Harmonieleer - klassieke...

Allesoverakkoordenenakkoordverbindingen

� 1

KlassiekeHarmonieleer

INHOUD

1. INLEIDING2. ALGEMENEBEGRIPPEN

2.1.INLEIDING.2.2.TWEEKLANKEN.

2.2.1.Inleiding. 32.2.2.Overzichtvandeenkelvoudigeintervallen. 42.2.3.DesamengesteldeIntervallen. 52.2.4.Omkeringen. 52.2.5.WerkwijzevoorhetbepalenvanIntervallen. 62.2.6.Opmerkingen. 62.2.7.ConsonanSeendissonanSe. 7

2.3.DRIEKLANKEN.2.3.1.Inleiding. 72.3.2.Soortendrieklanken. 82.3.3.Liggingen. 82.3.4.Becijfering. 8

2.4.VIERKLANKEN.2.4.1.Inleiding. 92.4.2.Soortenvierklanken. 92.4.3.Liggingen. 92.4.4.Becijfering. 9

2.5.BIJZONDEREAKKOORDTYPES.2.5.1.Symmetrischeakkoordtypes. 92.5.2.Uitzonderingenopdetertsstapeling. 10

2.6.WERKWIJZEVOORHETBENOEMENVANDRIE-ENVIERKLANKEN. 192.7.TOONLADDERS.

2.7.1.Inleiding. 112.7.2.Degrotetertstoonladder. 112.7.3.Dekleinetertstoonladder. 112.7.4.Aanvullingen. 12

3. DIATONIEK3.1.INLEIDING 133.2.DIATONISCHEDRIE-ENVIERKLANKEN.

3.2.1Drieklankenenvierklankeninmajeur. 133.2.2.Drieklankenenvierklankeninmineur. 133.2.3.Opmerkingen. 153.2.4.Dedorischeladder. 15

3.3.DEFUNCTIELEER.3.3.1.Tonalefuncties. 163.3.2.Verwantschaptussenhoofd-enneventrappen. 173.3.3.Historischeachtergrond. 17

� 2

3.4.ALGEMENEAANWIJZINGENVOORHETMAKENVANHARMONISCHEVERBINDINGEN.3.4.1.NotaSe. 183.4.2.Liggingen. 193.4.3.Verdubbeling. 193.4.4.Bewegingssoorten. 203.4.5.Stemvoeringregels. 20

3.5.VERBINDINGVANDRIEKLANKENINGRONDLIGGING.3.5.1.Harmonischeenmelodischeverbinding. 213.5.2.Soortenverbindingen. 213.5.3.Verdubbeling. 213.5.4.Werkwijze. 213.5.5.opmerkingen. 22

3.6.CADENSEN. 233.7.SEXTAKKOORDENVANDEHOOFDTRAPPEN.

3.7.1.Liggingen. 233.7.2.Mogelijkeverbindingen. 233.7.3.Tertsverdubbeling. 25

3.8.VERSIERINGSTONEN.3.8.1.Inleiding. 263.8.2.Devertraging. 273.8.3.Dedoorgangstoon. 283.8.4.Dewisseltoon. 283.8.5.DeanScipaSe. 293.8.6.Opmerkingen. 29

3.9.HETKWART-SEXTAKKOORD.3.9.1.Hetvertragendkwart-sextakkoord. 303.9.2.Hetdoorgaandkwart-sextakkoord. 303.9.3.Hetwissel-kwart-sextakkoord. 313.9.4.Mindervaakvoorkomendekwart-sextakkoorden. 31

3.10.HETDOMINANT-SEPTIEM-AKKOORD(V7)3.10.1.Grondligging. 313.10.2.Kwint-sextligging. 323.10.3.Terts-kwartligging. 333.10.4.Secundeligging 33

3.11.DENEVENDRIEKLANKENENHUNOMKERINGEN.3.11.1.Detweedetrap. 343.11.2.Dederdetrap. 343.11.3.Dezesdetrap. 363.11.4.Dezevendetrap. 363.11.5.Hetkwart-sextakkoordvandenevendrieklanken. 37

3.12.HETDOMINANT-NONE-AKKOORD. 383.13.HETSEPTIEM-AKKOORDOPVII. 383.14.DEOVERIGESEPTIEM-AKKOORDEN. 403.15.DEONEIGENLIJKEOFDIATONISCHEDOMINANTENKETEN. 413.15.SEQUENSEN. 42

� 3

3.17.VERRUIMDEDIATONIEK(MOLL-DURENDUR-MOLL)3.17.1.Begripsbepaling. 433.17.2.Moll-dur. 443.17.3.Dur-moll. 44

3.18.MODULATIES.3.18.1.Overzicht. 453.18.2.DediatonischemodulaSe. 46

4. CHROMATIEK4.1.INLEIDING. 494.2.CONCENTRISCHEENEXCENTRISCHEALTERATIES

4.2.1.ConcentrischealteraSes. 494.2.2.ExcentrischealteraSes. 494.2.3.Opmerkingen. 49

4.3.DEQUERSTAND. 494.4.TUSSENDOMINANTENENTUSSENSUBDOMINANTEN. 504.5.DEDOMINANTENKETEN. 504.6.DEOVERIGEGEALTEREERDEAKKOORDEN.

4.6.1.Inleiding 514.6.2."Bekende"akkoordtypes. 514.6.3."Nieuwe"akkoordtypes. 554.6.4.Aanvulling.60

4.7.DECHROMATISCHEMODULATIE. 614.8.DEENHARMONISCHEMODULATIE. 61

5. AANVULLINGEN5.1.DEMELODISCHEVERBINDING.

5.1.1.Inleiding. 635.1.2.Enkeleaspectenvandemelodischeverbinding. 63

5.2.DEAKKOORDKEUZE. 65

� 4

1.INLEIDING.

Deharmonieleerbestudeertsamenklanken,verbindingenvansamenklankenendeverhoudingenvansamenklankentenopzichtevanelkaarentenopzichtevaneentonaalcentruminhetbijzonder.

Detraditioneleharmonieleerishoofdzakelijkgebaseerdopdeharmonischeeigenschappenvandemuziekuitde18een19eeeuw,omdatmenuitdezemuziekalgemeengeldendeprincipeskanafleiden.Dezeregelswordeninhetharmonieonderwijsaanvankelijkstrenggehanteerdengeoefendviaschriftelijkeopgaven.Daarwaarindemuziekvanderegelswordtafgeweken,gaatmenopzoeknaardemogelijkemotievenvandecomponist,watweerIeidttoteenbeterbegripvandemuziekinhetalgemeen.

Bijhetanalyserenvanmuziekwordendusnietalleendeharmonischeeigenschappenvaneenstukbestudeerd,maarerwordtookeenverbandgelegdtussendeharmonieenanderecomponentenvandemuziek,zoalsbijvoorbeeldmelodie,ritme,spanningsverloopenstructuur.

Uiteindelijkwordenharmonischeverbindingen(alsdeSjdhettoelaat)aandepianogeoefend,watbijdraagttoteenbeterinzichtindeharmonischeverbindingen,eneenverdereontwikkelingvanjegehoor.

Ditalleshoe=totdoel:Passievekennis:bevorderingvanhetinzichtindehistorischeontwikkelingvandemuziek.Actievekennisindienstvandepraktijk:

• Uitvoerendemusici:beterbegripvandegespeeldemuziek(bijv.solostuk),ofeenbeterinzichtindefunctievandeeigenpartijinhetgeheelvanbijvoorbeeldeenorkestcompositie(samenspel).

• Improviserendemusici,arrangeurs,componisten:inzichtindeharmonischeprincipestenbehoevevandedagelijksebezigheid.

• Componisten:eennogbeterbegripvanmuziekgeschrevenindezetijdendezeinzichtenkunnenmeenemennaareigengecomponeerdwerk.

Noot:1. Dezeleergangbeperktzichtotdeharmonieleer;zakenalsanalyse,gehoortraininge.d.m.wordenhiernietbesproken.2. Indezeleergangwordenweleenszakenbesprokendienietdirecttotdetraditioneleharmonieleerbehoren;ditwordt,

voorzovermogelijk,bijdedesbetreffendeonderwerpenvermeld.

� 5

2.ALGEMENEBEGRIPPEN.

2.1.INLEIDING.

Dezeleerganggaatuitvaneengedegenvoorkenniswatbetrejdealgemenemuziekleer.HetisimmersonmogelijkomallenodigeinformaSeteverstrekkenzonderdatdituitgroeittoteencompletecursusalgemenemuziekleer.

Tochiservoorgekozenomeenaantalelementairezakenzoalssamenklankentoonladdersalsnogtebehandelen,omdathetvoordestudentnukgisomdezeinformaSebijdehandtehebben.maarookomduidelijktemakenwelketerminologieenopvakngenterzakeindezeleerganggehanteerdworden.

2.2.TWEEKLANKEN.

2.2.1.inleiding.

Deharmonieleerhoudtzichvooralbezigmetsamenklanken.DemeestelementairesamenklankisdiewaarbijtweetonentegelijkerSjdklinkendetweeklank.

Devolgendepuntenzijnbelangrijk:• Hetonderscheidtussenmelodischenharmonischinterval:

Deafstandtussentweetonendienaelkaarklinkennoemtmeneenmelodischinterval:alstweetonentegelijkerSjdklinkenspreektmenvaneenharmonischinterval.(Determtwee/dankisdussynoniemvoorharmonischinterval).

�

Inbeidegevallenisdeafstandtussenbeidetonen(hetinterval)gelijk.dusdebenamingishetzelfde.(Inhetvoorbeeld:reinekwint).

• Intervalbenaming:Debenamingvaneenintervaldraagtinzichhetaantalopeenvolgendestamtonendathetintervalbevat,begin-eneindtoonmeegerekend.Elkestamtoon(ofafgeleidedaarvan)komtslechtséénkeervoor.BijVhetbenoemenvanintervallengaatmendusalSjdindeeersteplaatsuitvanhetaantalstamtonen.pasdaarnaberekentmendeinhoud(=aantalheleenhalvetonen).(Zieook2.2.5..-werkwijzevoorhetbepalenvanintervallen).Intervallenwordenmeestalafgekortdooreencijferdatstaatvoorhetaantalstam-tonen:1(prime).2(secunde).3(terts),enzovoort.lEengrootofreinintervalwordtovermaSgalsmenhetintervaleenhalvetoongrotermaakt;eenkleinofreinintervalwordtverminderdalsmenhetintervaleenhalvetoonkleinermaakt.IndezeIeergangkomendevolgendeaoorSngenvoor:gr.(groot),kl.(klein).r.(rein).ov.(overmaSg)envm.(verminderd).

• Enharmonie:Tweetonendiedezelfdetoonhoogtehebbenmaarverschillendgenoteerdwordennoemtmenenharmonischgelijk.Menspreektookwelvaneengelijkklank.

�

Alseentoonvervangenwordtdoor.eentoonmetdezelfdetoonhoogtemaaranderenotaSe.danspreektmenvanenharmonischeverwisseling.

� 6

II.ALGEMENEBEGRIPPEN 2.2Tweeklanken

Toegepastopintervallen:alsmenbijeenintervalminstenséénvanbeidetonenenharmonischverwisselt,danverkrijgtmeneenintervaldatenharmonischgelijkisaanheteerste.

�

• HetonderscheidtussendiatonischeenchromaSschehalvetoon:Dediatonischehalvetooniseenhalve-toonsafstandtussentweetonendieafgeleidzijnvantweeverschillendestamtonen.DechromaSschehalvetooniseenhalve-toonsafstandtussentweetonendieafgeleidzijnvanéénendezelfdestamtoon.Beidehalvetoonafstandenzijnenharmonischgelijk.

�

Bovenstaandeisvanbelangbijhetonderscheidenvanenharmonischgelijkeintervallen.(Zieook2.2.6.:Opmerkingen).

2.2.2.Overzichtvandeenkelvoudigeintervallen.

PRIME

SECUNDE

TERTS

KWART

KWINT

SEXT

SEPTIEM

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

��

�

�

�

� 7

OCTAAF

��

� 8

2.2.3.Desamengesteldeintervallen.

intervallendiegroterzijndaneenoctaafnoemtmensamengesteldeintervallen.EensamengesteldintervalbestaatuitminstenséénoctaafpluseenenkelvoudigInterval.HetsamengesteldeIntervalheejdezelfdeeigenschappenalsdatenkelvoudigeInterval.

