Hartfalen

Patiëntenbrochure & Dagboek

Het normale hart 03

Wat is hartfalen? 06

Problematiek 06

Soorten hartfalen 07

Oorzaken van hartfalen 07

Gevolgen van hartfalen 09

Klachten en symptomen van hartfalen 10

Onderzoeken bij hartfalen 11

Hartfalen behandeling 13

Pijler 1: levensstijl aanpassingen 14

Pijler 2: medicatie 19

Pijler 3: devices (pacemaker en defibrillator) 27

Pijler 4: ingrepen 29

Hartfalen alarmtekens! 30

Uw hartfalen dossier 31

Hartfalen dagboek 32

Vroegtijdige zorgplanning 57

Contact hartfalen teams 60

10 Geboden van hartfalen 63

inhoud

2

Uw arts stelde recent bij u de diagnose ‘hartfalen’, een aandoening waarbij

u symptomen of klinische tekens vertoont door onvoldoende pompwerking

en/of verminderde vulling (ontspanning) van de hartspier.

Er bestaat er een zeer uitgebreide waaier aan mogelijkheden ter behandeling

van hartfalen. Ook uzelf kan in belangrijke mate bijdragen tot het welslagen

van de behandeling.

Lees daarom deze informatiebrochure aandachtig door en spreek erover

met uw huisarts, cardioloog en/of verpleegkundige.

Achteraan deze bundel vindt u uw persoonlijk hartfalen dagboek, een aantal

invulbladzijden waar u parameters zoals gewicht, pols en bloeddruk kan

neerschrijven. Uw zorgverleneres zullen het gebruiken als

communicatiemiddel (‘heen-en-weer schrift’). U vindt er ook handige

contactgegevens. Dit dagboek vormt een erg belangrijke hulp voor ons om

uw behandeling zo goed mogelijk op punt te stellen.

Wij staan u met plezier te woord en willen graag met u samen werken aan

een spoedige verbetering of herstel.

Uw hartfalen-team.

Breng deze brochure steeds ingevuld mee naar uw arts/apotheker.

Houd steeds een lijst met uw medicatie en de ingenomen dosis bij u.

Noteer dagelijks uw gewicht, pols en bloeddruk in het hartfalen dagboek.

Naam patiënt:

Telefoon patiënt:

3

HET NORMALE HART

HET HART ALS SPIER

Het gezonde hart is een krachtige pomp die het bloed rondstuwt in ons

lichaam. Het bestaat uit 2 voorkamers of atria (linker en rechter) en 2

kamers of ventrikels (linker en rechter). Beide voorkamers trekken eerst

gelijktijdig samen en zijn een hulp om de kamers te vullen. Daarna

trekken de kamers gelijktijdig samen om het bloed naar de organen te

sturen. Een goede hartspier dient daarom goed te kunnen pompen

(uitstroom), maar ook goed te kunnen vullen (instroom). In rust pompt

ons hart 4 tot 6 liter bloed per minuut uit, dit kan meer dan verdubbelen

tijdens inspanning.

Het zuurstofarme bloed uit de lichaam komt via de holle aders in het

rechter hart. Het rechter hart pompt het bloed door de longen, waar

ondermeer zuurstof wordt opgenomen in het bloed. Het zuurstofrijke

bloed wordt via longaders naar het linker hart gebracht. Door de linker

kamer wordt het zuurstofrijke bloed naar de verschillende organen van

ons lichaam gepompt via de grote bloedsomloop.

4

MEER DAN SPIER ALLEEN

Om een normale hartspierwerking en bloedsomloop te verzekeren, is er meer

nodig dan de hartspier alleen: hartkleppen, kransslagaders en een electrisch

geleidingssysteem.

HARTKLEPPEN:

Hartkleppen zorgen dat het bloed in 1 richting stroomt en dat de vulling en

pomp functie maximaal efficiënt zijn. Er zijn 4 hartkleppen:

Mitralisklep: tussen linker voorkamer en linker kamer

Aortaklep: tussen linker kamer en aorta (lichaamsslagader)

Tricuspidalisklep: tussen rechter voorkamer en rechter kamer

Pulmonalisklep: tussen rechter kamer en grote longsslagader

KRANSSLAGADERS:

De slagaders rond het hart of coronairen voorzien de motor van ons lichaam

van de noodzakelijke brandstof door bloed met zuurstof en voedingsstoffen

naar de hartspier te sturen. We onderscheiden 4 belangrijke onderdelen:

Rechter kransslagader (RAC)

Hoofdstam (LM), gezamenlijke oorsprong van de linker coronairen

Linker circumflex tak (CX)

Linker anterior tak (LAD)

5

ELECTRISCH GELEIDINGSSYTEEM:

Het hart pompt in rust 60 tot 100 keer per minuut. Om eerst de voorkamers

en later de kamers te laten samentrekken op een synchrone en

gecoördineerde manier, is het hart voorzien van een electrisch prikkel

geleidingssysteem.

Een natuurlijke pacemaker (gangmaker) is aanwezig in de rechter voorkamer,

de sino-atriale knoop of SA-knoop. Daar ontstaat als het ware een kleine

stroompuls, het startschot voor de spiercontractie van de voorkamer. Deze

elektrische impuls wordt over de voorkamers geleid naar de atrio-ventriculaire

knoop of AV-knoop, waar het signaal tijdelijk vertraagd wordt. Nadien gaat

het verder via de bundel van His naar de rechter en linker bundel tot in beide

kamers, dewelke daarop samentrekken.

6

WAT IS HARTFALEN?

