nas na g l n “ / Qara ” feilind n m l g lmi v “oxunan kitab” oldu u üçün bu ad alm d r.

“D lil, bürhan” m nas na g l n “ / q rin ” k lm sinin c mi olan “q rain” sözünd n m l

Qurani-K rim sözünün m nalar n

yolda lar n zla müzakir edin!

lk nazil olan “ l q” sur sinin 1-5-ci ay l rini

zb rl yin

18

T FS RT FS

g lmi v ay l ri m zmun, n zm, v zn, v ah ng yönünd n bir-birin b nz diyi v bir-birin d lil oldu u üçün bu ad alm d r.

“Bir eyi dig rin yax nla d rd ” m nas na g l n “ / qar n ” feilind n m l g lmi v sur l ri, ay l ri v h r ri bir-birin yax n v biti ik oldu u üçün bu ad verilmi dir.

Yuxar dak müxt lif kirl r baxanda görürük ki, qeyd eil n h r bir r y Qurani-K rimin bir xüsusiyy tini ifad edir. Y ni Qurani-K rim Uca Allah n Hz. Muhamm d (s. .s.) endirdiyi ilahi kitab n xüsusi ad olmaqla yana , yuxar dak lü ti m nalar n n h r birini d özünd ks etdir n ilahi bir kitabd r.

Qurani-K rimin termin m nas is bel dir: “Qurani-K rim Hz. Muhamm d (s. .s.) v hy yolu il endirilmi , müsh rda yaz lm , t vatürl n ql olunmu , tilav ti il ibad t olunan ecazkar bir k lamd r”.

Bu t rif a a dak m nalar özünd ksetdirir:

Qurani-K rim Hz. Pey mb r v hy yolu il endirilmi dir. Y ni Quran n m nb yi ilahi oldu u ifad olunmu dur.

Qurani-K rimin ham s Hz. Pey mb r (s. .s.) v fat etm d n vv l yaz lm v bir çox ha z t r nd n zb rl nmi dir. Y ni Qurani-K rim Pey mb rimiz v fat etdikd n sonra heç bir b r sözünün qar mamas üçün müha z olunmu dur.

Qurani-K rim m ntiq n yalan üzr ittifaq etm si mümkün olmayan bir camaat t r nd n zaman m za q d r t vatür yoluyla n ql olunmu dur. Bütün sur l ri, ay l ri v k lm l ri v hyl sabit olmu v d yi dirilm mi dir.

Qurani-K rim l fzi il ibad t olunan bir kitabd r. Onun l fzl rind n ba qa heç bir sözl ibad t yerin yetirilm z.

B. Qurani-K r m n adlar

Allah k lam n n “Quran”dan ba qa adlar da vard r. Bunlar a a dak lard r:

(Kitab)

(Furqan): haqla batili, halalla haram ay ran,

(zikr): Allah xat rlad b tan dan,

(nur) : aç q, ayd n,

(ruh): q lbl ri v ruhlar dirild n,

(M viza): öyüd-n sih t ver n,

( fa): fa ver n,

(Huda): do ru yolu göst r n,

(b yan): h r eyi aç qlayan,

(k lam): Allah n sözü,

(r hm t): bütün insanlara r hm t olmas .

19


C. Quran -K r m n bölm l r

Qurani-K rim ümumi olaraq ay v sur l r bölünmü dür.

1. Ay

a) Ay k lm sinin m nas

Ay k lm sinin lü ti m nas “aç q i ar ”, “d lil”, “ni an ” v “möcüz ”dir. Ter min olaraq da

“bir v ya bird n çox cüml d n meydana g l n, vv li v sonu olan k lam” ki mi t rif olunmu dur.

..............raf

sur si, 52

l-KitabB q r

sur si, 2..............Furqan sur si, 1

..............Hicr

sur si, 9

..............Nisa

sur si, 174

..............ura

sur si, 52

..............Ali- mran sur si, 138

..............Yunus

sur si, 57

..............N hl

sur si, 64

..............N hl

sur si, 89

..............B q r

sur si, 75

l-QuranVaqi sur si, 77

A a dak ay l rd keç n Quran n dig r adlar n bo luqlara yaz n

20

T FS RT FS

b) Ay l rin düzülü ü

Ay l rin düzülü ü tövqi dir. Y ni h r bir endiril n ay ni C brail ( s) Hz. Muhamm d (s. .s.) hans sur nin hans ay sind n sonra qoyulaca n bildirmi , Pey mb rimiz d v hy m l yinin bildirdiyi kimi katibl rin yazd rm d r. Burada xsi r y v ictihada yer verilm mi dir. Hz. Pey mb r (s. .s.) h r yeni en n ay ni namazda oxuyar v daha sonra da onun hökml rini s hab l r aç qlayard .

c) lk v son en n ay l r

lk en n ay “ l q” sur sinin ilk be ay si oldu u haqq nda ks r aliml r ittifaq etmi l r. Son en n ay haqq nda is müxt lif kirl r ir li sürülmü dür. Bu ay l r “B q r ” sur sinin 278-ci ay si, h mçinin “B q r ” sur sinin 281-ci ay si, “Nisa” sur sinin 176-c ay si, “Tövb ” sur sinin 128-129-cu ay l ri, “N sr” sur sinin 1-3-cü ay l ri v “Maid ” sur sinin 3-cü ay sidir.

2. Sur

a) Sur sözünün m nas

“Sur ” sözü lü td “yüks k m qam”, “üstün d r c ”, “ an”, “ r f”, “binan n m rt b l ri” kimi m nalara g lir. Termin olaraq is “ay l rd n meydana g l n, vv li v sonu olan müst qil Quran bölm si” klind t rif olunmu dur. Quranda 114 sur vard r. Bunlardan n uzun olan 286 ay ni özünd birl dir n “B q r ” sur si, n kiçiyi d üç ay d n ibar t olan “Kövs r” sur sidir.

Sur l rin adlar qiss l rd qeyd edil n xsl rin, c miyy tl rin, rq l rin adlar ndan, hat etdikl ri mövzulardan v ya b zi sur l rin vv lind olan müq tt h r rind n götürülmü dür.

Sur l r uzunluq v q sal qlar na gör d dörd qisimdir. “Fatih ” sur sind n sonra g l n yeddi uzun sur y “Tival”, t xmin n yüz ay si olan sur l r “Miun”, yüzd n az ay si olan sur l r “M sani”, daha kiçik sur l r d “Müf ss l” ad verilmi dir.

b) Sur l rin t rtibi (düzülü ü)

Sur l rin düzülü ü haqq nda aliml r aras nda kir ayr l vard r. Bir qisim aliml r sur l rin düzülü ünün tövqi oldu unu, y ni hal-haz rdak sur l rin düzülü ü Hz. Pey mb r t r nd n oldu unu iddia ed rk n, bir qisim aliml r gör , bu t rtib s hab l rin ictihad il olmu dur.

S hab l rin ictihad il olmu olsa da, burada b zi m qamlar diqq td n qaçmamal d r. O da S hab l rin bu m s l d ittifaq etdiyi h qiq tidir. Bu o dem kdir ki, s hab Hz. Pey mb rd n sur s ralamas n hal-haz rdak kimi öyr nmi v ona gör d bu düzülü etiraz ed n olmam d r.

Hz. Osman Hz. Pey mb rin son d f Hz. C brail Quran Qurey l hc sind oxudu unu sas g tir r k, Quran n Qurey l hc sind çoxaltd rmas da onu göst rir ki, shab Pey mb rimizin Quran x tmini dinl mi dir. Buna gör sur düzülü ünün Hz. Pey mb r t r nd n t rtib edildiyi

kri daha m ntiq uy undur.

c) M kki v M d ni sur l r

Sur l rn M kki v M d ni olaraq adland r lmalar n iki qrupa ay rmaq mümkündür.

1) V hyin nazil oldu u m kan sas götürül r k adland r lm d r. M kk d v ona yax n yerl rd endiril n sur l r “M kki”, M din v ona yax n olan yerl rd endiril n sur l r d “M d ni” olaraq adland r lm d r. slam aliml rinin krinc , Quran n t xmin n 90 sur si M kk d , 24 sur si is M din d nazil olmu dur.

21


2) Sur l r “hicr t” n z r al naraq sini ndirilmi dir. Y ni hicr t q d r nazil olan ay l r M kki, hicr td n sonra nazil olan ay l r d M d ni olaraq adland r lm d r.

Birinci kir Quran tam hat etm diyin gör ikinci görü , krimizc , daha düzgün bir görü dür. Çünki bütün ay l r M kk d v ya M din d , ya da bu h rl rd n birin yax n olan yerd endirilm mi dir. H r iki h rd n çox uzaqlarda endiril n ay l r d vard r. Sur l rin sini ndirilm sind hicr t sas götürüldüyü zaman is Quran n ham s hat olunmu olur. Çünki bütün ay l r ya hicr td n vv l, ya da hicr td n sonra nazil olmu dur.

Üslub bax m ndan da diqq t yetirildiyind görünür ki, hicr td n vv l M kk d nazil olan ay l rin üslubu, hicr td n sonra M kk d v ya ona yax n bir yerd endiril n ay l rin üslubundan f rqlidir.

Ümumiy tl , M kki ay l r, sas n, Allah n v hdaniyy tind n, qiyam t gününd n, ölül rin dirilm sind n, el c d keçmi pey mb rl rin v onlar n shab ndan, qövmünd n geni b hs edilmi dir. H min sur l rd f sah t v b la t güclüdür. Eyni zamanda bu sur l r üslub bax m ndan n sr klind dir.

M d ni sur l r is , müs lman icmas n n bir çox dini, hüquqi v xlaqi ehkamlar n özünd ehtiva etdiyin gör burada r smi üslub üstünlük t kil edir. Bununla bel , b zi sur l r üslub bax m ndan çox b la tlidir. M d ni sur l rd müna ql rd n, onlar n iç üzl rind n, müs lmanlara qar olan kinind n b hs olunur. H mçinin bu sur l rd hli-kitaba, bütp r stl r n z r n dost mövqed n yana lm d r.

22

T FS RT FS

D. Quran -K r m n qorunmas l ba li al nan t db rl r

1. Quran n yaz lmasHz. Pey mb r v hy yolu il ald ay l ri bir yandan zb rl yir, bir yandan insanlara t bli edir,

dig r yandan da h min ay l ri katibl rin yazd r rd . Bu kild v hyi yazanlara “v hy katibl ri” deyilirdi. Katibl r yazd qlar ay l ri ucadan R sulullaha oxuyar, skiklik v ya art ql q varsa Hz. Pey mb r onu t shih ed rdi. V hy katibl rind n olan Zeyd ibn Sabit bel deyir: “R sulullah (s. .s.) v hyi m n yazd rar, sonra da yazd m oxutdurard . g r bir s hv yol vermi ms , onu düz ld rdi. M n yaln z bu yoxlamadan sonra v hyi insanlara çatd rard m.”

Hz. Öm rin müs lman olmas il n tic l n n hadis d onun bac s n n oxudu u M kk d nazil olan “Taha” sur sinin ilk ay l rinin yaz l oldu u s hif , v hyin ilk günl rind n ba layaraq q l m al nd n göst r n qüvv tli bir d lildir.

Yaz lm Quran m tnl rinin sli Hz. Pey mb rin evind saxlan rd . Amma b zi s hab l r xsi olaraq da Quran ay l rini yazaraq evl rind saxlay rd lar.

V hy katibl ri ay l ri a lanm d ril r , kür k sümükl rin , qab soyulmu xurma budaqlar na, da lara, taxtadan düz ldilmi lövh l r üz rin yazard lar.

Hz. Pey mb r h yatda ik n bütün Quran ay l ri bu kild yaz lm d r. Ancaq Pey-mb rimizin v fat na kimi v hy h l davam etdiyi üçün ayr -ayr parçalar üz rind yaz lm

bu sur l r Pey mb rimizin dövründ ard c ll qla düzülm mi , vahid bir cild, kitab hal na sal nmam d .

A a dak ay l r d Quran n yaz ld n v qorundu unu sübut edir.

“Xeyr! (Bel yaramaz, bir daha bel etm ). H qiq t n, bu (ay l r) bir öyüd-n sih tdir. Kim

ist s , ondan öyüd alar. (Bu Quran Allah d rgah nda) çox möht r m (möt b r) s hif l rd - (q dir-qiym ti) yüks k ( an uca), t rt miz s hif l rd dir ( eytan onlara toxuna bilm z)”. ( b s , 80/11-14)

“(Siz oxunan) bu (k lam) çox qiym tli Qurand r. O, qorunub saxlan lan bir Kitabdad r.

Ona yaln z pak olanlar toxuna bil r!” (Vaqi , 56/77-79)

Göründüyü kimi yuxar da qeyd olunan ay l r Quran n yaz ld n v Allah t r nd n qorundu unu bildirir.

2. Quran n zb rl nm siHz. Pey mb r (s. .s.) nazil olan ay l ri yazd r maqla yana onu h m d zb rl yirdi. Qurani-

K rimd bu haqda bel buyurulur:

� “(Ya Pey mb r!) Biz s n (Quran ) oxudaca q v s n (onu) unutmayacaqsan; Yaln z

Allah n dil diyind n (hökmünü l v etdiyimiz bu v ya dig r ay d n) ba qa! übh siz ki, O, a kar da, gizlini d bilir!”. ( la,87/6-7)

23


Bu ay g l n v hyin Hz. Pey mb r Allah-T ala t r nd n zb rl dil c yini v onu unutmayaca n bildirir. Eyni zamanda, ikinci ay d “Allah n dil diyind n ba qa” dey r k b zi ay l ri istisna etmi dir. Bu m s l il ba l “Quran elml ri” bölm sind “Nasix v m nsux” ba l alt nda tra m lumat verilmi dir.

H mçinin a a dak ay d d Quran n Hz. Pey mb r Uca Allah t r nd n zb rl dil c yi bildirilir.

“(Ya Pey mb r! C brail s n Quran oxudu u zaman) onu t l m-t l sik zb rl m k üçün

dilini t rp tm ! (S n d onunla birlikd Quran t krar etm , yaln z dinl !) Çünki onu (s nin q lbind ) c m etm k, (dilind ) oxutmaq Biz aiddir. Biz onu (C brailin dili il ) oxutdu umuz zaman oxunmas n diqq tl dinl !” (Qiyam ,75/16-18)

Bu ay l rd göründüyü kimi Pey mb rimiz Hz. Muham m d (s. .s.) Quran ay l rini unu t ma qorxusu da m v onu zb rl m k üçün bir yandan v hy m l yini dinl mi bir yandan da g l n v hyi zb rl m y çal m d r. Amma Allah-T ala burada Hz. Pey mb r g l n v hyi zb rl m k üçün h y canlanmama bildirmi v g l n v hyi Onun q lbin yerl dirib zb rl d c yinin t minat n vermi dir.

Bütün bunlarla yana s hab l r d ay l ri zb rl m y s y göst rirdil r. Onlardan kimisi Qurandan b zi sur l ri, kimisi d Quran n ham s n zb r bilirdil r. Hz. Pey mb r s hab l r günd lik ibad tl rind laz m olan q d r sur l rd n art q zb rl m l rini m cbur etmirdi. An-caq Quran zb rl y nin üstün d r c l r nail olaca n bildirm kl onlar Quran zb rl m l y h v sl ndirirdi. Uhud sava nda hid olan s hab l rd n n çox Qurandan sur zb rl y ni birinci d fn etm si d bunun misallar ndand r.

Bel likl , Quran h m yaz l kild , h m d ha z l rd müha z edilmi dir.

Hz. Pey mb r ild bir d f Ramazan ay nda o vaxta kimi g l n ay l ri Hz. C braill birlikd oxuyard . Bu oxunu a “müqabil ” deyilir. Pey mb rimiz v fat etdiyi il C brail ( s) Quran Hz. Pey mb rl birlikd iki d f oxumu du. Bel likl , Quran n ham s , “Fatiha” sur sind n “Nas” sur sin q d r sonuncu d f yoxlamadan keçirilmi dir.

3. Quran n Kitab hal na g tirilm si

Pey mb rimizin vaxt nda v hy davam etdiyi üçün Quran iki qapaq aras nda bir kitab olaraq haz rlanmam d . V hy k sildikd n q sa müdd t sonra Pey mb rimizin v fat etm si Quran n kitab hal na g tirilm sin imkan verm mi di. Bel likl , bu r i i s hab l rin öhd sin burax lm d . Quran n qorunub saxlanmas nda, onun ay l rinin itm m sind n böyük t minatç olan R sulullah n v fat etm si Quran s hif l rinin bir yer toplama krini shab n a l na g tirm mi di.

Ancaq Y mam sava nda çoxlu sayda Quran ha zinin hid olmas Hz. Öm ri narahat edir v bunun n tic sind x lif Hz. bu B krin yan na g l r k ha zl rin hid olmas n n Quran ay l rinin itm sin s b b ola bil c yini, buna gör d n q sa zamanda bütün Quran s hif l rinin bir araya toplama n laz m oldu unu söyl yir. vv lc Hz. bu B kr R sulullah n etm diyi bir i i

Quran zb rl m nin f zil tl ri

haqq nda üç h dis zb rl yin!

24

T FS RT FS

etm yin düzgün olmad n dey r k, Hz. Öm r etiraz edir. Ancaq çox keçm d n Hz. Öm rin krinin düzgün oldu unu görüb onun m sl h tini b y nmi dir.

Daha sonra Hz. bu B kr v hy katibl rini v eyni zamanda ha z olan Zeyd ibn Sabiti ça rtd raraq Quran n c mi bar sind ki kirl rini onunla bölü ür. Bu hadis ni Zeyd b. Sabit bel anlad r: “Y mam müharib sind çoxlu sayda ha z olan s hab l rin öldürülm sind n sonra bu B kr m ni ça rtd . Yan na ged nd Öm r d orda idi. bu B kr m n dedi: “Öm r m n : Y mam sava nda bir çox Quran ha zi hid oldu. Bel hadis l r t krarlanarsa Quran n bir çox hiss sinin itm sind n ehtiyatlan ram. Fikrimc , Quran n bir yer toplanmas üçün mr verm lis n!” -dedi. M n d Öm r bel cavab verdim: “R sulullah n etm diyi bir i i nec ed k?” Öm r: “Allaha and olsun ki, bu xeyirli bir t bbüsdür”, -dedi. Sonra bu m s l nin üz rind o q d r dayand ki, ax rda Allah m nim d q lbimi bu i meyil etdirdi v m n d buna qane oldum”.

Bu sözl rd n sonra bu B kr m n : “S n a ll v etibarl bir g ncs n. R sulullaha g l n v hyi yaz rd n. Quran ara d r v bir araya topla!” -dedi. M n d : “ bu B kr m n da lardan birini da ma v zif sini vers ydi, bu v zif d n daha yüngül olard ”, -dey dü ündüm. Sonra on-lara: “Siz R sulullah n el m diyi bir i i nec ed bil rsiniz?” -dedim. bu B kr m n : “Allaha and içir m ki, bu xeyirli bir i dir”, -dedi. bu B kr bu i d israr etdi. N hay t, Allah bu B krl Öm rin a llar na yat rd v ür kl rini f r hl tdiyi bu i m nim d ür yimi yat rd . Bunun n tic sind m n d Quran n arxas nca dü üb haqq n ver r k ara d rd m v onu yaz l oldu u xurma budaqlar ndan, inc da lövh l rd n v ha zl rin zb rl rind n toplad m…

Zeyd ibn Sabit yuxar da anlatd kimi önc bu i etiraz n bildirs d , daha sonra bu i in m qs d uy un oldu unu görüb bu r i v zif ni q bul edir. Daha sonra bütün s hab l r Hz. Pey mb rd n dinl yib yazd qlar Quran m tnl rini g tirm l ri mr olunur.

Bel likl , Zeyd ibn Sabitin r hb rliyind ha zl rd n ibar t bir hey t yarad l r. H min hey t Pey mb rimizin dövründ d ri, sümük, da v xurma a ac n n qab qlar üz rind yaz lm ay l rin h r birini iki möt b r xsin ahidliyi il qeyd ald qdan sonra bunlar cild hal na sald lar.

C m edil n bu s hif l r Abdullah ibn M sudun t kli il “Müsh f” ad verilmi dir.

Zeyd ibn Sabit bu kild böyük diqq t v s y göst r r k Quran n bütün ay l rini bir kitab hal nda toplayaraq Hz. bu B kr t hvil verdi. Bu Kitab daha sonra Hz. Öm r t slim edilmi , ondan sonra x lif nin kim olaca bilinm diyi üçün d h min Quran q z H fs y verilmi dir.

Tarixi m nb l r Zeyd ibn Sabitin toplad sas müsh fd n ba qa, eyni zamanda, Hz. li (r. .), Übeyy ibn K b, Abdullah ibn M sud, Miqdad v bu Musa l- riy aid xsi nüsx l rinin oldu unu x b r verir.

Quran n kitab hal na g tirilm sin n y gör ehtiyac hiss edilmi dir?

Quran s hif l ri toplanark n heç bir ay nin itm diyini nec izah etm k olar?

Qurani-K rimin çoxald lmas na n üçün ehtiyac duyuldu unu

yolda lar n zla müzakir edin.

25


Bu Müsh n xüsusiyy tl ri a a dak lard r:1. C m etm f aliyy ti, elmi metodlarla h yata keçirilmi dir,2. Tilav ti m nsux olan ay l r yaz lmam d r,3. Bu mushaf yeddi h r hat edirdi,4. Müsh fd yer alan bütün ay l r t vatür yolu il biz n ql olundu una dair ümm t icma

etmi dir,5. Müsh fd yer alan ay l r nazil olma ard c ll na gör yox, R sulullah n son olaraq

bildirdiyi ard c ll a gör v aid olduqlar sur l r yaz lm d r.

4. Quran n Hz. Osman dövründ çoxald lmasHz. Öm rin vaxt nda slam dövl tinin s rh dl ri geni l nmi , Hz. Osman n vaxt nda is daha

da böyümü dür. F th olunan yeni yerl r shabdan Quran yax bil nl r gedir, yeni müs lman olan-lara xsi nüsx l rind n Quran öyr dirdil r. Ancaq bu xsi nüsx l r aras nda qira t f rqlilikl ri oldu u üçün müs lmanlar t r nd n tam anla lm r, buna gör d aralar nda ixtila ar ç x rd . Bu ixtila ar zamanla ciddi mübahis l r çevrildi.

X lif Hz. Osman n (r. .) Quran çoxaltmas na sövq ed n d yuxar dak ixtila ardan biri olan mühüm bir hadis olmu dur. Bel ki, m hur s rk rd Hüzeyf bin l-Y man suriyal v iraql sg rl rd n ibar t ordunun ba nda Az rbaycanda döyü n zaman aml lar Übeyy ibn K bin,

kuf lil r Abdullah bin M sudun, b sr lil r is bu Musa l- rinin t rtib etdiyi Quran oxuyur, h r öz nüsx sinin, öz qira tinin düzgün oldu unu iddia edirdi. Hz. Hüzeyf M din y qay td qdan sonra Az rbaycanda ba vermi hadis ni Hz. Osmana dan b, bu sah d t cili bir i görm yin vacib oldu unu bildir r k dedi: “Ey möminl rin miri, Quran haqq nda y hudil r v xristianlar kimi ixtilafa dü m d n bu ümm tin imdad na yeti !”

QU

RA

NIN

MÜ

SHF

HA

LIN

A G

TR

LM

SN

N M

RH

LL

R

M. 610-632: Hz. Pey mb r nazil olmas

X lil b. hm din (751) h r k v nöqt l ri t kmill dir r k sonland rmas .

M. 632-634: Hz. Öm rin tövsiy si, Hz. bu B krin t limat il Zeyd b. Sabit t r nd n Quran s hif l rinin bir araya toplayaraq iki qapaq aras nda müsh f olaraq toplanmas

M. 644-656 Hz. Osman n mri v Zeyd b. Sabitin r hb rliyi il Quran n çoxald lmas

Zeyd b. Sümeyy nin (675) t limat il bül- sv d d-Dü li (688) t r nd n Quran n h r k l nm si

H ccac b. Yusi n (714) mri il Y hya b. Y m r (746) v N sr b. Asim (707) t r nd n Quran n nöqt l m i ar l rinin qoyulmas

26

T FS RT FS

Bunun müqabilind Hz. Osman Hz. bu B kr vaxt nda Quran ay l rini “Müsh f” olaraq bir araya g tir n Zeyd ibn Sabitin r hb rliyind dörd n f rd n ibar t bir hey t t kil etdi. Bu hey tin v zif si Quran çoxaltmaq idi. Müsh f a a dak üsullar sas al naraq çoxald lm d r:

Hz. bu B kr vaxt nda toplanan Müsh f sas al nm , R sulullah n (s. .s.) C brail ( s) son d f oxudu u qira t sas götürül r k yerd qalan alt

h rf t rk olunmu , Hey t içind l hc d ixtilaf ç xd zaman Qürey l hc si sas al nm , T fsir v rh m qs di il lav qeydl r yaz lm , Bir neç nüsx yaz laraq müxt lif bölg l r gönd rilmi , xsi adamlarda olan müsh r

v ya s hif l r aradan qald r lm d r.Hey t bu minvalla yeddi nüsx yazm d r. Hz. Osman bu nüsx l rd n birini M din d saxlay b

dig r alt s n slam n alt bölg sin gönd rmi dir. Bir d bu Quran oxutmaq üçün h min bölg l r mü lliml r gönd rmi dir.

Bundan sonra Hz. Osman ixtilaf ç xmas n dey s hab aras nda öz l nüsx l ri topladaraq yox etdirmi dir.

E. Quran -K r m n nöqt l nm s v h r k l nm sHz. Osman dövründ çoxald lan müsh r h r k siz v nöqt siz idi. Müxt lif h r rin sad c

nöqt l rl bir-birind n ayr ld n kirl nd qeyri- r b olan müs lmanlar n Quran çox ç tinlikl oxuyub ba a dü dükl rini daha yax ba a dü m k olar. S hab l r üçün is Quran oxumaq ç tin deyildi. Çünki onlar Quran h m Hz. Pey mb rd n dinl mi l r, h m d ay l r onlar n dilind r bc idi. Bunun üçün h r r nöqt siz v h r k siz d olsa, Quran düzgün oxuyurdular. Ancaq

daha sonra slam dövl tinin s rh dl ri geni l ndikd n sonra yeni müs lman olanlar r b dilini bilm dikl ri üçün Quran oxumaqda ç tinlik ç km y ba lad lar.

27


Bu m s l ni h ll etm k üçün raq valisi Ziyad ibn Sümeyy (ö. 53/673) bül- sv d d-Dü lid n (ö. 69/688) köm k ist di. bül- sv d bu i in h miyy tini bir n f rin “v rasuluhu” k lm sini “v rasulihi” kimi oxudu unu, bel olanda da “Allah v R sulu mü rikl rd n uzaqd r”

klind ki m nan n “Allah R sulundan v mü rikl rd n uzaqd r” m nas na g ldiyini gör nd daha yax anlad . Bundan sonra Qurani-K rim bül- sv d d-Dü li t r nd n ba dan sona q d r h r k l nmi dir.

Bu i , sad c , h r r h r k qoymaqdan ibar t oldu u üçün Quran n oxun ma s nda yaranan ç tinlik nisb t n ortadan qalxsa da, tam h llini tapmad . Çünki sas m s l l rd n biri olan ox ar h r ri bir-bi rind n ay rmaq is problem olaraq qal rd . M hz bu s b bd n raq valisi H ccac ibn Yusif (ö.95/713) bu m s l ni h ll etm k üçün Y hya ibn Y m r (ö.129/746) v N sr ibn Asimi (ö.89/707) v zif l ndirmi dir. Onlar da h r rin nöqt l nm si il m ul olmu lar. Bel likl , Qurani-K rimin oxunmas nda ç tinliy s b b olan h r r nöqt l r qoyularaq bu problem d öz h llini tapd .

Daha sonra X lil ibn hm d (ö.175/791) hal-haz rda istifad etdiyi miz h r k v nöqt l m i ar l rini t kmill dir mi dir.

28

T FS RT FS

B R NC F SL A D SUALLAR

1. V hyin lü t v termin m nalar izah edin.

2. V hy hans kill rd nazil olmu dur?

3. Qurani-K rimin m nas n aç qlay n.

4. Qurani-K rim hans yollarla qorunmu dur?

5. Sur n dem kdir? Quranda neç sur var?

6. Ay l rin düzülü ü haqq nda m lumat verin.

7. lk en n ay l r hans lard r?

8. Qurani-K rim hans x lif nin dövründ kitab hal na g tirilmi dir?

9. Bir araya g tiril n müsh n xüsusiyy tl rini sadalay n.

10. Qurani-K rim hans x lif nin dövründ çoxald lm v buna n s b b olmu dur?

11. Qurani-K rim çoxald lark n hans saslar n z r al nm d r?

A a dak suallar n düzgün cavablar n i ar l yin.

1. Qurani-K rim hans s hab nin r hb rliyind çoxald lm d r?

A) Hz. bu B kr

B) Hz. Öm r

C) Hz. Osman

D) Hz. Zeyd ibn Sabit

2. Qurani-K rimin adlar ndan biri olub m nas “haqq il batili bir birind n ay ran” m nas na g l n ad hans d r?

A) z-Zikr

B) l-Kitab

C) l-Meviz

D) l-Furqan

E) l-Hüda

29


3. Qurani-K rim ilk d f h r k ni kim qoymu dur?A) Ziyad ibn SümeyyB) bül- sv d d-Dü liC) X lil ibn hm dD) N sr ibn AsimE) Y hya ibn Y m r4. A a dak lardan hans na “imam müsh ” deyilir?A) Hz. Pey mb rin vaxt nda olan müsh fB) Hz. bu B krin mri il bir araya g tiril n müsh fC) Hz. Osman n vaxt nda çoxald l b M din d saxlan lan mushafaD) Kuf y gönd ril n müsh fE) M kk y gönd ril n müsh f5. Quran n Pey mb rimizin (s. .s.) vaxt nda yaz l yla laq dar a a da veril n kirl rd n

hans do ru deyildir?A) En n v hy iki qapaq aras nda toplanm dB) En n ay l r zb rl nm kl b rab r yaz l rdC) Ay l r müxt lif yalar üz rin yaz l rdD) V hyi yazan xüsusi katibl r vardE) V hy yaz ld qdan sonra Hz. Pey mb r t r nd n dinl nir, s hvl r varsa düz ldilirdi6. A a dak lardan hans v hyin g li kill rind n biri deyil?A) lham yolu il g lm siB) M l yin öz sur tind g lm siC) Namaz q lark n g lm siD) S sli g lm siE) M l yin insan sur tind g lm si

A a dak cüml l rd nöqt l rin yerin veril n k lm l rd n düzgün olan n qoyun. (T mim, müqabil , p rd arxas ndan, Qurey , v hyl , bir elçi)

Hz. Pey mb rin h r il Ramazan ay nda Quran Hz. C brail il qar l ql oxumalar na ..........................................deyilir.

Quran çoxald lark n ixtilaf olan m s l d .............................. l hc si sas al nm d r.Allah b r övlad il ancaq ................., yaxud .................... dan ar. V ya ................. gönd r r

ki, o da Allah n izni il Onun ist diyini v hy ed r.

31

T FS R ELM V SAS M FHUMLARILARI

II F S LT FS R ELM V SAS M FHUMLARI

HAZIRLIQ TAP IRIQLARI1. T fsir, t vil, t rcüm v m al k lm l rinin k lm v termin

m nalar n kitablardan ara d r n.2. T fsir elminin ortaya ç x s b bi haqq nda dü ünün.3. Qurani-K rimin ay l rinin t fsir edilm sinin n kimi faydalar

var? Ara d r n.4. T fsirin bir elm kimi formala mas nda sas amill r hans lard r?5. T fsir elminin m nb l rind n bir neç sini zb rl m y çal n.

33


I T FS R, T V L, T RCÜM , M AL

A. T fsir

T fsir r b dilind “f -s -ra” feilind n tör -mi bir m sd rdir. “Lü td ” k f etm k, ortaya ç xarmaq, aç qlamaq kimi m nalara g lir.

Termin m nas is : “S lahiyy tli aliml rin Qurani-K rimin ay l rini r b dili v d biyyat bax m n dan t hlil ed r k mü yy n saslara gör aç q lamalar d r”.

T fsir elmi “Qurani-K rimin ay l rini insanla-r n anlaya bildiyi kild aç qlayan, ay l rd ke ç n qapal l fzl rd n murad edil n m nan izah ed n el-mdir”. Bu elml m ul olan kims y “mü f ssir” deyilir.

Qurani-K rimin ilk müf ssiri Hz. Pey mb r-dir. O, uca Allahdan ald v hyi insanlara çatd rm v qaranl q qalan m s l l ri onlara izah etmi dir. Hz. Pey mb r veril n bu v zif Qurani-K rimd bel bildirilmi dir:

...“...S n d Quran nazil etdik ki, insanlara onlara gönd ril ni (hökml ri, halal-haram ) izah

ed s n v b lk , onlar da dü ünüb d rk ed l r!” (N hl 16/44)

Qurani-K rimin aç qlanmas prosesind tarix boyu t fsir sözünd n lav ba qa k lm l rd n d istifad olunmu dur. Bu k lm l rin h r biri Qurani-K rimin aç qlanmas üçün istifad edilir. Ancaq bu ifad l rin öz aralar nda mü yy n f rqlilikl ri vard r. Bu k lm l ri bir-bir a a da izah ed k:

Qurani-K rimin m alinioxuyark n diqq t edilm lidir: » H r eyd n vv l m al oxuma n

h miyy tini d rk etm k laz md r. Çünki Allah-T a lan n sözün müxat b olmaq v onu anlama a çal maq mühüm h miyy t k sb edir.

» Qurandak b zi ay l rin m q s d-l ri nin anla lmas müt x ssislik t l b edir. Bu s b bd n oxucu bu cür ay l ri an-lama a çal ark n mövzu il laq dar t f sir kitablar na v ya h min sah nin müt x s-sis l rin müraci t et m lidir.

» Quran n özün m xsus izah t rzi var d r. Ümumiyy tl , eyni mövzu il laq dar ay l r bir arada verilm z. Bu

s b bd n oxucu Quran n m alini oxu yar-k n ay l rl laq li qeydl r almas v eyni mövzudak ay l ri birlikd d y rl ndirm si

mühümdür.