Debelangrijkstezin:None(9) :octaaf+secundeDecime(10) :octaaf+tertsDuodecime(12) :octaaf+kwintTredecime(13) :octaaf+sextKwartdecime(14) :octaaf+sepSemQuindecime(15) :tweeoctaven

2.2.4.Omkeringen

MenkaneenenkelvoudigIntervalomkerendoordeonderstetooneenoctaafhogerteplaatsen,ofomgekeerd:debovenstetooneenoctaaflagerteplaatsen.

�

DeomkeringvaneengrootIntervalisklein,enviceversa.Deomkeringvaneenreinintervalisrein.DeomkeringeenovermaSgintervalisverminderd,enviceversa.

�

� 9

II.ALGEMENEBEGRIPPEN. 2.2Tweeklanken

Eenintervalenzijnomkeringzijncomplementair,d.w.z.desomvanbeideintervalleniseenreinoctaaf.Merkopdatdesomvanhetaantalstamtonenaltijdnegenis.

�

2.2.5.Werkwijzevoorhetbepalenvanintervallen

1. Bepaalhetaantalstamtonenendeeindtoon.2. Bepaaldeinhoud(=aantalheleenhalvetonen).3. Pas(indiennodig)deeindtoonaan.

Voorbeeld:gevraagdisdekleinetertsopc.1. hetaantalstamtonenisdrie:c-d–e2. deinhoudisanderhalvetoon:c-d=1;d-es=1/2.3. c–ewordtc-es

Aanwijzingen:• Berekenbijovermatigaltijdeerstgrootofrein,bijverminderdkleinofrein.• Veelbeterdanhetuithethoofdlerenvandeinhoudvanintervallenisdetonalebenadering:Ineenstijgendemajeurladderzijn

alleintervallenopdegrondtoongrootrein:ineendalendemajeurladderzijnalleintervallenonderdegrondtoonkleinofrein.(zieook2.7.Toonladders).

• Bijhetberekenenvangrotereintervallen(sext,septiem)ishetinhetbegin;makkelijkertedenkenviadeomkering.

2.2.6.Opmerkingen

1. Deovermatigekwartnoemtmenookwel‘tritonus‘(inhoud=drieheletonen)of‘diabolusinmusica’(letterlijk:'deduivelindemuziek).

�

2. Vaakwordenenharmonischgelijkeintervallenverwardomdatmenverzuimtomeersthetaantalstamtonentetellen.

�

Hetintervalc-eisiseenovermatigeterts• Deinhoudistweetonenpluseenchromatischehalvetoon.• Hetaantalstamtonenisdrie.

Hetintervalc-fiseenreinekwart:• DeinhoudIstweetonenpluseendiatonischehalvetoon.• Hetaantalstamtonenisvier.

� 10


2.2.7.ConsonanQeendissonanQe.

ConsonanSeendissonanSekanmenomschrijvenalsdematewaarintwee(ofmeer)tonenmetelkaarversmelten.WatbetrejdetweeklankenheeldeprimedehoogsteversmelSngsgraad.DeconsonantenzijndeintervallendiedezeversmelSngsgraadhetdichtstbenaderen,tebeginnenmethetreineoctaaf.dereinekwintendereinekwart(dezetonenvormendeonderbouwvandeboventonenreeks).

ConsonanteintervallenzijnstaSsch.m.a.w.ergaatrustvanuit;zeroepengeenspanningop.Dissonanteintervallendaarentegenzijndynamisch:zeveroorzakenspanning,enzoekenmeestal.op-lossingineenconsonantinterval.

DeopvakngenoverConsonanSeendissonanSezijnsterkSjd-ensSjlgebonden.AlgemeenWordtdevolgendeindelingaangenomen:• Volkomenconsonant:reineprime.Reinoctaaf.reinekwintenreinekwart.• Onvolkomenconsonant:groteenkleinetertsensext.• Dissonant:groteenkleinesecundeensepSem.enalleovermaSgeenverminderdeintervallen.

BelangrijkvoordeharmonieleeristewetendatdeovermaSgeenverminderdeintervallenoplosseninderichSngvandevergroSng,respecSevelijkverkleining.m.a.w.overmaSgeintervallenlossenspreidendop.verminderdeintervallenlossenkrimpendop.

EendiepgaandestudievanConsonanSeendissonanSeisbinnenhetbestekvandezeleergangonmogelijk;Daarvoorwordtverwezennaardebestaandeliteratuuroverditonderwerp.

2.3DRIEKLANKEN

2.3.1.Inleiding.

VolgensdemeestgangbaredefiniSeiseenakkoordensamenklankvanminstensdrietonen.Demeestelementaireakkoordvormisdedrieklank,diebestaatuitgrondtoon.tertsenkwint.Dedrieklankkanookgezienwordenalseenopeenstapelingvantweetertsen;detradiSoneleharmonieleerisgebaseerdopsamenklankendiebestaanuitopelkaargestapeldetertsen.

Denaamvaneendrieklankwordtbepaalddoor:• Detoondieindetertsenstapelingonderinligt(degrondtoon).Deze'bepaaltdeabsolutetoonhoogtevan

dedrieklank.weliswaarzondereenuitspraaktedoenoverhetregisterWaarinhetakkoordzichbevindt.• Degroouevanhetintervaltussendegrondtoonenelkvandetweeanderetonenvanhetakkoord.respecSevelijktertsen

kwint.Dezetweetonenbepalendesoortdrieklank(Zieook2.3.2.Soortendrieklanken.)

Dedrieklankisookaanwezigindeboventonenreeks.eennatuurkundigfenomeendatvangroteinvloedisoponsharmonischdenken.(Zieook3.6.FuncSeleer.)

�

Indeboventonenreeksvanc(zievoorbeeld)vormendeeerstzestoneneengrotedrieklankopc.Indevolgorde:grondtoon,grondtoon,kwint,grondtoon,terts,kwint.

� 11

II.ALGEMENEBEGRIPPEN. 2.3Drieklanken

Devolgendeparagraafbeperktzichtoteenopsommingenvandesoortendrieklanken,zondernategaanhoedezeakkoordenontstaan,hoezevoorkomenofwathunonderlingeverhoudingenzijn.

2.3.2.Soortendrieklanken

1. Groot(gr):groteterts+reinekwint2. Klein(kl.):kleineterts+reinekwint.3. Verminderd(vm.):kleineterts+verminderdekwint.4. OvermaSg(ov.):groteterts+overmaSgekwint.5. Hardverminderd(hv):groteterts+verminderdekwint.6. Dubbelverminderd(dv.):verminderdeterts+verminderdekwint.VoorbeeldopdrieklankinC:

�

2.3.3.Liggingen.

Menonderscheidt:• Grondligging:degrondtoonligtindeonderstem.• Eersteomkering:detertsligtindeonderstem.• Tweedeomkering:dekwintligtindeonderstem.Merkop:hetgaaterbijditonderscheidalleenomwelketoononderinligt(debastoon),nietomdeverhoudingvandeanderetonentotdeonderstemofhoevaakéénzelfdetoonvoorkomtinhetakkoord.

�

2.3.4Becijfering

Grondliggingofomkeringenkunnenwordenaangegevend.m.v.eenbecijferingssysteemdataoomsSgisuitdebasso-conSnuo-prakSjk.DebassoconSnuokwamvooralindebarokmuziekvoor,eniseenbegeleidingsvormwaarbijalleendebaswordtuitgeschreven.Debegeleidendeakkoordenwordenaangegevend.m.v.Arabischecijfersdiedeintervallenvandeakkoordtonent.o.v.debasweergeven;deuitwerkingenervanwordtovergelatenaandebegeleider(meestalclavenistoforganist)Alsmenbijdedrieklankenalleintervallenopdeonderstembecijfert.danwordtdebecijfering:5/3(grondl.),6/5(1eomk.)6/4(2e.omk.).Menbeperktzichechtertoteenminimumaanbecijferingen,voldoendeomdeverschillendeliggingenvandrie-envierklankenvanelkaartekunnenonderscheiden.Debecijferingvandrieklankenwordtdan:

�

Degrondligginghoejnietbecijferdteworden.Deeersteomkeringwordtsextakkoordgenoemd,detweedeomkeringkwart-sextakkoord.Verhogingenofverlagingenwordenaangegevenmet♮,#of♭naasthetbetreffendecijfer;eenvoortekenzondercijferslaatopdeterts.

� 12


2.4.VIERKLANKEN.

2.4.1.Inleiding.

AlsmenaaneendrieklankeensepSemtoevoegt,ontstaateenvierklankdiebestaatuitgrondtoon,terts,kwintensepSem.MenspreektookvaneensepSem-akkoord.Deindelingvandevierklankenindehiernavolgendeparagraafsluitaanbijdievandedrieklanken.(Zie2.3.2.Soortendrieklanken.)

2.4.2.Soortenvierklanken.

1. a.Groot:grotedrieklank+grotesepSem.b.Groot-klein:grotedrieklank+kleinesepSem(dominant-sepSem-akkoord).

2. a.Klein-groot:kleinedrieklank+grotesepSem.b.Klein:kleinedrieklank+kleinesepSem.

3. a.Halfverminderd(hfv.):verminderdedrieklank+kleinesepSem.b.Verminderd:verminderdedrieklank+verminderdesepSem.

4. a.OvermaSggroot:overmaSgedrieklank+grotesepSem.b.OvermaSgklein:overmaSgedrieklank+kleinesepSem(overmaSgdominant-sepSem-akkoord).

4. Hardverminderd(hv.):hardverminderdedrieklank+kleinesepSem.5. Dubbelverminderd(dv.):dubbelverminderdedrieklank+verminderdesepSem.

�

2.4.3.Liggingen.

Menonderscheidt:• Grondligging:degrondtoonligtinde

onderstem.• Eersteomkering:detertsligtinde

onderstem.• Tweedeomkering:dekwintligtinde

onderstem.• Derdeomkering:desepSemligtindeonderstem.

2.4.4.Becijfering.

Devierklankenkrijgendevolgendebecijfering:• Grondligging: 7• Eersteomkering: 6/5

(kwint-sextligging)• Tweedeomkering: 4/3(terts-kwartligging)• Derdeomkering: 2(secundeligging)MerkopdatdebecijferingpreciesdeplaatsvangrondtoonensepSeminhetakkoordaangeej.

2.5.BIJZONDEREAKKOORDTYPES

2.5.1.symmetrischeakkoordtypes

� 13

II.ALGEMENEBEGRIPPEN. 2.4vierklanken

• DeovermaSgedrieklankbestaatuittweeopelkaargestapeldegrotetertsen.Voegtmendaarnogeengrotetertsaantoe,danverkrijgtmeneenovermaSgesepSemofenharmonischeenreinoctaaf.DeovermaSgedrieklankverdeelthetoctaafdusindriegelijkedelen(grotetertsen).DitheejtotgevolgdatelkeomkeringvaneenovermaSgedrieklankenharmonischgelijkisaandegrondliggingvaneenandereovermaSgedrieklank.

� 14

II.ALGEMENEBEGRIPPEN 2.5Bijzondereakkoordtypes

�

DeeersteomkeringvaneenovermaSgedrieklankopcisenharmonischegelijkaandegrondliggingvaneenovermaSgedrieklankope.DetweedeomkeringvaneenovermaSgedrieklankopcisenharmonischgelijkaandegrondliggingvaneenovermaSgedrieklankopas.

• HetverminderdsepSem-akkoordbestaatuitdrieopelkaargestapeldekleinetertsen.Voegtmendaarnogeenkleinetertsaantoe,danverkrijgtmeneenverminderdenoneofenharmonischeenreinoctaaf.HetverminderdsepSem-akkoordverdeelthetoctaafdusinviergelijkedelen(kleinetertsen).DitheejtotgevolgdatelkeomkeringvaneenverminderdsepSem-akkoordenharmonischgelijkisaandegrondliggingvaneenanderverminderdsepSem-akkoord.

�

DeeersteomkeringvaneenverminderdsepSem-akkoordisenharmonischgelijkaandegrondliggingvaneenverminderdsepSem-akkoordopdis.DetweedeomkeringvaneenverminderdsepSem-akkoordopcisenharmonischgelijkaandegrondliggingvaneenverminderdsepSem-akkoordopfis.DederdeomkeringvaneenverminderdsepSem-akkoordopcisenharmonischgelijkaandegrondliggingvaneenverminderdsepSem-akkoordopa.

2.5.2.Uitzonderingenopdetertsstapeling

UitzonderlijkegevallenwordtaaneengroteofkleinedrieklankalsvierdetooneengrotesexttoegevoegdinplaatsvaneensepSem.Menspreektdanvaneendrieklankmettoegevoegdesext(‘sixteajouté’).HetmeestgebruikelijkIndetradiSoneleharmonieleerisdedrieklankopIVmettoegevoegdesext.inC:f–a–c–d.