PROBLEMATIEK

Hartfalen is een ziektebeeld dat bestaat uit klachten en/of klinische

verschijnselen die direct of indirect het gevolg zijn van het tekortschieten

van de globale functie van het hart, waardoor de drukken in de hartkamers

fors oplopen in rust of bij inspanning. Dit heeft gevolgen voor andere organen

zoals onder andere de nieren, lever, spieren en longen:

Het hart kan het bloed niet meer zodanig rondpompen dat het lichaam

van voldoende bloed wordt voorzien. Daardoor krijgen de weefsels

moeilijker zuurstof of voedingsstoffen en worden de afvalstoffen

moeilijker verwijderd. Andere organen komen hierdoor op termijn in

problemen. (forward failure)

Het terugvloeien van het bloed naar het hart wordt bemoeilijkt wat de

druk in de aders doet toenemen, met opnieuw effect op de werking

van de organen. (backward failure)

7

SOORTEN HARTFALEN

Men onderscheidt een 2-tal vormen van hartfalen, afhankelijk van de

pomfunctie. Deze pompfunctie wordt bestudeerd door middel van

echocardiografie en vaak uitgedrukt als de fractie bloed die de linker kamer

uitpompt, de zgn. ejectiefractie.

Systolisch hartfalen (gedaalde pompfunctie): deze vorm van

hartfalen is vooral het gevolg van een gedaalde pompfunctie waarbij

de contractie kracht vermindert. Men spreekt, afhankelijk van de

ernst van de pompfunctiedaling, ook van HFrEF (Engels: heart failure

with reduced ejection fraction) of HFmrEF (Engels: heart failure with

medium range ejection fraction).

Diastolisch hartfalen (bewaarde pompfunctie): deze vorm van

hartfalen is eerder gevolg van een gedaalde vullingsfunctie omdat de

hartspier moeilijk ontspant door vb verstijving van de spier, de globale

pompfunctie blijft relatief behouden. Men spreekt dan ook van HFpEF

(Engels: heart failure with preserved ejection fraction).

Klachten van systolisch of diastolisch hartfalen zijn meestal identiek.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen linker- en rechterhartfalen: bij

linker- of rechterhartfalen is er respectievelijk één kant van het hart aangetast

waardoor de functie in het gedrang komt. Een combinatie van beide komt

echter het meest frequent voor.

OORZAKEN VAN HARTFALEN

Er bestaan vele mogelijke oorzaken van hartfalen. De meest voorkomende

oorzaken zijn:

Hartinfarct en coronair lijden: een verstopte kransslagader leidt

tot infarct met onherstelbaar verlies van een deel van hartspier, maar

ook chronisch zuurstofgebrek in de hartspier door vernauwingen van

de kransslagaders zonder hartinfarct kan hartfalen veroorzaken.

8

Verwittig daarom steeds een

arts bij aanhoudende pijn of

druk op de borst.

Hartklep lijden: een klepvernauwing (stenose) maakt dat het hart

harder moet pompen om bloed vooruit te stuwen, een kleplekkage

(regurgitatie) betekent dat het hart harder moet werken om het

terugvloeiende bloed ook vooruit te pompen. Beide situaties kunnen

de hartspier uitputten.

Hoge bloeddruk: uitputting van de hartspier die harder moet werken

om te pompen tegen de chronisch verhoogde druk in de slagaders.

Hartspierziekte: verschillende oorzaken kunnen de hartspier

verdikken of verdunnen waardoor de functie ernstig vermindert, men

spreekt van cardiomyopathie:

o diabetes mellitus: suikerziekte

o toxische stoffen: alcohol, drugs, bepaalde chemotherapieën

o stapelingsziekten: onder andere amyloïdose (eiwitneerslag)

o familiale ziekten: vaak genetische aandoeningen

o nutritioneel: ernstige vitamine of voedings tekorten

o infecties: onder andere virale ontstekingen van de hartspier

o aangeboren: congenitale hartspierafwijkingen

Aangeboren afwijkingen: sommige aangeboren problemen van de

hartspier, kleppen of kransslagaders gaan gepaard met verminderde

hartfunctie.

Hartritmestoornissen: verschillende snelle of trage hartritmes of

een problematische prikkel geleiding kan hartfalen veroorzaken.

Idiopathisch: wanneer de oorzaak niet duidelijk kan achterhaald

worden, spreekt men van idiopathisch hartfalen.

9

GEVOLGEN VAN HARTFALEN

Wanneer het hart onvoldoende bloed uitpompt, probeert het lichaam dit

tekort te compenseren.

1. Via meerdere mechanismen (hormonen, autonoom zenuwstelsel)

gaat het lichaam meer vocht ophouden om zo meer bloed te

laten circuleren.

2. Het hart wordt via gelijkaardige mechanismen gestimuleerd om

harder en sneller te pompen.

Het probleem is hiermee opgelost… op korte termijn: het hart presteert

tijdelijk beter, maar geraakt door deze vochtophoping en extra stimulatie

nog verder beschadigd. Zo ontstaat een neerwaartse spiraal waarbij het

hart langzaam zijn reserves opgebruikt.

Het hart is een orgaan met een flinke reservecapaciteit. Daarom is het

mogelijk dat het al onherstelbaar beschadigd is terwijl er nog geen

opvallende klachten zijn. De hartzwakte wordt dan pas duidelijk na de

spreekwoordelijke ‘druppel die de emmer doet overlopen’.

Bijvoorbeeld: Er zijn mensen met een verzwakt hart die geen hartklachten

hebben. Door een banale verkoudheid kunnen ze plots in de problemen

geraken. Het hart verloor beetje per beetje zijn pompreserve. Nu het

lichaam niet in topconditie verkeert, komt dat plots tot uit ing.

Om die reden stellen we soms voor dat u al medicatie inneemt vooraleer

u beperkingen ondervindt. Het tijdig opstarten van medicatie die het hart

zoveel mogelijk beschermt, kan het hartfalen mogelijk stabiliseren.

10

KLACHTEN EN SYMPTOMEN BIJ HARTFALEN

Bij hartfalen is er zout-en vochtstapeling en gaat het hart als het ware in

‘overdrive’ om te compenseren voor het verlies aan hartfunctie. Hierdoor

ontstaan een aantal typische klachten en/of tekenen. Het hebben van een of

meerdere van deze tekenen betekent niet noodzakelijk dat u hartfalen heeft,

maar best wel een arts opzoekt.