34

T FS RT FS

B. T vil

T vil r b dilind “ vl” sözünd n götürülüb “ slin qaytarmaq”, “h r hans bir eyi çataca yer çatd rmaq” m nalar na g lir.

Termin m nas is t vil “bir sözün ehtimal edil n m nalar ndan birini sas götür r k o sözl ba l h qiqi m nan ld etm kdir”. Müf ssir t vil ed rk n ay nin ehtimal edil n m nalar ndan birini sas götürür. Bu i i icra ed rk n sil m nan ld etm k üçün mü yy n bir üsulu t qib edir.

T fsir v t vil vv ll r eyni m nalarda i l dilmi dir. Daha sonralar is f rqli m nalarda i l dilm y ba lanm d r. Bu ikisi aras ndak f rql ri q sa kild a a da göst r k:

• T fsir q tiyy t ifad edir. Çünki t fsir Hz. Pey mb rd n v s hab l rd n g l n r vay tl ri sas götürür. T vil is q tiyy t ifad etmir. Çünki t vil aliml rin ictihad na söyk nir.

• T fsir çoxu vaxt ay l rin l fzl rind , t vil is m nalar nda olur.

• T fsir h qiq t yolu il l fzl rin zahir m nalar n , t vil is onlar n d rin m nalar n aç qlay r.

• T fsird do ruluq oldu u üçün daima möt b r q bul olunur. T vil is b z n möt b r say ld kimi yerin gör möt b r say lmaya bil r. Ba qa sözl , t fsird d qiqlik, t vild is qeyri-d qiqlik vard r.

C. T rcüm

T rcüm sözü r bc bir k lm olub, lü td m nas “h r hans bir dild ki sözü ba qa bir dild m naland rmaq”, “bir sözü ba qa bir dild izah etm k” dem kdir. Termin olaraq t rcüm “h r hans bir dild ki söz v ya k lam n eynil ba qa bir dild ki b nz ri il ifad etm kdir”. T rcüm i i il m ul olan xs d “müt rcim” deyilir.

T rcüm m fhumu “l fzi” (h r ) v “m n vi” (t fsiri) olmaqla iki qism ayr l r.

1. L fzi (h r ) t rcüm : bir m tnin bütün xüsusiyy tl ri il bir dild n ba qa bir dil eyni il t rcüm edilm sin “l fzi” (h r ) deyilir. Bu, h r bir k lm nin dig r dild ki tam qar l n n t rcüm si il gerç kl ir.

2. M n vi (t fsiri) t rcüm : bir m tni sad c k lm l rin ba l qalmadan b zi rh v izahlar-la bir dild n ba qa bir dil n ql edilm sin “m n vi” (t fsiri) t rcüm deyilir.

Qurani-K rimin t rcüm si m s l sind aliml r f rqli kirl r ortaya qoymu lar. Ancaq ham s Qurani-K rimi h r t rcüm etm yin mümkün olmad bar d uzla m lar. Bunun ksin t fsiri t rcüm nin edilm sinin mümkün oldu unu bildirmi l r. Çünki bu cür t rcüm d l fzin m nas daha geni bir kild izah olunur.

D. M al

M al sözü d t vil sözü kimi r b dilind “ vl” kökünd n tör mi dir. M al k lm si “n tic ”, “bir eyin n tic si, xülas si” dem kdir. Bu k lm “bir sözün m nas na yax n m na verm k” anlam na da g lir. Termin olaraq da Qurani-K rimin q sa aç qlamalarla ba qa bir dil çevrilm sidir.

Qurani-K rimi t rcüm v t fsir etm k mümkün olsa da, onu bütün inc likl ri il mük mm l olaraq t rcüm etm k mümkün deyildir. Buna gör d aliml r Qurani-K rimin t rcüm sin t rcüm deyil, “m al” demi l r.

35


II T FS R ELM N N M QS DMüq dd s kitab m z Qurani-K rim insan o lunun ehtiyac duydu u dünya v axir t il ba l

bütün hökml ri ehtiva edir. Bu d rin m nb d n h r f rd v c miyy t öz imkan v qabiliyy ti ölçüsünd istifad edib ehtiyaclar n qar lamal d r. Qurani-K rim insana getdiyi yolda b l dçilik ed r v onu do ru yola yönl ndir r. Bu yönl ndirm ni insan do ru kild qavramal v ondan laz mi n tic ni ld etm lidir. Qurani-K rim, eyni zamanda, h yatda qar la lan h r bir prob-lemin h ll yollar n göst r n v h r d rd fa ver n ilahi bir kitab oldu una gör mük mm l qavran lmal d r.

Qurani-K rim endirildiyi günd n bu yana daima oxunulan v aç qlanma a ehtiyac duyulan bir kitabd r. Amma Quran n ay l ri zaman zaman yanl t fsir edilmi dir. Bunun s b bi d insanlar n bilik v qabiliyy tl rinin f rqli olmas d r. Buna gör Qurani-K rimin müs lmanlar t r nd n do ru bir kild anla lmas üçün aç qlanmas na ehtiyac vard r. Bu ehtiyac aradan qald rmaq üçün m hz el t fsir elmi meydana ç xm d r.

III T FS R ELM N N H M YY TH r insan Allah n kitab n n endirildiyi dil olan r b dilind n oxumaq v anlamaq imkan na

malik deyil. Bu s b bd n Quran r b dilini bilm y nl r üçün f rqli dill r t rcüm edilmi dir. Bu t rcüm l r Qurani-K rimi ba a dü m k üçün ön mli bir add m olsa da, Quran n tam olaraq anla lmas nda kifay t etm mi dir. Çünki Quran l fz v m na d rinliyi il misilsiz bir s rdir.

36

T FS RT FS

Onun m nas n n v d bi inc likl rinin anla lmas üçün t fsir ehtiyac olmu dur. Bunun üçün Qurani-K rimin bir çox ay sind Allah n sözl ri üz rind d rind n dü ünm yimiz t l b olunur. Bu bar d Allah-T ala buyurur:

Onlar Quran bar sind dü ünm zl rmi? Yoxsa ür kl rin kilid vurulmu dur? (Yoxsa

ür kl rinin öz kilidl ri vard r?) (Muhamm d, 47/24)

Bu cür ay l r Quran n aç qlanmas vacib olan bir kitab oldu unu aç q-ayd n göst rir. Quran n ilk v n s lahiyy tli müf ssiri olan Hz. Pey mb rl ba layan t fsir f aliyy tl ri onun v fat ndan sonra da davam etmi v zaman iç risind bir elm hal na g l r k günümüz q d r çatm d r. Bel ki, ilk müs lmanlar Qurani-K rimi öz dill rind oldu u üçün rahat anlay rd lar. Eyni zamanda onlar ay l rin nazil olma s b bl rini d bilirdil r. B z n anlamad qlar m s l l ri d rhal Hz. Pey mb rimizd n soru ub öyr nirdil r.

Hz. Pey mb rimizin v fat ndan sonra Qurani-K rim ay l rinin t fsir edilm ehtiyac hasil oldu. Çünki slam dini sür tl traf bölg l r yay l r, r b olmayan müs lmanlar is onun dilini bilmirdil r. Bundan lav , bu insanlar n ay l rin m nalar n do ru anlamalar üçün v hyin g ldiyi mühiti v ay l rin nazil olma s b bl rini bilm l ri qaç lmazd . Bu müdd t iç risind t fsir elmi daha hat li v müst qil bir elm hal na g lm y ba lad .

T fsir elmi ehtiva etdiyi bölm l rl Qurani-K rimi bütün yönl ri il inc l yir v onun üslubunu aç qlay r. K lm l rin v ifad l rin h qiqi, m cazi, kinay li m nalar n göst rir, m na bax m ndan qapal l fzl ri ayd nla d r r. Qiss l r , müxt lif hadis l r dair yet rli bilgi verir, Quranda yer alan r bc olmayan k lm l ri, eynim nal ifad l ri t dqiq edir. Ay l rin nazil olma s b bl rini, nasix v m nsuxunu aç qlay r. Bel likl , Quran n rahat v do ru anla lmas üçün çox mühüm rol oynay r.

IV T FS R ELM N N M NB L RT fsir elminin n vaxt ortaya ç xmas bar d d qiq bir m lumat yoxdur. Ancaq m nb l rin

bildirdiyin gör , hicri tarixi il II srd n etibar n t fsir elmi il laq dar m lumatlar bir araya g tirilm y , tam hat li olmasa da, b zi mövzulara dair kitablar yaz lma a ba lanm d r. Ancaq t ssü r olsun ki, h min nüsx l r bu gün biz g lib çatmam d r. Daha sonrak dövrl rd t fsir elmi getdikc kamill mi v bu elml ba l mük mm l s rl r t lif edilm y ba lanm d r.

Bilindiyi kimi dini elml rin dili r bc oldu una gör t fsir elmi sah sind d yaz lan s rl rin ks riyy ti r bc yaz lm d r. Ancaq mü yy n müdd t keçdikd n sonra türk v Avropa dill rind

d t fsir elmi il laq dar qiym tli kitablar yaz lm d r. Biz burada, sas n slam dünyas nda n m hur olan b zi r bc , türkc v q rb dill rind s r yazan aliml r v onlar n s rl rin n z r yetir k:

a. r bc m nb l r1. z-Z rk i (ö. 794/1392), “ l-Bürhan fi Ülumil-Quran”;2. s-Süyuti (ö. 911/1505), “ l- tqan fi ülumil-Quran”;3. z-Z rqani (ö. 1367/1948), “M nahilül-irfan fi ülumil-Quran”;4. z-Z h bi (ö. 1399/1978), “ t-T fsir v l-müf ssirun”;

37


5. Subhi Salih (ö. 1399/1978), “M bahis fi ülumil-Quran”.6. M nnaul-Qattan (ö. 1393/1973), “M bahis fi ülumil-Quran”.b. Türkc m nb l r1. Öm r R za Do rul (ö. 1372/1952), “Quran n dir?”.2. Öm r N suhi Bilm n (1391/1971), “Böyük t fsir tarixi”.3. smail C rraho lu, “T fsir üsulu”4. li Turgut (ö. 1412/1991), “T fsir üsulu v qaynaqlar ”.

c. Q rb dill rind ki b zi m nb l r1. Ignaz Goldziher, “De Richuntgen der slamichen Koranauslegung”.2. Rudi Paret, “Quran üz rin m qal l r”.3. T. Nöld k - F. Schwlly, “Quran Tarixi”.

38

T FS RT FS

K NC F S L A D SUALLAR

A a dak suallara izahl cavablar verin.

1. T fsir elminin t ri ni, h miyy tini v m qs dini izah edin.

2. T fsir v t vilin aras ndak sas f rql ri izah edin.

3. T rcüm v m alin xüsusiyy tl ri bar d m lumat verin.

4. Quran t rcüm l rinin aras ndak b zi f rqlilikl rin s b bl rini aç qlay n.

5. Qurani-K rim ba qa bir dil tam t rcüm edil bil rmi? tra izah edin.


1. Qurani-K rimin q sa aç qlamalarla ba qa bir dil çevrilm sin n deyilir?

A) T fsir

B) T rcüm

C) M al

D) Ha iy

E) T vil

2. A a dak lardan hans t vilin xüsusiy-y tl rind n deyil?

A) T vil ay l rin m nalar nda olur.

B) T vil Hz. Pey mb rd n v s hab l r-d n g l n r vay tl ri sas götürdüyü üçün q tiyy t ifad edir.

C) T vil b z n möt b r say ld kimi, yerin gör möt b r say lmaya bil r.

D) T vil Qurani-K rimin ay l rinin d rin m nalar n aç qlay r.

3. Bir m tni ba qa bir dil heç bir aç qlama etm d n t rcüm etm y n deyilir?

A) T fsir

B) M al

C) T rcüm

D) T vil

4. M tni, sad c , k lm l r ba l qal-madan b zi rh v izahlarla bir dild n ba qa bir dil n ql edilm sin n deyilir?

A) T vil

B) M n vi t rcüm

C) T fsir

D) Ha iy

E) L fzi t rcüm

5. A a dak lardan hans tam olmayan t rcüm ni ifad edir?

A) T vil

B) M al

C) H r t rcüm

D) rh

E) T fsir

6. A a dak lardan hans t fsir elmi sah sind yaz lan r bc m nb l rd ndir?

A) Öm r N suhi Bilm n, “Böyük t fsir tar-ixi”

B) Sübhi Saleh, “M bahis ülumil-Quran”

C) Rudi Paret, “Quran üz rin m qal l r”

D) li Turgut, “T fsir üsulu v qaynaqlar ”

E) Öm r R za Do rul (ö. 1372/1952), “Quran n dir?”

39

QURAN ELML RL R

III F S LQURAN ELML R

HAZIRLIQ TAP IRIQLARI1. Quran elml rinin meydana ç xmas ndan vv lki n sil

(s hab l r) ondan nec istifad edirdil r? Öyr nin.2. Quran elml rinin meydana ç xmas hans ehtiyaca gör ba

vermi dir? Ara d r n.3. Qira t rqlilikl ri bizim Quran oxumam zda hans rolu

oynad bar d m lumat verin.4. Quranda anla lmayan k lm l rin v ifad l rin neç növü var?

Ara d r n.5. “Ali- mran” sur sinin 7-ci ay sinin aç qlamas n h r hans bir

t fsir kitab ndan öyr nin.

41

QURAN ELML RL R

I. QURAN ELML RQurani-K rim Allah-T ala t r nd n insanlara dünya v axir t i l rini islah etm l ri m qs dil

endirilmi dir. Odur ki, h r bir müs lman Quranda ona aid olan din v dünya i l ri haqq ndak ay l rd n x b rdar olmal d r.

Quran n endirildiyi dövrd ya ayan insanlar onlar n dilind nazil olan ay l ri t bii olaraq anlay rd lar. Buna baxmayaraq b z n onlar n bel ba a dü bilm dikl ri ay l r olurdu. Bel ay l ri Hz. Pey mb rd n soru ar, Pey mb rimiz d h min ay l rd n Uca Allah n murad n n n oldu unu onlara aç qlayard . M s l n, “ man edib imanlar na zülm qar d rma yanlara g ldikd , bax sil onlar qorxudan v zabdan qurtulmu v hiday t g lmi l rdir” ay si nazil olanda müs lmanlar Pey mb rimiz g l r k: “Ey Allah n r sulu, bizim hans m z özü müz zülm etmirik ki?” -dey soru anda Hz. Pey mb r (s. .s.) bel cavab verdi: “Buradak zülm sizin kirl diyiniz zülm deyil”. Burada Lo man n ( s) o luna: “Övlad m! Allaha rik qo ma, çünki irk n böyük zülmdür sözünd ki zülm ( irk) q sd olunmu dur”.

Hz. Pey mb rin ancaq bu aç qlamas ndan sonra s hab l r burada b hs olunan zülmün “ irk” oldu unu bilmi l r.

Hz. Pey mb r (s. .s.) b z n müxt lif m nalara g l n k lm l ri izah etmi , b z n t behl ri aç qlam , b z n q rib k lm l r izah g tirmi dir. Bütün bunlar “Quran elml ri”nin b hs et-diyi “mü kilul-Quran”, “q ribul-Quran”, “mübh m tul-Quran” v s. kimi elml rin Hz. Pey mb rimizin (s. .s.) vaxt nda ortaya ç xd n göst rir.

II. AY L R V SUR L R ARASINDAKI MÜNAS B T“Münasib t” k lm si lü td “yax nl q v ox arl q” m nalar na g lir. Termin olaraq is “bir-

birinin ard nca g l n söz v cüml l r v ya arxa-arxaya anlad lan hadis l r aras ndak laq ” dem kdir. “Münas batül-Quran” da ay v sur l r aras ndak m na bax m ndan laq ni ortaya ç xardan Quran elmidir.

Qurani-K rim iyirmi üç il rzind hiss -hiss endiril mi -dir. H r en n yeni ay C brail ( s) t r nd n Hz. Pey mb r (s. .s.) hans sur nin hans ay sind n sonra qoyulaca n dikt etmi dir. Bu v ziyy t, lb tt , t sadü deyil. Bu bax mdan m ntiqc h r bir ay v sur aras nda bir münasib t oldu u kimi, h r bir ay v sur nin d vv li v sonu aras nda bir laq vard r. Sur l r aras ndak münasib t “Fatih ” sur si

il “B q r ” sur sini misal verm k olar. “Fatih ” sur sind

st nil n iki sur nin vv li v sonu, h mçinin ist nil n iki

sur aras ndak laq ni öyr nib yolda lar n za izah edin!

42

T FS RT FS

“Bizi do ru yola yön lt” dey n möminl r cavab olaraq ondan sonra g l n “B q r ” sur sinin ilk ay l rind “ st diyiniz do ru yol, özünd übh olmayan bu Qurandan ba qas deyildir” buyurulmu dur.

Sur nin vv li il sonu aras ndak laq y misal olaraq da yen “B q r ” sur sini verm k mümkündür. Bel ki, “B q r ” sur sinin ba nda Allah-T ala möminl ri qeyb iman g tir n, namaz q lan, Uca Allah n onlara vediyi ruzid n infaq ed n olaraq v s ndirmi , ax r nda da h min v s ri özünd ks etdir n möminl rin Hz. Muhamm din ümm ti oldu unu qeyd etmi dir. H mçinin sur nin vv lind möminl rin v s nd n olan qeybd n b hs etmi , sonunda da qeybd n m qs din Allaha, m l kl r , kitablara, pey mb rl r iman g tirm k oldu unu aç qlam d r.

Bu sah d öz töhf sini ver n aliml rin ilk s ras nda F xr ddin r-Razi (v. 606-1209) g lir.

III. SBABI-NÜZUL“ sbab -nüzul”un lü ti m nas “nazil olma s b bi”, termin m nas is “bir v ya bird n çox

ay nin enm sin s b b olan hadis l rdir”.

Qurani-K rimin ks r ay l ri sual v ya bir s b b olmadan endirilmi dir. Bu ay l rin enm s b bi h min ay l rin ifad etdiyi m nalard r. Çox az hiss si is veril n suallar v ya ba ver n hadis l r cavab olaraq endirilmi dir.

M s l n, bir gün M kk mü rikl rind n As bin Vail Pey mb rimiz haqq nda “n sli k silmi ” sözünü i l tmi dir. Bunun müqabilind Allah-T ala:

“(Ya Pey mb r! O lun Qas m, yaxud brahim v fat etdiyi

zaman s n sonsuz, arxas k sik, n sli k silmi dey n) s nin dü m ninin (As ibn Vailin) özü sonsuzdur! (S nin n slin qiyam t q d r tör yib artacaq, ad na is h mi r hm t oxunacaqd r!)”

(Kovs r, 108/3) ay sini nazil etdi.

H mçinin bir gün Qürey ka rl ri müs lmanlara: “N biz, n d siz t krar dirildilm y c yik. G lin atalar n z n dinin geri dönün. g r bu bir günah olsa, günah bizim olsun”, -dedil r. Bunun üz rin a a dak ay nazil oldu:

� “Ka r olanlar iman g tir nl r dedil r: “Bizim yolumuza (dinimiz ) tabe olun. Günahlar -

n z öz boynumuza götür rik”. Halbuki onlar n (iman g tir nl rin) heç bir günah n öz boyunlar na götürm zl r. Onlar, h qiq t n, yalanç d rlar!” ( nk but 29/12)

A a dak ayeyi-k rim nin enm sin s b b olan hadis d bel dir:

� � “(Mal n z ) Allah yolunda x rcl yin. Öz linizl özünüzü t hlük y atmay n, yax l q edin!

Allah yax l q (ehsan) ed nl ri sevir”. (B q r 2/195)

m vil r dövründ Abdurrahman ibn Xalid ibn V lidin ba ç l q etdiyi slam ordusu, Hz. Pey m b rin (s. .s.) stanbulun f th olunmas yla ba l müj d sin nail olmaq ümidi il yola ç xm d . Ordunun içind ya l olmas na baxmayaq, bu yyub l- nsari (r. .) d vard .

sbabu nüzulu bilm nin faydas n bir misalla

aç qlay n.

43

QURAN ELML RL R

Müharib nin q z n bir vaxt nda müs lmanlardan bir n f r at n dü m n ordusunun için q d r sürdü. Bunu gör n möminl r yuxar dak ay ni kirl r k: “L ilah ill llah! Buna bir bax n! Özünü göz gör -gör t hlük y at r!” -dedil r. Bunun müqabilind bu yyub l-

nsari h zr tl ri bel dedi: “Ey möminl r! Bu ay , biz nsar haqq nda endirildi. Uca Allah Elçisin yard m

edib dinin q l b qazand rd nda biz: “ imizin ba na keçib onunla m ul olma n vaxt g ldi”, -demi dik. Bunun müqabilind Allah-T ala bu ay ni endirdi”.

Göründüyü kimi hans sa ay nin endirilm s b bini bilm m k onun s hv izah edilm si il n tic l ndiyi kimi, nüzul s b bini bilm k d ay nin do ru anla lmas na köm klik edir.

IV. Q R BUL-QURAN“ / q rib” k lm sinin lü ti m nas “elind n obas ndan uzaq olan”, “qapal olan”, “dostu

olmayan”d r. Q rib l fz “az istifad olundu una gör lü t olmadan anla lmas ç tin olan k lm ” dem kdir. “Q ribul-Quran” elmi a a dak k lm növl rini inc l y n elmdir:

1. Qurani-K rim Qürey l hc sind endirildiyi üçün onun xaricind ki l hc l rd n al nm sözl r v dig r qeyri- r b mill tl rd n al n b r bc l dirilmi k lm l r “Q ribul-Quran” elmin daxildir.

Bu m s l , sad c , r b dilin yox, bütün dill r m xsusdur. H r bir dil xarici dill rd n k lm l r alaraq özününkül dirmi , bel likl , öz k lm x zin sini geni l ndirmi dir. M s l n, dilimiz rb c d n keçmi “kitab, m kt b, laqeyd, labüd” kimi sözl r bunlardand r.

Bunun kimi r bc y d ba qa dill rd n k lm l r keçmi dir. Bu k lm l r oldu u kimi Quran-da istifad edilmi dir. Bel k lm l rin çoxu insanlar t r nd n günd lik dan qlar nda istifad olunmu dur. M s l n, fars m n li olan “senq kil”d n g l n “siccilin” sözü buna bir misald r. An-caq el al nma sözl r d vard r ki, h min k lm l ri bütün r bl r bilmirdi. M s l n, Abdullah bin Abbas “fat r” k lm sini vv ll r bilm diyini, bu k lm nin m nas n iki b d vinin bir su quyusu-nun ba nda etdikl ri mübahis d n öyr ndiyini bildirmi dir. Bunun üçün q rib k lm l r haqq nda ara d rmalar el sahab l r dövründ n ba lam d r. Bu k lm l rin m nalar n öyr nm k üçün r b eirind n d istifad edilmi dir. Bu bar d Abdullah bin Abbas bel demi dir: “ eir r bin

divan d r. Allah-T alan n r bc endirdiyi k lm l rd n birini ba a dü bilm s k, r b divan na müraci t ed rik”. H qiq t n, eir mövzusunda Abdullah bin Abbas d rin biliy sahib olmu v q rib k lm l rin ks riyy tinin m nas n r b eirl rin isnad ed r k aç qlam d r. Bel likl , m nas ba a dü ülm y n k lm l r oldu u zaman ks r vaxtlarda Abdullah bin Abbasa müraci t olunmu dur.

Ancaq bu dövrd islami elml r t dvin olunmad na gör q rib elmi il laq dar m lumatlar ifahi olaraq n ql olunurdu. Hicri ikinci yüz ild dig r islami elml rl b rab r “q ribul-Quran”

elmi d yaz lma a ba land . Bel likl , Abdullah bin Abbas il ba layan q ribul-Quran il ba l f aliyy t bu Ubeyd l-Qas m bin S llam (ö.200/815), el-F rra (ö.207/822), xf l- vsat (ö.221/835), z-Z ccac (ö.311/923) v M m r bin l-Müs nna (ö.210/825) il davam etdi.

2. B zi k lm l r d vard r ki, r b m n li olmas na baxmayaraq çox nadir istifad olundu u üçün h min k lm bir çox insan t r nd n ba a dü ülm mi dir. M s l n, “m rh m t, ruh inc liyi v q lb yum aql ” m nas na g l n “ / han n n” sözü bunun bir nümun sidir.

Ab s sur sinin 1-10-cu, Nur sur si 11-16-c ,

Hucurat sur sinin 1-3-cü ay l rinin eni s b bl rini arara d r n v yolda lar n zla

müzakir edin.

44

T FS RT FS

3. Qurani-K rimd el q rib k lm l r d vard r ki, bu k lm l rin anla lmas n ç tinl dir n Quran n h min sözl r verdiyi yeni m na çalarlar d r. M s l n, “B q r ” sur sind keç n “ / xat m ” sözünün “möhürl di” m nas na g ldiyi bilindiyi halda “Allah onlar n q lbl rini möhürl di” ifad sinin m nas n b zil ri anlamam lar. H mçinin “ka r” sözünün m nas vv ll r “cütcü” idiys , daha sonra Qurani-K rim bu k lm nin m nas n “Allah v ya dig r iman saslar ndan h r hans birini inkar ed n” olaraq d yi dirmi dir.

N tic etibar il , q ribul-Quran elmi h m ba qa dill rd n keçmi k lm l ri, h m öz dilind olmas na baxmayaraq, az i l ndiyi üçün m nas lü tin köm kliyi il bilin n k lm l ri, h m d k lm nin lü t m nas bilinm kl yana , ona yükl nmi yeni m nalar s b bi il anla lmayan k lm l ri t dqiq ed n bir elmdir.

“Q ribul-Quran” haqq nda yaz lm n m hur s r Ra b l- sf haninin “ l-Müfr dat q ribil-Quran” adl kitab d r.

A a da Quranda mövcud olan q rib k lm l rd n b zil ri qeyd edilmi dir:

K lm K lm nin keçdiyi yer K lm nin m n yi K lm nin m nas

S h B q r , 2/13 Kinan l hc si CahilSaiqa B q r , 2/55 Umman l hc si ÖlümBa y B q r , 2/90 T mim l hc si H s dY mm Araf, 7/136 Qipt l hc si D niz

raiq Yasin, 36/56 H b c Kreslolarsbat B q r , 2/236 branic Q bil l rass q N b , 78/25 Türkc yl nmi su, irin

Siccil Fil, 104/4 Farsca Bi mi palç qsfar Cum 62/5 Süryanic Kitablar

V. H Q Q T V M CAZ

“H qiq t” bir l fzin qoyuldu u gerç k m nas nda istifad olunmas , “m caz” is bir eyin öz m nas ndan ba qa bir m na ifad etm sidir. M s l n, “quzu” deyil nd bildiyimiz quzudan söhb t getdiyini kirl irik. Amma biz h min sözü “quzu kimi adam” dey r k sakit bir insan t rif etdiyimizd h min sözü h qiqi m nada yox, m caz olaraq istifad etmi oluruq.

Bu m nada Qurani-K rimd d m cazi m nada sözl rd n istifad edilmi dir. A a dak ay ni buna misal olaraq verm k mümkündür.

� � “...Onlar müharib alovu yand rd qca Allah onu söndür r. Onlar yer üzünd tn -f sad tö-

r tm y çal arlar. Allah is tn -f sad tör d nl ri sevm z!” (Maid , 5/64)

Bu ay d qeyd edil n “alov” h qiqi m nada ocaq yand rmaq yox, “yer üzünd tn f sad ç xartma” m nas nda istifad olunmu dur. Burada tn -f sad alova b nz dilmi dir. Ona gör ki,

tn insanlar aras nda dü m nçilik yaradaraq onlar n ara s nda müharib ç xard b bir-birl rini ridib yox etm si bax m ndan alovla b nz rliyi vard r. Çünki alov bir eyi yand raraq ridib yox etdiyi kimi, tn d insan lar aras nda nifaq salmaq sur til onlar m hv edir. Uca Allah tn -f sad n

45

QURAN ELML RL R

tör tdiyi n tic l r diq q t ç km k üçün müc rr d olan nifaq hadis sini mü x x sl dir r k insanlar n diqq tl rini c lb etmi dir.

M caz sözün h m d bi d y rini, h m d gücünü art r r. Bunun üçün loloqlar m caz n h qiq td n daha t sirli oldu unu söyl mi l r. Buna gör Qurani-K rimd m cazdan istifad olunmas onun h m t sirliliyini, h m b la tliliyini, h m d irinliyini art rm d r.

M cazla laq dar yaz lm s rl r aras nda bunlar qeyd ed bil rik:

1. bu Übeyd M m r bin l-Müs nna (ö.210/825), “M cazul-Quran”.

2. - rif r-Radi (ö.406/1015), “T lxisul-B yan m cazil-Quran”.

VI. HÜRUFÜ-MÜQ TT

“�� / hürufü-müq tt ” k lm olaraq “k sik h r r”, termin olaraq is “Qurani-K rimd ki b zi sur l rin ba nda olub bir h rf v ya bir neç h rf birl m sind n m l g l n h r r ” veril n add r.

Qurani-K rimd iyirmi doqquz sur bu h r rl ba lay r. Bu h r rin m nalar haqq nda bir çox kirl r ir li sürülmü dür. M nas aç q olmad na gör bunlara Quran n müt abehl ri d dem k mümkündür.

Bu h r rd n b zil ri bunlard r:

: “B q r ”, “Ali mran”, v “ nk but”,

: “Rum”, “Lo man”, “S cd ”

: “M ry m”

Hürufü-müq tt nin n m naya g ldiyi haqq nda aliml r ixtilaf etmi l r. Bu müxt lif kirl ri a a da üç madd d aç qlamaq olar.

1. Birinci görü s l n görü üdür ki, onlara gör , h min sözl rin m nas insanlardan gizl nmi dir. Onlar n bu kirl rini d st kl y n sözl rd n biri Hz. bu B krin (r. .) bu sözüdür: “H r kitab n bir sirri var. Uca Allah n kitab ndak sirr d sur ba lar nda yer alan h r rdir”. H mçinin bu haqda r-Razi bel demi dir: “Nec ki bir tarla suland zaman tarlan n ehtiyac q d r su verilirs , Allah yan nda olan bilgil rd n d r sull rin laz mi q d r verilmi dir. Bunun üçün r sull r aliml r , aliml r d insanlara onlar n qald ra bil c kl ri q d r elm öyr tmi l r. Aliml r, pey mb rl r v m l kl r üçün sirl r vard r. H r qrup ona veril nd n art na tab g tir bilm z. Çünki a l tam v mük mm l deyildir. Göz, gün i na döz bilm diyi kimi a l da sirl r tab g tir bilm z”.

bn Teymiyy v Almal l H mdi Yaz r kimi aliml r d yuxar dak kirl ri m nims mi l r.

N tic olaraq s l f aliml ri müq tt h r rini Quran n sirl ri olaraq q bul etmi l r. Onlara gör bu h r rin, lb tt , bir m nas vard r, bu m nan ancaq Hz. Pey mb r (s. .s.) bilmi dir.

“ nsanlar n dal a-dal a Allah n dinin girdikl rini...” N sr sur si 1-ci, “ bu

L h bin iki li qurusun...” T bb t sur si 1-ci, “ lb td , yer üzünd

yeriy n canl lardan Allah qat nda n pisi, a llar ndan istifad etm y n,

kar, dilsizl rdir.” nfal sur si 22-ci , B q r sur si 16-c ay l rinin h qiq t v m acaz bax m ndan yolda lar n zla

müzakir edin.

46

T FS RT FS

2. kinci görü d daha sonrak dövrl rd ya am hli-sünn k lamç lar dediyimiz x l n görü üdür. Onlar n

kirl rin gör , Quranda h r hans bir eyin ba a dü ülm m si mümkün de yildir. Ona gör bu h r rin m nalar n elmi d rin olan adamlar bilir.

Hürüfu-müq tt nin m nalar n ba a dü m yin müm-kün oldu unu dey n aliml r bu s f r h min m nalar haqq nda müxt lif kirl r il ri sürmü l r. Bu m nalar dörd qrupda ifad etm k mümkündür:

a) Bu h r rd Uca Allah n isim v sif tl ri gizl nmi dir. M s l n, h r rin Allah, L tif, M cid olaraq aç qlanm d r.

H mçinin b zi k lamç lara gör , müq tt h r ri Allah-T alan n h min h r ba layan bütün isim v sif tl rin d lal t edir. M s l n, d ki “ lif” h r Allah n h d, vv l, Axir, z li v

b di , “lam” h r L tif, “mim” h r d M lik, M cid v M nnad adlar na i ar edir.

Bu mövzuda bn Abbasdan g l n ba qa bir r vay t d bel dir: d n m qs d “M n Allaham, h r eyi bilir m” dem kdir.

b) Ba qa bir görü gör d h min h r r olduqlar sur l rin adlar d r. Bu görü z if bir görü dür. Çünki b zi müq tt h r ri bir neç sur ba lar nda qeyd olunur. g r bu h r rin h min sur l rin adlar na d lal t etdiyini kirl s k, o zaman bir neç sur nin ad eyni olmal d r. Bu da düzgün olmaz.

Dig r bir görü gör d Uca Allah zamana, xurmaya yemin etdiyi kimi yemin etmi dir. Bu görü d d z i ik vard r. Çünki bu h r rd n sonra yeminl ba layan ay l r g lir ki, bu da xo görünm mi dir. Çünki bir ey üçün iki d f arxa-arxaya yemin etm k düzgün deyildir.

c) Sonuncu görü gör is bu h r rd n m qs d insanlar n diqq tini c lb etm kdir. Bu görü ü m nims y nl r kirl rini bel izah edirl r, Qurani-K rimin o q d r ecazkar üslublar vard r ki, onu mü rikl r bel heyranl qla dinl mi l r. Bu s b bd n M kk li mü rikl r Quran n t siri alt na dü m m k üçün Quran oxunanda gurultu ç xartma q rarla d rm lar. Ancaq Hürufü-muq tt il ba layan sur l r endiril nd Qurani-K rim t krar qulaq asmaq m cburiyy tind qalm lar. Çünki bu kild ki sözl r onlara qeyri-adi g lmi v bundak m nan ist r ist m z kirl m y ba lam lar.

Allah-T ala sanki mü rikl r bu ay l rl bel meydan oxumu dur: “Bu Quran sizin bildiyiniz lif, lam, mim kimi h r rd n ibar tdir. Sizin bilm diyiniz h r rd n v ya sözl rd n ibar t deyil-

dir. Gü cünüz çat rsa sizin dilinizd endirdiyim bu Quran n bir b nz rini g tirin”. lb tt ki, öz söz s n ti il öyün n mü rik r bl r bu mey dan oxu ma n n qar s n da aciz qal m d lar.