Ditakkoordheejdezelfdeverschijningsvormalsdekwint-sextliggingvaneensepSem-akkoordopd.(Meerhieroverin3.1.7.)

2.6.WERKWIJZEVOORHETBENOEMENVANDRIE-ENVIERKLANKEN.

1. Brengindiennodighetnotenmateriaalterugbinnenéénoctaaf(waarbijdeonderstembehoudenblijj!).Verdubbelingenvantonenwordenweggelaten.

2. Bepaaldegrondtoon:• Grondliggingenzijnherkenbaaraandetertsenstapeling:degrondtoonligtonderin.• Omkeringenvandrieklankenzijnherkenbaaraanhetkwart-intervaltussenkwintengrondtoon;de

bovenstetoonvandekwartisdegrondtoon.• OmkeringenvanvierklankenzijnherkenbaaraandesecundetussensepSemengrondtoon;debovenstetoonvan

desecundeisdegrondtoon.

� 15

II.ALGEMENEBEGRIPPEN 2.7Toonladders

3. Benoemtertsenkwintenbepaaldedrieklank.Bepaalookbijvierklankeneerstdedrieklank,benoemdaarnadesepSemenbepaaldevierklank.

4. BepaalaandehandvandetoondieonderinIigt,deliggingendebecijfering.

2.7.TOONLADDERS.

2.7.1.Inleiding.

DetradiSoneleharmonieleerwordtbeheerstdoortweetoongeslachten,majeurenmineur,metbijbehorendetoonladders.respecSevelijkdemajeurladder(grotetertstoonladder)endemineurladder(kleinetertstoonladder).Dezetoonladderszijndiatonisch,d.w.z.erkomengeenchromaSschetoonsafstandeninvoor.

2.7.2.Degrotetertstoonladder.

Destamtonenreeksbeginnendop‘c’staatalsmodelvoordegrotetertstoonladder.Deopeenvolgingvanheleenhalvelonenisalsvolgt:1-1-1/2–1-1-1-1/2.

Grondtoon,tertsenkwintvandeze laddervormeneengrotedrieklank(majeur).Detonenvandetoonladderkrijgendevolgendenamen(insSjgendevolgorde):tonica(grondtoon),boventonica,mediant,subdominant,dominant,subdominantenleidtoon.

2.7.3.Dekleinetertstoonladder.

Destamtonenreeksbeginnendop‘a’staatalsmodelvoordekleinetertstoonladder.Deopeenvolgingvanheleenhalvetonenisalsvolgt:1-1/2–1-1-1/2-1-1.

Ditnoemtmenzuivermineurofaeolisch(1).Grondtoon,tertsenkwintvormeneenkleinedrieklank(mineur).

Inmineurzijnenkelevariantenmogelijkvoordezesdeenzevendetoonvandetoonladder.InzuivermineurontbreektnamelijkdeIeidtoonspanningdieontstaatdoordehalve-toonsafstandtussendezevendetoonvandetoonladderendegrondtoon.Omharmonischeredenen(namelijkdenoodzaaktothetervarenvandegrondtoonalstonicaenhetbelangvandeleidtoonvoordedominanzuncSe)heejmendeleidtooningevoerd,dusdezevendetoonverhoogd.Vandaardebenamingharmonischmineur.

� (Vooreenbeterbegripvantonica-endominanzuncSe:zie3.6.FuncSeleer.)

InmelodischefragmentendezichsSjgendnaardetonicatoebewegen,ontstaatnuhetprobleemvandeovermaSgesecundetussendezesdeendeverhoogdezevendetoonvandetoonladder(deovermaSgesecundeismoeilijktezingen).Omditoptelossenverhoogtmenookdezesdetoonvandetoonladder;zoontstaatmelodischmineur.

�

� 16

(1)Aeolischeladderenanderemodi:ziealgemenemuziekleer.

� 17

II.ALGEMENEBEGRIPPEN 2.7Toonladders

Eenanderemogelijkeverklaringisdatdeaantrekkingskrachtvandetonicazogrootis,datdezenietalleendezevende,maarookdezesdetoonvandetoonladdernaarzichtoetrekt.

IneenmelodiediezichindalenderichSngvandetonicaverwijdertisvandezeaantrekkingskrachtgeensprake,integendeel:hetisnudekwintdieinzekerematedezesdeenzevendetoonvandetoonladdernaarzichtoetrekt.Ineendalendebewegingkomtdusmeestaldeaeolischewendingvoor(zesdeenzevendetoonhersteld).ErishelemaalgeensprakevaneendalendemelodischemineurladdermetkleinesextensepSem!

2.7.4.Aanvullingen

• Groteenkleinetertstoonladdersmetdezelfdevoortekensnoemtmenparallelletoonladders.Degrondtoonvandekleinetertstoonladderbevindtzicheenkleinetertsonderdegrondtoonvandeparallellegrotetertstoonladder.(bijv.‘C’grotetertstoonladderen‘a’kleinetertstoonladder.)

• Groteenkleinetertstoonladdersmetdezelfdegrondtoonnoemtmengelijknamigetoonladders.(bijv.‘C’grotetertstoonladderen‘c’kleinetertstoonladder.)

• Inmineurwordendeverhoogdezesdeenzevendetoongenoteerdalstoevalligevoortekens,ennietaandevoortekenstoegevoegd.

� 18

3.DIATONIEK.

3.1.INLEIDING.

Dediatoniekkanmenomschrijvenalshettotalesysteemvanmelodieënenharmonieëndatgebaseerdisopdediatonischetoonladders;IndetradiSoneleharmoniezijndatdegroteenkleinetertstoonladders.AIIesamenklankendiebehandeldwordenonderhethoofdstuk'diatoniek'zijndusopgebouwduittonenvandezetoonladders.Dezetonennoemtmenladdereigentonen(integenstellingtotladdervreemdetonenofalteraSes;zieHoofdstuk4.chromaSek).

3.2.DIATONISCHEDRIE-ENVIERKLANKEN.

3.2.1.Drieklankenenvierklankeninmajeur.

• Dediatonischeakkoordenverkrijgtmendooropdetonenvandetoonladderdrie-envierklankentebouwenmethetbeschikbaretonenmateriaal(m.a.w.dezeventonenvandetoonladder).Dezeakkoordennoemtmentrappen(2)enwordenweergegevenmeteenRomeinscijfer(trapcijfer),tebeginnenmethetakkoordopdetonica(I)envervolgensdesSjgendetoonladdervolgend.

• Inmajeurontstaandevolgendedrieklanken:

�

OpI,IVenV:grotedrieklank.OpII,IIIenVI:kleinedrieklank.OpVII:verminderdedrieklank.

• Inmajeurontstaandevolgendevierklanken:

� OpIenIV:grootsepSem-akkoord. OpII,III,enVI:kleinsepSem-akkoord.OpV:groot-kleinsepSem-akkoord. OpVII:halfverminderdsepSem-akkoord.

3.2.2.Drieklankenenvierklankeninmineur.

Doordeverschillendemogelijkhedenvoordezesdeenzevendetoonvandetoonladderishetakkoordenmateriaalinmineurveeluitgebreider.MenkanalsrichtlijnaannemendatindetradiSoneleharmonieleerdeharmonischemineurladder,endedaarvanafgeleideakkoorden,hetmeestvoorkomen.Menmagerdusvanuitgaandatbijeentrappenanalyseinmineurtrapcijferszonderverdereverduidelijkingslaanopdeharmonischewending.Bedoeltmendeaeolischeofmelodischewending,dankanmengebruikmakenvantrapcijfersmethetachtervoegsel'ae.'(aeolisch)of'mel.'(melodisch).(Zieook3.20.3.Dur-moll.)

• Dedrieklankenopdezuiveremineurladder:

� OpI,IVenV:kleinedrieklank. OpIII,VIenVII:grotedrieklank.OpII:verminderdedrieklank.

(2)Determ'trap'gebruiktmenweleensalsmenalleeneentoonvandetoonladderbedoelt,niethetakkoordopdietoon.Beterisdan'toontrap'.

� 19

III.DIATONIEK 3.2Diatonischedrie-envierklanken

Merkop:dezuiveremineurladderop‘a’isparallelaandemajeurladderop‘c’;hetakkoordmateriaalisdushetzelfde,alleenbevindendeovereenkomsSgeakkoordenzichopverschillendetrappen.

• Drieklankenopdeharmonischemineurladder:

� OpIenIV:kleinedrieklank. OpIII:overmaSgedrieklank.OpIIenVII:verminderdedrieklank. OpVenVI:grotedrieklank.

• Dedrieklankenopdemelodischemineurladder:

� OpIenII:kleinedrieklank. OpIVenV:grotedrieklank.OpIII:overmaSgedrieklank. OpVIenVII:verminderdedrieklank.

• Devierklankenopdezuiveremineurladder:

� OpI,IVenV:kleinsepSem-akkoord. OpIIIenVI:grootsepSem-akkoord.OpII:halfverminderdsepSem-akkoord. OpVII:groot-kleinsepSem-akkoord.

• Devierklankenopdeharmonischemineurladder:

� OpI:klein-grootsepSem-akkoord. OpV:groot-kleinsepSem-akkoord.OpII:halfverminderdsepSem-akkoord. OpVI:grootsepSem-akkoordOpIII:overmaSgsepSem-akkoord. OpVII:verminderdsepSem-akkoordOpIV:kleinsepSem-akkoord.

• Devierklankenopdemelodischemineurladder:

� OpI:klein-grootsepSem-akkoord. OpIVenV:groot-kleinsepSem-akkoord.OpII:kleinsepSem-akkoord. OpVIenVII:halfverminderdsepSem-akkoord.OpIII:overmaSgsepSem-akkoord.

� 20

III.DIATONIEK 3.2.Diatonischedrie-envierklanken

3.2.3.Opmerkingen

1. Uitbovenstaandebenaderingzoumenverkeerdelijkkunnenopmakendaterverschillendesoortenmineurbestaan.Deverschillendemogelijkhedenvoordezesdeenzevendetoonvandemineurtoonladderzijnslechtsvariantenvaneenzelfdetoongeslacht(mineur).IneencomposiSedieinmineurstaatkunnendezevariantendusnaastelkaarvoorkomen.

2. Uitdeparagrafen3.2.1.en3.2.2.blijktdatdehardverminderdeendubbelverminderdedrieklank,hetovermaSgdominant-sepSem-akkoordenhethardverminderdeendubbelverminderdesepSem-akkoordnietvoorkomenindiatonischecontextendusbehorentotdechromaSek.(ZieHoofdstuk4.)

3.2.4.Dedorischeladder.

HoewelnietzozeervantoepassingindetradiSoneleharmonieleerishettochinteressantomnaastdereedsbesprokencombinaSesvandezesdeenzevendetooninmineurookdevierdemogelijkhedennaderteonderzoeken:decombinaSevandegrotesextenkleinesepSem.DezecombinaSekomtvoorinéénvandebelangrijkstekerktoonladders.Namelijkdedorische:

� • Dedrieklankenopdedorischeladder:

� OpI,IIenV:kleinedrieklank.OpIII,IVenVII:grotedrieklank.OpVI:verminderdedrieklank

• Devierklankenopdedorischeladder:

� OpI,IIenIII:kleinsepSem-akkoord. OpIV:groot-kleinsepSem-akkoord.OpIIIenVII:grootsepSemakkoord. OpVI:halfverminderdsepSem-akkoord.(OpvallendishetgrootsepSemakkoordop.VII).

Indezeladderontbreektnetalsindeaeolischeladder,deleidtoon.ErisdusgeensprakevaneenduidelijkedominanzuncSe(zieook3.3.FuncSeleer).Menspreektinditgevalvanmodaliteit('modus'=kerktoonladder).Enigekennisvandemodiisnoodzakelijkvoorhetbestuderenvanmodalepassagesbinnendetonalemuziek.

� 21

III.DIATONIEK 3.3.DefuncSeleer

3.3.FUNCTIELEER.

3.3.1.TonalefuncQes.

• Uitdeboventonenreekskunnenweafleidendatdekwint,nahetoctaaf,hetbelangrijksteintervalis.Erzijntweekwintentenopzichtevandetonica:debovenkwint(dominant)endeonderkwint(subdominant).Opelkvandezetonen(tonica,dominantensubdominant)bevindtzicheengrotedrieklank.Samenbevauendezedrieklankenalletonenvandetoonladderenwordenhoofddrieklankengenoemd.Deanderetrappen(II,III,VIenVII)noemtmennevendrieklanken.