Kortademigheid: eerst bij inspanning, later zelfs in rust en soms bij

neerliggen of vooroverbuigen

Onverklaarde vermoeidheid

Onverklaarde gewichtstoename

Gezwollen enkels, benen of buik: Onder invloed van de

zwaartekracht stapelt dit vocht zich het gemakkelijkst op in de

onderbenen bij staande en zittende mensen; bij bedlegerige

mensen zien we vaak vochtopstapeling ter hoogte van de stuit en

de bovenbenen.

Frequent plassen ’s nachts

Prikkelhoest bij neerliggen

Snellere hartslag

Bij rechtszijdig hartfalen staan vaak gezwollen voeten, enkels en buik op de

voorgrond, bij linkszijdig hartfalen meer kortademigheid door opgelopend

bloeddruk in de longbloedvaten of vochtstapeling in de longen. Op lange

termijn kunnen neerslachtigheid, libidoverlies, concentratieproblemen, eetlust

verlies en spierzwakte optreden. Praat erover met uw arts en omgeving.

11

ONDERZOEKEN BIJ HARTFALEN

Uw arts zal uitmaken welke onderzoeken nodig zijn bij u. Deze dienen om de

diagnose hartfalen te stellen, oorzaken op te sporen en het te volgen

therapeutisch beleid verder te bepalen, nu en in de toekomst.

Gesprek – anamnese: Uw arts vraagt naar klachten die kunnen

wijzen op hartfalen. Hij vraagt eveneens naar klachten (bv. pijn

op de borst), aandoeningen (bv. suikerziekte), medicatie (bv. om

bloeddruk te verlagen), levensgewoontes (bv. roken) die een

oorzaak voor het eventuele hartfalen kunnen aanwijzen.

Klinisch onderzoek: naast het algemeen klinisch onderzoek peilt uw

arts naar specifieke tekenen van hartfalen. Auscultatie omvat het

luisteren naar het hart om klepproblemen of ritmestoornissen op te

sporen. We luisteren ook naar de longen om vochtopstapeling of

andere oorzaken van kortademigheid te evalueren. Ook de halsaders,

lever, buik en benen worden geëvalueerd voor tekenen van

vochtstapeling of stuwing (congestie). Noodzakelijke parameters zoals

bloeddruk, gewicht en lengte worden genomen.

Electrocardiogram (EKG): een hartfilm wordt gemaakt ter

evaluatie van vooral de hartfrequentie, ritmestoornssen,

geleidingsproblemen of ter beoordeling van doorgemaakt infarct,

hartspierverdikkking, zuurstoftekort enzoverder.

12

Radiografie van borstkas (RX): een longfoto peilt naar vergroting

van de hartspier, vochtstapeling of andere hart- of longafwijkingen.

Echocardiografie: met ultrageluidsgolven kan uw cardioloog exact

de grootte, dikte en functie van uw hartspier evalueren ter hoogte van

de hartkamers, maar ook de hartklepfuncties. Dit onderzoek is cruciaal

in de diagnostiek en verdere behandeling alsook opvolging van

patiënten met hartfalen.

Laboratoriumonderzoek: een of meerdere bloedtests zijn nuttig ter

opsporing van oorzaken van klachten, oorzaken van hartfalen en ook

de effecten van de ziekte of medicatie gebruik op andere

orgaanfuncties (vb. nier of lever). Ook de hoeveelheid zoutinname kan

ingeschat worden. Urine onderzoek kan eveneens nuttig zijn.

Inspanningstest: een inspanningstest (soms met

zuurstofopnametest en/of simultane echocardiografie) stelt de arts in

staat het hart te beoordelen tijdens inspanning. Het wordt vaak

toegepast ter evaluatie van de conditie, opsporen van coronair lijden,

ritmestoornissen of ‘dynamisch’ kleplijden. Sommige afwijkingen doen

zich enkel voor tijdens inspanning en niet in rust.

Holter of event recorder: hartritme monitoring ambulant

gedurende 1 of meerdere dagen ter evaluatie van hartritme,

hartfrequentie, pauzes, ritmestoornissen en/of geleidingsproblemen.

Catheterisatie: met catheters gaat men via aders of slagaders naar

het hart om drukmetingen te verrichten en/of vernauwingen van

kransslagaders op te sporen, soms wordt een kleine spierbiopsie

verricht of een electrofysiologisch onderzoek (EFO) ter evaluatie van

ritme- en geleidingsproblemen.

Hart scans: aanvullende scans van het hart met een CT scan, MRI

scan (magneetscan) of nucleaire scan kunnen noodzakelijke

informatie leveren, dewelke niet steeds door een echocardiografie kan

worden weergegeven.

13

HARTFALEN BEHANDELING

4 GROTE PIJLERS

De behandeling van hartfalen rust op 4 grote pijlers. Levensstijl

aanpassingen en medicatie vormen de basis en hoeksteen van de

therapie. In functie van aanvullende testen kunnen implanteerbare toestellen

of devices zoals pacemakers en/of defibrillatoren aangewezen zijn of andere

cardiale interventies zoals chirurgische of percutane (met catheters via

bloedvaten) ingrepen. Uw arts waakt voor u omtrent de juiste indicatie en

timing voor het aanwenden ervan.

De behandeling beoogt een dubbel doel:

1. Levenskwaliteit: symptomen controleren en zo maximaal mogelijke

inspanningscapaciteit nastreven

2. Levensverwachting: een verbeterde overleving realiseren door

afremmen van de negatieve spiraal van de aandoening

14

PIJLER 1: LEVENSSTIJL AANPASSINGEN

Levensstijl aanpassing is ruim evenveel waard als geneesmiddelen en zo

bepaalt u een stukje mee het therapeutisch succes!