VII. MÖHK M V MÜT ABEH

Qurani-K rim bir qismi möhk m, bir qismi d müt abeh ay l rd n ibar tdir. Möhk m ay l r, anla lmas nda ç tinlik ç kilm y n aç q ifad l rdir. Müt abeh ay l r is ksin m nas asanl qla

BUNU B L RD N ZM ?Hürufü-müq tt h r rinin say 14

d ddir. Bu da r b h r rinin yar s

q d rdir. Bu h r r “ ”

A a dak ikilid oldu u kimi dig rl rini Quran K rimd n taparaq yaz n

1-li 2-li 3-lü 4-lü 5-li ...... .............. ............... .......................

47

QURAN ELML RL R

bilinm y n ay l rdir. Qurani-K rimin möhk m v müt abeh ay l rd n ibar t oldu unu Allah-T ala a a dak ay d bel bildirir:

� � �

� “(Ya R sulum!) S n Kitab (Quran ) nazil ed n Odur. Onun (Kitab n) bir hiss si (Quran n

slini, sas n t kil ed n) möhk m (m nas ayd n, hökmü b lli), dig r qismi is müt abeh (ç tin anla lan, d qiq m nas bilinm y n, m zi b lli olmayan) ay l rdir. Ür kl rind yrilik ( kk-übh ) olanlar tn -f sad salmaq v ist dikl ri kimi m na verm k m qs dil müt abeh ay l r

uyarlar (tabe olarlar). Halbuki onlar n yorumunu (h qiqi m nas n ) Allahdan (yaxud Allahdan v elmd qüvv tli olanlardan) ba qa heç k s bilm z. Elmd qüvv tli olanlar is : “Biz onlara iman g tirdik, onlar n ham s R bbimizin d rgah ndand r”, - dey rl r. Bunlar ancaq a ll adam lar d rk ed rl r”. (Ali- mran 3/7)

“ / möhk m” k lm si lü td “pozulmayan, h qiqi v sa lam”, termin olaraq is “m nas ayd n, hökmü b lli ” olan dem kdir.

Qurani-K rimd Allah n birliyini bildirir n, yax l v dal tli olma mr ed n, eyni zaman-da irk qo ma , qumar oynama , donuz ti yem yi, zina etm yi, içki içm yi, yetim mal yem yi v s. qada an ed n bütün ay l r hökmü aç q olan möhk m ay l rdir. Bel ay l r elm sahibl ri t r nd n rahatl qla anla la bil n, übh m l g tirm y n hökml rdir. Bu kimi ay l r Quran n sas n t kil edir v qiyam t q d r d d yi ilm d n davam ed n hökm v xlaq normalard r.

“ / t abuh” k lm sinin lü td ki m nas “iki eyin bir-birin b nz m si” anlam ndad r. Termin olaraq da “m zi b lli olmayan ay l r” olaraq t rif etm k mümkündür. Müt abeh ay l r bir-birin b nz r m nalar ifad etm si v ya anla lmas nda qapal l q olmas s b bi il m nas d qiq bilinir. Qurani-K rimin ks r hiss si bel ay l rd n ibar tdir.

- atibi (ö.790/138) müt abeh ay l ri “mütl q v iza ” olaraq iki qism ay r r. Onun krinc , mütl q müt abehl rin m nas n ancaq Allah-T ala bilir, iza müt abehl ri is d rin

elm sahib olan aliml r bilir.

A. Mütl q müt abehl r

Bel müt abehl r insan o lunun ba a dü bilm diyi ifad l rdir. Bunlar n m nas n , mahiyy tini yaln z Allah-T ala bilir. Bunlar qiyam tin n vaxt qopaca , dabb tül- rzin ç x , Hz. san n atas z dünyaya g lm si, Üzeyrin ( s) yüz il ölü qald qdan sonra dirildilm si, brahimin ( s)

ist yi n tic sind Allah n onun gözl ri önünd ölü qu lar diriltm si, shabi-K h n üç yüz doqquz il ma arada qal b t krar oyand r lmalar kimi mövzular hat ed n müt abehl rdir. H mçinin Allah n li v üzünün oldu unu, r in üz rin oturdu unu bildir n ay l r d bu qrupa daxil olan ay l rdir.

Yuxar dak mövzulardan b hs ed n ay l rin h qiqi anlam n qavramaq insan o lu üçün müm-kün deyildir.

48

T FS RT FS

B. za müt abehl rBu qisim müt abehl rin m nas elm sahibl ri t r nd n aç qlansa da, h min ay l rin

m nas nda h m kir olmam lar. Bu ay l rin anla lmas nda ç tinlik tör d n m qamlar bel aç qlamaq mümkündür:

Bu ay l rd mü kül, mücm l, mübh m, q rib kimi l zl rin olmas ,

nsanlar t r nd n k f olunmam , bu haqda h r hans bir m lumat olmayan kainatla ba l h qiq tl rd n b hs etm si

za müt abehl rin h qiqi müt abehl r gör anla lmas daha asand r. Bel ay l ri anlamaq-da ç tinlik tör d n s b bl rd n biri l fzl rl ba l d r. Buna “ b s ” sur sinin 31-ci ay sind qeyd olunan “ ” d ki “ bb n” k lm sini misal göst rm k olar. Buradak “ bb n” k lm si mübh m bir k lm dir. Bu ay haqq nda Hz. bu B krd n soru duqda bel cavab vermi dir: “Allah n kitab haqq nda bilm diyim bir eyi söyl s m, hans s ma m ni kölg l ndir r, hans yer m ni üstünd tutar?” Hz. bu B kr bu sözü il “ bb n” k lm sinin m nas n bilm diyini etiraf etmi dir.

H mçinin “M ry m” sur sinin 17-ci ay sind bel buyurulur:

“V ail üzvl rind n gizl nm k (paltar n d yi m k, yaxud yuyunub t mizl nm k) üçün p rd

tutmu du. Biz d Öz ruhumuzu (C braili M ry min) yan na gönd rdik. Ona (M ry m ) kamil bir insan qiyaf sind göründü.” (M ry m 19/17)

Burada “Öz ruhumuz”dan n q sd oldundu u tam bilinmir. Bunun Allah n elçisi C brail oldu unu h min sur nin 19-cu ay sind n bel öyr nirik:

“(C brail:) “M n s n ancaq t miz (m sum) bir o lan ba lamaq üçün R bbinin

(gönd rdiyi) elçisiy m!” – dedi.” (M ry m 19/19)

B z n ay nin ba a dü ülm sin ng l olan h min ay nin m nas ola bilir. Bu kimi ay l r ks riyy tl insan o lunun m lumat sahibi olmad mövzular hat ed n ay l rdir. Bel ay l rin

anla lmas elmin inki af na paralel olaraq asanla m d r. Bu haqda a a da veril n mi sal lar m s l y ayd nl q g tirm bax m ndan ön mlidir.

M s l n, a a dak ay d Allah-T ala bel buyurur: “B li, Biz onun barmaqlar n da (bar-maq sümükl rini d , barmaqlar n n uclar n da) düz ltm y qadirik!” ay d qeyd edil n “barmaq-lar n uclar n da” ifad si, insanlar n barmaq uclar ndak x tl rin bir-birin b nz m diyi k f olun-duqdan sonra daha yax anla lm d r. Burada Allah-T ala milyardlarla insan t krar dirild c yi vaxt onlar n n inc detallar na q d r eyni olaraq dirild c yin diqq t ç k r k öz qüdr tinin böyüklüyünd n söhb t açm d r. Biz bu ifad nin n q d r böyük bir m na da d n ancaq elmin inki af na ba l olaraq ba a dü ürük.

H mçinin a a dak ay d duzlu su il irin suyun bir-birin qar mad buyurulur.

1. “Birinin suyu çox irin, dig rininki is olduqca duzlu olan iki d nizi qovu duran,

aralar nda (bir-birin qar mamaq üçün) mane v keçilm z s dd qoyan Odur!” (Furqan 25/53)

49

QURAN ELML RL R

Burada iki suyun bir-birin qar mas na ng l olan p rd d n n dem k ist nildiyi tam

bilinm diyin gör h min ay d müt abeh ay l rd n say l r. Bu haqda müf ssirl rin bir qismi h min p rd nin “qara parças ” oldu unu söyl rk n, bir qisim müf ssirl r d bunun “Allah n qüdr ti il yaratd bir s dd” olaraq aç qlam lar. Ancaq son elmi ara d rmalar bu iki suyun bir-birin qar mamas na s b b olan p rd nin iki d niz aras nda mövcud olan “su ng li” oldu unu ortaya qoymu dur.

C. Müt abeh ay l rin Quranda yer almas n n hikm tl ri

Bu kimi müt abehl r insan üçün bir imtahan vasit sidir. Çünki bu ay l r insan n qeyb olan iman n n d r c sini ölç r.

Bu ay l r insana elmind n v qabiliyy tind n as l olmayaraq, acizliyini v cahil oldu unu bildir r k Allah-T alan n qüdr tini v elminin ucal n d rk etdirir.

Müt abeh ay l r Quran n zb rl nm sini asanla d r r.

Müt abeh ay l r s b bi il insan qli d lill r müraci t etmi , zehni f aliyy tini f al tutmu dur.

Müt abeh ay l r say sind insanlar n elmi ara t rmalar davam etmi dir. Quran n ham s möhk m ay l rd n ibar t olsayd insanlar n zehni f aliyy ti, t f kkürü dondurulmu olard . Bu ay l r s b bi il aliml r zamana, m kana gör , rtl r uy un yeni yozumlar g tirmi l r. Bel likl , slam dini öz aktuall n v ümumb riliyini daim qorumu dur.

VIII. MÜBH M

“ / Mübh m” sözünün lü ti m nas “qapal ”, “anla lmaz”d r. Termin olaraq is , Quran-da yer, zaman, xs kimi adlar n aç q olaraq bildirilm m si m nalar n da y r. Bu kimi sözl rin m nas n do ru anlamaq üçün vv lc Qurana, sonra sünn y , daha sonra da s hab nin görü l rin yer verilm lidir. A a dak misallar bu mövzunu daha yax anlamam za imkan ver c kdir:

“(Ya R sulum!) sm tini (b kar tini) qoruyan da (M ry mi d yad et)! Biz Öz ruhumuzdan

(Özümüzün yaratd m z ruhdan C brail vasit sil ) ona üfürdük, onu v o lunu (atas z do ulmu san ) al ml r (m l kl r , bütün insanlara v cinl r ) bir möcüz etdik”. ( nbiya 21/91)

Yuxar dak ayeyi-k rim d namusunu qoruyan bir xan mdan söhb t gedir. H min xan m n M ry m oldu unu biz a a dak ay d n öyr nirik:

“(Allah mömin qad nlara) h mçinin namusunu (ism tini) möhk m qoruyub saxlam

mran n q z M ry mi d misal ç kdi. Biz (C brail vasit sil ) libas n n yaxas ndan ona Öz ruhumuzdan (Öz yaratd m z ruhdan) üfürdük. M ry m R bbinin sözl rini ( ri tini, dini hökml rini), kitablar n t sdiq etdi v (Allaha) ita t ed nl rd n oldu”. (T hrim 66/12)

nam, 6/125, Hicr 15/22, Zariyat 51/47-ci ay l rinin

müt abehlik yönünü ara d r n.

50

T FS RT FS

� � “ man g tir nl r is dey c kl r: “Sizinl birlikd olacaqlar bar d Allaha (yalandan)

möhk m andlar iç n k sl r bunlarm d r?” Onlar n (bütün) m ll ri puça ç xd v (axir td ) z r rç k nl rd n oldular”. (Maid 5/53)

Ay d and iç n kims l rin kiml r oldu u mübh mdir. Bu qapal l a a dak ayeyi-k rim aç qlay r:

�

“ g r o (d v t olunduqlar yürü ), asan ld edil n m nf t (dünya mal , yaxud q nim t) v orta (m nzilli) bir s f r olsayd , onlar mütl q s nin ard nca ged rdil r. Lakin yorucu (m qq tli) m saf (T buk s f ri) onlara uzaq g ldi. Bununla bel , onlar: “ g r gücümüz çatsayd , biz d sizinl b rab r s f r ç xard q”, - dey Allaha and iç c kl r. Onlar (yalandan Allaha and içm kl ) özl rini h lak edirl r. Allah is onlar n yalanç olduqlar n bilir”. (Tövb 9/42)

Ay l rd ki qapal l Hz. Pey mb r d izah etmi dir. M s l n, “Yunis” sur sinin 26-c ay sind qeyd edil n �“ Yax i l r gör nl ri C nn t v daha art q (ziyad ) mükafat gözl yir.”

Bu ay d ki “ziyad /art q” k lm sinin m nas n Pey mb rimiz bel aç qlam d r: “Allah mühsin qullar n c nn tl mükafatland rd qdan sonra, onlara Öz camal n da göst r c kdir.” (Suat

Y ld r m, Peygamberimizin Kuran tefsiri, s. 184.)

IX. MÜCM L V MÜB YY N

“ / mücm l” sözünün lü td “bir araya g tirilmi , q sa ifad edilmi ”, termin olaraq da “n q sd olundu u an la-

lmayan d r c d qapal olan, ancaq Uca Allah v R sulunun (s. .s.) aç qlamas yla ba a dü ül n ay ” m nas na g lir.

“ / müb yy n” k lm sinin lü td ki m nas “aç q-lanm , b yan olmu ”dur. Termin olaraq is “Quranda mücm l olan ay l rin aç qlanmas ” dem kdir. Müb yy n l fzl rin ifad etdiyi m na, übh y yer olmayan d r c d aç q v d qiqdir. M s l n, “z kat verin” ifad sind n, z kat n verilm sinin laz m oldu u ba a dü ülür. Z kat kiml rin v n q d r ver c yini d sünn aç qlam d r.

Ay d ki qapal l a g ldikd is onun bu qapal l b z n çox istifad olunmamas ndan ir li g lir. “M aric” sur sinin 19-21-ci ay l rini buna misal verm k olar. “ / insan “h lu n” olaraq yarad lm d r” ay sind ki “ / h lu n” sözü mücm l bir l fzdir. Bu sözün m nas n n “h ris” v “s birsiz” anlam na g ldiyini biz h min ay d n sonra g l n ay l rl ba a dü ürük. Ay l rd bel buyurulur: “ / Ona bir pislik üz verdikd f ryad qoparar.” “ / Ona bir xeyir n sib olduqda is x sis olar.” (M aric 70/21)

“Sizi (ulu

baban z Ad mi) d onda (o tor-paqdan) yaratd q. Sizi (öl nd n sonra) ora qaytaracaq v (qiyam t günü) bir daha oradan (dirildib) ç xardaca q.” (Ta ha 20/55) ay sind keç n v zliyi il anlad lan mübh ml rin anlam n , Mömin sur sinin 67-ci v Rum sur sinin 25-ci ay l rin

köm yi il tap n.

51

QURAN ELML RL R

B z n d ay nin mücm l olmas n n s b bi t beh olmaq-dad r. M s l n, “

/ a sap qara sapdan f rql ninc y q d r yeyib için” (B q r , 2/187) ay si mücm ldir. Ay nin arxas ndan g l n “

/ sübh” sözü bu mücm lliyi aç qlay r. Y ni a sapla qara sapdan m qs din sübhün aç lmas oldu u ayd n olur.

L fzin lü ti m nas bilinm kl birlikd ona yükl n n yeni m na da onu mücm ll dirm k d dir. M s l n, “

/ (Müs lmanlar n namaz kimi) namaz q l n, z kat verin v rüku ed nl rl birlikd rüku edin!” (B q r , 2/43) ay sind ki “s lat” sözünün m nas lü td “dua” anlam na g ldiyi halda, Allah-T ala onu “rükunlar olan namaz ibad ti” anlam nda istifad etmi dir. Bütün bunlar n ham s n Hz. Pey mb r h yatda t tbiq ed r k aç qlam v bel c , bu l fzl r müb yy n hala g lmi dir.

X. MÜ K LÜL-QURAN

“ / mü kül” lü td “qar q, bir-birin zidd olan ey” m nalar na g lir. Termin olaraq is “Qurani-K rimin b zi ay l ri aras nda ziddiyy t kimi görün n m s l l r” kimi t rif olunur.

slind Qurani-K rimd ay l r aras nda bir ziddiyy t ola bilm z. Çünki Allah-T ala Qurani-K rimd özü bunu biz bildirir. Ayeyi-k rim d bel buyurulur:

� “Onlar Quran bar sind (onun Allah k lam olmas haqq nda) dü ünm zl rmi? g r o, Al-

lahdan qeyrisi t r nd n olsayd , lb tt , onda çoxlu ziddiyy t (ixtilaf, uy unsuzluq) tapard lar.” (Nisa 4/82)

Yuxar dak ay d buyruldu u kimi Qurani-K rimd bir-birin zidd olan ay l r yoxdur. Ancaq Qurani-K rimd el ay l r vard r ki, h min ay l r zahir n Quran haqq nda d rin biliy sahib olma-yan insanlar t r nd n bir-birinin ziddi kimi görünür. “Mü kilül-Quran” elmi m hz h min ay l r haqq nda izahlar g tir r k insanlar n a l na g l n übh l ri aradan qald r r. M s l n a a dak ay l ri buna misal verm k olar:

“ / Allah onu torpaqdan yaratd ” (Ali mran, 3/59)

“ / Biz insan quru (toxunduqda saxs kimi s s ç xaran) v qoxumu (v ya torpaqdan t dricl d yi ib ba qa kl dü mü ) qara palç qdan yaratd q!” (Hicr, 15/26)

“ / (Ya R sulum!) Xat rla ki, bir zaman R bbin m l kl r bel demi di: “M n quru v qoxumu (d yi ib ba qa kl dü mü ) qara palç qdan insan yaradaca am!” (Hicr, 15/28)

“ / Biz onlar (insanlar n babas Ad mi) yap qan (kimi) bir palç qdan yaratd q.” (Saffat, 37/11)

Bütün bu ay l r insan n yarad l ndan b hs edir. Ancaq ilk bax da yuxar dak ay l rin ham s bir-birin zidd kimi görünür. Ona gör ki, insan n gah torpaqdan, gah quru qoxumu palç qdan, gah yap qan palç qdan yarad ld buyurulur. Bu v ziyy t insanlarda übh m l g tir bil r. Halbuki yuxar dak h r bir ay d insan n n tic etibaril torpaqdan yarad ld ndan b hs olu-nur. Sad c olaraq torpaq sözünün f rqli ifad l rl qeyd olunmas insan n yarad l m rh l l rini

AÇIQLAYAQQuranda t mizl nm k anla-

m na g l n “z kat” mücm lini, nec müb yy n hala g ldiyini sinifd yolda lar n zla birlikd

müzak r ed r k aç qlay n!

52

T FS RT FS

anlatmas ndan ir li g lir. Bel likl , yuxar dak ay l r aras nda h r hans bir ziddiyy t olmad ortaya ç x r.

Ba qa bir ayeyi-k rim d Allah-T ala bel buyurur:

�

� “ g r yetim q zlarla (evl n c yiniz t qdird ) dal tl

r ftar ed bilm y c yinizd n qorxars n zsa, o zaman siz halal olan (b y ndiyiniz) ba qa qad nlardan iki, üç v dörd n f rl nikah ba lay n! g r (onlarla da) dal tl dolanma a min deyilsinizs , o halda t kc bir n f r (azad) qad n v ya sahib oldu unuz k nizl evl nin (yaxud: o hal-da t kc bir n f r azad qad nla evl nin v ya linizin alt nda

olan k nizl rl kifay tl nin). Bu, dal tli olma a ( dal td n k nara ç xmama a) daha yax nd r”. (Nisa 4/3)

Bu ay d Allah-T ala bir, iki, üç, h tta dörd qad nla evl nm y icaz vermi dir. Ancaq bunu dal tli olma rtin ba lam d r.

Bu ay il t zad kimi görün n a a dak ay d d Allah-T ala bel buyurur:

“� / Siz n q d r çox ist s niz d , heç vaxt arvadlar aras n-da dal tl r ftar etm yi bacarmazs n z.” (Nisa 4/129)

Yuxar dak ay l rd n birind dal tli olma rtil bird n dörd q d r qad nla evl nm y icaz veril rk n, dig r ay d bunun imkans z oldu u bildirilir. T bii olaraq zahir n h r iki ay bir-birin zidd görünür. Ancaq bir ay d ki dal tli olmaqdan m qs d huquqi bax mdan, dig r ay d ki dal td n q sd olunan is q lbin h r ikisin eyni s viyy d olmas yönünd ndir. lb tt ki, h r iki xsl huquqi yönd n dal tli olmaq mümkündür. Ancaq h r iki insana eyni d r c d m h bb t

b sl m k imkans zd r. Ona gör ki, q lb a ldan müst qil h r k t edir.

Quranda bir-birin zidd, ks kimi görün n ay l ri aç qlamaq üçün dilin inc likl rini yax bilm kl yana , eyni zamanda Qurana bütöv halda baxmaqla v Hz. Pey mb rin (s. .s.) sünn sini sas götürm kl mümkündür.

XI. NAS X V M NSUX

“N sx” lü td “ortadan qald rmaq, bir eyi bir yerd n ba qa bir yer keçirm k, d yi dirm k” m nalar na g lir. Termin olaraq is “ ri bir hökmü ba qa bir ri d lill ortadan qald rmaq” dem kdir. Bundan lav , Qurani-K rimin özünd n vv lki s mavi kitablar n hökml rini qald rmas na da “n sx” deyilir.

Bel likl , özünd n vv lki hökmü qald ran ay y “nasix”, hökmü qalxm ay y “m nsux”, bu proses d “n sx” deyilir.

Bu bar d Qurani-K rimd bel buyurulur:

“(Ya r sulum!) Bu pey mb r-l rin b zisini dig rind n üstün

etdik...” (B q r , 2/253)

“ Biz onun pey mb rl ri aras nda f rq qoymuruq”

(B q r , 2/285)

Yuxar dak ay l r aras ndak münas b ti d y rl ndirin!

53

QURAN ELML RL R

“ � / Biz (zaman, m kan v raitin t l bin gör ) h r hans bir ay ni (ay nin hökmünü) l v edir v ya onu unutdururuqsa, ondan daha yax s n , yaxud ona b nz rini g tiririk. Allah n h r ey qadir olmas n bilmirs nmi?!” (B q r , 2/106)

Ba qa bir ay d Allah-T ala bel buyurur:

� � “Biz bir ay nin yerin dig r bir ay ni g tirdikd (bir ay nin hökmünü l v edib onu ba qas

il v z etdikd ) – Allah n nazil etdiyini (hans hökmün b nd l ri üçün daha münasib oldu unu) Özü daha yax bilir – (Ka rl r Muhamm d ): “S n ancaq bir iftiraç san (Allah n ad ndan yalan uydurursan!)” – dey rl r. Xeyr! Onlar n ks riyy ti (cahil oldu u üçün sl h qiq ti, bir hökmü ba qas il v z etm yin hikm tini) bilm z!” (N hl 16/101)

N sx m s l si h r yönüyl aliml r aras nda kir birliyi, olmasa da, a a dak iki xüsusda onlar h mr y olmu lar.

1. N sx m s l si dinin t m l saslar , y ni inançla laq li yox, dinin dünya il ba l hökml rini hat edir.

2. N sx Quran n özünd n vv lki kitablar n inancla laq li hökml rind n ba qa dig r hökml ri qüvv d n dü ürm sidir. M s l n, y hudi inanc na gör nb günü i görm k haram idi. Ancaq slam dini bu hökmü aradan qald rm d r.

Quran düzgün t fsir etm k üçün n sx m s l sini bilm yin vacib oldu unu Hz. linin qaz ya verdiyi sualdan ba a dü m k olur. Bel ki, Hz. li bir gün qaz ya: “Nasix v m nsuxu bilirs nmi?” -dey sual soru anda, Qaz : “Xeyr!” -dey r k cavab verir. Bunun müqabilind Hz. li: “El is s n özünü d , ba qalar n da m hv etdin”, -demi dir.

N sx yuxar da da qeyd olundu u kimi etiqadi yox, ibad t v müamilatla ba l hökml rd ndir. Bu da Uca Allah n insanlara olan r hm tinin n tic sidir. Ona gör ki, c miyy t, özl rin a r g l n hökml ri t dric n yerin yetirm yi öyr nmi v h min hökm m l etm k onlar üçün ç tin olmam d r. M s l n, içkinin t dric n haram buyurulmas bunun n göz l nümun l rind ndir.

çki içm k mü rik r bl r aras nda çox yay lm d idi. Qurani-K rim bu pis v rdi bir anda q ti bir mrl qada a qoymam d r. ksin , c miyy ti t rbiy ed r k onu t dric n aradan qald rmaq ist mi dir. Birinci add mda içkinin z r rind n b hs etmi , ancaq b zi faydalar n n da oldu unu inkar etm mi dir. Bu x b rdarl qla Allah-T ala içkinin slind z r rli bir ey oldu u

krini müs lmanlar n üur alt na yerl dirmi dir. kinci add mda, içkili halda namaz q lma ha-ram etmi dir. Günd be vaxt namaz q l nd n n z r alanda v h r bir namaz n dig r namazla aras ndak vaxt n ort hesabla 4-5 saat oldu unu kirl nd bu hökml Allah-T ala müs lmanlara dem k olar ki, gündüz içki içm yi tamamiyl m hdudla d rm d r. Bel likl , müs lmanlar içkinin haram edilm sin haz r olmu lar. N hay t, içki içm k müs lmanlara a a dak ay il q ti olaraq haram buyurulmu dur:

“Ey iman g tir nl r! rab da (içki d ), qumar da, bütl r d , fal oxlar da eytan m lind n olan murdar bir eydir. Bunlardan ç kinin ki, b lk , nicat tapas n z.” (Maid , 5/90)

lb tt Allah-T ala ist s ydi b ri ba dan içkini müs lmanlara haram ed bil rdi. Ha a, Uca Allah içkinin haram edilm si q rar na sonradanm g ldi? Yeri, göyü yaradan v h r eyd n x b rdar olan bir yarad c haqq nda bunu kirl m k t bii ki, absurddur. Sad c olaraq Uca Allah insanlara a r g l n hökml ri onlara olan r hm ti s b bi il t dric n qada an etmi dir.

54

T FS RT FS

Bir d insanlar n m nafeyin uy un olaraq qoyulmu bir hökm bir müdd t keçdikd n sonra insanlar n m nafeyin daha uy un olan ba qa bir hökm qoyulmaqla n sx hadis si ba vermi dir.

ARA DIRIB QAR ILA DIRIN!

M rh l l r çkinin haram edilm si Faizin haram q l nmasI M rh l B q r , 2/219II M rh l Nisa, 4/43III M rh l Maid , 5/90-91

Faizin haram edilm m rh l l rini Rum, 30/39; Nisa, 4/160-161; Ali mran, 3/130; B q r , 2/275-279-cu ay l rd n ara d raraq içkinin haram edilm sini nümun götür r k bo lu u doldurun.

XII. Q SS L R“Qiss ” sözünün lü td ki m nas “birinin izini sür r k arxas ndan getm k v bir sözü birin

aç qlamaq”d r. Quran qiss l ri tarixd olmu v d rs götürülm li olan h qiqi hadis l rdir.

Quran insan t rbiy ed rk n dan q üslubunu z nginl dir n v müc rr d h qiq tl rin ba a dü ülm sini asanla d ran qiss l ri bir metod olaraq çox istifad etmi dir.

Qurani-K rimd keçmi d ya am pey mb rl rd n v onlar n ümm tl rind n b hs ed n çoxlu sayda qiss l r vard r. Quranda qiss l rin mövcud olmas oxuma v yazma bilm y n Hz.

Muhamm din (s. .s) pey mb rliyinin sübutlar ndand r. Çünki bu qiss l ri Hz. Pey mb rimiz anladark n onun dü m nl ri olan y hudil r h min qiss l rin b hs etdiyi hadis l ri t kzib etm mi l r. Bir ümmi olan Pey mb rimizin bütün bu d qiq m lumatlar verm si, lb tt ki, onun Allah n pey mb ri oldu unun d lill rind ndir.

Qiss l rd n m qs d Hz. Pey mb rimizin nübüvv tini (pey mb rliyin ) isbat etm kl yana , möminl ri t s lli etm k, insanlar t rbiy etm k, s mavi dinl rin sas n n bir oldu unu b yan etm k v h min hadis l rd n a l sahibl rinin ibr t almalar n t min etm k olmu dur. Bu bar d Quranda bel buyurulur:

“(Pey mb rl rin) hekay tl rind a l sahibl ri üçün, sözsüz ki, bir ibr t vard r” (Yusuf, 12/111)

Qiss l rin t s lli xarakterli olmas ondan ir li g lir ki, h min qiss l rd vv lki ümm tl rin imanlar ndan ötrü çox böyük zab- ziyy t düçar olunduqlar ndan b hs olunur. Bu da möminl rd vv lki ümm tl rin onlar n ç kdikl ri ziyy tl rd n daha da a r n gördükl rini bil nd mü rikl rin

onlara verdikl ri ziyy tl r qar dözümlülük yarad rd . Bir d bütün bu ziyy tl rin n tic sind Allah-T ala t r nd n h m bu dünyada, h m d o biri dünyada mükafatland r lacaqlar ümidi a lan rd .

nsan o lu t l sk n yarad lm d r. Bunun üçün nail olmaq ist diyi h d f tez çatmaq ist yir. Amma h d n

ARA DIRARAQ ÖYR N KFil qiss si:

Fil, 105/1-5;Hz. Ad m- eytan qiss si:

Araf, 7/11-26;Hz. Lo man qiss si:Lo man, 31/12-19;Hz. Musa qiss si:Q s s, 28/22-28;

Hz. brahim v atas n n qiss si:

M ry m, 19/41-50;shabi-K hf qiss si:

K hf, 18/10-18

Yuxar da qeyd edil n qiss l rd n ikisini oxuyun v h min qiss l rd hans m qamlara toxunuldu unu

sinifd anlad n.

55

QURAN ELML RL R

ç tinliyi, zaman n uzanmas , planda olmayan hadis l rin meydana g lm si v buna b nz r bir çox probleml r insan m qs din çatmaqdan uzaqla d ran, h v sini öldür n v zmini yox ed n s b bl r olmu dur. Bütün bu m n likl r qar insanda müsb t enerji yaratmaq üçün Uca Al-lah çox böyük ç tinlikl rl üzl dikl ri, zab ziyy t düçar olduqlar halda, n tic d h d rin çatan xsiyy tl rin qiss l rind n nümun l r ver r k ba da Hz. Pey mb r olmaqla bütün müs lmanlara irad möhk mliyi a lam d r. Qurani-K rimd bu haqda bel buyurulur: “(Ya R sulum!) Biz pey mb rl rin x b rl rind n (ba lar na g l nl rd n) ür yini möhk ml ndir c k (q lbin qüvv t ver c k) n varsa, (ham s n ) s n na l edirik.” (Hud, 11/120)

F rd v c miyy tin Uca Allah n murad yönünd t rbiy edilm si üçün endiril n Qurani-K rimin dördd birin yax n hiss sinin qiss l rd n ibar t olmas , onlar n t rbiy d ki rolunun n q d r h miyy tli oldu unu göst rir.

M s l n; t k bbür v inad n, sahibini l n t düçar etdiyi h qiq tin Ad m ( s) il eytan aras nda keç n hadis d obrazla d r l r. H min qiss d eytan özünün Ad md n üstün oldu unu, bunun üçün ona s cd etm y c yini dey r k t k bbürlük nümayi etdirmi v n tic d Uca Allah n l n tin düçar olmu dur.

M hv olan qövml r Quranda tez-tez t krar olunaraq onlar n m hv olmalar n n s b bl ri bildirilir. Bunun üçün Uca Allah n x b rdarl qlar na, mesajlar na qar üz çevirm nin n l r s b b oldu unu xüsusi il srail o ullar misal g tiril r k d f l rl anlad l r.

V fa, s daq t, pe manl q, yard mla ma kimi xlaqi normalar, el c d , kin, h s d, pax ll q kimi m n xarakterl r Habil, Qabil v Yusif qiss sind çox göz l kild izah olunur.

H mçinin b zi ç tin anla lan mövzular n bu qiss l rl insanlar t r nd n daha rahat anla lmas t min olunur. Bel likl d , Qiss l r vasit si il insanlarda dini kir formala r.

M s l n; Quranda bir ba sahibind n b hs edilir. Bu ba sahibi insanlara çox yard m ed rmi . H r il ba dan toplad meyv l rd n bir qismini mütl q kas blara paylayarm . H tta bu el bir ad t alm ki, m hsulun topland vaxt ehtiyac sahibl ri h min xeyirxah xsin ba na y ar, paylar na dü ni alarlarm . Bir gün h min adam dig r insanlar kimi bu fani dünyadan köçür. Bundan sonra onun o ullar atas n n etdiyi yax m ll ri davam etdir rl rs , kas b olacaqlar n dü ünürl r. Bu s b d n meyv y m vaxt g lib çatanda insanlar görm sinl r dey meyv l ri gec toplamaq üçün v d l irl r. Amma gec m hsulu y ma a g ldikl rind ba n yan b kül oldu unu görürl r.

Bu qiss il Uca Allah insanlara yax l q etm yin insanlar yoxsulla d rmad n , ksin yax l q etm yin yüks k xlaqi key yy t oldu unu v Allah yolunda x rcl n n malda b r k t oldu unu t lqin edir.

Bel likl , qiss l rl Uca Allah ba da Hz. Pey mb r olmaqla bütün möminl r imanlar nda sabit-q d m olmalar üçün onlara güc-qüvv t a lay r, onlara t s lli edir, verir, ümid verir, ibr t almalar n t min edir, el c d dini t rbiy ni insanlar aras nda t bli edir, f rd v c miyy td d yi m y n psixoloji v sosioloji qaydalar t lqin edir, n sas bütün dini mr v qada alar bu qiss l r vasit si il

insanlar n h m zehinl rin , h m d ruhlar na yerl dirir.

Allah yolunda x rcl n n mal n azalmad , ksin artd n

“B q r ” sur sinin 261-ci ay sini oxuyaraq t f kkür edin!

56

T FS RT FS

XIII. QURANIN F Z L TL RF zil t “üstünlük” v “ r f” m nalar na g lir. Ümumi m nada Quran n f zil ti, xüsusi

m nada is b zi sur v ay l rin f zil tl ri haqq nda Hz. Pey mb rimizin h disi- ri ri vard r. Bunlardan b zil ri a a dak lard r:

“Sözl rin n xeyirlisi Allah n kitab d r.”