• IndefuncSeleerzijnalleharmonischeverschijnselenterugtebrengentotdriefuncSes,waarvandehoofddrieklankendebelangrijkstevertegenwoordigerszijn:1. DetonicafuncSe:defuncSevandeeerstetrap(afgekortT).2. DedominantfuncSe:defuncSevandevijfdetrap(afgekortD).3. DesubdominantfuncSe:defuncSevandevierdetrap(afgekortSDofS).

• DetonicafuncSebetekentrustofontspanningenwordtinmelodischverband(eenstemmigheid)vertegenwoordigddoordegrondtoon(tonica),hettonalecentrumwaaropaIIeanderetonenvandetoonladderbetrokkenzijn.InharmonischopzichtstaatdedrieklankopIcentraal.

• Tegenoverontspanningstaatspanning.DezefuncSewordtinmelodischverbandvertegenwoordigddoordeleidtoon(dezevendetoonvandetoonladder).EenIeidtooniseentoondiezicheenkleinesecundeonder(ofboven)eenanderetoonbevindtenzichdoordetonalecontextnaardietoontoewilbewegen(ditnoemtmenoplossingsbehoeje).Inharmonischverbandwordtdespanningvertolktdoordedominant.DeverbindingV-I(dominant-tonica)betekentspanning-ontspanningeniseensterkeverbindingomwillevandedalendekwinttussenbeidegrondtonen.Hetisalsof‘deboventoonterugkeertnaarzijnbron’(Rameau)(3). DedrieklankenopVbevatnaastdekwintvandetoonladderookdeleidtoonenisdusdemeestaangewezenvertegenwoordigervandedominanzuncSe.DedominanzuncSeiseigenlijkpascompleetalsaandedrieklankvanVdesepSemwordttoegevoegd.DeverminderdekwinttussentertsensepSemvanhetakkoordversterktinhogematedeoplossingsbehoeje.Dezetweetonenbakenenookhettonaleterreinaf:decombinaSevandetonenbenfwijstmeteenopdetoonsoort‘C’.HetsepSem-akkoordopVbeheerstdusdetoonsoortenwordtdaaromdominantgenoemd.

• DominantentonicalatenzichrelaSefmakkelijkomschrijvenalsspanningenontspanning.HetisveelmoeilijkeromdesubdominanzuncSetedefiniëren:hoeverklaartmennaastspanningenontspanningdeaanwezigheidvaneenderdefactor?(Of:bestaatdezewel?)Menkanwelhetvolgendevaststellen:1. DeopeenvolgingI–IViseensterkeverbindingomwillevandedalendekwintrelaSetussendegrondtonenvanbeide

akkoorden.Desubdominantisduseenvoordehandliggendvervolgopdetonica.Menkanookzeggendatdesubdominantzichvandetonicaverwijdert,integenstellingtotdedominantdienaardetonicatoebeweegt.

2. Desubdominantbevindtzichmeestalvoordedominantindecadens(zieook3.6.Cadensen).Devolledigecadensisdusdezecadensdiealledriedeelementen(tonica,subdominantendominant)bevat:I–IV-V–I.Menverwijdertzichvandetonica(I–IV)omdaarnaterugtekerennaardetonicaviahetakkoorddathetmeestnaardetonicatoewilt(V-I).Dezecadenskomtvaakverkortvoor:IV–V–I.DefuncSeleerwordtvolledigbeheerstdoordeopeenvolgingsubdominant–dominant–tonica.

(3)“Traitédel’Harmonie”(1722)

� 22

III.DIATONIEK 3.3.DefuncSeleer

3.3.2.Verwantschaptussenhoofd-enneventrappen.

NeventrappenkunnenvoorkomenincombinaSemeteenhoofdtrapofkunneneenhoofdtrapvervangen.Deverwantschaptussenhoofd-ennevendrieklankenisgebaseerdopgemeenschappelijketonen:eenneventrapisverwantmeteenhoofdtrapalsertussenbeideakkoordentweegemeenschappelijketonenzijn.Tweedrieklankenhebbentweetonengemeenschappelijkalshetintervaltussenbeidegrondtoneneentertsis.NeventrappenwaarvandegrondtooneentertslagerIigtdandievandeverwantehoofdtrapkanmeneerstegraadsplaatsvervangersnoemen:zijbevauengrondtoonentertsvandehoofddrieklank.NeventrappenwaarvandegrondtooneentertshogerIigtdandievandeverwantehoofdtrapnoemtmendantweedegraadsplaatsvervangers:zijbevauentertsenkwintvandehoofddrieklank.Hetresultaatisdevolgendeindeling:

Hierbijvalthetvolgendeoptemerken:• UithetbovenstaandeblijktdatIIIenVItweefuncSeskunnenhebben,a�ankelijkvandecontext.Dieperinzichtinelke

individuelesituaSewordtverkregendoorharmonischeanalysevandecomposiSe(ofeengedeeltedaarvan).TochishetnietalSjdmogelijkomvanneventrappeneenduidigdefuncSevasttestellen:dezeissomsvervaagdofdubbelzinnig.

• DedrieklankopVIIheejeenverminderdekwinteniseigenlijkgeenzelfstandigakkoord.Menkandezedrieklankopvauenalseendominant-sepSem-akkoordmetverzwegengrondtoon.M.a.w.:dedrieklankopVIIkanbeterbeschouwdwordenalseenonderdeelvanV,nieteenplaatsvervanger.

3.3.3.Historischeachtergrond.

DefuncSeleerisgebaseerdopdemuziekvanaf1700.Dezemuziekiseenopakkoordengebaseerdehomofoniewaarindetoongeslachtenmajeurenmineuroverheersen.DitintegenstellingtotdemuziekvanvoordieSjd(Renaissance),eenpolyfonesSjldiegebruikmaaktvandekerktoonladders(modi)enwaarinharmonieondergeschiktisaanmelodie.SamenklankenzijnhetgevolgvandecombinaSevanona�ankelijke(melodische)stemmen.DitlaatstewerdverwoorddoorGioseffoZarlinoinzijnboek"LeinstuSoneharmoniche"(1558).TochwashijinzijnSjdeenvernieuwer:hijbeschreefalseerstenaastdetweeklankenookde(groteenkleine)drieklank.Inde17eeeuwzijnerdebasso-conSnuo-tractaten(voorbassoconSnuo:zieook2.3.4.):dezebehandelenallemogelijkesamenklankenenhoezijelkaaropvolgen,meestalzonderdaarbijintegaanopdefuncSevanakkoorden.Deeersteechteharmonieleeris"Traitédel'harmonle"(1722)vanJean-PhilippeRameau.Hijdoorbreektdebasso-conSnuogedachte:veelakkoordenzijnoptevauenalsverschillendeomkeringenvanhetzelfdeakkoord,enhebbendusdezelfdegrondtoon('bassefondamentale').Hijgaatuitvaneentertsenstapelingenbaseertzichhierbijopdeboventonenreeks.Rameauvoertnieuwebegrippeninzoalstonicaendominant,laterdesubdominantenisinfeitedegrondleggervandefuncSeleer.AnderetheoreScidiebijgedragenhebbenaandeontwikkelingvandefuncSeleerzijnRudolfLouisenLudwigThuille('Harmonielehre',1907)enHugoRiemann('Handbuch,derHarmonielehre',1897).Dezelaatstewasvooralbelangrijkvoordeontwikkelingvanhetbegriptussendominant.

FUNCTIE HOOFDTRAP NEVENTRAP

Eerstegraads Tweedegraads

TONICA I VI III

SUBDOMINANT IV II VI

DOMINANT V III (VII)

� 23

NaastdefuncSeleerbestaanerookanderetheorieën:dedualeleerendefundamentsleer.1. Dedualeleer:

Hetbelangrijkstekenmerkvandedualeleerisdatdezetheoriedegroteenkleinedrieklankalselkaarsspiegelbeeldziet:degrote.drieklankbevateengrotetertseneenreinekwintopdegrondtoon(‘Oberklang’),dekleinedrieklankbevateengrotetertseneenreinekwintonderdegrondtoon('Unterklang').M.a.w.:dedrieklankf-as-c(beter:c-as-f)iseenkleinedrieklankmetalsgrondtoondetoonc!Debelangrijkste-vertegenwoordigersvande,dualeleerzijnArthurJoachimvonÖkngen(‘DasdualeHarmoniesysteem’,1913)entendeleookHugoRiemann(inzijnvroegereperiode).

2. Defundamentsleer:DefundamentsleerbestudeertderelaSestussendegrondtonenvanakkoorden(fundamenten),enmaakthetonderscheidtussensterkeenzwakkefundamentschreden.Desterkefundamentschredenzijn:desSjgendekwart(dalendekwint)endedalendeterts.Dezwakkefundamentschredenzijn:dedalendekwart(sSjgendekwint)endesSjgendeterts.Desecundeschredeiseigenlijkgeenverbindingomdattweeakkoordenopsecundeafstandvanelkaargeengemeenschappelijketoonbeziuen.HetvoornaamsteverschilmetdefuncSeleerisdatdefundamentsleerzichinhoofdzaakbezighoudtmetderelaSetussendegrondtonenvanakkoordeneninminderematemetde'bovenbouw'vandeakkoorden(m.a.w.defuncSevandeakkoorden).ZowordtbijvoorbeelddewisseldominantnietbecijferdalseentussendominantvoorV,maaralseengealtereerdeII.DevoorlopervandefundamentsleerisJean-PhilippeRameaumetzijn‘bassefondamentale’.OpvolgerszijnonderandereJohannPhilippKirnberger(‘DiewahrenGrundsätzezumGebrauchderHarmonie',1773),SimonSechter('DierichSgeFolgenindenGrundsatzharmonieën’,1853)enArnoldSchönberg('Harmonielehre',1911).

3.4.ALGEMENEAANWIJZINGENVOORHETMAKENVANHARMONISCHEVERBINDINGEN.

3.4.1.NotaQe.

UitprakSscheoverwegingenwordtbijhetmakenvanharmonische.verbindingeneenvierstemmigevocaleschrijfwijzegehanteerd(gemengdkoor):vierstemmig,omdatmenhoofdzakelijkwerktmetdrie-envierklanken(uitbreidingnaarvijfstemmigismogelijk);vocaal,omdatdithetbereikvandestemmenbinnendeperkenhoudt.(Deverdelingvandezangstemmenoverhetregisterkomttrouwensminofmeerovereenmetdievandeverschillendeinstrumentenelkeinstrumentenfamilie)Destemmenzijn(vanhoognaarlaag):sopraan,alt,tenorenbas.Derichtlijnvoordeomvangvandestemmenisalsvolgt:

� Inprincipewerktmenmettweenotenbalken:sopraanenaltopdebovenste(vioolsleutel),tenorenbasopdeonderste(bassleutel).Omaantegevendathetomtweeverschillendestemmenpernotenbalkgaat,noterenweallestokkenaan,denotenindesopraanentenoromhoog,dieindealtenbasomlaag.

� (Fragmentuit'Achbleibbeiuns,HerrJesuChrist',J.S.Bach,Choraigesänge,blz.1)

� 24

III.DIATONIEK 3.3.Functieleer

III.DIATONIEK 3.4.Algemeneaanwijzingenvoorhetmakenvanharmonischeverbindingen

BijnotaSeopvierverschillendenotenbalkenwordtdetenormeestalindevioolsleutelgenoteerd,eenoctaafhogerdandewerkelijkeklank.Indatgevalplaatstmenonderdevioolsleuteleenoctaveringsteken:

� (Fragmentuit‘WirwollnimgrunenWald‘,J.Rohwer/G.Wolters.ArsMusicalV,blz.176)

OmwillevandeklankiseenevenwichSgeverdelingvandedriebovenstemmennoodzakelijk.Daaromisdeafstandtussensopraanenalt,entussenaltentenorbijvoorkeurnietgroterdaneenoctaaf.Stemkruisingisinprincipeverboden.Welmogelijkiseenprimetussentweeaanleunendestemmen;omaantegevendathetomtweestemmengaat,noteertmenbijhelenotenwaardendenotennaastelkaar(2helenotennaastelkaar),bijanderenotenwaardenkrijgtdenoottweestokken(Tweestoknoten).

3.4.2.Liggingen.

Deliggingvaneenakkoordwordtbepaalddoor:1. Debastoon.Menonderscheidt:

• bijdrieklanken:grondligging,sextliggingenkwart-sextligging.• bijvierklanken:grondligging,kwint-sextligging,terts-kwartliggingensecundeligging.