Zoals vermeld gaat hartfalen gepaard met het ophouden van zout en vocht

door uw lichaam. Tevens put het op termijn de reserves uit, niet enkel van

het hart, maar ook van de andere organen en spieren. De levensstijl

aanpassingen richten zich dus vooral op deze onderdelen.

1. ZOUTBEPERKING

Richtlijn Maximaal 2-3 g zout per dag = zeer weinig

Zelfs bij beginnend hartfalen is zout een ware boosdoener. Natrium in zout

houdt vocht vast en leidt tot vochtstapeling in het lichaam. Charcuterie,

bereide maaltijden en brood zijn erg zoutrijk: een normaal dieet bevat

makkelijk 10 g zout, voeg dus zeker geen extra zout toe.

Vermijd het zoutvat op tafel

Zout niet wanneer u zelf eten klaarmaakt

Vermijd kant-en klare maaltijden of diepvriesmaaltijden

Vermijd snacks, chips, boullion, conserven, Hollandse of Franse kazen

Vermijd zoutrijk water (Vichy, Soda, Appollinaris)

Maximaal 2 plakken kaas of vleeswaren per dag

Koop zoutarm of zoutloos brood en beleg

Wees bedacht op grotere zoutinname op vakanie of op restaurant

Alternatieven zijn mogelijk:

Kies gebraden vleesproducten

Kies niet voorbereide diepvriesproducten

Gebruik meer platte kaas, eieren

Gebruik eerder kruiden als smaakmaker

Een diëtist of voedingsdeskundige kan u helpen bij het samenstellen van

aangepaste menu’s of een berekening van uw dagelijkse zoutinname.

15

2. VOCHTBEPERKING

Richtlijn Maximaal 1.5 tot 2.0 liter per dag

De inname van vocht wordt best beperkt gezien bij hartfalen uw lichaam

grotere hoeveelheden vocht niet verwerkt krijgt. Dit resulteert al snel in

vochtstapeling, kortademigheid en oedemen. Volgehouden vochtbeperking

betekent ook dat de nood aan plasmedicatie (diuretica) vaak drastisch

vermindert.

Meten is weten. Meet de hoeveelheid vocht in 1 glas en tel het aantal glazen

dat u drinkt. Als u meer dan 2 stukken fruit eet per dag, tel dan 100 ml per

extra stuk fruit.

Enkele tips ter beperking van vochtinname:

Drink kleine hoeveelheden verspreid over de dag

Drink hete dranken, hiervan drinkt u minder dan koude drank

Neem medicatie tijdens maaltijd en niet met een extra glas water

Bij dorst, zuig op een ijsblokje

Citroensap toevoegen aan water of thee vermindert dorstgevoel

Smeerbaar beleg maakt uw broodmaaltijd minder droog

Uitzonderingen: bij erg warm weer of aanhoudend vochtverlies zoals braken,

diarree of hevig transpireren mag u wat extra vocht innemen

Een diëtist of voedingsdeskundige kan u helpen de hoeveelheid vocht inname

te berekenen en gericht advies te geven.

16

3. DAGELIJKS WEGEN

Richtlijn Weeg u dagelijks ‘s morgens

Vochtstapeling gaat gepaard met gewichtstoename en deze gaat vaak vooraf

aan symptomen. Wegen behoort dus tot de dagelijks routine. Zodra u 2 kg

of meer bijkomt op 2-3 dagen, is het mogelijk dat u vocht ophoudt. Contacteer

dan uw arts of hartfalenkliniek. Uw streefgewicht kan bepaald worden door

uw arts. Noteer dagelijks uw gewicht en zo mogelijk pols en bloeddruk in uw

hartfalen dagboek.

Streef daarnaast een normaal gewicht na. Een BMI (body mass index) van

20 tot 25 is de richtwaarde. Een BMI > 30 verhoogt uw kans op hart- en

vaatziekten. Uw gewicht in kg gedeeld door het kwadraat van uw lengte in

meter geeft de BMI. Een diëtist of voedingsdeskundige kan u helpen een plan

op te stellen voor vermagering bij een BMI > 25.

4. BEWEGEN

Richtlijn Minstens 0.5 uur per dag

Regelmatige fysieke activiteit zoals wandelen, zwemmen, fietsen hebben een

uitermate positieve werking en bewezen nut effect. Eventueel kan u in een

programma ingeschakeld worden bij uw kinesist of op de dienst

cardiorevalidatie. Vermijd piekinspanning, competitiesport, gewichten heffen

en inspanning bij extreme temperaturen. Spreek erover met uw arts.

17

5. LEEFGEWOONTEN

Richtlijn Niet roken, beperk alcohol, eet gezond

Roken en alcohol. Roken en alcohol inname >2 eenheden per dag verhoogt

sterk de kans op hart-en vaatziekten, alsook kanker. Er bestaan hulpmiddelen

om te stoppen met roken, zoals medicatie of psychologische begeleiding.

Spreek erover met uw arts.

Gezonde voeding. Gezonde voeding is in de regel arm aan suiker en

verzadigde vetten en gevarieerd met 2 porties fruit en 2 porties groenten

per dag. Vermijd goede boter en opteer eerder voor margarine of olijfolie.

Vette vis (zalm, makreel) alsook noten, zaden en pitten zijn een natuurlijke

bron van gezonde vetzuren. Een diëtist of voedingsdeskundige kan u helpen

een gevarieerde en gezonde voeding samen te stellen, naar uw persoonlijke

behoefte en smaak.

Seksuele activiteit. Dergelijke activiteit is te vergelijken met een normale

inspanning en is dus niet gevaarlijk. Bij klachten tijdens seksuele activiteit zoals

kortademigheid, pijn of hartklopping, stopt u best en overlegt u met uw arts.

Erectiestoornissen of libido verlies zijn niet ongewoon bij hartfalen, spreek

erover met uw arts.