“Sizin n xeyirliniz Quran öyr n n v onu öyr d ndir.”

“Ha z sind Qurandan heç bir ey olmayan insan xaraba qalm bir ev kimidir.”

“Kim Quran oxuyar v içind kil r m l ed rs , qiyam t günü onun valideyinl rinin ba na bir tac qoyular. Bu tac n i , gün aran zda olsa, onu dünyadak bir ev qoyuldu unda saçaca i qdan daha göz ldir. El is , sizc , Qurani-K rim m l ed n adam n v ziyy ti nec olar?”

“Evl rinizi Qurandan uzaq tutaraq q birl r çevirm yin. Bunu bilin ki, eytan içind “B q r ” sur si oxunan evd n ürküb qaçar.”

“Kim “K hf” sur sinin ba ndan on ay zb rl y rs , D ccaldan qorunmu olar.

XIV. QURANIN ECAZKARLI I“Ecaz” k lm si “aciz qoymaq” m nas na g lir. “Quran n ecazkarl ” deyildikd is “onun

bütün insanlar v cinl ri öz b nz rini g tirm kd aciz qoymas ” anla l r. Bununla laq dar Qurani-K rimd bel buyurulur:

“(Ya Pey mb rim!) De: “ g r insanlar v cinl r bir yer y b bu Qurana b nz r bir ey

g tirm k üçün bir-birin köm k ets l r, yen d ona b nz rini g tir bilm zl r”. ( sra 17/88)

Uca Allah bütün pey mb rl rin zaman n rtl rin uy un olaraq pey mb rlikl rinin sübutu kimi möcüz l r göst rm yi b x etmi dir. M s l n, Hz. san n ( s) ölül ri diriltm si, Hz. Musan n ( s) asas s n n ilana çevrilm si, Nil çay n ikiy ay rmas bunlardand r. Hz. Muhamm din (s. .s.) d müxt lif möcüz l rinin yan nda n böyük möcüz si Qurani-K rimdir. Bu haqda Allah-T ala bel buyurur:

�

� “(Mü rikl r:) “B s n üçün R bbind n ona (ba qa pey mb rl r kimi) möcüz nazil

olmad ?” – dedil r. (Ya R sulum!) De: “Möcüz l r ancaq Allah n lind dir. M n is sad c olaraq (insanlar Allah n zab il ) aç q-a kar qorxudan bir pey mb r m! M g r (mü rikl r) oxunmaqda olan Kitab s n nazil etm yimiz onlara kifay t etm dimi? H qiq t n, bunda iman g tir n bir tayfa üçün h m m rh m t, h m d öyüd-n sih t (ibr t) vard r!” ( nk but, 50-51)

Qurani-K rim nazil oldu u vaxt r b dilinin v d biyyat n n n zirv nöqt sind oldu unu kir l nd yuxar dak ay ni daha yax ba a dü m k olur. Çünki r bl r öz b la tl ri v f sa-

h tl ri, natiqlik qabiliyy tl ri il f rql nmi , göz l eir nümun l ri ortaya qoymu dular. Bütün bunla ra baxmayaraq, Quran n onlara, özünün ox ar n g tirm l rini t l b ed r k meydan oxumas qar s nda onlar sad c olaraq susmu dular. H tta Qurani-K rim nazil oldu u vaxt m hur air olan mrul Qeysin eir müsabiq sind yer tutdu una gör K b y as lm eirini öz q z , art q

57

QURAN ELML RL R

bu eir öz qüdr tini v m nas n itirdi dey r k qoparm d r.

lb tt , Qurani-K rimin ecazkarl n , sad -c , onun b la tind axtarmaq düzgün deyildir. Onun ecazkarl müxt lif yönlüdür. Qurani-K -ri min endirildiyi günd n indiy kimi bir h r nin bel d yi ilm m si, insan bütün yönl ri il islah etm metodunda b nz rsiz olmas , h r bir ay v sur l rin düzülü ünd ki uy unluq v m na göz lliyi, eyni zamanda s sl n nd insan m ftun ed n musiqisi v biz m lum olan v olmayan daha bir çox t r fd n möcüz liliyi vard r.

Bütün bunlarla yana a a da Quran n ecazkarl n göst r n n ön mli üç madd ni qeyd edirik:

1. Qeybd n x b r verm siQurani-K rim Allah k lam oldu una gör onun üçün keçmi zaman da, indiki v g l c k za-

manlar da eyni olmu dur. Buna gör Qurani-K rimd mü rikl ri heyr t salan keçmi d n veril n x b rl rin yan nda g l c kl d laq dar bir çox hadis l r möcüz vi kild bildirilmi dir. Bun-larla ba l a a dak nümün l ri verm k olar:

Hz. Musa ( s) il laq dar olaraq Qurani-K rimd bel buyurulur:

“(Ya R sulum!) Biz Musaya v hy etdiyimiz (pey mb rlik b x edib Firon hlinin yan na getm sini buyurdu umuz) zaman s n (Tur da n n) q rb t r nd (Musan gözl y nl r aras nda) deyildin. S n (buna) ahid olanlardan da deyildin! (S nin y hudil r v r b mü rikl rin bu x b rl ri do ru söyl m yin yaln z Allahdan nazil olan v hyl rdir!) Lakin Biz (Musadan sonra) neç -neç n sill r yaratd q. Onlar uzun ömür sürdül r. (V hy k sildi; bir çox x b rl r unudulub getdi, ri t t hrif olundu). S n ay l rimizi onlara oxuyark n M dy n hli aras nda deyildin. (S n M dy nd deyildin ki, onlar n hval n bilib M kk hlin x b r ver s n. Buna gör d onlar s nin bu x b rl ri M dy n camaat ndan öyr ndiyini dey bilm zl r). Lakin Biz (bu hvalatlar onlara oldu u kimi x b r verm k üçün s ni) pey mb r gönd rdik. [V ya: Ancaq (bu x b rl ri s n ) gönd r n Bizik]. V Biz (Musaya) xitab etdiyimiz (Tövrat verdiyimiz) zaman da s n Tur da n n yan nda deyildin. Lakin s nd n vv l özl rin pey mb r g lm mi bir tayfan (Allah n zab il ) qorxudasan dey , R bbind n bir m rh m t olaraq (s n bunlar öyr dib onlara pey mb r gönd rdik). B lk , öyüd-n sih t q bul etsinl r!” (Qasas, 44-46)

Qurani-K rimd bunun kimi keçmi l laq dar qiss l r, hadis l r çoxdur. Hz. Ad min ( s), yarad l ndan, eytan n ona v onun timsal nda insanl a qar dü m nçiliyind n, el c d kainat n, m xluqat n yarad l ndan v s. keçmi l laq dar çoxlu sayda x b rl r verilmi dir.

Qurani-K rimd indiki v g l c k zamanla da ba l x b rl r verilmi dir. Pey mb rimizin yan nda yer al b, amma müna qlik ed nl rin sas üzl rinin Pey mb rimiz (s. .s.) x b r verilm si, h mçinin g l c kd Rumlarla ranl lar aras nda ba ver c k sava n ranl lar n m lubiyy ti il bit c yind n x b r verm si, bu L h bin v onun arvad n n iman g tirm d n öl c kl rinibildirm si bunlardand r. H tta bu L h b haqq ndak bu m lumat Quran n Allah n k lam olmas bax m ndan n böyük d lildir. Baxmayaraq ki, bu L h b kimi slama dü m n k sil nl rd n müs lman olanlar olmu dur. M s l n, bu Sufyan v V h i bel l rind ndir. Bel olan t qdird

bu L h bin d müs lman olmas nda bir mane görülmür. Ancaq buna baxmayaraq, Al lah-T ala q ti kild bu L h bin ka r olaraq öl c yini bildirmi , h qiq t n, bel d olmu dur.

Quran K rimin möcüz olu una d lal t

ed n yönl rd n biri olan elmi k rin

önünd getdiyin dair iki nümun g tir r k

yolda lar n zla müzakir edin.

58

T FS RT FS

2. Elmi k rd n x b r verm si

Qurani-K rimin ecazkarl n göst r n amill rd n biri d onun elmi k r bar sind m lumatlar verm sidir. Fizika, kimya, astronomiya, psixologiya, tibb kimi sah l rl laq dar 700-d n çox ay vard r.

A a da bununla ba l Qurani-K rimd n veril n nümun l r diqq ti ç kicidir:

Yerin v göyün yarad l v canl lar n n d n yarad ld n Uca Allah bel izah edir:

“M g r ka r olanlar göyl yer biti ik ik n Bizim onlar ay rd m z , h r bir canl n sudan yaratd m z bilmirl rmi?! Yen d iman g tirm zl r? (Göyl r ilk yarad l da bir-birin biti ik bir t b q oldu u halda, onlar n aras hava il aç l b yeddi t b q y ayr lm , yer d bir t b q ik n sonra yeddi t b q y bölünmü dür. Bu, Allah n qüdr tini, z m tini sübut ed n n tutarl d lill rd ndir).” ( nbiya, 21/30)

H mçinin Qurani-K rimin endirilim sind n srl r sonra k f olunan kainat n davaml geni l nm hadis sini Qurani-K rim biz 1400 il bundan vv l x b r ver r k ecazkarl n ortaya qoymu dur. Bununla ba l ay d bel buyurulur:

“Biz göyü qüdr timizl (qüdr t limizl ) yaratd q v Biz onu geni l ndirm kd yik.” (Z riy t

51/47)

Da lar n göründüyü kimi dayanmad , ksin , onun h r k t hal nda oldu u Qurani-K rimd bel buyurulur:

“(O gün) da lara bax b onlar donmu (h r k tsiz durmu ) z nn ed rs n, halbuki onlar bulud keçdiyi kimi keçib ged rl r. Bu, h r eyi bacar qla (yerli-yerind ) ed n Allah n gördüyü i dir. H qiq t n, O, etdiyiniz (bütün) m ll rd n x b rdard r!” (N ml 28/88)

59

QURAN ELML RL R

3. Dil üslubu

Qurani-K rimd istifad olunan k lm l r, onlar n düzülü l ri, s sl ni i v s. o d r c d mük mm ldir ki, onu q bul etm y n M kk li mü rikl r bel Qurana qar heyranl qlar n gizl d bilm mi l r. H min mü rikl rin böyükl rind n biri olan V lid b. Mü ir bel deyir: “Allaha and olsun ki, M h mm dd n el bir söz dinl dim ki, insan sözü des m deyil, cin sözü des m deyil! El bir irinliyi, el bir göz lliyi vard r ki, insan m ftun edir. Bu, el bir k lamd r ki, üstü meyv li, alt münbit v b r k tlidir! O mütl q qalib g l c k v übh siz ki, uduzmayacaqd r.”

Bundan lav , M kk lil rin içind sehri, k han ti v eiri n yax bil nl rd n biri olan Utb b. R bi : “Vallahi, Muhamm dd n el bir söz dinl dim ki, indiy q d r onun bir ox ar n heç e itm mi m. O n eir, n sehr n d k han tdir”, -dey r k Quran n onu öz üslubu il t siri alt na al d n inkar etm mi dir.

Qurani-K rimin istifad etdiyi l fzl r m na il o q d r uyumludur ki, bir k lm bel ç xar lsa h min m nan ver n ba qa bir k lm tap lmaz. Bu bar d m hur aliml rd n olan bn tiyy bel deyir: “Quran el bir kitabd r ki, ondan bir k lm al nsa, sonra r b dili alt-üst edils , ondan daha münasib bir k lm tapmaq mümkün olmaz.”

Qurani-K rim insan n h m a l na, h m d q lbin xitab etmi dir. A a dak ay bunun n aç q misallar ndan biridir: “Bir-birinizin qeyb tini q rmay n! Sizd n biriniz ölmü qarda n n tini yem y raz olarm ?! Bu sizd ikrah hissi oyadar (qeyb t d bel dir). Allahdan qorxun.

H qiq t n, Allah tövb l ri q bul ed ndir, r hmlidir!” (Hucurat 49/12)

slind , ilk cüml il qiyb t haram edilmi dir. Amma Allah-T ala insanlar n qiyb t etm kd n uzaq durmalar n , onu ür kd n yerin yetirm l ri üçün onlar n ruhuna t sir etm k m qs di il t behd n istifad etmi dir. Bilindiyi kimi t behd n istifad ed nd b nz y nl , b nz dil n aras nda bir laq olmal d r. Buradak laq öl n adam tinin yeyildiyini bilm diyi kimi, qeyb t olunan da onun haqq nda dan lan bilm z. Eyni zamanda burada insan n r f v namusu ölü tinin haram olmas kimi haram olmas na da diqq t ç kilmi dir. Göründüyü kimi Allah-T ala

insan haram olan eyd n uzaqla d rmaq üçün onun h m a l na, h m d q lbin nüfuz etmi dir.

Qurani-K rim iyirmi üç ild hiss -hiss endirildiyi halda, ay v sur l r aras nda mük mm l bir ah ng vard r. Bunun b nz rini g tirm kd n aciz qalan M kk li mü rikl r Quran n t bli in mane olaraq onun nurunu söndürm k ist mi , lakin buna nail ola bilm mi l r. Bu bar d Allah-T ala Qurani-K rimd bel buyurur:

“ / Onlar Allah n nurunu (d lill rini, islam dinini, Quran ) a zlar (batil sözl ri) il söndürm k ist yirl r. Allah is ka rl rin xo una g lm s d , ancaq öz nurunu (dinini) tamamlamaq ist r.” (Tövb 9/32)

Quran dü m nl ri Quran n oxunmas n n v onun t bli inin qar s n ala bilm d aciz qald qla-r nda, bu s f r onun oxunark n e idilm sin mane olmaq ist m l rini Qurani-K rim biz bel x b r verir:

“ / Ka r olanlar (öz dostlar na): “Bu Qu-ran dinl m yin, o oxunduqda (e idilm sin dey ) s s-küy ( uluqluq) sal n ki, b lk , (bununla Muhamm d ) qalib g l siniz!” – dedil r.” (Fussil t 41/26)

Bütün bunlar r b dilinin zirv d oldu u bir dövrd b la tl ri il öyün n M kk li mü rikl rin Qurani-K rimin qar s nda aciz qald qlar n göst rir. Bu da Quran n v hy alana q d r oxuma v yazma bilm y n Hz. Muhamm din (s. .s.) özünd n uydurdu u bir k lam olmay b, m hz Uca Al-lah t r find n nazil oldu unun sübutlar ndand r.

60

T FS RT FS

XV. QURAN -K R MD T KRARLAR

Qurani-K rimd b z n bir qiss , b z n d bir ay t krar olunur. B zi avropal rq ünaslar Quranda t krar olunan ay v qiss l ri lüzumsuz hesab ed r k, bunlar n bezdirici oldu unu ir li sürmü l r. Halbuki, r b dili v b la tinin zirv sinin ya and h min dövrd bu formada t krarlar mövcud olmu dur. Qurani-K rim d var olan bu üslubu daha göz l v daha cazib li kild davam etdirmi dir.

T krar olan mövzular h r d f f rqli üslub v yönl ri il anlad ld na gör Quran n s sl ni in v onun m nas na f rqli göz llikl r qatm d r. Pey mb rl rin h yatlar f rqli sur l rd yeni üs-lublarla anlad lm d r. H r d f hadis y f rqli yönd bax l r v f rqli d rsl r verilir. M s l n, Hz. Ad min ( s) qiss sinin t krar olundu u sur l rd Allah n nem tl ri, bu nem tl r qar insanlar n ükrünün az olmas , insan n dü m ninin eytan oldu u, insanlar n z if nöqt l ri v s. kimi mövzular n h r d f bir qisminin anlad lmas n misal göst rm k olar.

T krarlar t krar edil n mövzunun h miyy tini vur ulay r v ona diqq t ç kir. Keçmi d olan hadis l rd n insanlar n ibr t almas t min edilir, yax l n v pisliyin n tic l ri insanlar n gözl ri önün s ril r k onlar t rbiy edir.

XVI. VÜCUH V N ZA R

“ / vücuh” k lm sinin lü td “yön, t rz”, “üz”, “ kir, görü ” v s. m nalarda i l nir. Termin olaraq is “bir k lm nin f rqli m nalarda i l nm sin ” deyilir. Dilimizd bunun ad amon-imdir. Buna misal olaraq “qol” k lm sini götürs k, burada “qol” k lm si h m insan n qolu, h m d imza m nas nda i l nir.

Qurani-K rimd n bu haqda bir çox misallar verm k mümkündür. A a da veril nl r “ / hüda” k lm sinin f rqli m nalarda istifad olundu unu göst r n nümun l rdir:

B yan (B q r 2/5)Din, yol (Ali mran 3/73)

TAPIB YAZIN!AY L R ECAZLIQ YÖNÜ

“Rumlar, yax n bir yerd yenildil r. On-lar yenildikd n sonra bir neç il içind qalib g l c kl r...” (Rum, 30/2-5)

Keçmi v g l c kd n x b r verir

B q r , 2/23-24;nbiya, 21/30;

nfal, 8/31-32;Yunus, 10/15,38

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................

Yuxar dak ay l rin möcüz vi yönl rini tap n v nümun d göst rildiyi kimi bo luqlar doldurun.

61

QURAN ELML RL R

Quran (N cm 53/23)

Yen a a da göst ril nl r “ / ta ut” sözünin f rqli m nalar d r:Büt (N hl 16/36)eytan (B q r 2/256)

“ / n zair” sözü lü td “b nz r”, “d nk”, “paralelind olan” kimi m nalara g lir. Termin olaraq da “Qurandak f rqli k lm l rin eyni m nan da mas ” anlam ndad r. Dilimizd bunun qar l “sinonim”dir. “tez”, “sür tli” “t cili” kimi sözl r bunun nümun l ridir.

Qurani-K rimd n bununla ba l , y ni yaz l v deyili i f rqli olub, ancaq m nas eyni v ya yax n k lm l rd n bir neç si nümun olaraq a a da verilmi dir:

A a dak sözl rin ham s Quran m nas n da y r:

Kitab (B q r 2/2)Furqan (Furqan 25/1)Zikr (Hicr 15/9)

Vücuh v N zairin içind yer alan k lm l r Quran n göz lliyini, b la at n , üslubunu v n tic etibaril dinl yicinin dinl m zövqünü z nginl dirmi dir. Bu k lm l ri bilm k Quran düzgün ba a dü m yi asanla d r r v s hv anla lman n qar s n al r.

XVII. Q RA T

“ / qira t” sözü lü td “oxumaq, tilav t etm k” m nas na g lir. Termin olaraq is “Quran k lm l rinin oxunu undak m dd, q sr, h r k , sükun, nöqt v erab yönünd ki f rqlilikl ri ravil rin isnad ed r k bildir n elmdir.”

XVIII. QURAN -K R MD Y M NL R (andlar)

Qurani-K rimd çoxlu say da y minl r vard r. Bunlar n b zisind Allah-T ala öz uca ad na and içir, b z n pey mb rl r , onlar n ç xd qlar yerl r , Qurana, m l kl r , qiyam t günün , b z n d s ma, gün , ay, ulduz kimi kainatda olan mühüm varl qlara, b z n d zeytun, ncir, xurma, Tur da kimi t bi td olan eyl r and içir.

Qurani-K rimd y minl rin olmas n n s b bl rind n bir neç si a a dak lard r:

1. slam dini g lm d n vv l r bl rin ictimai h yat nda and içm nin h miyy ti böyük idi. Qurani-K rim d onlar n dilind endirildiyi üçün onlar n istifad etdikl ri dil üslubundan istifad etmi dir.

2. Allah-T ala endirdiyi ay l ri bu y minl rl t yid etmi dir.

3. Y min b z n and içil n eyin qiym tini vur ulamaq v onun q drini ucaltmaqd r.

Qurani-K rimd 17 sur y minl ba lay r v bel c , oxucunun diqq tini vv lc d n özün c lb edir.

Qurani-K rimd ki y minl rd n b zil rini a a da qeyd etm k olar:

“(Ya R sulum!) R bbin and olsun ki, Biz onlar n ham s n (bütün m xluqat ) sor u-suala

ç k c yik” (Hicr 15/92)

62

T FS RT FS

“(Toz-torpa ) sovurub-da dan kül kl r ; Asanl q la üzüb ged n g mil r ; V ruzi böl n

(h r si bir i müv kkil olan) m l kl r and olsun ki, Siz v d olunan (qiyam t) h qiq tdir (mütl q vaqe olacaqd r)”. (Z riy t 51/1-5)

“And olsun ncir v zeytuna; And olsun (Allah-t alan n Musa il dan d ) Tur da na;

And olsun bu t hlük siz (qorxusuz-x t rsiz) h r (M kk y ) ki, Biz insan n göz l biçimd yaratd q!” (Tin 95/1-4)

Qurani-K rimd ki y minl rl ba l yaz lan s r VIII sr aliml rind n olan bn Q yyim l-Cövziyy nin (ö. 751/1350) “ t-Tibyan qsamil-Quran” adl s ridir.

63

QURAN ELML RL R

ÜÇÜNCÜ F S L A D SUALLAR

A a dak suallara izahl cavablar verin.

1. Quran n anla lmas nda Quran elml rinin h miyy tini aç qlay n

2. Quran elml rinin ortaya ç x il ba l m lumat verin.

3. Müt abehin m nas n aç qlay n

4. Qurani-K rimd müt abeh ay l rin olmas n n insanlara faydas n aç qlay n.

5. N sxin Quranda varl n n hikm tl rind n dan n?

6. Vücuh v n zairin m nas n dir?


1. Qurani-K rim neç il nazil olmu dur?

A) 23 B) 22,5 C) 40 D)21

2. “Elind n obas ndan uzaq olan”, “qapal olan”, “dostu olmayan” anlam na g l n söz a a dak lardan hans d r?

A) Mücm l B) mübh m C) q rib D) müt abeh E) müb yy n

3. “qapal ”, “anla lmaz” m nas na g l n söz a a dak lardan hans d r?

A) mücm l B) mübh m C) q rib D) müt abeh E) müb yy n

4. “Bir araya g tirilmi , q sa ifad edilmi ” m nas na g l n söz a a dak lardan hans d r?

A) mücm l B) mübh m C) mü kül D) müt abeh E) müb yy n

5. “Qar q, bir-birin zidd olan ey” anlam na g l n söz a a dak lardan hans d r?

A) mücm l B) mübh m C) q rib D) müt abeh E) mü kül

6. l-Müfr dat Qaribil-Quran adl s r a a dak lardan hans na aiddir?

A) el-F rra B) xf l- vsat C) z-Z ccac

D) M m r bin l-Müs nna E) Ra b l- sfahani

65

QURANI ANLAMA V YORUMLAMAAMA

IV F S LQURANI ANLAMA V YORUMLAMA

1. Qurani-K rimi yax anlamaq üçün hans xüsusiyy tl r diqq t yetirilm lidir?

2. Sünn nin Quran anlamadaki mövqeyi haqq nda dü ünün.3. Quran n ana mövzular n ara d r n.4. Yunus 12, Fussil t 49 v M aric 19-21 nömr li ay l r üz rind

kir mübadil si apar n.

67


I. QURANI ANLAMAQ V YORUMLAMAQ ÜÇÜN SAS QAYDALAR

nsanlar üçün hiday t r hb ri olaraq endiril n Quran ba a dü ülm li v h yata t tbiq edilm lidir. Quran n düzgün ba a dü ülm si üçün lb tt ilk növb d onu t bli ed n Hz. Pey mb rimizin (s. .s.) onu nec yorumlad na baxmaq laz md r. Hz. Muhamm d (s. .s.) Quran insanlara t bli etmi , onu aç qlam v h yat na t tbiq ed r k shab na canl Quran olmada nümun olmu dur. Bel ki bu haqda Hz. Ai y (r. nha) Pey mb rimizin h yat haqq nda soru anda: “Siz heç Quran oxumursunuzmu? Onun ya ant s canl Qurand r”, -dey r k cavab vermi dir.

slamiyy tin q sa müdd td dünyan n müxt lif co ra yalar na yay lmas n tic sind b zi ehtiyaclar meydana g lmi dir. H min ehtiyaclar qar lamaq üçün Quran do ru kild yorumla-maq m cburiyy ti yaranm d r. Quran düzgün t fsir etm k üçün d t bii olaraq b zi qaydalara riay t etm k laz md r. H min qaydalar a a dak lard r:

II. QURANI ÖZ BÜTÜNLÜYÜ Ç ND ANLAMA

Buna Quran Quranla t fsir etm k d dey bil rik. Quran t fsir ed rk n diqq t edilm li olan xüsuslardan biri ay d keç n bir k lm ni h m ay nin daxilind ki m nan n z r almaq, h m d Quranda h min k lm nin hans m nalarda istifad olundu unu ara d rmaq laz md r. Çünki Quran n bir ay sind q sa kild yer veril rn bir mövzu ba qa ay d daha tra anlad lm d r. Bunun da s b bi Quran n mövzulara gör t rtib edilmi bir kitab olmamas d r. Bunun üçün d bir m s l bir ay d yekunla d r lmam , yerin gör f rqli ay l rd h min mövzunun f rqli yönl ri anlad lm d r. Bu s b bd n Quran h mi bütöv l almaq laz md r. Bu üsula diqq t edilm diyi t qdird Quran ya skik yozumlanar, ya da s hv ba a dü ül r. Quran n Quranla t fsirin a a dak ay l ri misal göst rm k olar.

1. Bir yerd üstü örtülü xüsuslar n ba qa yerd aç qlanmas haqq nda:

“Bizi do ru (düz) yola yön lt!” (Fatih , 1/6)

“Nem t verdiyin k sl rin yoluna! Q z b düçar olmu lar n v (haqdan) azm lar n (yoluna)

yox!” (Fatih , 1/7)

68

T FS RT FS

Göründüyü kimi burada b hs olunan “nem t verdiyin k sl r”in kiml r oldu u haqda m lumat verilm mi dir. A a dak ay d nem t veril nl rin kiml r oldu u aç qlan r.

�

“Allaha v Pey mb r ita t ed nl r (axir td ) Allah n nem tl r verdiyi n bil r (pey mb r-l r), siddiql r (tamamil do ru dan anlar, etiqad dürüst, pey mb rl ri ham dan vv l t sdiq ed n xsl r), hidl r v salehl rl (yax m l sahibl riyl ) bir yerd olacaqlar. Onlar nec d göz l yolda lard r!” (Nisa, 4/69)

H mçinin “ nbiya” sur sind ad verilm d n iff tli v namuslu bir qad ndan b hs olunur. Ancaq bu qad n n kimliyi h min ay d bildirilmir:

“(Ya R sulum!) sm tini (b kar tini) qoruyan da (M ry mi d yad et)! Biz Öz ruhumuzdan

(Özümüzün yaratd m z ruhdan C brail vasit sil ) ona üfürdük, onu v o lunu (atas z do ulmu san ) al ml r (m l kl r , bütün insanlara v cinl r ) bir möcüz etdik.” ( nbiya, 21/91)

Burada ad verilm y n qad n n “T hrim” sur sind mran n q z M ry m oldu u bel aç qlan r:

“(Allah mömin qad nlara) h mçinin namusunu (ism tini) möhk m qoruyub saxlam mran n q z M ry mi d misal ç kdi. Biz (C brail vasit sil ) libas n n yaxas ndan ona Öz

ruhumuzdan (Öz yaratd m z ruhdan) üfürdük. M ry m R bbinin sözl rini ( ri tini, dini hökml rini), kitablar n t sdiq etdi v (Allaha) ita t ed nl rd n oldu.” (T hrim, 66/12)

2. Qurani-K rim çox istifad olunmad na gör m nas asanl qla bilinm y n el k lm l r vard r ki, h min k lm l rin m nas ba qa ay l rd aç qlan r. “M aric” sur si 19-21-ci ay l rini buna misal verm k olar.

“ / H qiq t n, insan (s rv t ) çox h ris (tamahkar v k mhövs l ) yara-d lm d r!” Burada ba a dü ülm si ç tin olan k lm “ ” k lm sidir. Bu ay d n sonra g l n 20 v 21-ci ay l r h min k lm y bel aç ql q g tirir:

“Ona bir pislik üz verdikd f ryad qoparar. Ona bir xeyir n sib olduqda is x sis olar.”

III. QURANIN SÜNN L T FS R

Qurani-K rimi n yax anlayan v onu anladan lb tt ki, Hz. Muhamm d (s. .s.) olmu dur. H tta Quran insanlara aç qlamaq onun v zif si idi. Bu haqda Qurani-K rimd buyurulur:

“Biz onlar (pey mb rlikl rinin do ru oldu unu sübut ed n) aç q-a kar möcüz l r v ki-tablarla gönd rdik. S n d Quran nazil etdik ki, insanlara onlara gönd ril ni (hökml ri, halal-haram ) izah ed s n, b lk , onlar da dü ünüb d rk ed l r!” (N hl, 16/44)

69


Hz. Muhamm d (s. .s.) ona endiril n Quran n ham s n insanlara t bli ed r k öz v zif sini mük mm l kild yerin yetirmi dir. Bel ki, o, s hab l r t r nd n soru ulan suallar cavablan-d rm , ay l ri oxuyaraq shab na aç qlam , shab na suallar yön ltmi h min suallar sonra özü cavabland rm d r. Pey mb rimiz bununla kifay tl nm y r k, Quran öz h yat nda tam t tbiq ed r k shab na v daha sonrak n sill r göz l nümun olmu dur. Nec ki özü bel demi dir. “M n göz l xlaq tamamlamaq üzr gönd rildim”. Onun göz l xlaq da, Quran n, y ni Allah n xlaq yla xlaqlanmas d r.

Hz. Pey mb r (s. .s.) Quran ay l rini müxt lif s b bl rl t fsir etmi dir. n etibarl v qiym tli t fsir lb tt Pey mb rimizin t fsiridir. Bunlar h dis külliyat nda “T fsir kitab ” bölm l rind v daha sonra müst qil kitablarda toplanm d r. Biz burada Pey mb rimizin (s. .s.) t fsir etdiyi ay l rd n bir neç sini a a da nümun olaraq verm k ist yirik:

1. R sulullah (s. .s.) b z n bir ay ni ba qa bir ay il t fsir edirdi. Bel ki,

“ man g tirib imanlar n zülm qat d rmayanlar min-amanl qdad rlar. Haqq yola

yön lmi l r d onlard r!” ( nam 6/82) ay si endiril nd müs lmanlar qorxuya dü dül r v : “Ey Allah n r sulu, bizim hans m z n fsin zülm etmirki?” -dedil r. Hz. Pey mb r d bel cavab verdi: “Buradak zülm sözü sizin bildiyiniz zülm deyildir. Burada Lo man n ( s) o luna xitab ed r k: “Övlad m! Allaha rik qo ma. Çünki irk lb tt böyük zülmdür”, -sözünd ki zülm q sd olunmu dur.” (Buxari, man 23; Müslim, iman 197)

2. Qurani-K rimd “s lat” (namaz q lmaq, dua etm k), “z kat”, “s vm” (oruc tutmaq), “h cc” v bunun kimi ibad t v müamilat saslar n t yin ed n k lm l r qeyd olunur. Bütün bunlar lü t m nalar ndan yola ç xaraq bir insan n ba a dü m si ç tindir. M s l n, namaz q lma n mr olundu u ay d namaz n nec q l naca n bildirm mi dir. Bunun üçün namaz n nec q l naca n , z kat n n q d r veril c yini, orucun n vaxt tutulub n vaxt iftar edil c yini v h ccin nec yerin yetiril c yini ancaq Hz. Pey mb rin aç qlamalar yla bilm k mümkün olmu dur.

3. Qurani-K rimd el ay l r vard r ki, aç qlanmas na ehtiyac duyulur. Bu kimi ay l ri Hz. Pey mb r (s. .s.) izah etmi dir. M s l n, a a dak ay l r bunun misallar ndand r:

“Yax i l r gör nl ri art qlamas yla yax i l r gözl yir.” (Yunus 10/26)

Burada b hs olunan daha yax i in n oldu unu Hz. Pey mb r (s. .s.) bel ifad edir: “C nn tlikl r c nn t girdikd n sonra, an uca v mübar k olan Allah bel buyuracaq: “Siz daha art n verm yimi ist diyiniz bir ey varm ?” Onlar: “Üzl rimizi a artmad nm , bizi c nn t qoymad nm , c h nn m at ind n qorumad nm ?” -dey c kl r. Bunun müqabilind uca Allah hicab açar. Onlara ziz v c lil olan R bl rin baxmaqdan daha çox sevdikl ri bir ey verilmi olmayacaqd r.” Hz. Pey mb r bu aç qlaman verdikd n sonra yuxar dak ay ni oxumu dur. (Müs-lim, man 297, 298)

H mçinin Pey mb rimiz (s. .s):

� � “Xeyr (bel deyildir)! slind , onlar n q lbl rini qazand qlar (günahlar) qaplam d r.” (Mu-

daf n, 83/14) ay sini bel t fsir etmi dir:“Qul bir günah i l diyi vaxt q lbin qara bir nöqt dü r.

70

T FS RT FS

g r o günah t rk edib isti far, tövb ed rs , q lbi cilalanar. Bel yox, t krar günah i l rs , qara nöqt l r artar v n tic d bütün q lbini ört r. Bax Uca Allah n: “Xeyr (bel deyildir)! slind , onlar n q lbl rini qazand qlar (günahlar) qaplam d r.”, ay sind n m qs d budur.” (Tirmizi, T fsir 83,3334)

IV. SHABIN QURANI T FS R ETM SHz. Pey mb rimizin (s. .s.) v fat ndan sonra onun Quran t bli etm v zif si s hab l r keç-

di. shab n Quran yolunda vermi olduqlar xidm t v zsizdir. Quran n c m edilm si, çoxald laraq müxt lif ölk l r paylanmas , Quran n s hv oxunmas n n qar sn almaq üçün gördükl ri t dbirl r onlar n Qurana xidm t yolunda göst rdikl r n böyük i l rd ndir.

shab n dilinin r bc olmas , ay l rin nazil s b bl rin ahid olmalar , qaranl q qalan mövzular Hz. Pey mb rd n soru ub öyr nm imkanlar olmas s b bi il Quran anlamaqda ç tinlik ç kmirdil r. lb tt , burada bütün s hab l rin elml m ul olduqlar n dem k olmaz. Çünki onlar n b zil ri ticar tl m ul olur, b zil ri s n tkarl qla v .s. Bununla yana s hab l rin içind özl rini elm h sr etmi insanlar da vard . Hz. bu B kr (r. .), Hz. Öm r (r. .), Hz. Osman (r. .), Hz. li (r. .), Abullah b. Abbas (r. .), Abdullah b. M sud (r. .), Übey b. K b (r. .), Zeyd b. Sabit (r. .), Abdullah b. Zübeyr (r. .) alim s hab l rin n m hurlar ndand r.