2. Desopraantoon.Menonderscheidt:• Octaafligging:grondtoonindesopraan(8).• Tertsligging:tertsindesopraan(3).• Kwintligging:kwintindesopraan(5).• SepSemligging(vierklanken):sepSemindesopraan(7).

3. Deafstandtussendedriebovenstemmen.Menonderscheidt:• Nauweligging:tussendedriebovenstemmenkangeenakkoordtoonwordengeplaatst(N).• Wijdeligging:zoweltussensopraanenalt,alstussenaltentenorkanminstenséénakkoordtoonwordengeplaatst

(W).• Gemengdeligging:tussensopraanenaltkanwel.tussenaltentenorkannieteenakkoordtoonwordengeplaatstof

omgekeerd(G).

�

� 25

3.4.3.Verdubbeling.

Omdatmenvierstemmigwerkt,moetvandedrieklankeneentoonverdubbeldworden.Welketoonvanhetakkoorddevoorkeurverdient,hangtafvandefuncSevanhetakkoordendestemvoering.RegelsvoordeverdubbelingwordenpersituaSeapartbehandeld.

3.4.4.Bewegingssoorten:

Tweestemmenkunnenopdrieverschillendemanierentenopzichtevanelkaarbewegen:1. Gelijkebeweging:destemmenbewegenindezelfderichSng(a).Alsbijgelijkebeweginghetintervaltussenbeide

stemmenongewijzigdblijj,sprekenwevanparallellebeweging(b).2. Tegenbeweging:destemmenbewegenintegengestelderichSng(c).3. Zijdelingsebeweging:éénstembeweegt,deanderestemblijjliggen(d).

� 3.4.5.Stemvoeringsregels.

1. Parallellenverbod:Parallellereineprimen,kwintenenoctaven(oféénvandezeintervallenvergrootmetéénofmeeroctaven)tussenstemparenzijnverboden.(Reden:parallellevolkomenconsonantenstondendoorhunhogeversmelSngsgraaddeontwikkelingvandepolyfonieindeweg.)(Zievoorbeeld1)

2. AnSparallellen:Ditzijn'parallelle'primen,kwintenofoctavenwaarbijdestemmenintegengestelderichSngbewegen.Dezezijneveneensverboden.(Zievoorbeeld2)

3. Bedekteparallellen:Menspreektvanbedekteparallelleprimen,kwintenofoctavenwanneertweestemmenzichvanuiteenwillekeurigintervalindezelfderichSngbewegennaareenreineprime,kwintofoctaaf.Bedekteparallellenzijnalleenverbodentussendeonderstemenéénvandebovenstemmenwanneerbeidestemmenspringen,ofalsdeonderstemtrapsgewijsbeweegtendebovenstemspringt.(Zievoorbeeld3)

4. Accentparallellen:Parallelleprimen,kwintenofoctavenopachtereenvolgendezwaremaatdelennoemtmenaccentparallellen.Dezezijnniettoegestaan.(Zievoorbeeld4)

5. Deopeenvolgingreinekwint-verminderdekwintisgoed;deopeenvolgingverminderdekwint-reinekwintisfout.Uitzondering:wanneerdeleidtoonalswisseltoonteverklarenis,endesepSemalsdoorgaandetoon,bijvoorbeeldbijdeopeenvolgingI–V3/4–I6.(Zievoorbeeld5),

�

� �

� 26

III.DIATONIEK 3.4.Algemeneaanwijzingenvoorhetmakenvanharmonischeverbindingen

III.DIATONIEK 3.5.Verbindingvandrieklankeningrondligging

3.5.VERBINDINGVANDRIEKLANKENINGRONDLIGGING.

3.5.1.Harmonischeenmelodischeverbinding.

Menspreektvaneenharmonischeverbindingalsallestemmendekortstmogelijkeafstandafleggen(meestaltrapsgewijs)endegemeenschappelijketoon/tonenindezelfdestemblijj/blijvenliggen.

Menspreektvaneenmelodischeverbindingalsommelodischeredenenvanhetbovenstaandewordafgeweken.Aanvankelijkwordtuitsluitend,deharmonischeverbindinggeoefend.

3.5.2.Soortenverbindingen.

Menonderscheidtdriesoortenverbindingen:a. Degrondtonenbevindenzichoptertsafstandvanelkaar;deakkoordenhebbentweegemeenschappelijketonen.b. Degrondtonenbevindenzichopkwart(kwint)afstandvanelkaar;deakkoordenhebbenééngemeenschappelijketoon.c. Degrondtonenbevindenzichopsecundeafstandvanelkaar;erisgeengemeenschappelijketoon.(Ditiseigenlijkgeen

verbinding:ervaltnamelijknietsteverbinden.)

3.5.3.Verdubbeling.

Bijdrieklankeningrondliggingverdubbeltmenbijvoorkeuralleendegrondtoon.Pasineenveellaterstadiumkanookdekwintverdubbeldwordenenheeluitzonderlijkdeterts(zie5.1.2.)

3.5.4.Werkwijze.

Ada: 1. Debasgaatmeteentertssprong(somsmeteensextsprong)vangrondtoonnaargrondtoon.2. Detweegemeenschappelijketonenblijvenindezelfdestemmenliggen.3. Deovergeblevenstemgaattrapsgewijsnaardedichtstbijzijndeakkoordtoon.

� Adb: 1. Debasgaatmeteenkwart-ofkwintsprongvangrondtoonnaargrondtoon.

2. BijdeverbindingV-I:deleidtoonlosttrapsgewijssSjgendopnaardetonica.3. Degemeenschappelijketoonblijjindezelfdestemliggen.4. Deovergeblevenstem/stemmengaat/gaantrapsgewijsnaardedichtstbijzijndeakkoordtoon.

�

� 27

adc: 1. Debasgaattrapsgewijsvangrondtoonnaargrondtoon.2. Dedriebovenstemmengaannaardedichtstbijzijndeakkoordtonenintegenbewegingmetdebasom

parallellekwintenenoctaventevermijden.

� 3.55.Opmerkingen.

• Deverminderdedrieklank(opVIIinmajeurenopIIenVIlinmineur)wordtnietingrondligginggebruikt.(Reden:degrondliggingheejeenonstabielkarakteromwillevanhetdissonanteintervaltussengrondtoonenkwintvanhetakkoord.)

• Aanwijzingenwatbetrejdeopeenvolgingvanverschillendebastonen:o Menverkiestdetertsbewegingbovendesextsprong(1).o MenschrijjnooiteensepSemsprong,alSjdeensecundebeweging(2).o Menschrijjlieverniettweekwart-ofkwintsprongenindezelfderichSng(3).

Algemeen:deopeenvolgingvantweeintervallenindezelfderichSng,waarbijminstenséénvanbeideintervallengroterisdaneenterts,moetvermedenworden(4).

�

� • DeverbindingV-VI:

Inprincipemoetbijdeverbindingwaarbijdegrondtonenzichopsecundeafstandvanelkaarbevindentegenbewegingtoegepastwordenindebovenstemmen.Echter:Vbevatdeleidtoon;dezemoetsSjgendoplossen.HetresultaatiseenverdubbelingvandetertsvanVI.

� 28

III.DIATONIEK 3.5.Verbindingvandrieklankeningrondligging

III.DIATONIEK 3.6.Cadensen3.7.Sextakkoordenvandehoofdtrappen

3.6.CADENSEN.

EencadensiseenopeenvolgingvanakkoordenterafsluiSngvaneengedachteofzinsdeelineencomposiSe.DeafsluiSngvandetotalecomposiSenoemtmendeslotcadens.

Menonderscheidt:1. DeauthenSekecadens,waarbijmenmeestalhetonderscheidmaakttussen:

o volledigauthenSek:IV-V-I.(SD-D-T)o onvolledigauthenSek:V-I.(D-T)

2. Deplagalecadens:IV-I.(SD-T)3. Hethalfslot:(I)–V.4. Hetbedrieglijkslot('Trugschluss'):meestalV-VI.Algemeenkanmenzeggen:Vàtonicavervanger,ofzelfs:Vàalles

behalvetonica.Hetbedrieglijkeisdatdeleidtoonweloplost,maardaterzichonderdieoplossing(tonica-toon)geentonica-akkoordbevindt,maareenanderakkoord.

5. Deuitgebreidecadens:I-VI–IV–II-(I6/4)-V-I.

3.7.VANDEHOOFDTRAPPEN.

3.7.1.Liggingen.

• Menverdubbeltdegrondtoonofkwint,metvoorkeurvoordesopraantoon.Slechtsinuitzonderlijkegevallenverdubbeltmendeterts(zie3.7.3.):verdubbelingvandetertsleidtmeestaltotstemvoeringproblemen(bijv.:detertsvanVisdeleidtoon:hetoplossenvanbeideleidtonenveroorzaaktoctaafparallellen).

• Debesteliggingisdiewaarbijsopraanentenoropoctaafafstandliggen(1).Eenprimeofoctaaftussensopraanenaltismogelijk(2).Eenprimeofoctaaftussenaltentenorwordtslechtstoegepastalsdestemvoeringgeenanderemogelijkheidtoelaat(3).

�

3.7.2.Mogelijkeverbindingen

1. Deverbindingvaneendrieklankingrondliggingmetzijnsextakkoord.a. Debasgaatmeteentertssprongvangrondtoonnaarterts.b. Degemeenschappelijketonen(grondtoonenkwint)blijvenindezelfdestemliggen.c. Detertsgaatnaargrondtoonofkwint,zodateenzogoedmogelijkeliggingontstaat.(Bijvoorkeurgemengdekwint-of

octaafligging:zie3.7.1.)Bijdenauwekwintligginglaatmenomprimeverdubbelingtevermijdenslechtsééngemeenschappelijketoonliggen.

�

� 29

2. Deverbindingvaneendrieklankingrondliggingmethetsextakkoordvaneenanderedrieklankwaarbijdedrieklankenééngemeenschappelijketoonhebben:I-V6,I-IV6,IV-I6enV-I6.a. Debasgaattrapsgewijsofmeteentertssprongvandegrondtoonvandeenedrieklanknaardetertsvandeandere

drieklank.b. Degemeenschappelijketoonblijjindezelfdestemliggen.c. Detweeoverigestemmenleggendekortsteafstandafnaareenzogoedmogelijkeligging.

�

3. Deverbindingvaneendrieklankinsextliggingmetdegrondliggingvaneenanderedrieklankwaarbijdedrieklankenééngemeenschappelijketoonhebben:I6-,IV.I6-V,IV6-IenV6-I.a. Debasgaattrapsgewijsofmeteentertssprongvandetertsvandeenedrieklanknaardegrondtoonvandeandere

drieklank.b. Isdegemeenschappelijketoonverdubbeld,enligtéénvandezetonenindesopraan,danlaatmenbijvoorkeurde

gemeenschappelijketoonindemiddenstemliggen;ditbevorderteengoedesopraanvoering.Laatmenbeidetonenliggen,danontstaanerongunsSgeliggingen(verdubbeldekwintofdrievoudigegrondtoon;zievoorbeelden1en4).Deanderetweestemmenleggendekortsteafstandafintegenbewegingmetdebas,ombedekteparallellekwintenofoctaventevermijden(zievoorbeelden2en3).Inhetgevalvaneentertssprongindebasisdebedekteparallelnietfout;tochgeejmendevoorkeuraantegenbeweging(zievoorbeelden5en6).• Isdegemeenschappelijketoonnietverdubbeld,danlevertdeverbindinggeenprobleemop:de

gemeenschappelijketoonblijjindezelfdestemliggen,deoverigetweestemmenbewegentrapsgewijsnaardedichtstbijzijndeakkoordtoon(zievoorbeelden7,8,9en10).

�

4. Deverbindingvaneendrieklankingrondliggingmethetsextakkoordvaneenanderedrieklankwaarbijdedrieklankengeengemeenschappelijketonenhebben:IV-V6,V-IV6.IV-V6:debaslegtdeafstandvaneenverminderdekwintaf;dezelostintegenbewegingop(voorbeelden1en2,zieblz.

24).

V-IV6:deleidtoonmoetoplossen(Voorbeeld3),andersVerschijnteentritonusalsmelodischinterval(voorbeeld4).SomsontstaatalsgevolghiervaneenongunsSgeligging(voorbeeld5:primetussenaltentenor).Ditkanalleenvermedenwordendoordeliggingvanheteersteakkoord(V)teveranderen(voorbeelden3,4en5:zieblz.24).