18

Op reis. Reizen is zeker mogelijk met hartfalen. Grote hoogtes, extreme

temperaturen en zonnekloppen worden best vermeden, dit bespreekt u liefst

met uw arts op voorhand. Vaak is de inname van vocht, alcohol en zout

(onbewust) significant meer op reis, dit kan een opstoot van hartfalen

uitlokken. Wees dus bedacht op je dieet gewoonten, net zoals in je

thuissituatie.

Neerslachtigheid. Hartfalen gaat gepaard met lichamelijke ongemakken en

uitputting van reserves. Het is vaak moelijk te aanvaarden dat men hierdoor

getroffen wordt. Daarom is het niet ongewoon dat dit een mentale weerslag

heeft: gevoelens van verdriet, woede, ongeloof, somberheid of

neerslachtigheid kunnen zich voordoen. Verdring dergelijke gevoelens niet,

maar spreek erover met uw naaste omgeving van familie of vrienden, ook bij

uw arts kan u terecht. Zo nodig kan professionele hulp worden ingeschakeld

van psychologen en/of psychiater. Daarnaast bestaan er medicijnen die

angst en depressie op een veilige manier kunnen verminderen bij

patiënten met hartfalen.

Autorijden. Bespreek met uw hartfalenarts of het nog veilig is voor u om

met de auto te rijden. Denk eraan dat het openbaar vervoer een veilig

alternatief is. In geval van implantatie van devices zoals pacemaker en/of

defibrillator, bestaan er tevens wettelijke bepalingen rond autorijden

(cfr later pagina 29). Deze dienen gerespecteerd te worden.

19

PIJLER 2: MEDICATIE

Gelukkig zijn er vele types medicatie beschikbaar ter behandeling van hartfalen.

Deze werden uitgebreid bestudeerd in grote wereldwijde studies en bieden

veelal een forse verbetering van de levenskwaliteit en/of levensverwachting.

Medicatie vormt dus een absolute hoeksteen in de behandeling. Zelfs al

voelt u geen (onmiddellijke) beterschap, de medicatie doet zijn werk.

Therapietrouw is essentieel.

Stop nooit zelf medicatie, zelfs wanneer u zich goed/beter voelt.

Houd steeds een lijst bij u met type en dosis van uw medicatie.

Hartfalen therapie vergt vaak een combinatie van verschillende medicijnen.

Het is van uitermate belang dat deze stapsgewijs worden opgebouwd

(getitreerd) naar streef dosis. Gezien dit gepaard kan gaan met effecten op

pols, bloeddruk, nierfunctie en zoutgehalten in het bloed (natrium, kalium), is

frequente controle, zeker bij de opstartfase, essentieel. Wees niet ontmoedigd

door het aantal medicijnen dat u dient te nemen, zij helpen u in belangrijke

mate. Daarom:

Noteer dagelijks uw pols en bloeddruk in het hartfalen dagboek

Frequente bloedcontroles bij uw arts zijn vaak noodzakelijk.

Schik uw medicatie in een handige week verdeeldoos, te verkrijgen

bij uw apotheek of mutualiteit winkel

Tussen de huisartsen, cardiologen en ziekenhuizen van Noord-West

Vlaanderen werden afspraken gemaakt voor gestandaardiseerde en

systematische aanpak bij behandeling en opvolging van hartfalen, een

zogenaamd hartfalen zorgtraject, ondersteund door internationale

ricthtlijnen. Dit is mogelijk ook bij u van toepassing.

Lage bloeddruk zonder klachten is niet zeldzaam bij hartfalen,

maar vormt op zich geen reden tot verminderen van medicatie.

20

21

Enkele vaak aangewende medicijnen bij hartfalen:

DIURETICA (PLAS MEDICATIE)

Voorbeelden: Lasix® (furosemide), Burinex® (budesonide), Torrem®

(Torasemide)

Werking:

overtollig vocht en zout verwijderen uit lichaam

verbetert klachten van kortademigheid en opzwelling (oedeem)

Mogelijke bijwerkingen:

Droge mond

Spierkrampen (benen) en jicht

Lage bloeddruk

Aandachtspunten:

Frequente bloedcontrole van zouten en nierfunctie zijn nodig

Neem ze ’s morgens of ’s middags, niet ’s avonds zodat u niet tot

vervelens toe ’s nachts moet opstaan om te plassen

De fors verhoogde plas frequentie vaak als vervelend ervaren, maar

zeer essentieel voor de symptoom controle

Therapie trouw, ook bij activiteiten buitenshuis

Bespreek tijdens elke consultatie bij uw arts of de dosis kan verlaagd

worden

22

BETABLOKKERS

Voorbeelden: Emconcor® (Bisoprolol), Nobiten® (Nebivolol), Kredex®

(carvedilolol), Seloken® (metoprolol)

Werking:

Vertraagt hartslag zodat hart efficiënter pompt

Vermindert de zuurstofbehoefte van het hart

Vermindert kans op ritmestoornissen

Mogelijke bijwerkingen:

Lage bloeddruk, vooral in begin van behandeling of trage pols

Koude handen en voeten

Lichte vermoeidheid, inspanningsintolerantie

Erectiestoornissen

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

VAATVERWIJDERS

ACE-I (angiotensine converting enzyme inhibitoren)

Voorbeelden: Tritace® (Ramipril), Zestril® (Lisinopril), Renitec® (Enalapril),

Coversyl® (perindopril), Captopril

ARIIB (angiotensione II receptor blokkers of sartanen)

Voorbeelden: Loortan® of Cozaar® (Losartan), Belsar® (Olmesartan),

Micardis® (Telmisartan), Aprovel® (Irbesartan), Diovane® (Valsartan)

Werking:

Verwijdend effect op bloedvaten en daling van bloeddruk, hierdoor

wordt de werking van het hart vergemakkelijkt

Gunstig effect op mogelijk negatieve veranderingen in het

hartspierweefsel zelf

Mogelijke bijwerkingen:

Soms prikkelhoest op ACE-I (oplossing: sartaan)