S habeyi-kiram ay l ri t fsir ed rk n vv lc Qurani-K rim , sonra Hz. Pey mb rin (s. .s.) sünn sin müraci t edirdil r. g r bu iki m nb d n suallar na cavab tapa bilmirdil rs , öz ictihadlar il t fsir edirdil r. Öz ictihadlar il t fsir ed rk n din v dil faktoruna h miyy t verirdil r. Quran öz ana dill rind endirildiyi üçün onun l fz v t rkibl rinin inc likl rini rahat an-laya bilirdil r. Bel likl , onlar dil t hlill ri il r b eirl rind n istifad ed r k Quran daha sonrak n sill r i q salaraq kild t fsir etmi l r.

S hab t fsirinin ümumi xüsusiyy tl rini bel izah ed bil rik:

• shab, Qurani-K rimi ba dan sona q d r ay b ay t fsir etm mi dir. Daha çox q rib, mübh m v mücm l l fzl ri t fsir etmi l r.

• Ay l rin t fsirind s hab aras nda b zi ixtila ar olurdu. Ancaq bu ixtila ar m nalar aras nda ziddiyy t yox, z nginlik idi. Y ni, bir ay bir-birin t rs dü m d n f rqli m nalarda t fsiri edilirdi. M s l n, “ / müxall dün” (Vaqi 56/17) k lm sin bir s hab “ b di qalacaq-lar”, bir ba qa s hab “onlar heç vaxt ya lanmayacaq, h mi g nc qalacaqlar” dey müxt lif m nalar vermi dir.

• S hab dövründ t fsir qeyd al nmad na gör , onlar n Quran haqq ndak t fsirl ri ifahi n ql olunurdu.

• S hab ay l rin nazil olma s b bl rin ahid olduqlar üçün ay l rin nüzul s b bl rini aç qlay rd lar.

Quran n s hab t fsirin a a dak ay ni misal ver bil rik:

� * “(Ya R sulum!) M g r Allah n nem tini küfr d yi nl ri (Allaha nankor olan Qürey

ka rl rini) v ümm tini ölüm yurduna sövq ed nl ri görmürs nmi? Onlar C h nn m daxil olacaqlar. Ora nec d pis s nacaqd r!” ( brahim 14/28-29)

Abdullah b. Abbas bu ay ni bel aç qlam d r: “Allah n nem tl rin nankorluq ed nl r Qürey ka rl ridir. Onlar n nankorluq göst rdikl ri nem t d Hz. Muhamm ddir (s. .s.). Ölüm yurdun-

71


dan m qs d d B drdir. Çünki onlar n çoxu h min günkü müharib d öldürülmü v c h nn m gönd rilmi dil r.” (Buxari, M azi 7)

V. ELMD N ST FAD ED LM S

Qurani-K rimin bir çox ay l rind insanlar dü ünm y , kainat d rk etm y ça r laraq, qar la d qlar probleml ri a l ndan istifad ed r k h ll etm y t viq edilir. Elm a l, t crüb v mü ahid il kainatda olan eyl ri aç qlayaraq insan n dü ünc sin , rifah na v sa lam h yat ya amas na köm klik göst rir. Elm bütün bunlar a l say sind h yata keçirir. Bir müf ssir d a l n meyv si olan bu elmd n maksimum s viyy d istifad etm lidir. Çünki din il elm aras nda qopmaz bir ba l l q vard r. B zi ay l r vard r ki, tarix, tibb, psixologiya, sosiologiya, biologiya v astronomiya kimi elml rd n istifad edil r k t fsir olunmas daha düzgündür. M s l n: Quran qiss l rind b hs olunan qövml rin ya ay t rzl rinin bilinm sind onlar n iqtisadi, siyasi v m d ni v ziyy tl rini öyr nm bax m ndan tarix, antropologiya v arxeologiya kimi elml rd n istifad edildikd h min ay l r daha yax ayd n olur. Ancaq bütün bunlarla birlikd bunu da qeyd etm k laz md r ki, bu kimi ay l r etiqad v ibad tl laq dar mövzulardan b hs etm diyin gör , bu ay l rin natamam t fsir olunmalar nda bir müs lman n etiqad nda v ibad tind bir skiklik meydana g tirm z.

Elmin köm kliyi il t fsir olunan ay l rin Quranda mövcud olmas onun h r zaman el-min önünd getm sini t min edir. Bunun bir çox nümun l ri vard r. M s l n, yerin f rlanmas , u a n ana b tnind keçirdiyi bioloji m rh l l r, kainat n geni l nm si kimi sonradan k f olunan m s l l r Qurani-K rimd qeyd olunmu dur. Bütün bunlar k f olunduqdan sonra görülmü dür ki, bunlar n ham s Qurani-K rimd bildirilmi dir. Bel likl , h min ay l r h m daha yax ba a dü ülmü , h m d Quran n möcüz viliyini daha da möhk ml ndirmi dir.

Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, Qurani-K rim hans sa tarix m xsus bir kitab yox, qiyam t q d r daim zaman n önünd ged r k insanlar n hiday ti üçün r hb r olacaq ilahi bir kitabd r.

VI. TAR X L K

Quran ay l rinin endiyi zaman m kan , o dövrün iqtisadi, siyasi, m d ni v ziyy tini bilm d n Quran t fsir etm k mümkün deyil.

Quran ay l rini tarixi n z r alaraq yozumlad m zda daha rahat ba a dü rik. g r bir hadis nin harada, n vaxt v kiml r aras nda keçdiyini bilm s k, o hadis haqq nda düzgün kir ir li sür bilm rik. Hadis nin h qiq tini bilm k üçün o hadis il ba l düzgün m lamatlara sahib olmaq laz md r. Bütün bunlara gör slam aliml ri Quran n nazil oldu u dövr v nazil oldu u co ra ya haqq ndak m lumatlara h miyy t vermi l r. Ay nin M kk dövründ mi, yoxsa M din dövründ mi nazil oldu u, nazil oldu u dövrün v m kan n ay l rin m zmununa v üs-lubuna nec t sir etdiyini öyr nm bax m ndan ön mlidir. Müf sirl r ay l rin hans hadis il ba l endirildi yini bildir n r vay tl rd n isifad etmi l r. Hz. li, Abdullah b. M sud v Abdul-lah b. Abbas kimi s hab l r h r bir ay nin n haqq nda, kim haqq nda v harada nazil oldu unu bildikl rini söyl mi l r. Bu da Quran n h min tarix içind l al b t fsir etm yin ön mini göst rm bax m ndan h miyy tlidir.

Qurani-K rimin nazil oldu u dövrün iqisadi, siyasi, sosial v ziyy ti r bistan Yar madas nda ya ayan dig r din m nsublar , insanlar aras nda hakim olan kir v dü ünc l r, r bl rin slamiyy td n önc ki inanclar laq li ay l rin tarixi dövrl ba l d r. Bunun üçün Quran n na-

72

T FS RT FS

zil oldu u bölg d ya ayan Y hudilik, Xristianl q, M cusilik, Sabiilik kimi inanclar haqq nda m lumatl olma m z Quran n nüzul mühitini bilm yimiz köm klik edir.

Quran ay l rinin düzgün ba a dü ülm si v ondak hökml rin insanlar t r nd n t tbiqind ç tinlik ç kilm m si üçün ay l rin nazil olma s b bin , m kan v zaman amilin Hz. Ai (r. nha) bel diqq t ç kmi dir: “Qurandan ilk nazil olanlar c nn t v c h nn min anlad ld müf ss l sur l rdir. nsanlar slam traf nda c ml m y ba layanda halal v haram mövzular ndan b hs ed n sur l r endirilmi dir. g r ba lan cda “ çki içm yin”, klind v hy endirils ydi, “Biz sla içki içm yi t rk etm rik”, “zina etm yin” klind v hy ens ydi “Biz sla zinan t rk etm rik” deyil rdi.

Qurani-K rim zaman v onun rtl rini diqq t ald na gör bir d f d yox, hiss -hiss nazil olmu dur. Bu haqda Allah-T ala bel buyurur: “Biz Quran , insanlara a r a r oxuyasan -dey ay ay ay rd q v onu hiss hiss endirdik”. ( sra, 17/106)

lk v hy g ldiyi vaxt M kk lil r büt sitayi edir, xlaq normalar na diqq t etmir, q z u aqlar n diri-diri torpa a basd r r, güclül r z i ri zirdil r. El buna gör d ilk en n ay l rin sas n Allah n birliyi, axir t iman, dal t, yax l a t viq, pis eyl rd n uzaq durmaq kimi xlaqi key yy tl r t kil edirdi. Daha sonra M din dövründ endiril n ay l rin ks riyy ti is saylar minl rl olan müs lmanlar n meydana g tirdiyi slam c miyy tinin sas n t kil ed n v onu formala d ran hüquqi m s l l rd n b hs etmi dir.

Bütün bunlar Quran n tarixi hadis l rd n k narda yorumlana bilm y c yinin nümun l ridir.

73


DÖRDÜNCÜ F S L A D SUALLAR

A a dak suallara izahl cavablar verin.1. Quran n anla lmas nda Quran n Quranla t fsir edilm sinin h miyy tini aç qlay n

2. Quran n anla lmas nda Quran n sünn il aç qlanmas n n ön mini bir misalla aç qlay n

3. Tarixiliyin Quran n anla lmas ndak rolunu göst rin

4. S hab t fsirinin öz llikl rind n b hs edin.

5. Quran öz bütünü içind anlamaqdan n ba a dü ürsünüz?

6. shabdan dörd m hur alimin adlar n söyl yin.

A a dak suallar n düzgün cavablar n i ar l yin.1. Qurani-K rimin ba a dü ülm si üçün sas qaydalardan biri olmayan hans d r?A) Quran Quranla t fsir etm k B) Quran Sünn il t fsir etm kC) TarixilikD) ElmE) Keçmi ilahi kitablardan istifad etm k

2. A a dak lardan hans s hab nin t fsir xüsusiyy tl rind n deyildir?A) S hab ay l rin nazil olma s b bl rin ahid olduqlar üçün ay l rin nüzul s b bl rini

aç qlay rd lar.B) Ay l rin t fsirind s hab aras nda b zi ixtila ar olurdu. Ancaq bu ixtila ar m nalar

aras nda ziddiyy t yox, z nginlik idi.C) shab Qurani-K rimi ba dan sona ay -ay t fsir etm mi dir. Daha çox q rib, mübh m v

mücm l l fzl ri t fsir etmi l r.D) S hab t fsirl ri ifahi n ql olunurdu.E) S hab t fsirl ri yaz ya al nm d r.

A a dak bo luqlar veril n k lm l rl doldurun. (sünn , Quran K rim, ictihad)S habeyi-kiram ay l ri t fsir ed rk n vv lc ........................., sonra .................................

. müraci t edirdil r. g r bu iki m nb d n suallar na cavab tapa bilmirdil rs , öz ................ il t fsir edirdil r.

75

T FS R TAR XAR X

V F S LT FS R TAR X

HAZIRLIQ TAP IRIQLARI1. Qurani-K rimin insanlara çatd r lmas v aç qlanmas nda

Pey mb rimizin funksiyas n ara d r n.2. S hab l rin Quran anlamas nda sonrak n sill r gör

üstünlükl ri n dir? Ara d r n.3. Tabiun dövründ t fsir f aliyy tl rinin geni l nm sind sas

faktorlar n dir? Ara d r n.4. “R vay t” v “Diray t” t fsirl rinin aras ndak f rql ri söyl yin.5. R vay t t fsirl rind n b zil rini sadalay n.6. Diray t t fsirinin növl ri bar d dan n.7. Az rbaycanda edil n t fsirl ri ara d r n.8. Az rbaycanda edil n Quran t rcüm l rinin xüsusiyy tl ri

haqq nda m lumat verin.

77

T FS R TAR XAR X

I. T FS R TAR X HAQQINDA ÜMUM M LUMAT

A. Qurani-K rim t fsir edilm lidirQurani-K rim Allah-T alan n insanlara haqq il

ba tili b yan edib onlar do ru yola çatd rmaq üçün gön d rilmi ilahi bir kitabd r. Oxunmas , anla lmas , mrl rin v qada alar na riay t olunaraq ya an lmas

üçün v hy edilmi dir. Hz. Pey mb r veril n bu b di möcüz yer üzün nazil olmas ndan etibar n qiyam t q d r bütün insanl n dünya v axir t xo b xtliyini qar s na m qs d qoymu dur. Ham bilm lidir ki, o, n q biristanl qda oxunmaq, n d onunla fala bax-maq üçün endirilmi dir. B r-b z kli örtükl rin için qoyulub r rin bir küncünd saxlan laraq toz bas-mas n dey arada bir al b tozunu sil r k öpüb t krar yerin qoyulmas üçün d endirilm mi dir. Hans dili dan mas ndan, hans r ngd olmas ndan as l ol-mayaraq Quran n hiday tin möhtac olan h r k sin onun m nas n öyr nm y v ondak mesajlar d rk etm y ehtiyac vard r. Bu yönd n bax ld qda Qurani-K rim yer üzünd n q d r dan lan v yaz lan dil varsa, ham s na t rcüm edilm li v mütl q t fsir olunmal d r. Bu bar d bir ay d Allah-T ala bel bu-yurur:

Ya Pey mb r! R bbin t r nd n s n na-

zil edil ni (Quran ) t bli et. g r (bunu) etm s n, (Allah n) risal tini (s n h val etdiyik elçilik, pey mb rlik v zif sini) yerin yetirmi olmazsan. Allah s ni insanlardan qoruyacaq. H qiq t n, Allah ka r camaat düz yola yön ltm z! (Maid 5/67)

DÜ ÜN K-MÜZAK R ED K

Pey mb rimiz bir h disind bu-yurur:

“Kim bilm y -bilm y Quran haq-q nda bir ey söyl y rs , c h nn md ki ye rin haz rla s n.” (Tirmizi, T fsir, 1; h-m d b. H nb l, “ l-Müsn d”, I, 269; T b ri, “Ca-mi ul-b yan”, I, 27.)

Dig r bir h disind d bel bu-yurur:

“Kim öz ictihad il Quran haq-q nda bir ey söyl y rs , isab t ets (do ru söyl s ) bel s hv etmi sa-y l r.” (Tirmizi, t-T fsir, 1; T b ri, Camiul-b -yan, I, 27.)

Pey m rimiz Quran t fsiri bar -sind bu q d r idd tli kir bildirm -sin baxmayaraq, n y gör s hab l r v dig r aliml r Qurani-K rimi öz -kir v r yl rin (diray t) gör t fsir et-m y çal m lar?

Fikirl rinizi bildirin.

78

T FS RT FS

Ba qa bir ay d d bel buyurulur:

...

“Biz onlar (pey mb rlikl rinin do ru oldu u-nu sübut ed n) aç q-a kar möcüz l r v kitablarla gönd rdik. S n d Quran nazil etdik ki, insanlara onlara gönd ril ni (hökml ri, halal-haram ) izah ed s n v b lk , onlar da dü ünüb d rk ed l r!” ( n-N hl 16/44)

Bu ay l rd n d anla ld kimi Qurani-K rim t fsir edilm lidir. Bu t fsir f aliyy ti d ilk olaraq Hz. Pey mb rl ba lam d r. O, Quranda t fsir ehtiyac olan n sl ri laz m g ldikc izah etmi dir. Ancaq Hz. Pey mb rin v fat etm si v slam di-ninin geni bir raziy yay lmas n tic sind vv ll r mövcud olmayan bir çox problem ortaya ç xm v insanlar m nsub olduqlar m d niyy tl rd n t sirl n r k b zi kirl rini Quranla sasland rmaq ist mi l r. Bunu gör n s hab l r Quran t fsir etm y ba lam lar v sonrak dövrl rd d bu t fsir f aliyy tl ri geni l ndir r k d davam etmi l r.

1. Hz. Pey mb rin t fsiriQurani-K rim Pey mb rimiz endirildiyi üçün

onu n yax v n do ru kild anlayan odur. Hz. Pey mb r en n ay l ri müxt lif v sil l rl ehtiyaca gör t fsir edirdi. Verdiyi aç qlamalar Qurani-K rimin anla lmas v ya an lmas na i q tutmu dur. Hz. Pey mb rin özü canl Quran ki mi m li mövzular öz h yat nda t tbiq ed r k gös-

t rmi dir. M s l n: Qurani-K rimd d st maz f rz buyurulmu , ancaq nec al naca n Allah-T ala Pey m b rin h val etmi dir. Namaz mr edilmi , an caq vaxtlar v rük tl ri göst rilm mi dir. H cc f rz edilmi , ancaq h ccin t tbiqinin nec olaca bil-dirilm mi dir. Eyni zamanda z kat f rz buyurulmu , ancaq miqdar aç qlanmam d r. Bütün bunlar Hz. Pey mb r xs n özü t tbiq ed r k shab na gös-t rmi dir.

Onun s hab l r aç qlad Quran h qiq tl ri on lar ir ad etm k m qs di güdürdü. T fsir ed rk n h r hans bir ay ni oxuyaraq t fsir ed r v ya s hab -l rin verdiyi suallar sas nda ay l ri aç qlayard . Onun etdiyi t fsirl r müxt lif h dis külliyyatlar n n

ZB RL Y N V MÜZAK R ED N

. .

.“Ya Pey mb r! R bbin t r nd n

S n nazil edil ni (Quran ) t bli et. g r (bu nu) etm s n, (Allah n) risal tini

(s n h val etdiyi elçilik, pey mb rlik v zi f si ni) yerin yetirmi olmazsan. Al-lah s ni in san lardan qoruyacaq. H qi-q t n, Allah ka r camaat düz yola yö-n lt m z!” (Maid , 5/67)

.

“Biz onlar (pey mb rlikl rinin do ru oldu unu sübut ed n) aç q-a kar mö cü z l r v kitablarla gönd rdik. S n d Qur an nazil etdik ki, insanlara onla-ra gön d ril ni (hökml ri, halal-haram ) izah ed s n v b lk , onlar da dü ünüb d rk ed l r! (N hl sur si, 16/44)

“Biz Kitab (Quran ) s n yaln z (mü rik l r ) ixtilafda olduqlar (tövhid, qi yam t, q za-q d r v s. bu kimi) m -s l l ri izah etm k v möminl r bir hi-day t v m r h m t olsun dey nazil et-dik!” (N hl sur si, 16/64)

.

“Biz h r bir pey mb ri yaln z öz

mil l tinin dilind (dan an) gönd rdik ki, (Al lah n mrl rini) ona izah ed bilsin. Al lah ist diyi kims ni z lal t salar (haqq yol dan sapd rar), ist diyini d do ru yola yön ld r. O, yenilm z qüvv t sahibi, hikm t sahibidir!” ( brahim sur si, 14/4)

79

T FS R TAR XAR X

t fsir bölm l rind , r va y t t fsir l rind v daha sonra q l m al nm müst qil kitablarda bir araya g tirilmi dir. Pey mb rimi zin Quran t fsiri müxt lif formalarda olmu dur. B z n ay ni ay il t fsir etmi , b z n qapal (mübh m) k lm l ri v ifad l ri aç qlam d r (b yan).

ndi d Pey mb rimizin Quran t fsirind n b zi örn kl r n z r salaq:

1. R sulullah (s. .s.) b z n bir ay ni ba qa bir ay il t fsir ed rdi. Misal:

“ man g tirib imanlar n zülm qat d rmayanlar min-amanl qdad rlar. Haqq yola yön lmi l r d

onlard r!” ( nam, 6/82) ay si endiyi zaman müs lmanlara çox a r g ldi v

-Ey Allah n R sulu, bizd n hans m z n fsin zülm etmir ki? -dedil r. Bunun müqabilind Pey m b rimiz bel buyurdu:

“Burada q sd edil n sizin z nn etdiyiniz zülm deyil-dir. Burada Lo man ( .s) o luna söyl diyi “O lum! Al-laha rik qo ma. Do rudan da, Allaha rik qo maq böyük zülmdür!” (Lo man, 13) sözünd ki zülüm n z rd tutulmu dur.” (Buxari, man 23; Müslim, man 197)

2. Hz. Pey mb r b zi yerl rd mücm l bir ifad ni t byin ed rdi (aç qlayard ). Bilindiyi kimi mücm l, bir aç qlay c t r nd n aç qlanmad qca m nas qapal qa-lan l fzl rdir. Misal:

“Xeyr. Onlar n q lbl rini qazand qlar (günahlar)

qaplam d r.” (Mutaf n, 83/14) Bu ay d mücm l olan “q lbl rini qazand qlar qaplam d r” ifad sini Allah R sulu bel t fsir etmi dir:

“Qul bir günah i l diyi zaman q lbin qara bir nöqt vurulur. g r o günah t rk edib tövb ed rs , q lbi cilalanar. Bel etm yib t krar günahlara qay darsa, q lbind ki qara nöqt l r art r lar v sonun-da bütün q lbini bürüy r.” (Tirmizi, T fsir, 83/3334)

3. Pey mb rimiz b z n ay l rd anla lmas ç tin olan qapal (mübh m) k lm l ri aç qlam d r:

D QQ T YET R N

Hz. li bel demi dir: “M nd n Allah n kitab haqq nda soru un. Alla-ha and içir m ki, Qurani-K rimd h r hans bir ay nin harada v n haqq nda nazil oldu unu, gec v ya gündüz, da da yaxud düz nlikd (ovada) nazil oldu unu bilir m. übh siz ki, R bbim m n çox yax anlayan bir q lb v çox soru an bir dil ehsan etmi dir.” (Süyuti, tqan, II, 239; Z h bi, t-T fsir v l-Müf ssirun, I,

90.)

Hz. li (r. ) bu sözü il s hab aras n da elminin n q d r yüks k bir zirv d ol du unu göst rmi dir. Eyni zamanda Hz. li hkam ay l rinin t fsirind , hüquqi mövzularda s hab -l r t r nd n n çox etibar edil n bir

xsiyy t olmu dur. slam hüququnun inc likl rin yiy l n n Hz. Öm r d : “ çimizd n isab tli (d qiq) hökm ver n lidir” (Buxari, T fsir, 2/6) -dey r k onun bu elmin olduqca yüks k qiym t vermi dir.

Hz. li v Hz. Öm rin bu sözl rin gö r s hab nin Quran t fsiri haqq nda hans q rara g lm k olar? Müzakir edin

80

T FS RT FS

“Namazlara v orta namaza riay t edin v Allaha ita t üçün aya a qalx n (namaza du-

run).” (B q r , 2/238.) Bu ay d ki “orta namaz” ifad sind n n yin q sd olundu u ayd n deyildir. Y ni, “ s-sal t l-vüsta” (orta namaz) sözü mübh mdir. Ancaq Hz. Pey mb rin “orta namaz ikindi namaz d r” h disi bu mübh mliyi ortadan qald rm d r.

4. Hz. Pey mb r b zi ay l rd ki k lm l ri ba qa k lm l rl izah etmi dir. Bu üsula da t fsir elmind “Lü vi b yan” deyilir. Misal:

.....

“...Yax l q etm kd v pis m ll rd n ç kin m kd lbir olun, günah i görm kd v dü -m nçilik etm kd bir-biriniz köm k gös t rm yin...” (Maid , 2) Bu ay d v ba qa ay l rd keç n “ / yax l q” k lm sinin m nas so ru ulduqda Hz. Pey mb r; “ lbirru husnul xulqi -yax l q göz l xlaqd r”,- dey cavab ver mi dir. (Tirmizi, Kitabut-T fsir, 3.)

2. S hab nin Quran t fsiriQurani-K rimin t fsir edil r k bu gün g lib çat-

mas nda s hab t fsirinin d böyük rolu vard r. Çünki s hab l r r b olduqlar üçün r b dilinin inc lik-l rini, r b ad t- n n l rini yax bilirdil r. Eyni zamanda üstün bir idrak gücün v sa lam bir ima-na sahib idil r. Bunlardan ba qa, ay l rin eni ini canl mü ahid etdikl ri v ay l rin eni in s b b olan hadis l ri bildikl ri üçün Qurani-K rimi anla-maqda ç tinlik ç kmirdil r. Ancaq bütün s hab l r bu i d eyni s viyy d deyildil r. Z kalar v elm yiy l nm l ri bax m ndan dig r insanlar kimi onlar da bir-birind n f rqli idil r. Bununla birlikd b zil ri elmi f aliyy tl r böyük vaxt s rf edirdil r, b zil ri is bu i l çox az m ul olurdular. Bu s b bd n Quran n t fsiri il m ul olanlar mü yy n kims l rdi. Onlardan t fsirl sas m ul olaraq bu i d öhr t sahibi olanlar; Xül fayi-Ra idin ad veril n 4 böyük s hab , Abdullah b. Abbas, Abdullah b. M sud, Übey b. Kab, Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Zübeyr, bu Musa l- ridir (r. )

S habeyi-kiram ay l ri t fsir ed rk n vv lc Qurani-K rim , sonra Pey mb rimizin sünn sin (h disl rin ) müraci t edirdil r. g r axtard qlar m s l ni bunlarda tapa bilm s l r öz r yl ri il h r k t edirdil r. Öz r y v ictihadlar il h r k t ed rk n d , sas n, r b dilinin inc likl rind n, erl rd n v ya

öz dini bilikl rind n istifad edirdil r. Çünki Quran öz ana dill rind nazil oldu u üçün onun l fzl rini v t rkibl rini Hz. Pey mb rd n sonra n yax onlar bilirdil r.

YADDA SAXLAYAQ

S hab t fsirinin b zi xüsusiyy tl ri bun lar d r:

S hab l r Qurani-K rimi ba -dan sona q d r ay -ay t fsir etm mi -l r. Buna eh tiyac da yox idi. Daha çox q rib, mücm l, müb h m ifad l ri aç q-lam lar.

S hab l r ay ni ay il , nüzul s b bl ri v Hz. Pey mb rd n e it-dikl ri aç qlamalarla t fsir etmi l r.

B z n öz aralar nda müxt lif kir l r ortaya ç x rd . Bunlarda q tiy-

y n bir-biri il ziddiyy t t kil etmir, k sin , m s l nin f rqli t r rini or-

taya qoyurdu. M s l n: “muxall dun” k l m sini bir s hab “ b di qalacaq-lar”, ba qa bir s hab is “onlar heç ya lanmayacaqlar” klind t fsir et-diyi kimi.

hkam ay l rind n hökm ç xar ma m lar.

S hab l rin etdikl ri t fsirl r öz ya a d qlar dövrd t dvin edil m -mi dir (yaz l ma m d r).

81

T FS R TAR XAR X

S hab l rd n t fsirl ba l n çox r vay ti bir araya toplay b bu r vay tl ri n ql ed n v Qurandak q rib, mücm l k lm l ri aç qlayan Abdullah b. Abbas idi. Ona gör ona “T rcümanül-Quran” ad verilmi dir. Eyni zamanda h dis v qh elmind d yüks k zirv y ç xan bu mübar k s hab y Pe y mb rimiz “Allah m, ona kitab öyr t v onu dind f qih (müt x ssis) et”(Buxari, Elm, 17) klind xüsusi dua etmi dir.

Qurani-K rim v t fsir elmind n çox biliy malik olan dig r bir s hab d Abdullah b. M suddur. Kuf t fsir m kt binin d banisi say lan bn M sud müt abeh ay l ri öz r yi v ictihad il t vil etmi dir. Onun r y v ictihad na saslanan bu t fsir m kt bi daha sonra H n m zh binin ortaya ç xmas nda öz böyük t sirini göst rmi dir. M s l n: bn M sud “Maid ” sur sinin y min k ffar sind n b hs ed n 89-cu ay sind ki “...Bunlar etm y imkan olmayan xs üç gün oruc tutmal d r...” ifad sin “müt t biat” y ni, “dalbadal” sözünü lav etmi dir. Buna gör H n m zh bind y min k ffar si üçün oruc tutmal olan bir kims orucunu üç gün dalbadal tutmal d r.

3. Tabiunlar dövründ t fsirTabiun dövrü vv lki dövrl r gör t fsirin zirv y

ç xma a ba lad dövrdür. slam co ra yas n n gün keçdikc geni l n r k böyüm si t fsir f aliyy tl rin d böyük t sir göst rmi dir. T fsirin yan nda h dis,

qh, qaid kimi slam elm l rinin bir çoxu bu dövrd sisteml m y ba lam v bu elml r ç rçiv sind cid di çal malar apar lm d r. Tabiunlar s hab l rd n ald qlar dini-elmi miras olan Quran v sünn ni eyni sa il qoruyub davam etdirmi l r. S hab dövründ ifahi davam ed n t fsir f aliyy tl ri tabi-unlar dövründ d b z n s hif l r yaz lsa da, sas n, ifahi davam etmi dir.

Tabiunlar n Quran t fsir etm metodu s hab nin Quran t fsirin b nz yirdi. Onlar da s hab l r kimi bir ay ni izah ed rk n önc ay ni ay il , orda tapa-bilm zl rs , Hz. Pey mb rin h disl ri il aç qla ma a çal m lar. Bunlar n yan nda s hab l rin görü l rind n, sbabi-nüzuldan v r b dilind n d istifad etmi l r.

Bu r vay tl rin sas nda zaman-zaman öz görü v r yl rini d aç qlam lard r. Tabiunlar n t f sirinin n mühüm öz lliyi, y hudi v xristianlar dan müs lman olan kims l rin vv lki inanc v dü ünc l rin aid uydurma kirl rin, Tövrat v ncild qeyd edil n pey mb rl rin v vv lki qövml rin h yatlar il laq dar r vay tl rin t fsir elmin girm sidir. sas n,

s hab dövrünün sonlar na yax n t fsir elmin gir n v tabiunlar dövründ daha da geni l n n bu r vay tl r “ srailiyyat” deyilir. Ancaq tabiun aliml rinin böyükl ri t fsir elmin dair sa lam m lumatlar toplayark n srailliyyata da ng l olma a çal m lar.

Yuxar da da qeyd etdiyimiz kimi tabiunlar döv-rün d t fsir f aliyy tl ri xeyli geni l nmi dir. Zaman

YADDA SAXLAYIN

Tabiun t fsirinin b zi xüsusiyy t-l ri bunlard r:

• Tabiunlar Qurani-K rimi ba -dan sona q d r t fsir etmi l r.

• hkam ay l rin geni izahlar ver mi l r.

• Qurani-K rimd b zi l fzl ri izah etm k üçün erl rd n istifad et-mi l r.

• Tabiunlar qiyas metodundan da istifad etmi l r.

• Tabiunlar Qurandak qis s l r v b zi mübh m ay l rin t f si lat n öyr nm k üçün srailiyyat de yil n qeyri- slami m lumatlardan istifad et mi l r.

82

T FS RT FS

keç dikc f th olunan bölg l rin artmas il oralar-da da elmi f aliyy tl r canlanma a ba lad . Önc s hab l rin, sonra da tabiunlar n bu elmi f aliyy tl ri n tic sind müxt lif m kt bl r meydana g ldi. Bu m kt bl rin mü lliml ri s hab l r, t l b l ri d tabi-unlar idi. Bu m kt bl rin b zil rind daha çox Quran n t fsirin üstünlük verilm y ba land v bunlardan üçü t fsir elmind böyük öhr t ld etdi. Sözüged n bu m kt bl r q sa n z r salaq:

a. M kk m kt biBu m kt bin banisi T rcümanül-Quran ad il

m hur olan böyük s hab Abdullah b. Abbasd r (r. ) bn Abbas n t l b si olub bu m kt bd n yeti n tabiun

müf ssirl rind n n m hurlar bunlard r:

• Mücahid b. C br• krim• S id b. Cübeyr• Tavus b. Keysan• ta b. bu R bah

b. M din m kt biBu m kt bin banisi s hab nin qaril rind n v

müf ssirl rind n Übey b. K bdir (r. ). M hur t l b l ri bunlard r:

• bu Aliy• M h mm d b. Kab l-Qür zi• Zeyd b. sl m

c. raq (Kuf ) m kt biKuf t fsir m kt binin banisi m hur s hab Abdullah b. M suddur (r. ). Daha çox a l v

ictihada h miyy t vermi l r. Buna gör slam aliml ri bn M sudun qurdu u bu m kt bi ictihadi h r k tin ba lan c nöqt si hesab etmi v onu “ raq r y m kt bi” adland rm lar. bn M sudun m hur t l b l ri bunlard r:

• Alkam b. Kays• M sruq b. l- cda• sv d b. Yezid• H s n l-B sri• Qat d b. Diam

B. T fsirin t dvini (yaz lmas )T dvin lü td “bir araya g tirm k”, “top lamaq”, “c m etm k” m nalar na g lir. Termin

olaraq is ; ilk dövrl rd n ql edil n ifahi r vay tl ri nizaml v sistemli bir kild kitablarda

NC L Y NTabiunlar n t fsirind n iki nümu n :

1- “...Onun yoluna gücü çatan h r bir k sin h cc gedib o evi ziyar t et m si insanlar n Allah qar s nda bor cudur...” (Ali mran, 67)

Tabiunlardan S id b. Cübeyr bu ay haqq nda öz görü ünü bu kild bildirmi dir:

“Burada h cc getm y gücü çatan kims , miniyi v gedib g l n q d r ki fay t q d r yey c yi olan kims dir. Ona gör bel kims nin h cc getm si f rzdir”. (T b ri, “Camiül-B yan”, IV, 16)

2- “(Allah) buyurdu, H qiq t n,

do ru deyir m” ay sin tabiun mü-f s sirl rind n Mücahid b. C br bel m na vermi dir: “Allah: M n Allaham v söyl diyim haqd r.” (T b ri, “Ca miul-

B yan”, XXXIII, 187-188)

83

T FS R TAR XAR X

top lamaq m nas n ifad edir. T fsirin t dvini is Qur-ani-K rimin t fsiri il laq dar r vay tl rin nizaml v sistemli bir kild kitablarda toplanmas ba a dü ü lür.

lk dövrl rd t fsir yaz ya al nmadan vv l ifahi olaraq a zdan a za n ql edilirdi. Pey mb rimiz Allah-T aladan v hyi q bul edir v onu s hab l r ifahi olaraq oxuyurdu. S hab l r d Pey mb rimizd n e itdikl ri ay l ri, mü ahid etdikl ri hadis l ri, dig r t r fd n öz r y v ictihadlar n yen eyni kild ifahi olaraq tabiunlara n ql edirdil r. Tabiunlara n ql

edil n bu ifahi bilgil r II hicri srin yar s nda yava -yava yaz lma a ba lanm , dig r slam elml ri kimi t fsir sah sind d s rl r ortaya ç xma a ba lam d r. T fsirin yaz lmas n n bu q d r gecikm sinin slind b zi s b bl ri d vard r. M nb l rin verdiyi

m lumatlara gör , Hz. Pey mb r ilk dövrd Quran-la qar ma t hlük si olmas n dey , Qurani-K rimd n ba qa bir eyin yaz lmas na icaz verm mi dir. Bir neç müdd td n sonra s hab l rin elmd mü yy n bir s viyy y çatd n gör n Pey mb rimiz art q el-min yaz lmas na raz l q vermi dir. Onlara veril n bu icaz d n sonra s hab l r vv lc unudularaq m hv olma t hlük si il qar -qar ya qalan h disl ri sür tl yazma a ba lad lar. T bii ki, bu h disl rin bir qismi ay l rin t fsiri il laq dar oldu una gör t fsir elmi h dis kitablar n n içind “Kitabut-t fsir” bölm si ad alt nda yer alma a ba lad . Ancaq t fsirl ba l bu r -va y tl r Qurani-K rimin ham s n ehtiva ed c k q d r deyildi. Çünki n Hz. Pey mb r, n d s hab l r Quran n bütün ay l rini aç qlam lar. S hab l r ancaq Qurani-K rimd n anlamad qlar yerl ri Pey mb rimizd n soru mu lar. O da mü yy n ay l ri aç qlam d r.