� 30

III.DIATONIEK 3.Sextakkoordenvandehoofdtrappen

III.DIATONIEK 3.7.Sextakkoordenvandehoofdtrappen

�

5. Deverbindingvaneendrieklanksextliggingmetdegrondliggingvaneenanderedrieklankwaarbijdedrieklankengeengemeenschappelijketoonhebben:IV6–V,V6-IV.IV6-V: menverdubbeltinIV6uitsluitenddekwintomeenbedekteparallellekwintmetdebastevermijden.Hierbij

kanmenalleengebruik:makenvandeliggingenGS.N8enG8,andersontstaanerkwintparallellen(zievoorbeelden1tot6).

V6-IV: dezeverbindingkomtnauwelijksvoorindeleidtoonindebaslostnietopendebastonenliggenoptritonusafstandvanelkaar.

�

6. Deverbindingvantweedrieklankeninsextliggingwaarbijdedrieklankenééngemeenschappelijketoonhebben:I6-IV6,I6–V6enIV6-I6.BijdezeverbindingenIshetmoeilijkomoctaaf-enkwintparalellentevermijden.Isdegemeenschappelijketoonverdubbeld,danheejmendemogelijkheidombeidetonenIndezelfdestemtelatenliggen(zievoorbeeld5).

�

7. Deverbindingvantweedrieklankeninsextliggingwaarbijdedrieklankengeengemeenschappelijketoonhebben:IV6-V6.Ookbijdezeverbindingishetmoeilijkomoctaaf-ofkwintparallellentevermijden.MenverdubbeltvaakdetertsvanIV6

(zie3.7.3.Tertsverdubbeling).

�

� 31

3.23.Tertsverdubbeling.

InenkelegevallenishetomwillevandestemvoeringtoegestaanominI6ofIV6detertsteverdubbelen.(NietinV6:detertsvanVisimmersdeleidtoon;hetoplossenvanbeideleidtonenveroorzaakteenoctaafparallel.)

Mogelijkheden:1. AlsgrondliggingensextakkoordvandezelfdedrieklankopelkaarvolgenisomleggingvanhetakkoordnietalSjd

noodzakelijk.Tertsverdubbelingisinditgevaltoegestaan.

� 2. Indevolgendevoorbeeldenwordtdeverdubbeldetertstrapsgewijsbereiktenverlaten,integenbewegingmetdebas:

�

3. Bijdeopeenvolgingvantweesextakkoordenverkrijgtmendoortertsverdubbelingeenbeterestemvoering:

3.8.VERSIERINGSTONEN.

3.8.1.Inleiding.

Ineenmelodiekanmenonderscheidmakentussenakkoordtonenenerzijdsenakkoordvreemdetonenofversieringstonenanderzijds.Akkoordtonenzijnmelodietonendiedeeluitmakenvanhetakkoorddatdemelodieopdatmomentondersteunt.Alleanderetonennoemtmenakkoordvreemdetonenofversieringstonen:dezezijnalleenvanuitmelodischoogpuntverklaarbaar.

Somsishetmoeilijkomeenonderscheidtemaken.Inditverbanddientmenzichterealiserendaterindeontwikkelingvanhetharmonischdenkeneenverschuivingisopgetreden:tonendievroegeralsakkoordvreemdwerdenbestempeld,wordennuvaakalsakkoordbestanddeelgezien(bijvoorbeelddegrotesepSemennone).

Versieringstonenkunnenookindemiddenstemmenofonderstemvoorkomen.Hiernavolgteenoverzichtvandebelangrijksteversieringstonen.

� 32

III.DIATONIEK 3.7.SextakkoordenVandehoofdtrappen

III.DIATONIEK 3.8.Versieringstonen

3.8.2.Devertraging(v).

DevertragingIseenversieringstoonopeen(relaSef)zwaarmaatdeel,dieophetvolgendeIichtemaatdeeltrapsgewijsoplostnaareenakkoordtoon.Devertragingwordtbijvoorkeurvoorbereiddooroverbinding(voorbereidvertraging:voorbeeld1),maarkanookviatrapsgewijsdalendebewegingbereiktworden(voorbeeld2).Minderfrequentisdevertragingdiemeteensprongbereiktwordt(voorbeeld3)ofdie'onrechtstreeks'oplost:viaeenandereversieringstoon(voorbeeld4a),ofviaeenandereakkoordtoondandeoplossingstoon(voorbeeld4b).EencombinaSevanvertragingenismogelijk(voorbeeld5:zieookvertragendkwart-sextakkoord).

� Regel:alsdevertragingendeoplossingstoongelijkSjdiginhetakkoordaanwezigzijn,danmoetdevertraginginprincipebovendeoplossingstoonliggen,enliefstopzodanigeafstanddatnadeoplossingeenoctaafontstaat,nieteenprime.

Opmerkingen:• VertragingenkunnenindebecijferingwordenaangeduidmeteencijferdathetIntervaltussendebastoonendevertraging

aangeej.Eenvertragingindebasgeejmenweleensaanmeteenschuinestreep(/).

� • Somslosteenvertragingpasopinhetvolgendeakkoord(zievoorbeeld).opdezemanierzijnsommigevertragingeninde

loopderSjdenakkoordbestanddeelgeworden.

�

� 33

III.DIATONIEK 3.8.versieringstonen

3.8.3.Dedoorgangstoon(d).

Dedoorgangstooniseenversieringstoonopeenlichtmaatdeel,dietweeakkoordtonentrapsgewijsverbindt.Ditkunnentweetonenzijnvanhetzelfdeakkoord(voorbeeld1),ofvantweeopeenvolgendeakkoorden(voorbeeld2).CombinaSesvandoorgangstonenzijnmogelijk(voorbeeld3;zieookdoorgaandkwart-sextakkoord).Ineenenkeleuitzonderingkunnentweeopeenvolgendedoorgangstonenvoorkomen(voorbeeld4).

�

Regels:• Kwint-ofoctaafparallellendieontstaan,doorhetgebruikvandoorgangstonenmoetenzoveelmogelijkwordenvermeden

(voorbeeld1).• Menvermijdtdedoorgangstoondieuitkomtopeenprime(voorbeeld2).

�

3.2.4.Dewisseltoon(w).

Dewisseltooniseenversieringstoonopeenlichtmaatdeeldieeenakkoordtoontrapsgewijsomspeelt.Menonderscheidtdebovenwisseltoon(voorbeeld1)enonderwisseltoon(voorbeeld2).DecombinaSevanwisseltonenismogelijk(voorbeeld3;zieookwissel-kwart-sextakkoord),evenalsdecombinaSevanboven-enonderwisseltoonvaneenzelfdeakkoordtoon(voorbeeld4).

�

Erzijntweevrijevormenvanwisseltonen:• Deafspringendewisseltoon:dezeverlaateenakkoordtoontrapsgewijsenbeweegtdaarnasprongsgewijsnaareen

andereakkoordtoon(voorbeeld5).• Devrijintredendewisseltoon:dezeverlaateenakkoordtoonsprongsgewijsenbeweegtdaarnatrapsgewijsnaareen

andereakkoordtoon(voorbeeld6).

Regel:menvermijdtdewisseltoonvaneenprime.

� 34

III.DIATONIEK 3.8.versieringstonen

3.8.5.DeanQcipaQe(a).

DeanScipaSeiseenversieringstoonopeenlichtmaatdeel:hetiseenakkoordtoonuitheteerstvolgendeakkoord,dieeerderintreedtdanhetbetreffendeakkoord(voorbeeld1).DecombinaSevananScipaSesismogelijk(voorbeeld2;zieookanSciperendkwart-sextakkoord).

�

3.8.6.Opmerkingen.

1. Deplaatsingopeenlichtofzwaarmaatdeelisbelangrijkvoorhetonderscheidtussendeverschillendetypesversieringstonen:

�

�

2. DecombinaSevanverschillendetypesversieringstonenismogelijk:

�

3. Metdeterm'versieringen'bedoeltmennietalSjddeversieringstonenzoalsindebovenstaandebenadering,maarookwelstandaardfigurendiezijnopgebouwduitdegenoemdeversieringstonen(bijvoorbeeldprallerenmordent)ofeencombinaSehiervaningroepen(bijvoorbeelddedubbelslag).MeerinformaSehieroveristevindeninelkealgemenemuziekleer.

� 35

3.9.EENKWART-SEXTAKKOORD.

3.9.1.Hetvertragendkwart-sextakkoord.

Hetvertragendkwart-sextakkoordontstaatdoorvaneendrieklankingrondliggingdetertsendekwinttevertragendoordekwartendesext(=combinaSevantweevertragingen).Hetmeestkomtvoor:I6/4alsvertragingvoorVindecadens.(I6/4heejdominanzuncSe)Ookismogelijk:IV6/4alsvertragingvoorIineenplagalecadens.(TonicafuncSe)

� Regels:a. Dekwartwordtindetweestemmigheidopgevatalsdissonant,indedrie-ofvierstemmigheidalsdissonanttussende

onderstemeneenbovenstemenalsconsonanttussendebovenstemmenonderling.Ditbetekentdatdekwartineensextakkoordconsonantisenineenkwart-sextakkoorddissonant.Daaruitvolgt:• Dekwartwordtvoorbereiddooroverbinding,ofwordttrapsgewijsdalendbereikt.• Dekwartlosttrapsgewijsdalendopnaardeterts(desextlooptmeenaardekwint).

b. Menverdubbeltdebastoon,ditisdekwintvanhetkwart-sextakkoord(ofdegrondtoonvanhetoplossingsakkoord).Debeideanderetonenzijnvertragingen.

c. Hetvertragendkwart-sextakkoordbevindtzichopeenzwaarofrelaSefzwaarmaatdeel,enlostopinhetvolgendelichtemaatdeel.

3.9.2.Hetdoorgaandkwart-sextakkoord.

Hetdoorgaandkwart-sextakkoordvindtzijnoorsprongindetrapsgewijsdoorgaandebewegingvandegrondtoonvaneendrieklanknaardetertsvanhetzelfdeakkoord,ofomgekeerd.Vaakkomtvoor:V6/4tussenIenI6;ookwelItussenIVenIV6

�

Regels:a. Destapsgewijzebewegingindebaswordtintegenbewegingbeantwoordinéénvandebovenstemmen,bijvoorkeurinde

sopraan.b. Menverdubbeltdebastoon,ditisdekwintvanhetakkoord.c. Hetdoorgaandkwart-sextakkoordbevindtzichopeenlichtmaatdeel.

� 36

III.DIATONIEK 3.9.Hetkwart-sextakkoord

III.DIATONIEK 3.9.Hetkwart-sextakkoord

3.9.3.Hetwissel-kwart-sextakkoord.

Hetwissel-kwart-sextakkoordontstaatdoordecombinaSevandebovenwisseltonenvoordetertsendekwintvaneendrieklankingrondligging.Hetmeestkomtvoor:IV6/4alswisselakkoordvoorI.

�

Regels:a. Menverdubbeltdebastoon,ditisdekwintvanhetkwart-sextakkoordofdegrondtoonvanhetoplossingsakkoord.b. Hetwissel-kwart-sextakkoordbevindtzichopeenlichtmaatdeel.

3.9.4.Mindervaakvoorkomendekwart-sextakkoorden.

• Hetomkerings-kwart-sextakkoord:ditontstaatdoorakkoordbrekingindebas.Debovenstemmenblijveninprincipeliggen(voorbeeld1).

• HetanScipaSe-kwart-sextakkoord:ditontstaatmeestalIndecadensV-IdoorhetgelijkSjdiganSciperenvandegrondtoonendetertsvanhetslotakkoordenbevindtzichopeenlichtmaatdeel(voorbeeld2).

�

3.10.HETDOMINANTSEPTIEMAKOORD(V7)

3.10.1.Grondligging

Hetdominant-sepSem-akkoordbevattweetonendiemoetenoplossen:deterts(leidtoon)endesepSem.DeleidtoonsSjgttrapsgewijsnaardetonica.DesepSemisoorspronkelijkeendalendedoorgaandetoontussendekwintendetertsvandetoonladder(voorbeeld1).OokalsakkoordtoonblijjdesepSemdalendoplossen,mededoordetritonusspanningtussendetertsensepSemvanhetakkoord:alsovermaSgekwartvraagtditintervaleenspreidendeoplossing(voorbeeld2),alsverminderdekwinteenkrimpendeoplossing(voorbeeld3).DesepSemisdissonantenwordtmeestalvoorbereiddooroverbinding,ofwordttrapsgewijsdalendbereikt.