Nierfunctie vermindering

Lage bloeddruk

23

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

Regelmatige bloedcontrole van zouten (ionogram) en nierfunctie

COMBINATIE SACUBITRIL/VALSARTAN (ENTRESTO®)

Werking:

Verwijdend effect op bloedvaten en daling van bloeddruk, hierdoor

wordt de werking van het hart vergemakkelijkt

Onrechtstreeks licht vocht afdrijvend

Mogelijke bijwerkingen:

Nierfunctie vermindering

Lage bloeddruk

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

Regelmatige bloedcontrole van zouten (ionogram) en nierfunctie

ALDOSTERONE-INHIBITOREN

Voorbeelden: Aldactone® (Spironolactone), Inspra® (Eplerenone)

Werking:

Gunstig effect op mogelijk negatieve veranderingen in het

hartspierweefsel zelf

Overtollig vocht verwijderen uit lichaam

Beperkt kalium verlies door andere diuretica

Mogelijke bijwerkingen:

Nierfunctie vermindering

Hyperkaliëmie (te hoog kalium gehalte in bloed)

Lage bloeddruk

Pijnlijk gevoel in borsten/borstvolume toename, ook bij mannen

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

Regelmatige bloedcontrole van zouten (ionogram) en nierfunctie

24

IVABRADINE (PROCORALAN®)

Werking:

Vertraging van hartslag zonder effect op bloeddruk

Mogelijke bijwerkingen:

Lichtflitsen

Trage pols

Hoofdpijn

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

HYDRALAZINE

Magistraal te bereiden door apotheek, het merkproduct is erg duur (Nepresol®)

Werking:

Verwijding van bloedvaten waardoor het hart tegen minder weerstand

moet pompen

Mogelijke bijwerkingen:

Duizeligheid

Lage bloeddruk

Aandachtspunten:

Dosis stapsgewijs te maximaliseren

Therapietrouw, want inname 3 tot 4 x per dag

25

NITRATEN:

Voorbeelden: Coruno® of Corvaton® (molsidomine), Cedocard® (Isorbide

dinitraat), Minitran® of Nitroderm® of Trinipatch® of Nitrolingual®

(nitrogylcerine)

Werking:

Verwijding van bloedvaten en kransslagaders, waardoor de belasting

op het hart en zuurstofverbruik vermindert

Mogelijke bijwerkingen:

Hoofdpijn

Bloeddrukval

Aandachtspunten:

Bij Cedocard of Nitrolingual spray inname, best enkele minuten

neerzitten om plotse bloeddrukval te vermijden

VARIA

BLOEDVERDUNNERS:

Bloedplaatjes remmers (anti-aggregantia): Asaflow® (aspirine),

Cardioaspirine® (aspirine), Plavix® (clopidogrel), Brilique® (ticagrelor),

Effient® (prasugrel), Ticlid® (ticlopidine)

Bloedstolling remmers (anticoagulantia): Marevan® (warfarine),

Marcoumar® (fenprocoumon), Sintrom® (acenocoumarol), Fraxiparine® of

Fraxodi® (nadroparine), Clexane® (enoxaparine), Innohep® (tinzaparine),

Eliquis® (apixaban), Lixiana® (edoxaban), Xarelto® (rivaroxaban), Pradaxa®

(dabigatran)

Werking:

Plaatjesremmers remmen het samenklitten van bloedplaatjes en

hebben zo een matig bloedverdunnend effect

Bloedstollingsremmers remmen de stolling van het bloed en hebben

zo een sterk bloedverdunnend effect

Deze medicatie behandelt niet rechtstreeks het hartfalen maar is vaak

wel van toepassing om wille van kransslagader problemen, kleplijden

en/of ritmestoornissen bij patiënten met hartfalen

26

Mogelijke bijwerkingen:

Bloeding

Blauwe plekken (ecchymosen)

Product specifieke nevenwerkingen

Aandachtspunten:

Blauwe plekken of neusbloeding kan vaak verholpen worden en

behoeft meestal en liefst geen dosis aanpassing

Dosis aanpassing bij laag gewicht en/of nierfunctie daling

Voor sommige producten is regelmatig bloedonderzoek noodzakelijk

Vermijd gebruik van alcohol en ontstekingsremmers: dit verhoogt het

bloedingsrisico

Bij zwarte stoelgang of bloederige urine, neem contact op met uw arts

Vermijd ontstekingsremmers, zij verhogen de kans op acuut

hartfalen, bloeding en nierfunctie vermindering!

Gebruik paracetamol als pijnstiller, liefst niet als bruistablet.*

*1 g Dafalgan forte bevat 1 gram zout !

Volgens specifieke indicatie is het mogelijk dat uw arts andere medicaties

toevoegt zoals anti-aritmica, cholesterolverlagers enzoverder.

Als hartfalen patiënt bent u gevoeliger aan infecties. Daarom wordt er

geadviseerd:

Griepvaccin, jaarlijks te herhalen

Pneumococcen vaccin, eventueel te herhalen volgens richtlijnen

27

PIJLER 3: DEVICES (PACEMAKER & DEFIBRILLATOR)

Devices zijn onderhuidse implanteerbare batterijen die met één of meerdere

electrische draden (leads) via een bloedvat verbonden worden met het hart.

Zelden worden ze heelkundig op het hart geplaatst. Er zijn 3 types met elk

hun eigen indicaties, uitgebreid bestudeerd in wereldwijde studies bij hartfalen

patiënten. Een verbetering qua levenskwaliteit en/of levensverwachting

kunnen, mits juiste patiënt selectie, gerealiseerd worden. In België gelden

strikte en specifieke wettelijke criteria voor terugbetaling. Uw arts overloopt

voor u of u in aanmerkig komt voor een dergelijk device.

Pacemaker: stimuleert het hart bij een te trage pols of pauzes zodat

het hartritme verhoogt. Een of 2 draden worden met de batterij

verbonden met het rechter hart.