H dis elminin bir qolu olaraq t dvin edil n t fsir q sa zaman sonra müst qil bir elm hal na g lm y ba lad . Zaman keçdikc f th edil n ölk l rin say n n artmas s b bi il slama yeni daxil olan qeyri- r b mill tl r Qurani-K rimi anlaya bilmirdi. Ona gör d dig r slami elml rd oldu u kimi t fsir elmind d yeni ir lil yi l r, yeni kirl r, yeni r yl r ortaya ç xma a ba lam d . Bu s b bd n t fsir elmi d sür tl inki af etdi v bu elml ba l müst qil s rl r yaz lma a ba land . M nb l rin bildirdiyin gör , Qurani-K rim dair bütün r vay tl ri bir araya toplayaraq onu bir kitab formas nda ba dan sona q d r t fsir ed n ilk xs “Müqatil b. Süleyman”d r. Ancaq ilk t fsir kitab n yazan n li b. bu T lh oldu unu söyl y n r vay tl r d vard r. Ancaq li b. bu T lh y aid olan t fsir s hif l ri q sacas , Quran n b zi ay l ri il laq dar bn Abbasdan n ql olunan r vay tl rdir. Y ni, tam bir t fsir deyildir.

C. T fsir növl riMüf ssirl r Qurani-K rimin müxt lif yönl rini l alaraq t fsir etm y çal m lar. Onlardan

b zil ri Qurani-K rimin Allah k lam olaraq üstünlüyünü isbat etm k üçün onun b la t yönl rin ,

D QQ T YET R NT fsir tarixind ilk t fsir yazan

aliml r v t fsirl ri1. Müqatil b. Süleyman (öl.

150/767), “ t-T fsirul-k bir”.2. Süfyanüs-Sövri (öl. 161/778),

Kitabut-T fsir3. Y hya b. S llam (öl. 200/815),

“T fsiru-Yahya”.4. bu Z k riyy Y hya b. Zi-

yad l-F rra (öl. 207/822), “M anil-Quran”

5. bu Übeyd M m r b. l-Müs nna (öl. 210/825), “M cazül-Quran”.

6. bdurr zzaq b. H mmam (öl. 211/827), “T fsirül-Quran”.

84

T FS RT FS

m na v üslubuna diqq ti c lb etmi , b zil ri l fz l rin v ifad l rin m nalar n aç q lamaq üçün qrammatikaya üs tünlük vermi , bir qisim mü f s sirl r d hkam ay l rinin üz rind dayanaraq slam dininin qayda-qanunlar n aç qlamaq üçün Qurani-K rimin eyni zaman da bir hüquq kitab oldu una diq q t ç km k ist mi l r. Bun lar n ya n nda Qurani-K rimi öz inanc saslar daxilind t fsir ed -r k ba l olduqlar m zh b v ya qrupun görü l rini ön plana ç xarma a çal an müf ssirl r d olmu dur. Ancaq t fsirl rd gö rül n bu f rqli üslüblarla yana bütün müf ssirl r v v lc Quran Quranla, Quran sünn v s hab sözl ri il t fsir etm y diqq t göst rmi l r. Buna gör t fsirl r n ql, y ni; r vay t v ictihad (r y), y ni, diray t olmaqla iki yer ayr l r.

1. R vay t t fsiriR vay t sözü r bc feilin m sd r klind olub “anlatmaq, n ql etm k” m nalar na g lir.

Qurani-K rim , Pey mb rimizin h disl rin , s hab v tabiundan n ql edil n r vay tl r , r b dili v cahiliyy r b eirl rin saslanaraq edil n t fsir r vay t t fsiri deyilir. Buna gör r vay t

t fsirinin qaynaqlar Qurani-K rim, Hz. Pey mb rin sünn si, s hab v tabiun sözl ri, r b dili v cahiliyy r b eirl ridir. R vay t t fsirl rin m sur, m nqul v ya n qli t fsir ad da verilmi dir. Qurani-K rimin ilk t fsirl ri r vay t t fsirl ri olmu dur.

T fsirin r vay t metodun-da bir ay t fsir edil rk n önc h min ay ni aç qlayan mövzu il ba l ba qa ay l r n ql edilir. Bu-nun ard ndan Pey mb rimizin h disl rind n nümun l r verilir, daha sonra yen mövzu il la-q dar s hab l rin görü l rin , tabi unlar n kirl rin v r b

M nb l ri:

H dis, S hab v tabiun sözl ri v dig r tarixi

m lumatlar

Örn kl ri

T b ri t fsiri, bn K sir t fsiri, Süyuti

t fsiri

Dig r adlar

n qli t fsir, m sur t fsir

Metodu

Mövzu il laq dar x b rl ri n ql etm k

R VAY T T FS RL R

T fsirnövl ri

R vay t t fsirl ri

Diray t t fsirl ri

Fioloji t fsirM zh bi t fsir

ari t fsirElmi t fsirhkam t fsirictimai t fsir

85

T FS R TAR XAR X

eirl rin yer verilir. ndi d slam dünyas nda yaz lm m hur r va y t t fsirl rind n b zil rin ya zar lar il birlikd n z r salaq:

1. M h mm d b. C rir t-T b ri (ö. 310/922), “Camiül-b yan n t vilil-Quran”.

2. bül-Leys s-S m rq ndi (ö. 383/993), “T fsirül-Quranil- zim”.

3. bu shaq s-S l bi (ö. 427/1036), “ l-K f v l-b yan”.

4. bu M h mm d l-Hüseyn l-B vi (ö. 516/1122), “M alimüt-T nzil”.

5. bn K sir (ö. 774/1372), “T fsirul-Quranil- zim”.

6. bdurr hman b. bu B kr b. M h mm d s-Suyuti (ö. 911/1505), “ d-Dürrül-m nsur t-t fsir bil-m sur”.

2. Diray t t fsiriDiray t sözü r bc “anlamaq, qavramaq, d rk etm k m nas na g l n bir k lm dir. Diray t

t fsiri, sad c , r vay tl rl kifay tl nm yib r b dili v d biyyat , f ls f v müxt lif elml r saslanaraq edil n t fsir metodudur. Diray t t fsirin “r y t fsiri” v ya “ qli t fsir” d deyilir.

Diray t t fsiri ehtiyac n tic sind ortaya ç xm d r. Bel ki, slam co ra yas geni l ndikc yeni hadis l rin, f ls kirl rin v müxt lif m zh bl rin ortaya ç xmas il birlikd daha vv ll r aç qlanmayan b zi ay l rin t fsirin d ehtiyac duyulma a ba lanm d . Bel h ssas bir m qamda r vay t t fsiri il yana , izaha ehtiyac hiss olunan ay l rd rhl r , kir ayr l na da yer verilm si qaç lmaz oldu. Bu s b bl r gör , diray t t fsiri d Qurani-K rim elmind öz yerini alm oldu. Diray t t fsirinin r vay t t fsirind n sas f rqi, müf ssirin h r hans bir m s l d öz r yini or-taya qoymas d r. Ancaq bu, onun r vay t t fsirind n istifad etm diyi m nas na g lmir. Diray t t fsirind müf s sirin izl diyi metod, vv lc t f sir edil c k ay il ba l r va y tl r yer verm k, ondan sonra laz m g l rs , h min ay il laq dar öz krini bildirm si il gerç kl ir. Ancaq bu-rada mü f ssirin ist nil n ay nin t fsiri bar d ortaya qoydu u

kir o ay il laq dar sa lam r vay tl r zidd g lm m lidir.

1. slam dünyas nda m hur olan b zi diray t t fsirl ri v mü lli ri bunlard r:

2. F xr ddin r-Razi (ö. 606/1209), “M fatihul-Qeyb”.

3. Öm r b. M h mm d l-Beyzavi (ö. 585/1189), “ nvarut-t nzil v srarüt-t vil”.

4. Carullah Mahmud b. Öm r z-Z m x ri (ö. 538/949), “ l-K af n h qaiqit-t nzil”.

5. bül-B r k t Abdullah b. hm d b. Mahmud n-N s (öl.710/1310), “M darikut-t nzil v h qaiqüt-t vil”.

Çe idl ri

Filoloji t fsir, m zh bi t fsir, ari t fsir, Elmi t fsir,

hkam t fsiri, ctimai t fsir

Dig r adlar

qli t fsir,R y t fsiri

Örn kl ri

Razi t fsiri, Z m x ri t fsiri,

Bakuvi t fsiri

M nb l ri:

Quran v sünn y saslanan ictihad

ctimai v müsb t elml r

D RAY T T FS RL R

86

T FS RT FS

6. Tantavi Cövh ri (ö. 1359/1940) “ l-C vahir t fsiril-Quran”.

7. l-C ssas (ö. 370/980), “ hkamul-Quran”.

Diray t t fsiri r vay t t fsi rin d n f rqli olaraq bir neç qis m ayr l r. Bunlar; Filoloji t fsir, M zh bi t fsir, ari (T s vvü ) t fsir, Elmi t fsir, hkam t fsiri, ctimai (sosial) t fsirl rdir. n di növb bu t fsir növl ri il yax n dan tan olaq:

a. Filoloji t fsir

F th olunan bölg l rin müs lmanlar n ll rin keçm si il birlikd slam dövl tinin s rh dl ri sür tl geni l nm y ba lam d . slama daxil olan bu bölg l rin r b olmayan xalqlar Quran rahat

oxuyub anlamaqda ç tinlik ç kirdil r. Eyni zamanda bu dövrd r b d biyyat fars v yunan d biyyatlar n n t siri alt nda idi. Bütün

bunlar n n tic sind r b dili qrammatikas n n qaydalar v Qurani-K rimin loloji t hlili m s l si özün olan ehtiyac büruz verdi. Quran n dil bax m ndan inc l nm si il birlikd müf ssirl r r b cahiliyy eirin d müraci t ed r k eir v b la t s n tini inki af etdirmi l r. Bel likl , diray t metodu il edil n ilk t fsir f aliyy tl ri aras nda loloji t fsir d öz yerini alm oldu.

Hicri t qvimi il II srin ortalar nda dil sah sind ki f aliyy tl r daha da geni l ndi. r b dili-nin qrammatik qaydalar n ortaya qoyan v Qurani-K rimin bu qaydalar sas nda aç qlanmas nda misilsiz m yi olan X lil b. hm d (ö.170/786), l- xf (177/793) v Sib veyh (180/796) kimi dilçi aliml r olmu lar. Bu aliml r dil sah sind yazd qlar möht m s rl rl Qurani-K rimin dil bax m ndan t fsir v t hlil edilm sin böyük töhf vermi l r.

Qurani-K rimi loloji yönd n t fsir ed n aliml r, k lm l rin m nalar n ara d ran kitablara “M anil-Quran”, anla lmas ç tin olan b zi qeyri- r b m n li k lm l rin m nalar n aç qlayan kitablara “Q ribül-Quran”, eyni s sli v eyni m nal k lm l ri ara d ran kitablara is “ l-Vücuh v n-n zair” ad n vermi l r. Qurani-K rimi dil bax m ndan t fsir ed n aliml rin n m huru l-F rrad r (ö. 207/822). Onun “M anil-Quran” adl kitab Qurani-K rimi lü t yönünd n t fsir ed n ilk s rl rd ndir. H mçinin bu Übeyd nin (ö. 210/825) “M cazül-Quran” adl s ri, l-Müs nnan n (210/825) “M cazül-Quran” , bn Qüteyb nin (öl.276/889) “T vilü-mü kilil-Quran” v Z m x rinin q sa ad “ l-K af” olan t fsiri bu sah d q l m al nan ilk v çox mühüm s rl rd ndir. Ra ib l- sf haninin (ö. 425/1034) “ l-Müfr dat Q ribil-Quran” adl s ri Qurani-

K rimin k lm l rinin m nalar n aç qlayan mühüm bir lü tdir.

b. M zh bi t fsir

slam n birinci srind n etibar n dini v ya siyasi bir anlay la ortaya ç xma a ba layan b zi m zh bl r t fsirin inki af n sür tl ndirmi l r. Bu m zh bl r m nims dikl ri kirl ri sasland r-maq üçün ilk növb d Qurani-K rim müraci t edirdil r. Quran t fsir ed n aliml r m nims dikl ri m zh bl rin din anlay n t fsirl rind ks etdirmi l r. Bu aliml rin bir hiss si öz m zh bl rini ön plana ç xarmasa da, dig r bir qismi is , ksin , t fsirl rind öz m zh bl rinin görü l rin daha çox yer vermi l r. M zh bi t fsir m kt bl rind n b zil ri bunlard r:

87

T FS R TAR XAR X

1) Möt zil t fsiri

Möt zil Hi am bni Abdulm lik zaman nda ya ayan Vasil bn tan n (ö. 80/131) qurdu u bir m zh bdir. Bu m zh b m vil r dövründ ortaya ç xsa da, daha çox Abbasil r zaman nda slam zehniyy ti f aliyy tind öz yerini alm d r.

Möt zil m zh bi Quran t fsir ed rk n h r eyd n vv l a la böyük üstünlük vermi dir. sas n, müt abeh ay l ri t vil ed rk n öz r yl rind n çox istifad etmi l r. Onlara gör a l il

n ql bir-birin zidd olarsa, bu zaman a l sas q bul edilir.

Möt zil y gör , Allah bir eyi bir eyin s b bi olaraq yaratm d r. Kainatda heç bir ey s b bsiz yaranmam d r. nsan n a l bu s b bl ri ortaya ç xarma a v bir eyin yax (hüsn) v ya pis (qübh) -göz l v ya çirkin, faydal v ya z r rli, halal v ya haram oldu unu t yin etm y qadirdir. A l n bu qüdr tin gör s hih r vay t il sa lam a l aras nda heç bir ziddiyy t meydana g lm z. g r h r hans bir ziddiyy t olarsa, onda a la üstünlük verilm lidir.

Möt zil m zh bin gör , Qurandak b zi ay l rd simvolik ifad l r mövcuddur. Bu cür ay l r h qiqi m na verm k tamamil yanl d r. M s l n:

. . . .

“(Ey Pey mb rim!) Xat rla ki, bir zaman R bbin Ad m o ullar n n bell rind n (g l c k) n sil l rini ç xard b onlar n özl rin (bir-birin ) ahid tutaraq: “M n sizin R bbiniz deyil mmi?” – soru mu , onlar da: “B li, R bbimizs n!” – dey cavab vermi dil r. (Bel bir ahidliyin s b bi) qiyam t günü: “Biz bundan qa l idik”. ( raf 172) ay sini simvolik olaraq t fsir etmi l r. Onlara gör , Allah Ad m o lunun soyunu onlar n sülbünd n ç xararaq onunla dan mas tamamil t msil v t svird n ibar tdir. Burada q sd olunan Allah n insana rübubiyy tinin v üluhiyy tinin d lill rini t qdim etm si v insanlar n özl rin n zar t etm mexanizmi olan a l da bu hadis y ahid tutmalar d r.

88

T FS RT FS

Möt zil müf ssirl ri b z n ortaya qoyduqlar saslara zidd olan s hih h disl ri inkar etmi , x b ri-vahid d heç etibar etm mi l r. A la h ddind n art q üstünlük verdikl ri üçün hli-sünn aliml rinin q bul etdiyi h qiq tl rd n b zil rini inkar v r dd etmi l r. M s l n; hli-sünn aliml ri sehri, cinl rin varl n v Allah dostlar n n k ram tl rini q bul etdiyi halda, Möt zil m zh bi bel eyl ri xurafat hesab etmi v yan n t bi tin zidd oldu unu iddia etmi l r. Möt zil m zh bin m nsub b zi aliml r v s rl ri bunlard r:

1. bu Müslim M h mm d b. B hr l- sf hani (ö. 322/934), “Camiut-t vil li muhk mit-t nzil”.

2. Qaz bdülcabbar (ö. 415/1024), “T nzihül-Quran anil-m tain”.

3. li b. t-Tahir - rif Mürt za (ö. 436/1044), “ ür rül-f vaid v dür rul-q laid”.

4. Carullah Mahmud b. Öm r z-Z m x ri (ö. 538/949), “ l-K af n h qaiqit-t nzil”.

2) i t fsiri

i lik Hz. Pey mb rin v fat ndan sonra Hz. li v onun hli-beytini x lif liy layiq gör n v ondan sonrak x lif l rin d Hz. linin n slind n g lm si laz m g ldiyin inanan qrupun ad d r. Bu qrup daha çox “imam t” anlay il dig r m zh bl rd n f rql nir. Qaliyy qolu istisna olmaq-la dig r qollar nda imam t m s l si eynidir. Ancaq i liyin n çox yay n olan qolu “ mamiyy

i si” v ya “C f ri m zh bi”dir. Ona gör biz d burada bu m zh bin t fsir f aliyy tinin üz rind dayanaca q:

mamiyy i sinin t fsir anlay na keçm d n vv l bu m zh bin inanc saslar na n z r salmaq laz md r. mamiyy i sinin inanc saslar : mam t, sm t, Mehdilik, Ric t v T qiyy dir.

1. mam t: imam dini v düny vi liderdir. ri tin qorunmas m s l sind Hz. Pey mb rin v kilidir.

2. sm t: imam Hz. Pey mb r kimi zahird v batind do umundan v fat na q d r bütün ömrü boyu h r cür pis eyl rd n uzaqd r.

3. Mehdilik: yer üz rind zülm v dal tsizlik hakim olduqdan sonra Mehdi zühur ed c k v dünyaya dal t g tir c kdir.

89

T FS R TAR XAR X

4. Ric t: gözl n n imam g ldikd n sonra Allah-T ala öl nl rin bir hiss sini öldükl ri kild yenid n dirild c k, onlar n b zil rini yüks ld c k, b zil rini is alçaldacaqd r. Kimin haql kimin d haqs z oldu unu ortaya ç xaracaqd r.

5. T qiyy : c miyy td n v ya h r hans bir f rdd n müxt lif kill rd qorunmaq, m nsub oldu u m zh bi, o m zh bin mal n , öz can n v inanc n g l c k z r r v ziyanlardan mühafiz etm kdir.

mamiyy i si Qurani-K rimin h qiqi t fsirini yaln z imamlar n bildiyini v onlardan g l n t fsir r vay tl rinin m qbul say ld n iddia edirl r. Çünki onlara gör bütün pey mb rl rin elmi Hz. lid v ondan sonra g l n imamlarda toplanm d r.

mamiyy i si batini t vill r h ddind n art q h miyy t vermi v Qurandank b zi k lm v ifad l rin gizli m nalar ifad ed n simvollar oldu unu söyl mi l r. Onlara gör , Qurani-K rimin h m zahiri, h m d batini m nalar vard r. sas q sd edil n m na batini m nad r. Uca Allah Quran n zahirini, tövhid, nübüvv t v risal t ça rma a; batinini is imam t, v lay t v bunlara ba l olan eyl r xas etmi dir.

i y gör , Quran n h r dövr m xsus m nalar vard r. Zaman n d yi m si il bu m nalar da d yi bil r. Quran n bütün m nalar n yaln z hli-beytd n olanlar bil bil r. Çünki Quran onlar n evin enmi dir. Ba qalar Quran n batinini deyil, zahirini bel tam bil bilm zl r.

mamiyy i si Qurani-K rimin ay l rinin bir hiss sini hli-sünn d n f rqli t fsir etmi l r. Bunlar bir neç nümün g tirm kl q sa kild izah ed k:

“Maid ” sur sinin d st mazla ba l 6-c ay sind ki ... ... ifad sinin ç lpaq aya n üz rin m sh ç km k oldu unu q bul etmi l r.

Bu m zh b imamlar ... ... “... stifad (müt ) etdi yiniz qad nlar n mehrl rini laz mi qaydada verin!...” (Nisa, 4/24) ay sini si nin d lili saym lar v si y aid Hz. Pey mb rin h disl rini d inkar etmi l r. Onlara gör si iman n rtl rind ndir. Ömründ bir d f si etm y nin iman kamil say lmaz.

C f ri m zh bi k lam mövzusunda Möt zil m zh bin yax n mövqe tutmu dur. Bu m zh b aliml ri ... “Gözl r onu d rk etm z, o gözl ri d rk ed r” ( nam, 6/103) ay sini sas alaraq “ruy tullah” (Allah n görülm si) m s l sini q bul etm mi l r.

Bütün bunlardan ba qa, mamiyy i si pey mb rl rin miras qoyduqlar n , faizin qada an edildiyini, ancaq b zi durumlarda halal oldu unu bildirmi l r.

Bu m zh b Qurani-K rimin t fsirin dair verdikl ri s rl r bax m ndan çox z ngindir. Bun-lardan b zil ri a a dak lard r:

1. li b. mrahim l-Qummi (ö. hicri III v ya IV sr), “T fsuril-Kummi”.

2. bu C f r M h mm d b. l-H s n t-Tusi (ö. 460/1068), “ t-Tibyan”.

3. bu li l-F zl b. l-H s n t-Tab rsi (ö. 548/ 1153), “M cm ul-b yan t fsirul-Quran”.

4. Sultan M h mm d b. H c r l-B c hti (hicri XIV), “B yanüs-s ad m qam til-ibad ”.

5. M h mm d Hüseyn t-T bat bai, “ l-Mizan t fsiril-Quran”.

3) Xarici t fsiriXaricilik d i lik kimi Hz. li dövründ bir m zh b olaraq ortaya ç xm dini-siyasi

t riq tl rd n biridir. Sonradan Xaricil r adlanan bu t riq t vv lc Hz. liy yard m etmi , ancaq

90

T FS RT FS

“h k m” hadis sind Hz. linin bu Musa l- arini hakim t yin etdiyi üçün küfr girdiyin inanaraq ona müxalif t etm y ba lam lar. Xaricil r Qurani-K rimin l fzini sas götür r k ifad l rd ki sas m nan n z r almam v zahiri m naya gör h r k t etmi l r. Qurani-K rimin h m zahiri, h m d batini m nalar n n oldu unu söyl y n mamiyy i sind n d f rqli dü ün r k onlara müxalif t etmi l r.

Xaricil r gör , iman v slam bir bütün, m l d imandan bir cüzdür. Bundan dolay m li t rk ed n imandan ç xm say l r. Allah n sif tl ri v Quran n m xluq olmas m s l sind Möt zil kimi dü ün n bu sap q rq m nsublar böyük günah i l y n kims l rin h mi lik c h nn md qalaca na inan rlar.

Bu m zh bin m nsublar n n ks riyy ti m d ni ya ay dan olduqca k nar insanlardan mey-dana g ldiyin gör , dü ünc s viyy l ri t fsir kitablar yazma a kifay t etm mi dir. Ona gör bu m zh bin m nsublar n n yazd qlar t fsirl r olduqca azd r. M h mm d b. Yusuf t yyi (ö. 1332/1914) adl müf ssirin “Himyanuz-zad il daril-m ad” adl 13 cildd n ibar t olan t fsiri Xaricil rin n ön mli t fsiridir. Bu t fsir 1300-1314-cü ill rd Z ngibarda çap edilmi dir.

c. ari (T s vvü ) t fsirari t fsir Qurani-K rimin ay l rinin i ar etdiyi d rin v gizli m nalar t s vvüf hli

t r nd n aç qlamaq dem kdir. T s vvüf q lbi m n duy ulardan t mizl yib düny vi arzu v m uliyy tl rd n k narla d rma v q lb Allah sevgisini yerl dirm yoludur.

T s vvüfün kökü Hz. Pey mb r v s hab l r q d r uzan r. Hz. Pey mb rd n sonra bir çox s hab v tabiun dünyadan üz çevirib zöhd v t qvaya yön l r k özl rini bu sah d inki af etdirmi l r. Daha sonralar bu f aliyy tl r getdikc geni l ndi v mü yy n zaman keçdikd n son-ra b zi müt s vvi r Qurani-K rimin batini yönl rini üz ç xararaq t fsir etm y ba lad lar. Bu sah il m ul olan t s vvüfçül r Qurani-K rimin t fsirind onun k lm v cüml l rind ki d rin m naya dalaraq böyük hikm tl r ld etm y çal m lar. N tic etibari il dig r t fsir m kt bl ri yan nda i ari t fsir m kt bi d ortaya ç xm oldu. Burada qeyd etm k laz md r ki, bu f aliyy t d ölçüsüz, qaydas z deyildir. hli-sünn aliml ri d Qurani-K rimd zahiri m na il birlikd batini m nan n da oldu unu q bul etmi l r. M hz Qurani-K rimd buna d lal t ed n bir çox ay l r d vard r:

91

T FS R TAR XAR X

“... Bu camaata n olub ki, az qala söz d anlam r!” (Nisa, 78) v

“... Allah siz zahir v batin nem tl rini bol miqdarda ehsan etdi.” (Lo man, 20) ay l ri bel

ay l rd ndir.

Hz. Pey mb r d h disl rind batini m nan n z rd tutaraq i ari t fsirin mümkün oldu unu vur ulam d r. “ g r siz m nim bildikl rimi bils ydiniz az gül r çox a layard n z”. (Buxari, Küsuf, 2; n-Nikah,107; r-Riqaq, 28; Müslim, l-Küsuf, 1; n-N sai, l-Küsuf, 11.) Ba qa bir h disind d “Elml r iç risind gizli inci kimi bir elm vard r ki, onu Allah tan yanlardan ba qas bil bilm z” ( l-K labazi, t-Taaruf, Qahir , 1325, s h. 59). H mçinin dig r bir h disi- ri nd Allah R sulu bel buyurur: “Elm ikidir. Biri q lbd gizlidir ki, faydal olan da budur”. ( bu Talib l-M kki, “Qutül-Qülub”, Misir, 1387/1967, I, 244-245) Bu ay v h disi- ri rd n d ayd n olur

ki, rtl rin uy un olan batini t vill r h r zaman mümkün v caizdir. Ancaq aliml r ay l r i ari m nalar veril rk n a a dak madd l r diqq t edilm li oldu unu bildimi l r:

ari m na zahiri m na il ziddiyy t t kil etm m lidir.

Veril n i ari m na kitab v sünn y t rs dü m m lidir.

ari m na üçün l fzl rin siyaq v sibaq n n uy un olmas (y ni, i ari m na veril rk n k lm nin vv li il sonras ndak ifad l r bir-birin uy un olmal d r.)

M nb l rin bildirdiyin gör , i ari t fsirin sisteml m y ba lad dövrl rd H s n l-B sri (ö. 110/728), C f r s-Sadiq (öl.148/765), Abdullah b. Mübar k (öl.181/797) bu sah d ön ç xan t s vvüfçül rd n say l r. ari t fsirin tam sisteml diyi tabiun v t b i-tabiun dövrl rind S hl b. Adbullah t-Tüst ri (öl.283/896), Cüneydi-Ba dadi (öl.298/910) v M h mm d b. Musa l-Vasiti (öl.331/942) bu yönd böyük add mlar atan aliml rd ndir.

92

T FS RT FS

Hicri t qviminin IV srin sonlar nda is bu Abdurrahman s-Sül mi (öl.412/1021) özünd n vv lki t s vvüfçül rin Qurani-K rimin batini yönl ri il ba l q l m ald qlar t fsir v t vill ri

bir araya g tir r k “H qaiqut-t fsir” ad yla i ari t fsir aid möht m bir s r meydana g tirmi dir.

ari t fsirin inki af nda böyük rolu olan aliml rd n biri d slam dünyas n n n görk mli xsiyy tl rind n say lan mam Q zalidir. (ö. 505/1111). “ hyaü-ülumid-din” v “C vahirul-

Quran” adl s rl ri il mam Q zali Quran ay l rinin batini m nalar üz rind geni geni dayanm d r.

Qurani-K rimin i ari m nalar il d rind n m ul olaraq bu sah d özün m xsus öhr ti il tan nan dig r bir t s vvüfçü alim d Mühyiddin bn r bidir (ö. 628/1240). bni r bi Quran n batini m nalar üz rind ki dü ünc l ri il olduqca ir li ged r k “V hd ti-vücud” anlay il bu anlay zirv nöqt sin çatd rm d r.

d. Elmi t fsir

Qurani-K rim insan n yarad c s il aras nda olan münasib tl rl laq dar geni aç qlamalar ver r k, onun kainat v ya il olan münasib tl ri üçün ümumi prinsipl r g tirmi dir. Ancaq o. h m ortaya qoydu u bu ümumi prinsipl rin v elmi h qiq tl rin, h m d yan n mahiyy t v qanunlar n n ara d r lmas n insan n öz a l na v irad sin h val etmi dir. Bel likl , Quran in-sana öz a l ndan elm yolunda istifad etm yi tövsiy etmi , h tta ona al ml rin n üstün varl oldu unu tan ma fürs ti vermi dir. Bu ali m qs di h yata keçir rk n insanlar n bu m s l l r diqq tl rini ç km k v möminl rin imanlar n qüvv tl ndirm k m qs di il zaman-zaman müxt lif elm v f nl r öz kitab nda i ar l r etmi dir. Qurani-K rimd ki bu elm v f nl ri ara d ran elm sah sin “Elmi t fsir” deyilir.

M nb l rin bildirdiyin gör , elmi t fsir Abbasil r dövründ diray t t fsirinin meydana g lm si il birlikd ortaya ç xma a ba lam d r. H min dövrd müxt lif dill rd n r b dilin t rcüm f aliyy tl ri inki af etm y ba lam v slam aliml ri f ls f , tibb, riyaziyyat, astronomi-ya, kimya, zika kimi çe idli düny vi elm sah l rin yön lmi l r. Bütün bunlar da t fsir elmi il m ul olan aliml ri Qurani-K rimd ki kövni ay l ri ara d rma a v bu sah l rd t fsirl r q l m alma a vadar etmi dir. Elmi t fsir sah sind ilk d f sistemli v nizaml bir s r meydana g tir n mam Q zali olmu dur. Onun bu möht m t fsirinin ad “C vahirul-Quran”d r. Elmi t fsir anlay n n n güclü müda çil rind n birisi d F xr ddin r-Razidir. Ondan sonra M h mm d l-Mürsi v mam Süyuti d bu t fsir sah sin töhf ver n aliml rd ndir. Elmi t fsirin bu q d r inki af etm sin baxmayaraq, daha sonrak dövrl rd bu sah zaman-zaman diqq td n k narda qalm d r. Ancaq XX srd Misirli alim Tantavi Cövh ri (öl.1359/1940) bu elmd ol duqca zirv l mi v “ l-C vahir t fsiril-Quran” adl 25 cildd n ibar t möht m t fsir meydana g tirmi dir. O, bu s ri il elmi t fsir sah sind özünd n vv lki v sonraki t fsirl r nümun t kil etmi v elmi

t fsirin inki af na böyük d st k vermi dir.

Elmi t fsirin bu q d r yay lmas na baxmayaraq buna qar ç xan aliml r d olmu dur. Elmi t fsiri müda ed n aliml r özl rin Qurani-K rimd n b zi d lill r g tirmi l r. Allah-T ala “ nam” sur sind bel buyurmu dur:

... ...“...Biz Kitabda (Quranda) heç bir eyi n z rd n qaç rmad q ( skiltm dik)...” ( nam 6/38)

Ba qa bir ay d d :

93

T FS R TAR XAR X

... “...Biz Quran s n h r eyi izah etm k üçün, müs lmanlara da bir hiday t, m rh m t v

müjd olaraq nazil etdik!” (N hl 16/89) buyurulmu dur.Bu t fsir elmin qar ç xanlar n krinc , Qurani-K rimd zika, kimya, astronomiya, tibb

kimi düny vi elml r d lil axtarmaq do ru deyildir. Ancaq Qurani-K rimi endirildiyi dövr m xsus etm k v onda heç bir yenilik, k r axtarmamaq da yanl kirdir. Çünki Quran bütün dövrl r xitab ed n ilahi v ensiklopedik bir kitabd r. Ona gör d onu t fsir etm y çal an h r bir müf ssir ya ad dövr gör h r k t ed r k kirl rini bu yönd inki af etdirm lidir.

e. hka m t fsiriQurani-K rimd ibad t, müamil l r v c zalarla ba l ay l rin izahlar il m ul olan v bu

ay l rd n hökml r ç xarma a çal an t fsir növün “ hkam t fsiri” deyilir. hkam t fsirinin m qs di slam n sas qayna olan Quran n ehtiva etdiyi hökml ri, qayda v prinsipl ri ortaya ç xar b insan-

lara dünya v axir t xo b xtliyinin yollar n göst rm kdir. Bu t fsir say sind slam aliml ri hkam ay l rinin ehtiva etdiyi hökml r v f qihl rin bu ay l rd n ç xard qlar f rqli n tic l r i ar etmi l r.