�

� 37

1. V7-I:Correctetoepassingvanhetbovenstaandeleidtertoedateenvolledigdominant-sepSemakkoordoplostineenonvolledigtonica-akkoord,d.w.z.zonderkwint(3xdegrondtoon;zievoorbeeld1).Ditkanmenvermijdendoorhetdominant-sepSemakkoordonvolledigtemaken:menlaatdekwintwegenverdubbeltdegrondtoon.Dezeligginglostopineenvolledigtonica-akkoord(voorbeeld2).Probeertmeneenvolledigdominant-sepSemakkoordtochtelatenoplossenineenvolledigtonica-akkoord,danontstaanerkwintparallellen(voorbeeld3).

�

(HetweglatenvandekwintinV7ofIgeejgeenprobleem:dekwintissterkaanwezigindeboventonenreeksvandegrondtoonvanhetakkoord;inhetdominant-sepSemakkoordisdekwintdeenigeneutraletoon.)

2. V7-VI:BijdezeverbindingwordtV7bijvoorkeurvollediggeschreven.DetertsvanVIwordtverdubbeld!(voorbeeld1)(zieook3.5.4.)EenenkelekeerkanV7onvollediggeschrevenworden(voorbeeld2).

3. V7-I6:DebasneemtdeoplossingvandesepSemover(ditnoemtmenplaatsvervangendeoplossing).InditgevalsSjgtdesepSemtrapsgewijs.HierbijmoetdesepSemonderdeleidtoonliggen,andersontstaanerkwintparallellen(verminderd-rein).

�

3.10.2.Kwint-sextligging

DeomkeringenvanhetdominantsepSemakkoordwordenopeenenkeleuitzonderingnaalSjdvollediggeschreven.BijV6/5ligtdeleidtoonIndebas;V6/5lostdusalSjdopindegrondliggingvanI.MenlegtbijvoorkeurdesepSme(=dynamischetoon)Indebovenstem.

�

� 38

III. DIATONIEK 3.10. Het dominant septiemakkoord

� 39

III.DIATONIEK 3.10.Hetdominant-sepQem-akkoord

3.10.3.Terts-kwartligging.

1. V4/3–I:

�

2. V4/3–I6:OpnieuwplaatsvervangendeoplossingvandesepSem.(DesepSemsSjgttrapsgewijsenmoetonderdeIeidtoonliggenandersontstaanerkwintparallellenverminderd-rein).

�

DezekwintparallellenzijnechterweltoegestaanalsV4/3doorgaandgeschrevenwordtindeverbindingI-V4/3–I6:

�

3.10.4.Secundeligging

DesepSemIigtIndebas.V2lostdusopinI6.Menlegtbijvoorkeurdeleidtoonindebovenstem(voorbeeld1).Desecundeliggingkomtookweleensonvolledigvoor(voorbeeld3).

�

� 40

3.11.DENEVENDRIEKLANKENENHUNOMKERINGEN.

3.11.1.Detweedetrap.

DetweedetrapisvervangervanIVenheejsubdominanzuncSe.• Grondligging:

Hiervoorgeldenderegelsvoordeverbindingvandrieklankeningrondligging(zie3.5.).Inprincipewordtdegrondtoonverdubbeld.InmineurwordtdegrondliggingvanIInietgebruikt(zie3.5.5.).

BijdeverbindingII-VhebbenbeidegrondtoneneenkwintrelaSe,maarinIIontbreektdeleidtoonvoordegrondtoonvanV;IInoemtmendaaromeenoneigenlijkeoflatentedominantvoorV.Menspreektookwelvanlatentedominant-tonicaverhouding.OmwillevandezekwintrelaSeisII-VeensterkereverbindingdanIV-V,m.a.w.indeopeenvolgingSD-DisIIeensterkeresubdominantdanIV.

BijdeverbindingII–I6/4-VwordtIIalleenindeliggingenN3,N8enW8geschrevenomkwintparalellentevermijden.

�

Sextakkoord:Menverdubbeltdeterts(=subdominanuoon).

IndeverbindingII6-Vishetonmogelijkomdegemeenschappelijketoontelatenliggen,andersontstaaneroctaafparallellen(voorbeeld1).MenschrijjdezeverbindingalswareheteengewoneIV-Vverbinding:dedriebovenstemmenleggendekortsteafstandafintegenbewegingmetdebas(voorbeeld2).

VoordeverbindingII6-VgeldthetzelfdealsvoordeverbindingII–I6/4-V:menschrijjII6alleenIndeliggingenN3,N8enW8omkwintparallellentevermijden(voorbeelden3en4).

�

3.11.2.Dederdetrap.

1. Majeur:dedrieklankopIaiskleinenkanzoweldominant-alstonicavervangerzijn.• Grondligging:Indegrondliggingverdubbeltmendegrondtoon(zieook3.5.).• Sextakkoord:Hetsextakkoordalsdominantvervangerschrijjmenmetverdubbeldeterts(voorbeeld1).De

grondtoonvanIII6fungeertinditgevalvaakalsvertragingvoordekwintvanV(voorbeeld2).

� 41

III.DIATONIEK 3.11.Denevendrieklankenenhunomkeringen


Hetsextakkoordkomtzeldenvooralstonicavervanger:menverdubbeltinditgevaldegrondtoon,tertsofkwint,a�ankelijkvandestemvoering(voorbeeld3).

�

IndeverbindingIII-VI(IIIeventueelinomkering)kanIIIfungerenalsoneigenlijkedominanttenopzichtevanVIomwillevandekwintrelaSetussenbeidegrondtonen.

2. Harmonisch(enmelodisch)mineur:dedrieklankopIIIisovermaSgenheejalSjddedominanzuncSe.Denoodzaakomdekwint(=leidtoon)trapsgewijssSjgendtelatenoplossenisdestesterkeromwillevandeovermaSgekwintafstandtussengrondtoonenkwintvanhetakkoord.Menzaldekwintdanooknooitverdubbelen.• Degrondliggingschrijjmenmetverdubbeldegrondtoon.• DemeestgebruikelijkeliggingishetsextakkoordalsplaatsvervangervoorV.Menverdubbeltinditgevaldeterts.

�

3. Zuivermineur:dedrieklankopIIIisgroot.• Ingrondliggingverdubbeltmendegrondtoon:dedrieklankkanzoweldominant-alstonicavervangerzijn.• Insextliggingverdubbeltmen:

o degrondtoonofkwintbijoplossingnaarVI(dedrieklankwerktalsdominantvoorVI:tertsverdubbelingisuitgesloten).

�

o Degrondtoon.tertsofkwintbijandereoplossingen.a�ankelijkvandefuncSeenstemvoering.

�

� 42

3.11.3.Dezesdetrap.

DefuncSevandezesdetrapkanzoweltonicaalssubdominantzijn.1. Grondligging:

Ingrondliggingverdubbeltmeninprincipedegrondtoon.DetertswordtverdubbeldindeverbindingV-VI(bedrieglijkslot;VIistonicavervanger:zie3.5.5.),ofindeverbindingVI-V(VIissubdominantvervanger;vergelijkIV6-V).

2. Sextakkoord:Menverdubbeltdetertswanneer,VIplaatsvervangerisvoorI.Menverdubbeltgrondtoon,tertsofkwintinanderesituaSes,a�ankelijkvandefuncSeenstemvoering.

InmajeurkanVIeenoneigenlijkedominantzijntenopzichtevanII.InzuiverenharmonischmineurisditonwaarschijnlijkomwillevandetritonusafstandtussendegrondtonenvanVIenII.WelgoedmogelijkinmineurisdeopeenvolgingVI–II6Napels(Napelsedrieklank:zie4.6.2.).

3.11.4.Dezevendetrap.

1. InmajeurenharmonischmineurisdedrieklankopVIIverminderd.Degrondliggingkomtinprincipenietvoor(zie3.5.5),tenzijheeluitzonderlijkalsonderdeelvandediatonischedominantenketeninsequensen(zie3.15.en3.16.).Hetmeestgebruikelijkisdesextligging.

InprincipeheejdeverminderdedrieklankopdezevendetrapdominanzuncSe,enkanwordenopgevatalseendominant-sepSemakkoordzondergrondtoon.Degrondtoonvandedrieklankisdeleidtoon;dezelosttrapsgewijssSjgendop.Dekwintzouomwillevandetritonusafstandmetdegrondtoondalendmoetenoplossen.IndeprakSjklevertditmeestalstemvoeringproblemenop,zodatdekwintooktrapsgewijsmagsSjgen.HierbijligtdekwintalSjdonderdegrondtoon.(=leidtoon),andersontstaanerkwintparalellen(verminderdekwint-reinekwint).

� 43


III.DIATONIEK 3.11.Denevendrieklankenhunomkeringen.

Insextliggingverdubbeltmen:o Deterts(alsenigeneutraletoon)

MengebruiktalleendeliggingenN3,N8enW8ombijoplossinginIofI6kwintparalellentevermijden.DekwintIigthierbijalSjdonderdegrondtoon(voorbeeld1)

o Dekwint,wanneerdezeindesopraanIigt.MengebruiktalleendeliggingG5.Desopraandaalttrapsgewijs(voorbeeld2).

Mogelijkeverbindingen:o VII6-I(voorbeeld1en2)o VII6–I6(voorbeeld3)o VII6–VI(vergelijkmetdebedrieglijkesluiSngV7VI;tertsverdubbelinginVI:voorbeeld4).

DezevendetrapinsextliggingkomtvaakvooralsdoorgaandsextakkoordtussenIenI6vergelijkmethetdoorgaandkwart-sextakkoord).Ookhierverschijntdetrapsgewijzebewegingvandebasintegenbeweginginéénvandebovenstemmen,bijvoorkeurdesopraan.

2. InzuivermineurisdedrieklankopVIIgrootenfungeertvaakalsdominanttenopzichtevandederdetrap.Ingrondliggingverdubbeltmendegrondtoon.Insextliggingdegrondtoonofkwint.

3.3.5. Hetkwart-sextakkoordvandenevendrieklanken.

Dekwart-sextliggingvaneennevendrieklankalsversierendakkoordisnietondenkbaar.Hiervoorgeldendezelfderegelsalsvermeldinparagraaf3.9.(Het-kwart-sextakkoord.).

� 44

t

3.12.HETDOMINANT-NONE-AKKOORD.

InmajeurisdeladdereigennoneopVgroot,inmineurklein.InmajeurkandoortoepassingvandeverlaagdezesdetoonvandetoonladderookdekleinenoneopVvoorkomen(zie3.17.2.Moll-dur).Denoneisoorspronkelijkeenvertragingvoordegrondtoon,enlosttrapsgewijsdalendop.Denonealsakkoord-bestanddeelbehoudtdezeoplossing.

Indevierstemmigezekngwordtdekwintweggelaten,zodatdetweedeomkeringontbreekt.DenoneplaatstmenalSjdbovendegrondtoon,mettenminsteeennonetussenruimte.(Reden:degrondtoonbovendenonewerktalssepSemvandenone).Hierdoorontbreektookdevierdeomkering.

Hetdominant-none-akkoordlostalSjdopnaarIofI6.Detonendiemoetenoplossenzijn:1. Deterts(=leidtoon):trapsgewijssSjgend.2. DesepSem:trapsgewijsdalend.3. Denone:trapsgewijsdalend.(Zievoorbeelden1,2en3.)Denonekanookvoorkomenalsvertragingofonderwisseltoonvoordeterts.InditgevallostdenonealSjdinhetakkoordzelfop,enisdusgeenakkoordbestanddeel(voorbeelden4en5).

3.13.HETSEPTIEMAKKOORDOPVII.

HethalfverminderdsepSemakkoordopVIIinmajeurkomtzeldenofnietvoor.HetverminderdsepSemakkoordopVIIinmineurisveelgebruikelijker,enontstaatinmajeurdoortoepassingvandeverlaagdezesdetoonvandetoonladder(zie3.17,2.Moll-dur).

DitverminderdsepSemakkoordkanbeschouwdwordenalseenkleindominant-none-akkoordzondergrondtoon.Deoptelossentonenzijndus:• degrondtoon(=leidtoon):trapsgewijssSjgend.• dekwint:trapsgewijsdalend;kantrapsgewijssSjgenbijplaatsvervangendeoplossing.• desepSem:trapsgewijsdalend.

HetverminderdsepSemakkoordwordtalSjdvollediggebruikt.MenkiestdeliggingvanVII7enomkeringenzodanig,datmenoféénofgeenverminderdekwintinhetakkoordheej.DitinverbandmetdekwintparallellendiebijoplossingnaarIenomkeringenkunnenontstaan.

� 45

III.DIATONIEK 3.14.Hetdominant-none-akkoord

III.DIATONIEK 3.13.HetsepQemakkoordopVII

Uitwerking:1. VII7–I:

Indrieliggingen(N7,W5enW7)moetmeninIdetertsverdubbelenomparallellekwintentevermijden.