CRT (Cardiale resynchronisatie therapie): dit is een pacemaker

zoals hierboven, maar met een 3de draad naar het linker hart om meer

simultane of synchrone spiercontractie te veroorzaken (CRT-P). Dit

kan ten gunste komen van de pompwerking en hartfalen klachten.

Wanneer de CRT ook een defibrillatie fiunctie bevat, spreekt men van

CRT-D. CRT wordt ook wel een biventriculauire pacemaker genoemd.

Defibrillator of ICD (Implanteerbare cardiale defibrillator):

een pacemaker met een aparte draad om een elctrische stroomstoot

(shock) te kunnen genereren doorheen het hart om zo

levensbedreigende ritmestoornissen afkomstig uit de kamers van het

28

hart te stoppen. Dit toestel heeft geen effect op uw klachten, maar

kan levensreddend zijn, een soort extra levensverzekering dus. Deze

functie kan ook ingebouwd zijn in een CRT toestel (CRT-D).

Deze devices worden via lokale verdoving of soms onder algemene verdoving

geplaatst, meestal onder het sleutelbeen aan de rechter of linker schouder.

Het hebben van een cardiaal device zorgt voor continue bewaking van het

hartritme (monitoring). Een aparte controle per 6 of 12 maanden waarbij de

batterijstatus en ritme monitoring wordt uitgelezen via een speciale kop die

op de huid wordt geplaatst, is dan ook nodig. Via die kop kan het device ook

geherprogrammeerd worden. Als na enige jaren (5-10 jaar) de batterij

uitgeput is, kan deze vervangen worden en veelal aangesloten op de

bestaande electrische draden of leads.

U ontvangt na implnatatie van een device een bewijs dat u drager bent van

een cardiaal device. Houd deze kaart steeds bij u en toon ze bij de controles

op de luchthaven.

Potentiële nevenwerkingen:

Infectie van de draden of het toestel

Esthetisch aspect, vaak zichtbaar bij magere mensen

Soms vervelend gevoel of spierprikkeling

Bij ICD: onterechte shocks (meestal op te vangen door

herprogrammatie)

Bij devices en onverklaarde koorts, zal uw huisarts eerst een

bloedcultuur nemen vooraleer eventueel start antibiotica.

Bij 1 shock maar u voelt zich goed: contacteer de dienst

cardiologie tijdens de (eerstvolgende) werkuren. Bij 2 shocks op 1

dag of u voelt zich onwel: meld u aan op de dienst spoedgevallen!

29

Autorijden en devices. Volgende beperkingen qua rijongeschiktheid gelden

wettelijk. Deze dienen gerespecteerd te worden, zoniet kan u zichzelf of

anderen in gevaar brengen of loopt u risico op problemen in verband met

verzekering bij ongeval.

Geen beperking.

o Batterij vervanging van pacemaker, CRT of ICD (geen draden).

1 maand.

o Nieuwe pacemaker of CRT implantatie (batterij+draden)

o Nieuwe defibrillator implantatie (batterij+draden) in primaire

preventie

o Elke draadvervanging van een pacemaker, ICD of CRT

3 maanden.

o Nieuwe defibrillator inplantatie (batterij+draden) in secundaire

preventie (na hartstilstand of symptomatische ventrikel ritmestoornis)

o Na terechte shock/afvuren van ICD

Blijvend rijverbod.

o Groep 2 rijbewijs voor patiënten met ICD (vb vrachtwagen)

PIJLER 4: INGREPEN

Bovenop de hoeksteen behandelingen met levensstijl aanpassingen, medicatie

en/of devices, is het mogelijk dat u in aanmerking komt voor aanvullende

behandelingen met een chirurgische of percutane (met catheters via een

bloedvat aangeprikt door de huid) cardiale ingreep. Uw arts evalueert of u in

aanmerking kmt hiervoor. Het kan onder andere gaan over:

Overbruggingen (coronair arteriële bypass grafting - CABG)

Klepvervanging

Klepherstel

Andere

30

HARTFALEN ALARMTEKENS !

Ontstaat of verergert één van de klachten in deze lijst? Contacteer dan uw arts

of hartfalen verpleegkundige. Deze symptomen kunnen erop wijzen dat de

toestand van uw hart negatief evolueert. Als u tijdig contact opneemt, kan een

eventuele dreigende verergering van uw hartzwakte voorkomen worden.

U wordt ’s nachts kortademig wakker

U moet ’s nachts gaan rechtzitten in bed

U weegt 2 kg meer in 3 dagen tijd

U krijgt dikke benen, enkels of buik

U wordt vaker kortademig

U wordt sneller moe

U geraakt de trap niet meer op

U krijgt last van hartkloppingen

U hebt last van een vervelende hoest

U verliest kortstondig het bewustzijn

31

UW HARTFALEN DOSSIER

Laat uw cardioloog en/of huisarts hier uw persoonlijke (cardiale) medische

gegevens invullen. Vul tevens met uw behandelende arts ook pagina 57 en

volgende in.

Relevante medische voorgeschiedenis:

Relevante co-morbiditeiten:

Datum: Co-morbiditeit:

Cardiale problematiek:

Datum: Cardiale problematiek:

32

Intracardiaal device (kruis aan):

Geen

Pacemaker

CRT-pacemaker

CRT-defibrillator

Defibrillator

Medicatie:

Steek hier een blad met uw meest recente

medicatie lijst tussen:

naam medicijn, dosis, aantal innames

Merk:

Datum implantatie:

Datum batterijvervanging:

33

HARTFALEN DAGBOEK

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

34

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

35

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

36

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

37

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

38

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

39

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

40

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

41

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

42

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

43

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

44

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

45

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

46

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

47

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

48

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

49

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

50

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

51

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

52

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

53

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

54

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

55

MAAND:______________________________

POLS BLOEDDRUK GEWICHT OPMERKING

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

56

NOTITIES VAN ZORGVERLENERS

57

NOTITIES KINESITHERAPIE/REVALIDATIE

58

NOTITIES KINESITHERAPIE/REVALIDATIE

59

UW ZORGTEAM

HUISARTS

Naam & telefoon:

THUISVERPLEEGKUNDGE

Naam & telefoon:

DIENST GEZINSZORG EN AANVULLENDE THUISZORG

Naam & telefoon:

CARDIOLOOG

Naam & telefoon:

HARTFALEN VERPLEEGKUNDGE

Naam & telefoon:

APOTHEEK:

Naam & telefoon:

KINESIST:

Naam & telefoon:

DIËTIST:

Naam & telefoon:

MANTELZORGER OF NOOD CONTACT:

Naam & telefoon:

60

VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING (VZP)

Iedereen is graag voorbereid op onverwachte situaties. Zorgplanning

betekent op voorhand nadenken en spreken over zorgen die u in de

toekomst misschien nodig heeft. Mogelijk heeft u een uitdrukkelijke

wens om bepaalde therapieën op termijn niet te willen ondergaan.

Spreek erover met uw naaste omgeving en arts. Dit vormt een te

respecteren basis voor de zorgverleners die zich inzetten voor u.

VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING

PATIËNT

Naam en geboortedatum

DATUM:_____________________

PATIËNT VERTEGENWOORDIGER

Naam en telefoonnurmmer

DATUM:________________________

HUISARTS

Stempel en handtekening

DATUM:_____________________

CARDIOLOOG

Stempel en handtekening

DATUM:________________________

Wie is op de hoogte van de VPZ (kruis aan):

Patiënt

Huisarts

Vertegenwoordiger

Familie

Paramedici

Verpleging/verzorging

61

Therapiebeperking (spoedeisende zorgen – kruis aan)

DNR 0: geen beperking van verdere behandelingen, maximale

therapie inclusief reanimatie

DNR 1: geen cardiale of respiratoire reanimatie (CPR), geen beademing en geen hartmassage

DNR 2: geen reanimatie en

o geen dialyse

o geen operatie tenzij …

o geen intubatie

o geen niet-invasieve beademing

o geen antibiotica

o geen bloedproducten

o geen monitoring

o geen …..

DNR 3: geen reanimatie en afbouw van behandelingen, optimaliseer

comfortzorg

Doelstellinging VPZ (dagelijkse zorgen – kruis aan)

VZP-code A: alles doen

VZP-code B: behoud functies

VZP-code C: comfortzorg

Concrete VZP-afspraken (behandelingen, onderzoeken, opnames ...):

62

CONTACT HARTFALEN TEAMS

AZ SINT-JAN, CAMPUS BRUGGE

Raadpleging Cardiologie: 050 45 26 70

Dr. Debonnaire Philippe (echografie, hartfalen, coördinator)

Dr. Yves Vandekerckhove (hartfalen en devices)

Prof. René Tavernier (hartfalen en devices)

Dr. Mattieu Combes (revalidatie)

Hartfalen verpleegkundige:

Dhr. Johan Goddefroy: 050 45 43 99

Studie verpleegkundigen/coördinators:

Mevr. Katrien Derycker 050 45 38 96

Mevr. Kelly Dejaegher 050 45 28 96

Mevr. Tineke Degrande 050 45 37 27

Cardiorevalidatie: 050 45 29 10

Secretariaat

AZ SINT-JAN, CAMPUS OOSTENDE

Raadpleging Cardiologie: 059 55 52 97

Dr. Mattieu Combes (hartfalen, revalidatie, coördinator)

Dr. Mehran Tahmaseb (hartfalen en devices)

Cardiorevalidatie: 059 55 64 21

Secretariaat

Nuttige links:

www.azsintjan.be/nl/diensten/cardiologie

www.cardiologischeliga.be

www.gezondheid.be

www.hartstichting.nl

www.hartwijzer.nl

www.bwghf.be

63

10 GEBODEN VAN HARTFALEN

IN EEN NOTENDOP

1. VUL DAGELIJKS UW DAGBOEK IN

2. WEEG UZELF DAGELIJKS

3. BEPERK ZOUT EN VOCHT INNAME

4. VERMIJD ONTSTEKINGSREMMERS

5. BEWEEG DAGELIJKS 30 MINUTEN

6. ROOK NIET, EET EN DRINK GEZOND

7. NEEM STIPT UW MEDICATIE

8. MAAK LIJST MET MEDICATIE & DOSIS

9. HERKEN UW ALARMSYMPTOMEN U wordt ’s nachts kortademig wakker

U moet ’s nachts gaan rechtzitten in bed

U weegt 2 kg meer in 3 dagen tijd

U krijgt dikke benen, enkels of buik

U wordt vaker kortademig

U wordt sneller moe

U geraakt de trap niet meer op

U krijgt last van hartkloppingen

U hebt last van een vervelende hoest

U verliest kortstondig het bewustzijn

10. VRAGEN: SPREEK EROVER MET UW

ZORGVERLENER OF OMGEVING

Contactgegevens

Campus Sint-Jan Brugge

Consultatie cardiologie

t 050 45 26 70

Hartfalenkliniek t 050 45 43 99

Dienst Spoedgevallen t 050 45 20 00

AZ Sint-Jan Brugge-Oostende AV * Ruddershove 10 * 8000 Brugge

050 45 21 11 * www.azsintjan.be

Dr. Yves Vandekerckhove

Dr. Luc Missault

Dr. Daniël Dendooven

Dr. Patrick Coussement

Prof. Dr. Mattias Duytschaever

Prof. Dr. René Tavernier

Dr. Philippe Debonnaire

Prof. Dr. Sébastien Knecht

Dr. Jan Van der Heyden

Dr. Mehran Tahmaseb

Dr. Bea Valck

Dr. Matthieu Combes

Dr. Jan Heymeriks

Campus Henri Serruys Oostende

Consultatie cardiologie

t 059 55 52 97

Dienst cardiologie (D12) t 059 55 51 24

Dienst Spoedgevallen t 059 55 51 01