Qurani-K rimd hkam ay l rinin say bar sind slam aliml ri müxt lif kirl r bildirmi l r. mam Q zali v F xr ddin Razi kimi aliml r bu cür ay l rin say n n 500 oldu unu söyl y rk n b zi

müf ssirl r is bu r q mi 800- q d r yüks ltmi l r. Bir qisim aliml r is bu ay l rin say n 200- endirmi l r. hkam ay l rinin say n n müxt lif olmas , b zi ay l rd hökml rin aç q kild ifad edilm si, b zi ay l rd d Allah-T alan n hökml rini müxt lif formalarda bildirmi olmas ndan ir li g lir. Ona gör Quranda hkam ay l rini iki yer ay rmaq laz md r:

1. ç risind hökml rin aç q kild ifad edildiyi ay l r. “ l-B q r ”, “ n-Nisa”, “ l-Maid ”, “ l- nam” sur l rind bel ay l rin say olduqca çoxdur.

2. Birba a hökm ifad etm y n, ancaq istinbat (hökm ç xarma) yolu il hökm ç xar lan ay l r. Pey mb rimiz h yatda ik n müs lmanlar h r mövzuda oldu u kimi hkam ay l ri mövzu-

sunda da anlaya bilm dikl ri m s l l ri ondan soru urdular. Ancaq Hz. Pey mb rin v fat ndan sonra meydana g l n yeni hadis l r qar s nda s hab l r öz ictihadlar na gör h r k t edirdil r. Tabiun dövründ daha da inki af ed n hkam ay l rinin t fsir edilm si m s l si hicri II srd olduqca geni l nmi dir. Bel likl , yava -yava m zh bl r meydana g lm y ba lad v ard nca da

hkamul-Quran, Fiqhul-Quran ad yla s rl r yaz ld . Bunlar n b zil rini a a da bel sadalamaq olar:

94

T FS RT FS

1. - afei (ö. 204/819), “ hkamül-Quran”

2. t-T havi (öl.321/933), “ hkamül-Quran”

3. l-C ssas (ö. 370/980), “ hkamül-Quran”

4. bu B kr ibn r bi (ö. 543/1148), “ hkamul-Quran”

5. l-Qurtubi (ö. 671/1272), “ l-Cami li- hkamil-Quran”

f. ctimai (sosial) t fsir

ctimai t fsir insano lunun sosial prob-lem l rini t dqiq ed n v Qurani-K rimi müasir dü ünc t rzin uy un kild ortaya qoyma h d y n bir t fsir metodudur. Bu metodun n mühüm xüsusiyy ti t fsiri quruluq v donuqluqdan xilas etm kdir. M hz buna gör bu t fsir metodunu müda ed n slam aliml ri Quran rh ed rk n, sas n, onun hiday t yönünü l alm lar. ctimai t fsir deyildiyi zaman ilk a la g l n übh siz ki, XIX srin yeti dirdiyi Misirli

alim M h mm d bdühdur. bdüh Misi-rin slam dünyas nda m hur olan l- zh r universitetind ki mü llimliyi r f sind

t fsird özün m xsus yeni bir metodu m nims y r k t fsir d rsl ri verirdi. ctimai t fsir d onun verdiyi bu d rsl rin n tic sind yaranm oldu. M h mm d bdüh Qurani-K rimi t fsir ed rk n vv lki t fsir kitablar na müraci t etm d n v heç bir müf ssirin kirl rind n t sirl nm d n

tamamil öz dü ünc sini ortaya qoyaraq ay l ri t fsir edirdi. bdüh v ondan sonra g l n ctimai t fsir metodunu m nims y n aliml r a la çox üstünlük vermi v özl rind n vv lki aliml rin t fsirl rind qeyd etdikl ri b zi z if v uydurma m lumatlar q tiyy n t fsirl rin yazmam lar. Ancaq bunu ed rk n zaman-zaman a la h ddind n art q üstünlük vermi v yeri g ldiyind hli-sünn t aliml ri t r nd n s hih q bul edil n b zi r vay tl ri d lil hesab etm mi l r.

slam dünyas nda m hur olan b zi ctimai t fsirin t msilçil rini v s rl rini bu kild s ralamaq mümkündür:

1. M h mm d bdüh (ö. 1323/1905), “T fsiru-cüzi- mm ”.

2. R id R za (ö. 1354/1935), “T fsirül-Quranil-h kim”.

3. l-M ra i (ö. 1364/1945), “T fsirul-M ra i”.

4. Seyyid Qütb (ö. 1906/1966), “Fi Zilalil-Quran”.

D. sas t fsir m nb l ri

T fsir tarixi bölm sinin sonunda bütün dünyada çox m hur olan t fsir aliml ri v yazd qlar s rl rind n q sa kild b hs etm k m qs d uy undur. Çünki onlar n t fsir sah sind q l m

ald qlar s rl r srl r boyu bütün müs lmanlar n Quran anlamaq üçün müraci t etdikl ri mühüm m nb l r hal na g lmi dir.

95

T FS R TAR XAR X

M lum oldu u kimi Qurani-K rim r b dilind endiril n bir kitab oldu una gör onun t fsiri il ba l ilk yaz lan s rl r d r b dilind dir. T fsir sah sind çoxlu sayda s r yaz lmas na bax-mayaraq, bunlar n iç risind b zil ri müxt lif xüsusiyy tl ri bax m ndan dini elml rd m nb say lan yüks k s viyy li t fsirl rdir. T fsirl rd n b zil ri r vay t, b zil ri d diray t yönümlüdür. Biz burada önc r vay t, sonra da diray t t fsirl rind n b zil rin n z r yetir c yik:

T b ri t fsiri: “Camiul-B yan n t vili ayil-Quran” adlanan bu t fsirin mü lli mam T b ri t fsir tarixind ön mli müf ssirl rd n biridir. Çünki o, öz zaman na q d r g l n da n q r vay tl ri t fsirind c m ed r k bu r vay tl rin biz q d r g lib çatmas nda mühüm rol oynam d r. Yazd t fsir r vay t t fsirl rinin ah d r. Quran n aç qlanmas na dair ensiklopediya mahiyy tind olan bu iri h cmli s rin “Camiül-b yan” ad n m hz el ona gör vermi dir. Bu möht m s r 30 cild olaraq çap edilmi dir.

T b ri t fsirind aç qlamaq ist diyi ay nin önc q sa izah n verir, sonra is h min ay il laq dar h disl ri, s hab v tabiundan g l n x b rl ri n ql edir. Sonunda da bütün bu r vay tl rd n ld etdiyi m lumatlar n q sa xülas sini verir. g r h r hans bir ay il laq dar sözüged n m nb l rd n bir m lumat ld ed bilm mi s , r b dilind n istifad ed r k

ay l ri aç qlama a çal m d r. Ayr ca eirl rd n, qira t f rqlilikl rind n, qhd n, tarixd n v qid il ba l görü l rd n d xeyli istifad etmi dir. s rind çoxlu r vay t olsa da, zaman-zaman slam n v Quran n ruhu-na zidd gördüyü r vay tl ri t nqid etm y çal m d r. Bu yönl rin gör T b rinin t fsiri r vay t t fsirl rind n say lsa da diray t t fsirl rinin xüsusiyy tini d özünd da y r. B z n ay l rin izah nda öz görü l rin yer vers d , ümumiyy tl , bu metoddan q ti kild qaç nm v bel h r k t ed nl ri d t nqid etmi dir.

bn K sirin t fsiri: T b rinin “Camiül-b yan” adl t fsirind n sonra, übh siz ki, r vay t t fsirinin sas m nb l rind n biri d “T fsirül-Quranil- zim”dir. bn K sirin q l m ald bu misilsiz s r, srl r

boyu slam dünyas nda dini sah d ara d rma aparan müt x ssisl rin müraci t etdiyi ön mli m nb l rd n biri olmu dur. bn K sir d T b ri kimi Quran t fsir ed rk n onun r vay t yönün üstünlük vermi dir. Y ni Quran Quran, h dis, s hab sözl ri v tabi-unun görü l ri il t fsir etm y çal m d r. T fsird h disl r r vay t z nciri il birlikd geni yer verilmi , zaman-zaman mü llif onlar n s n dl rini inc l y r k s hihl rini z i rind n ay rd etm y çal m d r. Bundan lav , srailiyyatdan g l n r vay tl r d za-man-zaman diqq tli bir kild t mas etmi v h tta yeri g ldikc t nqid etmi dir. bn K sir dil v b la t mövzular na, hökml rl laq dar m s l l r v slam n dig r mövzular na son d r c ustal qla yana m d r. N tic etibar il , slam dinini öyr nm k v ri t

T B R K MD R?M h mm d bn C rir t-T b ri

hicri 225 miladi 839-cu ild T b rista-n n Amul h rind (X z r d nizinin c nubunda) dünyaya g lmi dir.

Yeddi ya nda Qurani-K rimi z-b r l mi , doqquz ya nda da h dis yazma a ba lam d r. Elm ld etm k üçün R y, B sr , Kuf , M din , Suriy v Misiri g zmi , daha sonra x lif liyin m rk zi olan Ba dada yerl mi dir.

T fsir elmi il birlikd qira t, h dis, qh, k lam v tarix elml rind ustad olan bn C rir qhd d müct hidlik m rt b sin yüks lmi dir. Çoxlu sayda t l b yet dirmi v sa-hib oldu u elml rin bir çoxuna dair otuza yax n s r yazm d r.

T b ri 310/922-d vval ay nda v fat etmi v ya ad evin içind d fn edilmi dir.

96

T FS RT FS

elml ri bar sind ara d rma aparmaq ist y n h r bir müs lmana tövsiy edil n mük mm l bir s rdir.

Z m x ri t fsiri: “ l-K af” ad yla m hur olan bu t fsirin ad “ l-K af an h qaiqit-t nzil”dir. Z m x ri t fsirinin giri ind Qurani-K rimi t fsir etm yin olduqca ç tin bir i oldu unu, r b dili v d biyyat v dig r elml rd biliy malik olma n

z ruriliyi v zehni qabiliyy tl rin çox güclü olmas n n laz m g ldiyini bildirir. (Z m x ri, “ l-K af”, I, s h.15-16)

Z m x ri t fsirind r b dilinin qrammatik yön-l rini, m caz v b la tin inc likl rini son d r c göz l bir metodla v ustal qla l alm d r. Özü Mö-t zil m zh bin m nsub oldu una gör t fsirini bu m zh bin kirl ri istiqam tind yazm d r. Ancaq buna baxmayaraq, dil v d biyyat bax m ndan ol duqca möht m bir t fsir oldu una gör dig r m zh b m nsub aliml r t r nd n çox b y nilmi v t qdir edilmi dir. Bu xüsusiyy ti s b bi il öz sah sind yaz lan t fsirl r iç risind n möht m s rdir. Müf ssir t fsirind ayr ca r b eirl rind n istifad etmi , qira t f rqlilikl rini qeyd etmi , nasix v m nsux mövzular ndan da b hs etmi dir. hkam ay l rinin izah nda H n m zh bini m nims y n mü llif, qid yönünd n Möt zil m zh binin kirl rini

d st kl mi dir.

Razi t fsiri: F xr ddin r-Razi t fsirin xaricind k lam, qh, f ls f , tibb, riyaziyyat kimi bir çox sah d müt x ssisl mi bir alimdir. T fsirin diray t metodu-nun n mük mm l nümun l rind n biri olan t fsirinin ad “M fatihül-Qeyb”dir. T fsir diray t t fsiri olsa da, müf ssir r vay t metodundan da k narda qalmam d r. Ay l ri t fsir etm y ba layark n ilk önc nüzul

s b bl rin geni yer vermi v daha sonra ay ni ay il v ya ay ni h dis v s hab sözl ri il t fsir etmi dir. T fsiri h ddind n art q geni v o q d r çox yönlüdür ki, ay l rin t fsirind toxundu u mövzular olduqca müxt lifdir. Bu yönü il “M fatihul-Qeyb” t fsirl birlikd dövrünün bir çox elmini hat ed n ensiklopedik bir s rdir. Misal olaraq; “Fatih ” sur sinin bir cild tutan t fsirind Razi lü t, qrammatika, b la t, d biyyat kimi dil elml rind n; qh, h dis, k lam, m zh bl r tari-xi kimi dini elml rd n faydalanm d r. H mçinin “Fatih ” sur sinin t fsirind mü llif dövrünün f ls elml ri, m ntiq, zika, astronomiya, riyaziyyat, meta zika, xlaq v siyas td n; sehr, as-trologiya, t s vvüf kimi dig r elml r haqq nda uzun-uzad izahatlar vermi dir. Buna gör bir çox slam alimi “M fatihul-Qeyb”d t fsirl yana h r eyi tapma n mümkün oldu unu söyl y r k

onun esliklopedik t r n diqq t ç kmi l r.

Razi, hökm v qid il ba l da geni izahlara yer vermi , qli v n qli d lill rd hli-sünn nin görü l rini müda ed r k Möt zil ni t nqid etmi dir.

BN K S R K MD R?maduddin bul-Fida smail b.

Öm r b. K sir, D m q civar ndak Busran n k ndl rind n birind hicri 701, miladi 1301 ilind dünyaya g lmi dir.

Çox kiçik ya lar nda atas n itirmi dir. Kiçik ya nda yetim qalan bni K sir on ya nda Qurani-K rimi zb rl mi , ard ndan da slami elml r

sah sind özünü yeti dirm k üçün dövrünün m hur aliml rind n t fsir, h dis, qh, tarix d rsl ri alm d r.

T hsilini tamamlad qdan sonra x tib, müd rris, müfti v m hk m he-y tinin üzvü olaraq müxt lif v zif l r-d çal m d r. qid yönünd n ari,

qh yönünd n d a m zh bin m n-sub olan bni K sir, ömrünün sonuna yax n gözl rini itirmi , 26 aban 774-cü (miladi 1372) ild 71 ya nda dün-yas n d yi r k Allah n r hm tin qo-vu mu dur.

( tra m lumat üçün bax: smail C rraho lu, T fsir Tarixi II,184-85; Muhsin D mirçi, T fsir Tarixi, s h.154)

97

T FS R TAR XAR X

Bir neç d f çap edil n bu möht m s r 32 cildd n ibar tdir. Bu q d r böyük oldu una gör , b zi slam aliml ri t r nd n sad l dirilmi dir.

Beyzavi t fsiri: Beyzavinin t fsirinin ad “v hyin nurlar v aç qlaman n sirl ri” m nas na g l n “ nvarut-t nzil v srarüt-t vil”dir. Beyzavinin t fsirinin m nb l ri Z m x ri v F xr ddin r-Razinin t fsirl ri il Ra ib l- sfahaninin “ l-Müfr dat” adl s ridir. Bu s rl rin bir xülas si kimi oldu una v öz dövrün gör

bir çox elmi içind hat etdiyin gör slam al mind çox b y nilmi v m dr s l rd d rslik kimi istifad edilmi dir. Orta h cmli (2-3 cild), yüzl rl ha iy v

rhl ri olan bu s r d f l rl çap edilmi dir.

Beyzavi t fsirind r vay t v diray t metodlar n n h r ikisind n böyük ustal qla istifad etmi dir. Ay l ri t fsir ed rk n ba qa ay l r , h disl r , s hab v ta-bi unun görü l rin müraci t etmi dir. Ay l rin dil v b la t yönl rini d diqq tli kild l alaraq inc -l y n müf ssir zaman-zaman r b d biyyat v e ir-l rind n d d lill r g tirmi dir. Hökm ehtiva ed n ay -l rin t fsirin d yer ver n mü llif afei v H n l rin görü l rini müqayis etmi , özü afei oldu u üçün daha çox afei m zh binin kirl rin üstünlük vermi dir. B zi ay l rd ki qira t m s l l rin d toxunmu , dig r t fsirl rd ki srailiyyatdan olan x b r l ri r vay t etm kd n ç kinmi , kövni ay l ri rh ed r k n d key yy tli bir elmi t fsir metodu ortaya qoymu dur.

Bütün bu müsb t t r rinin yan nda Beyzavi t fsirinin dig r slam aliml ri t r nd n t nqid m ruz qalan c h tl ri d olmu dur. Bel ki, müf ssir sur l rin f zil tl rin dair z if v uydurma h disl ri t fsirind qeyd etmi dir.

N tic etibar il , b zi m n c h tl ri bir k nara qo ysaq, Beyzavini slam al mind m hur ed n bu t fsiri olmu dur. Buna gör d bu t fsir 250-d n çox

rh v izah yaz lm d r. Bu sayda rh h r bir t fsir yaz lmam d r. Bu t fsir slam m rk zl rind v Av-ropa ölk l rind d f l rl çap edilmi dir.

C laleyn t fsiri: Bu s r iki alimin yazd bir cildlik t fsir kitab d r. C lal ddin l-M h lli Qurani-K rimi ba dan “ sra” sur sinin sonuna q d r k lm -k lm t fsir etmi dir. Onun v fat etm si il t l b si C lal ddin s-Süyuti eyni metodla “K hf” sur sind n Quran n sonuna q d r bu t fsiri tamamlam d r. Eyni adl iki alimin t fsir etdiyi bu kitaba “C laleyn t fsiri” ad verilmi dir. C laleyn t fsiri Qurani-K rimin

Z M X R K MD R?Carullah Mahmud b. Öm r z-

Z m x ri, bugünkü Türkm nistan n ha t sind olan Xar zm bölg sind ki

Z m x r q s b sind hicri 467, mi-ladi 1075-ci ild dünyaya g lmi dir.

Buxara, Xorasan, sf han, Ba -dad, am, M kk v Y m n kimi s-lam tarixind ön mli dini m rk zl r olan bu bölg l ri g z r k el mi ni d -rinl dirmi dir. r b dilinin inc likl -rini öyr nm k üçün çöll r d ya ayan

r b q bil l rini ziyar t et mi v bu-ralarda dil elmi ni inki af etdirmi dir. Özü türk olmas na baxma yaraq r b dilini r bl r d n daha mü k mm l öy-r nmi v bu elmi sa y sind r bl r meydan oxumu dur. Yazd t fsir d bu nun n göz l d lilidir.

r b b diyyat , lü t, b la t, t fsir, h dis v qh sah l rind alt-m dan çox s ri olan Z m x ri, 538/1143 ilind Xar zmin Cürcaniyy q s b sind dünyas n d yi mi dir.

98

T FS RT FS

k lm -k lm v cüml -cüml t fsirind n ibar tdir. K lm l rin m nalar , cüml l ri tamamlayan k lm l r, q saltmalar göst rilmi , b zi k lm l rin cüml içind t xmini m nalar na i ar l r edilmi dir. Hürufü-müq t-t deyil n b zi sur l rin ba ndak h r rin t fsiri verilm mi , sad c , “Allah bununla n yi q sd etdi-yini daha yax bilir” deyil r k kifay t edilmi , qira t f rqlilikl ri az da olsa izah edilmi dir. Uzun ill r boyu dini elml ri öyr n n t l b l rin mütl q sur td istifad etdikl ri bu t fsir günümüzd d t fsir öyr nm k ist y nl r üçün çox rahat oxuna bil n v anla lan bir kitab olaraq tövsiy edilir. C laleyn t fsiri üz rind çoxlu sayda rhl r v ha iy l r t rzind çal malar edilmi dir.

1. Qurani-K rimin türk dilin t rcüm si v t fsiri

Türk xalqlar n n m d niyy t tarixind din kitab-lar n n bu dil t rcüm edilm si müxt lif türk boylar -n n beyn lmil l dinl rl t mas qurduqlar dövrl rd ba lam d r. Türkl r q dim zamanlarda buddizml tan olmu du. Türk dilind ki q dim terminl rin bir çoxu is-lam d biyyat na türk dilin t rcüm edil n buddizm dinin aid s rl rd n keçmi dir. Türkl r buddizmd n ba qa Z rdü tlük, Manixeizm v Xristian dinl ri il d t mas qurmu dular. Türkl rin böyük m d ni v ticar t m rk zl rind bütün bu dinl r m nsub in-sanlar ya am lar. Yüz ild n b ri apar lan t dqiqatlar n tic sind bu dinl rin müq dd s kitablar n n türk dilind t rcüm l ri tap lm d r.

Türkl r X srin ortalar nda slam dinini kütl vi olaraq q bul etdikd n sonra, bu yeni dinin t limat n v saslar n öyr nm ehtiyac duyduqlar v dinin sas m nb yi olan Quran anlamaq üçün öz dill rin

t rcüm etdirm k ist dikl ri übh sizdir.

slamdan vv l türkl r aras nda Uy ur lifbas yay lm d . lk türkc Quran t rcüm l rinin d bu lifba il t rcüm edilm ehtimal böyükdür. Ancaq bu

gün q d r Uy ur lifbas il yaz lm mük mm l bir Quran t rcüm si tap lmam d r. Biz q d r g l n n ski türkc Quran t rcüm l ri bunlard r:

1. Rusiya Elml r Akademiyas rq ünasl q nsti-tu tunda olan t rcüm .

2. Türk v slam s rl ri Muzeyind olan t rcüm .

3. stanbulda Mill t kitabxanas ndak t rcüm .

F XR DD N R-RAZ K MD R?

sil ad F xr ddin M h mm d b. Öm r b. Hüseyn r-Razi hicri 543, miladi 1149-cu ild Böyük S lcuqlu dövl tinin ba h ri olan R y h -rind dünyaya g lmi dir.

Ail si r b sillidir. lk dini t h-silini atas Öm r b. Hüseynd n ald r vay t edilir. Elmi öyr nm k üçün bir çox alim kimi Türküstan, fqa-n stan, Hindistan, Buxara, S m rq nd v G zn kimi elm m rk zl rini g z-mi dir. Bu s yah t l rd n sonra Buxa-raya qay tm , orada bir müdd t qal-d q dan sonra mü yy n s b bl r gör oran t rk ed r k do uldu u yer olan R y qay tm d r.

Üstün z kas , güclü ha z si, t sir-li xitab ti il tan nan v XII srin n böyük alim v müt f kkirl rind n bi-ri say lan F xr ddin r-Razi k lam,

qh, t fsir, r b dili, f ls f , m ntiq, astro nomiya, tibb v riyaziyyat kimi döv rünün az qala bütün elml rini öyr nmi v bu sah l rd s rl r q l -m alm d r.

Çoxlu sayda s r yazan Razi 300 civar nda t l b yeti dirmi dir. afei m z h bin m nsub olan F xr ddin r-Razi 1 vval 606-c ild (29 mart

1210) Heratda v fat etmi dir.

99

T FS R TAR XAR X

4. Mançestr h rind yerl n Rylands kitab xa-nas ndak Quran t rcüm si.

Bu t rcüm l rd n sonra Osmanl dövründ d Qurani-K rimin r b qra kas il türk dilin t rcüm v t fsirl ri edilmi dir. Ancaq son iki srd (XX v XXI) edil n çoxlu sayda t rcüm v t fsirl r hal-haz rda Türkiy v türk dili dan an dig r ölk l rd daha çox r b t qazanm d r. Bunlardan n m hur olan bir t rcüm haqq nda m lumat ver c yik.

Almal l t fsiri: Tam ad “Haqq dini Quran dili” olan bu t fsirin yazar M h mm d H mdi Yaz r, Türkiy nin Antalya h rinin Almal bölg sind n oldu una gör s r Türkiy d “Almal t fsiri” olaraq tan nm d r. Qurani-K rimin türk oxucusu t r nd n istifad sin nail olmaq v xarici qüvv l rin iddialar na cavab verm k m qs di il Türkiy Böyük Mill t M clisinin ist yi il Diyan t l ri Ba qanl türkc bir t fsir yazd rma q rar na g lmi dir. Bu kir M h mm d H mdi Yaz ra t klif olunmu v o da 1926-1938-ci ill r aras nda 12 il çal araq bu t fsiri meydana g tirmi dir. 1935-1939-cu ill rd d Diyan t l ri Ba qanl bu t fsiri doqquz cild olaraq çap etmi dir. Daha sonralar bu s r on cild olaraq yenid n d f l rl çap edilmi dir.

Mü llif bu t fsiri r vay t v diray t metoduna gör q l m alm d r. Ay l ri t fsir ed rk n srailiyyatdan g l n m lumatlar n ql etm y olduqca ehtiyatl davranm , ancaq eyni d qiqliyi h disl ri r vay t ed rk n göst rm mi dir. B zi ay l ri t fsir ed rk n o ay y uy un h disi inc l m d n oldu u kimi qeyd etmi dir. T fsir inc l ndiyind müf ssirin, t fsirin diray t metodundan olduqca ustal qla istifad etdiyi n z r çarp r. Hökm ifad ed n ay l ri aç q kild izah etmi v zaman-zaman H n m zh bi ölçüsünd öz kirl rini d bildirmi dir. Kövni ay l rin izah na da s rind yer vermi , astronomiya il laq dar izahlar g tirmi , müsb t elml r dair ortaya ç xan k rd n b hs etmi v bu k rd n Quran n ru-huna t rs dü m y nl ri q bul etmi dir. Dil il ba l ay l rin izah na da toxunan alim, m zh bl rl ba l dü ünc l rini t fsirind qeyd etmi dir.

N tic etibaril , “Haqq dini Quran dili” adl bu möht m s r yaz ld tarixd n bu gün q d r bütün türk dünyas nda olduqca möt b r say lan bir t fsirdir. Özünd n vv l Türkiy d yaz lan t fsirl ri gerid qoymu , özünd n sonra da bütün t fsir, t rcüm v slam n dig r mövzular na dair yaz lan s rl r

BEYZAV K MD R? Abdullah b. Öm r b. M h mm d

l-Beyzavi hicri 585 miladi 1189-cu ild vv lki Az rbaycan indiki ran n

iraz h rinin yax nl ndak Beyza-da dünyaya g lmi dir. Ancaq dünyaya g lm si il ba l yuxar dak tarix v ba qa müxt lif tarixl r verils d , tam olaraq hans tarixd do uldu u d qiq bilinmir.

lk t hsilini atas ndan alan Beyza-vi, daha sonra iraz aliml rind n müxt lif elml r xz etmi dir. r b dili v b la ti, t fsir, h dis, qh, m ntiq, k lam kimi sas elml rd yüks k zirv y çatm v bu sah l rd müxt lif s rl r yazm d r. Fiqh elmin dair yazd “Minhacül-vüsul il ilmil-üsul” adl s ri t fsirind n sonra onu n çox m hur ed n s ridir.

Onun h yat ndan b hs ed n aliml r onun, slami elml rd geni bilgiy , böyük elmi qabiliyy t ma-lik yüks k s viyy li bir müt x ssis oldu unu qeyd edib vur ulam lar.

Uzun müdd t qaz v zif sind çal d na gör ona daha çox “Qaz Beyzavi” deyilmi dir.

M nb l rin bildirdiyin Ömrünün sonlar na yax n T briz yerl mi , dünyas n d yi n q d r burada elm, ibad t v zöhd h yat il m ul olmu v hicri 685 / miladi 1286-c ild bu-rada v fat etmi dir.

sl n Az rbaycanl olan bu öh-r tli alimin do umu kimi ölüm tarixi d t ssü r olsun ki, d qiq bilinmir.

100

T FS RT FS

nümun olmu , onlar n meydana g lm sind ol duqca mühüm bir m nb rolu oynam d r. H tta aliml rin or-taq krin gör , bu t fsir, g r r bc yaz lsayd bütün slam dünyas nda tan nm m hur t fsirl rd n biri

olard .

2. Qurani-K rimin Az rbaycan dilin t rcüm si v t fsiri

Qaraqoyunlu v A qoyunlu saraylar nda dövl t dili Az rbaycan dili idi. Bu dövrd türkc nin ön mi gün d n-gün art rd . M nb l rd n ld etdiyimiz m lu-matlara gör , A qoyunlu sultan Uzun H s n Quran Az rbaycan dilin t rcüm etdir r k hüzurunda oxut-durmu dur. Bu da Qurani-K rimin Az rbaycan dilin ilk t rcüm si hesab olunur.

Qurani-K rimin Az rbaycan dilin t rcüm si orta ça larda ba lam olsa da, bu t rcüm l r lyazma k-lind qalaraq n r edilm mi dir. Az rbaycanl müf ssir olan Nem tulla Naxç vani h l XV srd “F vatihul-ilahiyy v l-m fatihül-qeybiyy ” adl t fsir yazm d r. Lakin onun bu s ri r b dilind yaz lm d r. Bundan ba qa ran v Osmanl dövl tl ri kimi müxt lif ölk -l r d ya ay b-yaradan aliml rimiz olmu lar. Ancaq bu aliml rin t rcüm v t fsirl ri indiy q d r ara d -r lmad üçün onlar haqq nda m lumat verm k qeyri-müm kündür.

Qurani-K rimin Az rbaycan dilin ilk t rcüm v t fsiri XX srin vv ll rin t sadüf edir. Ancaq So-vet ttifaq qurulduqdan sonra bu f aliyy tl r olduq-ca z i mi , dini elml rl m ul olan aliml r ya öldü rülmü , ya da sürgünl r m ruz qalm lar. Sovet ttifaq da lana q d r çox cüzi olaraq v olduqca gi-

zli kild apar lan dini t dqiqatlar Sovet hökum tinin da lmas ndan sonra canlanm d r. 1991-ci ild n etibar n getdikc yüks l n dini f aliyy tl r iç risind t fsir v t rcüm y dair çal malar da özün layiq yeri tutmu dur. Burada ba dan aya a vv lc t fsir, sonra da t rcüm f aliyy tl ri haqq nda m lumat veril c kdir:

a. T fsirl r

1. Mir M h mm d K rim A a l-Bakuvi v “K -fül-h qayiq n nük til-ay ti v d-d qaiq”adl t fsiri: Quran n günümüz q d r g lib çatan ilk az rbaycanca t rcüm si v t fsiri Bak qaz s Mir M h mm d K rim A a l-Bakuvinin “K fül-h qayiq n nük til ayati

C LAL DD N L-M H LL K MD R?

C lal ddin l-M h lli hicri 791 / miladi 1389-cu ild Misirin Qahir

h rind dünyaya g lmi v orada ya am d r.

T fsir, m ntiq, dil elml ri, qh, h dis kimi sah l rd özünü yeti dir-mi dir. Qahir d ki m dr s l r d uzun ill r qh d rsl rin t drisi il m ul olmu dur.

Hicri 864 / miladi 1460-ci ild Qahir d v fat etmi dir.

C LAL DD N S-SÜYUT K MD R?

bdürr hman b. bu B kr b. M h mm d s-Süyuti, hicri 849 / miladi 1445-ci ild Qahir nin c nub t r nd ki Süyut q s b sind ana-dan olmu dur. Uzun ill r Ba dadda qaz l q v zif sini yerin yetir n atas K malüddin f ndid n ilk dini t hsilini alm , s kkiz ya nda Qurani-K rimi zb rl mi dir. T fsir, h dis, qh, lü t,

k lam, m ntiq elml rind d rinl mi v çoxlu sayda h disi zb r bilm si il m hurla m d r. On yeddi ya na çatd nda h m d rs dem y , h m d kitab yazma a ba lam d r. Elmini daha da d rinl dirm k üçün Misirin xaricind müxt lif bölg l ri g zmi , sonunda Misir geri qay tm d r. C lal ddin l-M h llid n d d rs ox-uyan Süyuti, onun ölümünd n sonra yar mç q qalan C laleyn t fsirini tamamlam d r. 600-d n çox kitab yazaraq slam dünyas nda n çox s r yazan alim ünvan n alm d r. afei m zh bin m nsub olan C lal ddin s-Süyuti hicri 911 / miladi 1505-

ci ild do uldu u yer olan Qahir d v fat etmi dir.

101

T FS R TAR XAR X

v d-d qaiq” adl s ridir. Üç cildd n ibar t olan bu s r “Kaspi” q zetinin Buxariyy m tb sind çap edil mi -dir. Birinci v ikinci cildi 1904-cü ild , üçüncü cildi is 1906-c ild n r olunmu dur.

“K fül-h qayiq” t fsiri r b lifbas il yaz lm -d r. Ay l rin t rcüm si sad ifad l rl verilmi v ay -l rd ki inc likl r göz l bir kild ortaya qoyul mu dur. T fsir üç cildd n ibar tdir. Birinci cild hicri 1321-ci ilin vval ay n n 9-u ba a çatm v 745 s hif dir. kinci cild is “Yunus” sur si il ba lay r. Bu cildin d

yaz l hicri 1322-ci ilin r biül vv l ay n n 10-da sona çatm d r. kinci cild 792 s hif d n ibar tdir. Üçüncü cild is Rum sur si il ba lay r. Yaz l hicri 1323-cü ilin zülq d ay n n 22-d tamamlanm d r. Üçüncü cild 959 s hif dir.

Müf ssir h r cildin vv lin bir müq ddim yaz-m d r. O, Quran n bir çox türkc t fsirl rinin ol du u, amma bunlar n “ iveyi-osmaniyy d ” ol du u üçün Az rbaycan türkc sind dan anlar n bu s r l ri ba a dü m dikl rini v buna gör d n böyük xid m tin Az ri türkc sind bir t fsir yazmaq oldu unu qeyd edir. T fsiri haz rlayark n müf ssir Z m x ri, N s , Qaz Beyzavi, Razi, T b rsi, l-B vi, Ruhul-B yan kimi m hur s rl rd n istifad etmi dir. lb tt ki, müf ssir, sad c , bu t fsir qaynaqlar il kifa y t l n-m mi , yeri g ldikc , müxt lif sah l rd n, h dis v tarixi m nb l rind n d istifad etmi dir. O, h dis sa h sind Buxarid n Küleyniy q d r i v sünni qaynaqlar ndan g l n r vay tl rd n istifad etmi v h disl rin qayna kimi s hab ni adil q bul etmi dir.

T fsir diray t t fsiridir. Ancaq Bakuvi yeri g ldikc t fsirin r vay t metoduna da geni yer vermi dir. Ye-rin gör ay ni ba qa ay , h dis, s hab v tabiunun sözl ri il , b z n d srailiyyatdan istifad ed r k t f-sir etmi dir. Diray t yönün g linc , qrammatik t hlil-l rd n istifad etmi hkam v k lama dair ay l r ge ni yer vermi dir. B z n elmi t fsir meyil etmi , bundan ba qa o günün sosial m s l l rini i qland rma a ça-l m d r. Bakuvi “s b bi-nüzul”, ay l r v sur l r ara -s ndak münasib td n, qira t m s l l rind n v su r -l rin ba lar nda yer alan hürufü-müq tt d n d b hs et mi dir.

i m zh bin m nsub oldu u m lum olan mü llif m zh b t ssübke liyin qar ç xm v m zh bl r-ara s bir orta yolun izl nilm sini ist mi dir. hli-Bey-t qar b sl diyi sevgini bildirmi , ancaq onlar if rat

M H MM D H MD YAZIR K MD R?

M h mm d H m di Yaz r Türkiy nin An tal ya

h rinin Al ma l bölg sin-d 1878-ci ild dünyaya g l mi dir.

lk t hsilini atas Numan f ndid n alan H mdi Yaz r kiçik ya lar nda ha z-liyini bitirdi v day s il stanbula g l r k Ayasofya M dr s sin daxil oldu. Burada ik n B yazid camesind d rsl r davam etdi v Kayserili H mdi f ndid n icaz tnam ald .

stanbuldak keç n uzun t hsil h yat ndan sonra 1906-c ild imtahan ver r k B yazidin ba mü llimi oldu. Burada m ntiq, qh elmi v müxt lif d rsl r keçdi.

1908-ci ild Antalyadan mill t v kili seçil r k m clis girdi. 1926-c ild d Böyük Mill t m clisinin verdiyi q rarla Quran t fsiri yazma a ba lad . 12 il tamamlad bu t fsirin ard ndan t krar ona r b dilind ki bir s rin t rcüm si tap r ld .

Mü llif bu s ri t rcüm etm y ba layark n ür yind n naxo oldu. Bu x st liyi getdikc artd v 1942-ci il may ay n n 27-d 64 ya nda haqq n r hm tin qovu du. M zar stanbulda S hrayi-c did q biristanl ndad r.

102

T FS RT FS

kild ucaltma a qar ç xm d r. Hz. liy olan sev-gisini b yan ed r k, onun v li oldu unu q bul ed n mü llif Quran , q sacas , mü yy n bir qrupun anla ya bildiyi dü ünc sin qar ç xm d r. M zh bl r aras n-dak ayr -seçkilikd n son d r c narahat olmu , Hz.

bu B kir, Hz. Öm r, Hz. Osman v dig r s hab l r hörm t b s l mi dir. Xilaf t v dörd x lif mövzusuna da toxunan müf ssir q tiyy n t friq y yer verilm m si v slam ümm tinin birlikd h r k t etm si dü ünc sini vur ulam d r. slam ümm ti aras ndak ilk ixti-la ara, C m l v Sif n sava lar na da toxunan mü llif müs lmanlar n bundan d rs almalar n n vacib oldu unu vur ulam d r.

2. Mövlazad k vi v “Kitabul-b yan t fsi-ril-Quran” adl t fsiri: Bu t fsir d vv lki t fsir kimi r b lifbas il yaz lm d r. 1908-ci ild Ti isd ki

Qey r t m tb sind n r edilmi dir. k vinin bu t f-siri, sad c , Zaqafqaziya müs lmanlar n n deyil, eyni za manda, C nubi Az rbaycan dindarlar aras nda da çox oxunan v b y nil n bir s r olmu dur.

T fsir iki cildd n ibar tdir. Birinci cild 492 s hif , ikinci cild is 538 s hif dir. kinci cild “K hf” sur si il ba lay r. O, t fsirin yazd müq ddim d Quran n bütün öyüdl rin n r isi v qiss l rin n f zil tlisi oldu unu bildirdikd n sonra, Quran r b dilind oldu u üçün müs lman türk qarda lar n n onun zahiri m nalar n anlamaqdan aciz olduqlar n , ondak dini hökml rd n v Allah n ba qa mrl rind n bix b r qald qlar n , Quran anlamaq üçün ba qa dill rd ki t rcüm l r müraci t etdikl rini v bunun da do ru olmad n söyl m kd , din qarda lar na Quran asan anlamalar na v onun mrl rini yerin yetirm l rin yard m etm k üçün bu s ri q l m ald n qeyd etmi dir.

k vi t fsirini y cam yazma a çal m d r. Buna gör d t f rrüatl t hlill r giri m mi dir. Ancaq yen d r vay t v diray t metodlar na müraci t etmi dir. Yeri g ldikc Quran n quranla t fsiri, Quran n sünn il t fsiri, Quran n s hab v tabiun sözl ri il t fsiri metodlar ndan v srailiyyatdan istifad etmi dir.

Diray t yönünd n is hkam v k lam mövzular n-dan b hs etmi , ancaq bu mövzularda geni t hlill r yer verm mi dir. “ sbabün-nüzul”, “n sx”, “hürufü-müq tt ” kimi Quran elml rind n d zaman-zaman söz açm d r. Bu s r q sa t fsir v ya geni m al dem k daha do rudur. “Kitabul-b yan” 1990-c ild Bak da yenid n n r edilmi dir.

M R M H MM D K R M A A L-BAKUV K MD R?Tam ad Mir M h mm d K rim ibn

Mir C f r l- l vi l-Hüseyni l-Bakuvi olan mü llif 1853-cü ild Bak da anadan olmu dur. Mir M h mm d K rim soyunu Hz. lid n g lm si s b bil özünü l vi, Hz. Hüseyn soyundan g ldiyi üçün Hüseyni v Bak da anadan oldu u üçün d Bakuvi adlar il tan tm d r. Ancaq onun sas ad Mir M h mm d K rim a a C f rzad dir. lk t hsilini m dr s d alm d r. 1871-ci ild Ba dada getmi v on il yax n orada r bc , t fsir, qh, slam tarixi v dig r t m l slam elml rini

öyr nir. Ba daddan qay td qdan sonra bir müdd t Bak dak ah M scidind imam v axund, i m scidind s dr olan Baku-vi, h r idar hey ti t rkibind v Bak

h rinin qaz s v zif sind çal m d r. M h mm d K rim m h rr mlikd

özünü döym y , fanatizm , batil v xura -fata, slamda t friq salanlara q tiyy t l qar ç xm , 1905-ci ild erm ni-müs l-man davas nda b yaz cübb sini geyin r k v q rm z bayra lin alaraq h r ç x-m , ya kimi ya an güll l rd n qorx-madan çox qan tökülm sinin qar s n al-m d r.

1920-ci ilin 27 aprelind Az rbaycan i al ed n Q rm z ordu h r yeri talan et-diyi kimi Mir M h mm d K rim a an n da evini talan etmi dir. Bundan sonra Ba-kuvi M rd kana ged r k orada h yat n t rcüm v elmi kitablar yazmaqla davam etdirmi dir. 1937-ci ild islami f aliyy tl r göst rdiyi üçün v antisovet oldu u iddia edil r k evind n apar lm , 15 mart 1939-cu ild 85 ya nda sovet rejimi t r nd n güll l nmi dir.

Bakuvi bir çox s r meydana g tirmi dir. Lakin bu s rl rin bir çoxu sovet rejimi t r nd n m hv edilmi dir. Günümüz , sad c , “On yeddi Ramazan” kitab v “K fül-h qayiq” adl t fsiri

g lib çatm d r.

103

T FS R TAR XAR X

3. hm d H imzad v “T fsirul-Quranil-zim” adl t fsiri: Bu t fsir d özünd n vv lki t fsirl r

kimi r b qra kas il yaz lm d r. Ancaq 50 il vv l yaz ld üçün dili vv lki t fsirl r gör müasir, indiki dil gör klas sik t rzd dir. Müf ssiri mü llim oldu u üçün t fsiri olduqca s lis v ax c d r. Bununla birlikd xey li r b v fars k lm l rind n d istifad etmi dir.

T fsir M h mm d Fizuli ad na lyazmalar nsti-tunda C-697/9650, C-698/9651, C-699/9652 nömr l r-d qeydiyyatdad r. s r 1658 s hif d n ibar t olub, qal n dama d ft rl r yaz lm , 3-4 d ft r birl diri-l r k bir cild hal na g tirilmi dir. V r ql r müasir standart lara gör h r iki üzü nömr l nmi dir. T fsir top lam olaraq dörd cildd n.

Birinci cild “Fatih ” sur sind n “Maid ” sur sin q d rdir. 311 s hif dir.

kinci cild “ nam” sur si il “ sra” sur si aras n hat edir. 440 s hif dir.

Üçüncü cild “K hf” sur si il ba lay r “Fatir” sur si il bitir. S hif say 441-dir.

Dördüncü cild “Yasin” sur sind n ba lay b Quran n sonuna q d r davam edir. Toplam 466 s hif dir.

Müf ssir t fsirini yazma a ba lamazdan vv l bi-rin ci cildin ilk s hif sind bu ifad l r yer vermi dir:

“Mü llif hm d sra l o lu H imzad . H z t f-si rul-Quranil-Azim lis ni Az rbaycan. F l m t kun al l- l b vaz heyni s hleyni. Bu T fsirul-Quranil-Azimu - an, m n Az rbaycan Respublikas Quba ra-yon daxilind olan Çiçi k nd sakini H imzad hm d sra l o lu t r nd n yaz lm v c sar tl Quran n

6666 ay tin biqadri-quvv çox ayd n bir kild r b-c d n türkc y t rcüm etm yimi özüm r f hesab edir m. V onun iç risind a kara ç xar lan s hv v nöq sanlar öz ba lanmaq q l ml ri il m n raz l q verm l rini bütün oxuculardan xahi edir m.

Bu t fsiri- ri n yaz lmas n müst in n bill h itma-ma yetirm k üçün Allahdan köm klik t l b edir m.

1380-c tarix hicri / 1960-c il tarix miladi; Çiçi k ndi.”

4-cü cildin sonunda da t fsiri xs n özünün yaz-d n v hicri 1382 / miladi 1962-c ild bitirdiyini qeyd etmi dir. H imzad t fsirini yazark n bir çox

M H MM D H S N MÖVLAZAD K V

K MD R?

M h m m d H s n Mövlazad

k vi, 1854-cü ild kid anadan olmu dur.

k v i n i n h ya t haqq nda li-miz d t s süf ki, h l lik d qiq m -lumat lar yoxdur. Onun haqq n dak bu skik m lumat lar b zi kitab larda k

qeyd l rd n v inter net d ki material-lardan ld ed bilirik.

lk dini t hsilini kid alm d r. Da ha sonra t hsilini G n c m dr s sin-d davam etdirmi , bu m dr s ni d bi tir dikd n sonra bir il G nc Cüm M s cidind din xa di mi kimi f aliyy t gös t rmi dir.

k vi bu f aliyy tinin ard ndan dini t hsilini daha art rmaq üçün raqa getmi v orada dövrün aliml rind n müxt lif d rsl r alaraq özünü yeti dir-mi dir.

1891-ci ild Qafqaza qay dan k vi 1893-cü ild Ti isd yerl n

“Mü s lman dini m kt bi”nd ri t d rsl ri dem y ba lam d r. Sonra-lar C bray l, G nc , Ti is v Kutaisi bölg l rinin Qaz s kimi f aliyy t göst rir.

1908-ci ild M h mm d H s n Möv lazad Qafqaz bölg si üzr ey-xül islam seçilir.

Mövlazad M h mm d H s n s-may l o lu k vi 1932-ci ild v fat etmi dir.

104

T FS RT FS

qay naqdan istifad etmi dir. H r cildin vv lind isti fad etdiyi m nb l rin ad n yazm d r. Bu t fsirl r a a dak lard r:

“T fsirul-Qazi”, “C vahirüt-t fsir”, “T fsirül-b hr”, “B h rül-ülum”, “T fsirut-tibyan,” “T f si rül-b sair”, “T fsirül-k bir”, “T fsirül-k af”, “T fsirun-N s ”, “T fsirül-C la leyn”, “T fsirül-m vakib”.

Ancaq burada adlar n yazmad b zi t fsirl rd n d istifad etmi dir. T fsir q sa t fsir v ya geni m al klind dir. R vay t v diray t metodlar n n h r iki sind n d istifad etmi dir.

HM D H MZAD K MD R?

hm d H imzad 1896-c ild Az rbay-can n Quba rayonunun Çiçi k ndind dindar bir ail d dünyaya g lmi dir. Soyad özünün r smi s n dl rind “H imov”dur. Ancaq t fsirind v dig r b zi yaz lar nda soyad n “H imzad ”, b z n d “ sra lzad ” yazm d r.

lk dini t hsilini yeddi ya nda atas sra l f ndid n alm d r. Atas v fat etdikd n sonra

t hsilini Quban n Afurca k ndid nki Hüseyn A a f ndid davam etdirmi dir. 1909-cu ild orta

m kt b ba lam , ancaq m kt bi bitir bilm -mi dir. Bu r f d bölg nin elm adamlar ndan xü-susi olaraq r bc , farsca d rsl ri alm d r. 1911-1919-cu ill rd D v çinin Pir ms n k ndind ki kiçik bir m scidd Qalagah k ndind n olan dövrün elm adamlar ndan bdülv hhab f ndid n v T ng alt k ndind n olan shaq f ndid n dini d rsl r alm d r. Bu müdd t rzind r b v Fars dill rini mük mm l öyr nm kl yana , qh, h dis, tarix, f ls f , astronomiya kimi elml rd d özünü yeti dirmi v amax l Musafa f ndid n o dövrün mühüm s n di say lan “ caz tnam ” alm d r. D rs ald mü lliml ri v fat etdikd n sonra onlar n kitablar n ld ed n H imzad , bu kitablarla mütali ed r k bilgil rini daha da d rinl dirmi dir.

1920-1923-cü ill r aras nda Üsuli-c did m k-t bini oxumu dur. 1924-cü ild Quba h rind aç lan mü llimlik kursuna daxil olmu v bu snada da mü llim t yin olunmu dur. Daha sonra u a Pedaqoji texnikumuna daxil olmu v 1930-

cu ild bu m kt bi bitirmi dir. 1935-ci ild Vladi-mir liç Lenin ad na Az rbaycan Dövl t Pedaqoji nstituna qiyabi olaraq daxil olmu v 1941-ci

ild buradan m zun olaraq diplom alm d r. Bu nstitut H imzad nin r smi olaraq bitirdiyi son

m kt b olmu dur. Müf ssirin t hsil h yat il t dris h yat paralel kild davam et mi dir. ll r boyu Quba rayonunun traf k ndl rin d ,

D v çi v Xaçmazdak m kt bl rd mü llimlik v m kt b direktoru, h tta 1935-1936-c ill r d Qonaqk nd Rayon Xalq Maarif ö b sind nspektor v zif sind çal m d r. 1947-ci ild

öz k ndi olan Çiçiy geri qay tm v Çiçi k nd m kt b direktoru v zif sin t yin edilmi dir. 1959-da 36 illik mü llimlik h yat na son ver r k t qaüd ç xm d r.

hm d H imzad nin mü llimlik f aliyy ti, dövl t t r nd n qiym tl ndirilmi v ona 1949-cu ild “Q rm z m k Bayraql öhr t Ordeni” t qdim edilmi v “ m kdar mü llim” f xri ünvan verilmi dir.

H imzad t qaüd ç xd qdan sonrak bütün vaxt n t fsir yazma a h sr etmi v 1962-ci ild bu çal mas n tamamlam d r. T fsirini Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas , lyazmalar nstituna

xs n özü t hvil vermi dir. nstitutun alt n f rlik komissiyas t fsiri inc l mi v müsb t r y ver r k onu kitabxanaya q bul etmi l r. s rin müqabilind müf ssir 600 rubl (800-900 USD) t klif etmi l r. Ancaq H imzad bu m bl i almaqdan imtina etmi v bu s ri pul üçün yazmad n , xalq üçün yazd n v m qs dinin g l c k n sill rin, Qurani-K rimin m nas na anlama a yard mç olmaq oldu unu bildirmi dir. Ancaq bu m bl ona h diyy olaraq t qdim edilmi dir.

hm d H imzad 16 aprel 1979-cu ild dünyas n d yi mi dir. M zar do uldu u k nd olan Çiçi k ndinin q biristanl ndad r.

H imzad nin t fsirind n ba qa kiçik m kt b d ft rl rin yazd eir kitab , v siyy tnam si v oxudu u s rd n ald qeydl ri vard r.

105

T FS R TAR XAR X

Quran n Quran, h dis, s hab v tabiunun sözl ri il t fsiri metodundan istifad et mi dir. N ql etdiyi h disl rin heç birini t nqid et m mi v m nb d göst rm mi dir. Filoloji bax m ndan l ald m z zaman qrammatika v b la td n istifad etm mi , sad c , zaman-zaman k lm l ri aç qlamaqla kifay tl nmi dir. hkam ay l rini aç qlayark n hli-sünn nin görü l rin tabe olmu , sas n, dörd m zh bd n k nara ç xmam d r. Ancaq bu mövzulara s thi toxunmu , çox d rinlikl r girm mi dir. Yeri g ldikc müf ssir, k lam, t s vvü laq dar mövzulardan b hs etmi , hürufu-müq tt deyil n sur l rin ba nda yer alan h r rl laq dar aliml rin görü l rin q sa kild yer vermi dir. Sur l rin nazil olma s b bl rini d yerin gör aç qlam , Quranda n sxi q bul etmi dir. Sur l rin f zil ti mövzusuna da toxunmu v bu bar d ki b zi h disl ri qeyd etmi dir.

N tic etibar il , hm d H imzad nin bu t fsiri özünd n vv l yaz lan dig r iki t fsir kimi elmi yönd n z ngin olmasa da, Sovet hakimiyy tinin n k skin vaxtlar nda yaz laraq lyazmalar nstituna sa lam bir kild t hvil verilm si v eyni kild limiz çatmas onun d y rini ikiqat

art r r. Çünki repressiyalar n tü yan etdiyi bir dövrd H imzad böyük c sar t göst r r k bu n cib i özünü h sir etmi v Qurani-K rimin tamam n t fsir etm y nail olmu dur.

b. T rcüm l r

1) Vasim M mm d liyev v Ziya Bünyadov, “Quran”Az rbaycan müst qilliyini ld etdikd n sonra 1992-ci ild ölk mizin iki d y rli elm adam

Vasim M mm d liyev v Ziya Bünyadovun haz rlad bu m al kiril lifbas il Qurani-K rimin müasir Az rbaycan dilin t rcüm sidir. Kitab n vv lind Qurani-K rim v t fsir dair olduqca dol un m lumatlar n yer ald bir ön söz vard r. Sonunda da müt rciml rin ön mli gördükl ri h r sur y dair q sa rhl r verilmi dir.

Müt rciml r Quran eir t rzind t rcüm etm nin imkans z oldu unu, h r t rcüm y h d-din d n art q yer verm nin is Quran anla lmaz hala g tir c yini v müt rcimin m yini bo a ç xaraca n söyl y r k aç qlamal d bi t rcüm nin r b dilini bilm y n oxuculara Quran n m nas n imkan daxilind d qiq anlamalar üçün n lveri li metod olaraq q bul etmi l r.

T rcüm nin sad , ayd n v müasir bir dili vard r. T rcüm d qrammatik qaydalara tam olaraq m l olunmu dur.

106

T FS RT FS

lk çap olunan m alda r bc m tn verilm mi dir. Daha sonra çap olunan m allarda is r bc m tn d vard r. T rcüm çil r vv lc sur nin r bc ad n , daha sonra is möt riz iç risind Az rbaycan dilind t rcüm sini vermi , M kk d v ya M din d nazil oldu unu v neç ay d n ibar t oldu unu qeyd etmi l r. Ay l rin daha yax ba a dü ülm si üçün möt riz iç risind izahlara yer verilmi dir. B zi eyni ifad l r Az rbaycan dilind müxt lif sinoniml rl v zl nmi dir. Orijinal m tnd olmayan, ancaq q sd olunan xitablar möt riz aras nda “Ya Müh mm d”,” Ya Pey mb r”, “Ya R sulum,” “Ey müs lmanlar” klind t qdim olunmu dur. M alda b zi söz v ifad l rin tarixi v co ra adlar , xs adlar n n q sa aç qlamas m tnin daxilind ki möt riz aralar nda, daha geni aç qlamalar is m al n sonundak rhl rd qeyd olunmu dur.

T rcüm d T b ri, bn K sir, Beyzavi, Razi, Z m x ri, Sabuni,T br rsi kimi müf ssirl rin t fsirl rind n, türkc m allardan v Mir M h mm d K rim Bakuvi v Mövlazad k vinin t fsirl rind n istifad edilmi dir.

ll rdir Az rbaycan oxucusunun lind n dü m y n bu d y rli t rcüm doqquz d f n r edilmi dir. Son n ri 2007-ci ild “ p kyolu” n riyyat n n t bbüsü il yenid n r bc v lat n qra kas il t rcüm si d birlikd olaraq n r edilmi dir.

2) N riman Qas mo lu, “Qurani-K rim”

M al 1993-cü ild kiril lifbas il n r edilmi dir. Dili müasirdir. Ancaq orta srl r dilin , xüsusil D d Qorqud dastan na meyil güclüdür. M alda b zi nöqsanlar v çap x talar vard r. T rcüm d r bc m tn verilm mi dir. vv lc sur nin ad verilmi , sur l rin m nalar , M kki v ya M d ni olmas haqq ndak m lumatlar is m al n sonundak “B zi izahlar” f slind qeyd olunmu dur. M aldak möt riz d verilmi söz, ifad v cüml l r, xs v i ar v zlikl rinin kim v ya n y aid oldu unu göst rm k üçün verilmi dir. B zi f rqlilikl rl izah edil n k lm v ifad l rin ilk m nas qeyd edilmi , daha sonra is möt riz iç risind “v yaxud” ifad si il dig r variantlara yer verilmi dir.

M al n sonunda olan “Quran aç qlamas : qay d Qay lar m z” ba l ql m qal d müt rcim t rcüm , m al, Az rbaycan dastanlar nda, atalar sözl rind , folklorunda v d biyyat nda Quran n yeri, Az rbaycan xalq n n tarixi-m d ni irsini anlamada Quran n rolu kimi mövzulardan söhb t açm d r.

3) M h mm dh s n Q nio lu v Tariyel Bilalo lu, “Qurani-K rim (Az rbaycan dilin t rcüm si il )”

Bu t rcüm 2000-ci ild Türkiy Diyan t V q t r nd n lat n qra kas il n r edilmi dir. Müt rciml r daha çox h r t rcüm y üstünlük vermi l r. Dili sad , anla lan v ayd nd r. T rcüm il birlikd r bc m tn verilmi dir. Bundan ba qa m alda ön söz, “sur adlar ” v “t rcüm m tnind getmi b zi r b sözl ri” ba l qlar da vard r.

Sur adlar r b dilind oldu u kimi qeyd edilmi , daha sonra is sur nin neç ay oldu u, m kki v ya m d ni oldu u göst rilmi dir. B zi ifad l r oldu u kimi verilmi dir. M s l n: mütt qi, müna q v s. Bu ifad l rin aç qlamalar “T rcüm m tnind getmi b zi

107

T FS R TAR XAR X

r b sözl ri” f slind t qdim olunmu dur. Ay l rin t rcüm sind böyük h r yaz lan “M n, Biz, O v Öz” v zlikl ri il Allah-T ala q sd olunmu dur.

4) Beyn lxalq “ lhuda ” n riyyat n n t rcüm çil r qrupu, “Qurani-K rim”

M al 2000-ci ild ran n Beyn lxalq “ lhüda” n riyyat t r nd n kiril lifbas il Bak da çap edilmi dir. T rcüm bir komissiya t r nd n h yata keçirilmi dir. Ancaq m alda bu hey tin kiml rd n ibar t oldu u haqq nda heç bir m lumat yoxdur. Dili müasir Az rbaycan dili olsa da, ax c deyildir. B z n m tnd ki k lm l r, ifad l r v ay l r düzgün t rcüm olunmam d r. T rcüm d r bc m tn yoxdur. Sur adlar r bc oldu u kimi qeyd edilmi , sur l rin M kk d mi, yoxsa

M din d mi nazil olmas haqq ndak m lumatlar, t rcüm nin sonundak münd ricat qismind qeyd edilmi dir. B zi xüsusi adlar Az rbaycan dilind ki qar l qlar il i l dilmi dir. M s l n:Yusuf-Yusif kimi.

Ay l rin nömr l ri h min ay l rin sonunda qeyd edilmi dir. Möt riz d n xs v i ar v zlikl rini v q sa izahlar göst rm k, bundan ba qa yar mç q cüml l rin tamamlanmas üçün

istifad olunmu dur.

5) R sul smay lzad Duzal, “Qurani-K rim v Az rbaycan türkc si il t rcüm si”.

1990-c ill rd çap olunmas na baxmayaraq, r b lifbas il çap edilmi dir. r b qra kas il ç xmas n n n sas s b bi d C nubi Az rbaycanda ya ayan türkl r üçün n z rd tutulmas d r. M al 1999-cu ild Quran n Xarici Dill r T rcüm M rk zi t r nd n Qum h rind n r edilmi dir. T rcüm nin lat n v kiril lifbalar il çap olunan nüsx l ri mövcuddur. Ay l ri t rcüm ed rk n müt rcim lind n g ldiyi q d r h r bir k lm nin haqq n verm y çal m d r. Ancaq b dii göz llik ön planda tutulmu dur. M alda orijinal m tn d vard r. Sur l rin ba hiss sind sur ad , ay l rin say v M kki v M d ni olmas haqq nda m lumat verilmi dir. M al hizb v cüzl r bölünmü dür. T rcüm nin sonunda v qf i ar l ri haqq nda m lumatlar v sur l rin münd ricat vard r. Möt riz l rd n sözl rin izah v m nalar n , lav m lumatlar oxucuya çatd rmaq üçün istifad olunmu dur.

6) hm d Kayvanpur, “Quran”.

Az rbaycan dilind yaz lan Quran t rcüm l rind n biri d hm d Kayvanpurun Quran t rcüm sidir. Bu t rcüm msi t qvimi il 1369-1371-ci ill r rzind ran n Tehran h rind r b lifbas il iki d f “ qbal n riyyat” t r nd n çap edilmi dir. T rcüm limizd olmad

üçün haqq nda tra malumata malik deyilik.

Bütün bu t rcüm l rd n lav ist r Az rbaycanda, ist rs d randa Quran n Az rbaycan dilind b zi t rcüm l rinin v ya yar mç q t rcüm l rinin oldu u söyl nilir.

7) lixan Musayev, “Qurani-K rim v Az rbaycan dilin m naca t rcüm si”.

Bu t rcüm d 2000-ci ild n sonrak ill rd haz rlanm bir m ald r. Kitab dörd d f çap edilmi , sonuncu d f 2010-cu ild rq-Q rb m tb sind çap edilmi dir. Bizim inc l diyimiz kitab son n r olunan m ald r.

Kitab n giri ind bir ön söz, sonunda da “ r b ifad l ri v terminl rinin izahl lü ti” ad alt nda b zi k lm l rin v ifad l rin aç qlamas verilmi dir. n sonda da sur l rin adlar , endiyi yerl r v s ra nömr l ri göst rilmi dir. Sur ba lar nda sur l rin r bc adlar v m nalar verilmi dir.

108

T FS RT FS

Kitabda r bc v lat nca m tn birg verilmi dir. Müt rcim daha çox t fsiri t rcüm metodun-dan istifad etmi dir. Möt riz daxili aç qlamalara olduqca az yer vermi dir. T rcüm si ax c d r. Bu t rcüm nin n üstün öz lliyi, Quran n ana m tni bitdikd n sonra mü lli n “Ay l rin müxt s r t fsiri” ba l alt nda bütün sur l rin v b zi mühüm ay l rin q sa t fsirini verm sidir.

8) l ddin Sultanov, “Qurani-K rim v Sözb söz t rcüm si”.Az rbaycanda ilk d f Qurani-K rimin sözb söz t r cü m si l ddin Sultanov t r nd n

haz rlanm d r. Qurani-K rimin r bc v Az rbaycanca m tninin ikisinin bir arada verilmi nümun l rini görmü dük. Bu t rcüm nin dig r t rcüm l rd n f rqli c h ti odur ki, r bc v Az rbaycanca olan bütün k lm l r müxt lif r ngl rl verilmi v r bc k lm l rin alt nda öz r ngind Az rbaycanca m nas verilmi dir. Y ni, r bc h r bir k lm nin hans m naya g ldiyi altda Az rbaycanca k lm il bildirilmi dir. Bel c , r bc bilm y n oxucular bu r ngl r diqq t ed r k r bc k lm l rin hans m naya g ldiyini alt ndak Az rbaycanca h min r ngd yaz lm k lm y baxaraq asanl qla tapa bil rl r. Bu kitabda ay l r k lm -k lm t rcüm edils d , cüml l rin qurulu u po zul-mam d r.

slam ölk l rinin bir çoxunda bu metodla haz rlanm Qurani-K rim t rcüm l ri mövcuddur. Ancaq Az rbaycan da bel bir t rcüm daha vv l yox idi. Mü lli n üç ild n art q bir zamanda üz rind çal d bu möht m s r, n hay t, 2012-ci ild i q üzü gördü. Bu t rcüm Az rbaycandak ks r oxucular n böyük r b tini qazanm d r.

Kitabda sur l rin adlar r bc , yan nda da Az rbaycanca verilmi v neç nci sur oldu u qar s nda r bc v Az rbaycanca göst rilmi dir. Sur l rin m nalar veril rk n sözb söz t rcüm burada da öz ksini tapm d r. Eyni zamanda, sur nin harada nazil oldu u da göst rilmi dir. Mü llif kitabdan istifad etm qaydalar n “Kitabdan istifad etm qaydalar ” ba l alt nda kitab n sonunda qeyd etmi dir. Sur l rin adlar , s ra v s hif nömr l ri d “Münd ricat” ad alt nda göst rilmi dir.

T rcüm “ p kyolu” n riyyat n n t bbüsü il “ rq-Q rb” n riyyat evinin m tb sind 04.08.2012-ci ild çap olunmu dur. Birinci tiraj n bitm si il ikinci d f kitab t krar 2013-cü ild t krar çap edilmi dir.

Öz sah sind bir ilk olan bu t rcüm nin n hay t, Az rbaycanda haz rlan b oxuculara t qdim edilm si olduqca sevindirici v qürurverici bir hald r.

109

T FS R TAR XAR X

BE NC F SL A D SUALLAR

A a dak suallara izahl cavablar verin.1. Qurani-K rim endirildikd n sonra onun t fsir edilm sin olan ehtiyac bar d dan n.

2. Pey mb rimizin Quran t fsir etm sin dair bir neç misal göst rin.

3. S hab nin t fsirinin sas xüsusiyy tl ri bar d müzakir apar n.

4. Tabiunlar n t fsir f aliyy tl rini aç qlay n.

5. T fsir dair ilk yaz lan s rl ri ara d r n. Bu s rl rin xüsusiyy tl ri bar d dan n!

6. M zh bi t fsirl rin növl ri hans lard r?

7. Az rbaycandak t fsir f aliyy tl ri bar d dan n.


1. A a dak lardan hans s hab t fsirinin xüsusiyy tl rind n biri deyildir?A) S hab l r ehtiyac olmad na gör Qurani-K rimi ba dan ax ra q d r ay ay t fsir

etm mi l r.B) hkam ay l rind n hökm ç xarmam lar.C) S hab l rin etdikl ri t fsirl r öz ya ad qlar dövrd t dvin edilm mi dir.D) S hab l r Quran t fsir ed rk n qiyas metodundan istifad etmi l r.E) S hab l r ay ni ay il , nüzul s b bl ri v Hz. Pey mb rd n e itdikl ri rhl rl t fsir

etmi l r.

2. A a dak lardan hans r vay t t fsirinin xüsusiyy tl rind ndir?A) Qurani-K rimi elmi saslara gör t fsir etm kB) Qurani-K rimi r b dili v r b eirl rin gör t fsir etm kC) Qurani-K rimi Hz. Pey mb rin h disl ri v s hab sözl ri il t fsir etm kD) Qurani-K rimi s hab v tabiunlar n xsi kirl rini sas alaraq t fsir etm kE) Qurani-K rimi c miyy tin sosial probleml rini sas alaraq t fsir etm k

3. A a dak lardan hans diray t t fsiri deyildir?A) Beyzavi t fsiriB) Razi t fsiriC) bn K sir t fsiriD) Bakuvi t fsiriE) Z m x ri t fsiri

110

T FS RT FS

4. A a dak lardan hans “ ctimai t fsir” növün aiddir?A) bu B kr bn r bi, “ hkamül-Quran”.B) l-M ra i, “T fsirul-M ra i”.C) Carullah Mahmud b. Öm r z-Z m x ri, “ l-K af n h qaiqit-t nzil”.D) bdürr zzaq b. H mmam (ö. 211/827), “T fsirul-Quran”.E) Tantavi Cövh ri, “ l-C vahir t fsiril-Quran”.

5. A a dak t fsirl rd n hans Az rbaycanca t fsir deyildir?A) “Kitabül-b yan t fsiril-Quran”B) “M dariküt-t nzil v h qaiqut-t vil”C) “T fsirul-Quranil- zim”D) “K fül-h qayiq n nük til-ay ti v d-d qaiq”.

Cüml l rd ki bo luqlar doldurunQurani-K rimin Quran, sünn v s hab sözl ri il t fsir edilm sin ........ ........ deyilir.Qurani-K rimin insanlar n müasir dü ünc l rin v sosial probleml rin gör t fsir edilm sin

........ ........ deyilir.Qurani-K rimin t fsiri il laq dar r vay tl rin nizaml v sistemli bir kild kitablarda

toplanmas na ........ ........ deyilir.Diray t t fsirin ....... ........ v ya ........ ........ deyilir.Z m x rinin “ l-K af” adl t fsiri, t fsirin ........ metoduna aid t fsirdir.

A a dak müf ssirl rin önün t fsirl rini düzgün kild r q ml qeyd edin.

Müf ssir T fsir kitab

1. R id R za T fsirül-Quranil- zim2. bu B kr bni Arabi Haqq dini Quran dili

3. z-Z m x ri K fül-h qayiq n nük til-ay ti v d-d qaiq

4. F xr ddin r-Razi nvarut-t nzil v srarut-t vil5. Öm r b. Muhamm d l-Beyzavi hkamül-Quran6. Tantavi Cevh ri T fsirul-Quranil-h kim7. Muamm d H mdi Yaz r Kitabul-b yan t fsiril-Quran8. Mir M h mm d K rim A a l-Bakuvi l-C vahir t fsiril-Quran.9. Mövlazad k vi M fatihul-qeyb10 hm d H imzad l-K af n h qaiqit-t nzil

HazÕrlayan: Ramiz M %mm %dov Abdurrahman Nuri $d %bi redaktor: Anar Qurbanov N %úr % hazÕrlayan:...

Documents

Transcript of HazÕrlayan: Ramiz M %mm %dov Abdurrahman Nuri $d %bi redaktor: Anar Qurbanov N %úr % hazÕrlayan:...