2. VII6/5-I6:DeverbindingVII6/5-Ikomtnietvoorinverbandmetkwintparallellenmetdebas.Indrieliggingen(N5,N7enW5)meetmeninI6detertsverdubbelenomparallellekwintentevermijden.DitisalleenmogelijkwanneerdeverdubbeldetertsinI6doorgaandgeschrevenis.

3. VII4/3-I6=Indrieliggingen(N8.N7enW7)kunnenkwintparallellenontstaan.Dezezijneenvoudigtevermijdendoordetertsvanhetakkoord(=deneutralekwintvanhetdominant-sepSemakkoord)telatenspringennaardekwintvanI6.

4. VII4/3–I:WanneerVIIsubdominanzuncSeheej,hetgeenkanvoorkomenbijdeterts-kwartliggingendesecundeligging,kandekwintvanhetakkoordvrijwordenverlatenenfungeertdezenietmeeralsdesepSemvanV9/7.InditgevaIkanhetakkoordwordenbeschouwdalseenIVmettoegevoegdesext(IVs.a.:zie2.17.)meteenvertragingvoordekwint.

� 46

5.VII4/3–I6/4-V

C:VII4/3I6/4V

6.VII2–I6/4–V:Indrieliggingen(N5,W3enW5)ontstaanerkwintparallellen:

C:VII2I6/4VDekwintparallellenzijnweltevermijden,maardanheejhetkwart-sextakkoordnietdejuisteverdubbelingtoon:

C:VII,12

Samenvauend:• VII7heejdominantfuncSeindevolgendeverbindingen: VII7-I

VII6/5-I6VII4/3-I6alsVII2werktalsvertragingvoorV7

• VII7heejsubdominanzuncSeindevolgendeverbindingen: VII4/3-IVII4/3–I6/4–VVII2-I6/4–V

3.14.DEOVERIGESEPTIEMKKOORDEN.

VoordesepSemakkoordenopI,II,III,IVenVIgeldendevolgenderegels:

• Degrondliggingkanvolledigofonvolledig(=zonderkwint)voorkomen. DeomkeringenschrijjmenalSjdvolledig.

• DesepSemisoorspronkelijkdissonantenwordtbijvoorkeurvoorbereiddooroverbindingaaneentoonvanhetvorigeakkoord(voorbeeld1),maarkanooktrapsgewijsdalendbereiktworden(voorbeeld2).

• DesepSemlosttrapsgewijsdalendop(voorbeelden3,4en5).BijplaatsvervangendeoplossingkandesepSemtrapsgewijssSjgen(voorbeeld6).(Voorbeelden1t/m6:zieblz.40)

� 47

III.DIATONIEK 3.14.DeoverigesepQemakkoorden

• DesepSemakkoordeninmineurwordenvaakgebaseerdopdezuiveremineurIadder,vooralinsequensen(voorsequensen:zie3.16.).

• HetsepSemakkoordopIIiseensterkesubdominantindecadensenkomtvaakinkwint-sextliggingvoor.Dezeliggingkanookplagaaloplossen;inditgevalbeschouwtmendekwint-sextliggingvanIIookwelalsIVmettoegevoegdesext,omdatdesepSemvanIIIndezesituaSeniethetkaraktervaneendissonantheej,endusookniettrapsgewijsdalendoplostmaarblijjliggen.NotaSe:IVs.a.(‘sixteajouté’)

• VoordeverbindingvantweeofmeersepSemakkoordenopkwintafstand:zie3.15.

3.15.DEONEIGENLIJKEOFDIATONISCHEDOMINANTENKETEN.

Indevorigeparagrafenwerddelatentedominant-tonica-verhoudingtussentrappenwaarvandegrondtonenzichopeenkwintafstandvanelkaarbevindenreedsvermeld.Deopeenvolgingvanverschillendevandeze(sepSem)akkoordenkanmeneenoneigenlijkedominantenketennoemen(of:diatonischedominantenketen).OpdezemanierkanmenaIIetrappenvandegrotetertstoonladderrangschikkeninkwintverbindingen:I–IV-VII–III–VI–II–V-I,DezwakkeschakelIndeieopeenvolgingIsdeverbindingIV–VII,omdatdeafstandtussendegrondtonenvandezetrappennieteenreinekwintis,maareenverminderdekwint.

Inmineurisdevolgendeopeenvolgingmogelijk:I-IV-VIIae-IIIae-VI-II-V-IDeverminderdekwintzitnutussendegrondtonenvanVIenII.

Stemvoeringregels:BijdeverbindingvantweeofmeersepSemakkoordenwaarvandegrondtonenzichopeendalendekwintafstandvanelkaarbevinden,geldennaastdeinparagraaf3.14.vermeldestemvoeringregelsdevolgenderegels:

• DesepSemakkoordeninmineurwordenvaakgebaseerdopdezuiveremineurladder,vooralinsequensen(voorsequensen:zie3.16.).

• HetsepSemakkoordopIIIseensterkesubdominantindecadensenkomtvaakinkwint-sextliggingvoor.Dezeliggingkanookplagaaloplossen;inditgevalbeschouwtmendekwint-sextliggingvanIIookwelalsIVmettoegevoegdesext,omdatdesepSemvanIIindezesituaSeniethetkaraktervaneendissonantheej,endusookniettrapsgewijsdalendoplostmaarblijjliggen.NotaSe:IVs.a.(‘sixteajouté’).

• VoordeverbindingvantweeofmeersepSemakkoordenopkwintafstand:zie3.15.

3.15.DEONEIGENLIJKEOFDIATONISCHEDOMINANTENKETEN.

Indevorigeparagrafenwerddelatentedominant-tonica-verhoudingtussentrappenwaarvandegrondtonenzichopeenkwintafstandvanelkaarbevindenreedsvermeld.Deopeenvolgingvanverschillendevandeze(sepSem)akkoordenkanmeneenoneigenlijkedominantenketennoemen(of:diatonischedominantenketen).Opdezemanierkanmenalletrappenvandegrotetertstoonladderrangschikkeninkwintverbindingen:I–IV–VII–III–VI–II–V-I

� 48

DezwakkeschakelindezeopeenvolgingisdeverbindingIV–VII,omdatdeafstandtussendegrondtonenvandezetrappennieteenreinekwintis,maareenverminderdekwint.

Inmineurisdevolgendeopeenvolgingmogelijk:I–IV–VIIae–IIIae–VI–II–V-I.DeverminderdekwintzitnutussendegrondtonenvanVIenII.

Stemvoeringregels:BijdeverbindingvantweeofmeersepSemakkoordenwaarvandegrondtonenzichopeendalendekwintafstandvanelkaarbevinden,geldennaastdeinparagraaf3.14.vermeldestemvoeringregels,devolgenderegels:

� 49

III.DIATONIEK 3.16.Sequensen

2.Harmonischesequens: VariaSe:

(Tonaal:transposiSe-interval:dalendeterts) (Niet-modulerend;transp.Interval:dalendeterts)uitgebreidecadensmettussendominanten)

5. Harmonischesequens:

(Tonaal:transposiSe-interval:dalendesecunde;merkop:V115metverdubbeldegrondtoon.)

6. Harmonischesequens:

(Modulerend;transposiSe-interval:dalendereinekwint)

3.17.VERRUIMDEDIATONIEK(MOLL-DURENDUR-MOLL).

3.0.1.Begripsbepaling.

Moll-durishetgebruikvanlonenuitmineurinmajeur(mollindur),dur-mollishefgebruikvantonenuitmajeurinmineur(durinmoll).Omdatdezeladdervreemdetonenwordenontleendaanparallelmineur,respecSevelijkmajeur,kunnenmoll-durendur-molltochalsdiatoniekbeschouwdworden.Menspreektdanvanverruimdediatoniek(ookwel:uitbreidingvandetoongeslachten).

� 50

3.17.2.Moll-dur

1. Instriktezinkomtalleendeverlaagdezesdetoonvooralsdalendeleidtoonvoordekwintvandemajeurtoonladder.Hierdoorontstaanernieuweakkoorden;dezekrijgeneentrapcijfermethetachtervoegsel"md"(moll-dur).Dezeakkoordenzijn:

• IImd:verminderdedrieklank.• II7md:halfverminderdsepSemakkoord.• IVmd:kleinedrieklank.• IV7md:klein-grootsepSemakkoord.• V9/7md:kleindominant-none-akkoord(zie3.12.).• VImd:overmaSgedrieklank.• VI7md:overmaSgsepSemakkoord.• VII7md:verminderdsepSemakkoord(zie3.13.).

Menspreektweleensvande'moll-durladder'(Belgisch:'gemengdetoonladder';Engels:'majorharmonicscale’),ditisdemajeurtoonladdermetverlaagdesext.Heteerstetetrachordkomtovereenmetdatvandemajeurtoonladder,hettweedemetdatvandeharmonischemineurtoonladder.

Stemvoeringregels:• Deverlaagdesextlostinprincipetrapsgewijsdalendopnaardekwintvandetoonladderenwordtniet

verdubbeld.• DechromaSscheopeenvolging6-mol6komtbijvoorkeurvoorinéénendezelfdestem,omeen

querstandtevermijden(voor'querstand':ziehoofdstuk4,ChromaSek).

2. Moll-durinruimerezinmaaktookgebruikvandeverlaagdezevendetoonvandemineurtoonladder.Hetgaathierbijvooralomhetgroot-klein-sepSemakkoordopdeverlaagdezevendetoon.KomtditakkoordduidelijkvoorincombinaSemetdegroteterts,danisersprakevanmoll-durinruimerezin.Inanderegevallenishetbeteromditakkoordtebenoemenalsdezevendetrapuitdeaeolischeladder(VIIae).

3. Detertsisbepalendvoorhettoongeslacht.Alsnaastdeverlaagdezesdeen'zevendetonenvandetoonladderookdekleinetertsvoorkomt,danspreektmennietlangervanmoll-dur:hettoongeslachtisdan(Sjdelijk)veranderdvanmajeurinmineur('Tonica-wechsel’).DitkanmenaangevenalseenmodulaSe,ofdooraandetrapcijfershetachtervoegsel"min/mi"(Mineur)of"ae"(aeolisch)toetevoegen,a�ankelijkvandesituaSe.Voordeakkoorden:zie3.2.2.Drieklankenenvierklankeninmineur.

3.17.3.Dur-moll.

Menspreektvandur-mollalstonenuitmajeurinmineurgebruiktworden.Hetgaathierbijindeeersteplaatsomdeverhoogdezesdetoonvandetoonladder(vergelijkmetdemelodischeladder).MetmelodischmineurbedoeltmenspecifiekdiesituaSeswaarindeverhoogdezesdetoonvandetoonladderviadeleidtoon(sSjgend)oplostindetonica.Metdur-mollbedoeltmendanalleanderesituaSesinmineurwaarindeverhoogdezesdetoonvoorkomt.

� 51

III.DIATONIEK 3.17.Verruimdediatoniek(Moll-durendur-moll)

III.DIATONIEK 3.17.Verruimdediatoniek(Moll-durendur-moll)-3.18.ModulaQes

Deakkoordendieopdezemanierontstaan,krijgeneentrapcijfermethetachtervoegsel"dm"(dur-moll)of"mel"(melodisch).Debelangrijkstezijn:• IIdm:kleinedrieklank.• II7dm:kleinsepSemakkoord.• IVdm:grotedrieklank.• IV7dm:groot-kleinsepSemakkoord.• VIdm:verminderdedrieklank.• VI7dm:halfverminderdsepSemakkoord.

Stemvoeringregels:• Deverhoogdesextlostinprincipeopnaardeleidtoonenwordtnietverdubbeld.• InhetuitzonderlijkegevaldatdechromaSscheopeenvolging6-#6zichvoordoet,bevindtdezezichbij

voorkeurinéénendezelfdestem.Deverhoogdesextkomtechtermeestalvoortuitdekwint.

3.18.MODULATIES.

3.18.1.Overzicht.

1. WesprekenvaneenmodulaSealseenmelodieen/ofeenakkoordprogressieovergaatvandeenetoonsoortnaareenandere,waarbijdezenieuwetoonsoortbevesSgdwordtdooreenvolledigecadens(SD-D-T).WesprekenvaneenuitwijkingalseenmelodiezichSjdelijkdooreennieuwetoonsoortbeweegt,zonderdezetebevesSgenendaarnaterugkeertnaardeuitgangstoonsoort.Bijeen'indirectemodulaSe'isersprakevantussentoonsoorten:toonsoortendiewordenaangeraakt,maarnietdeuiteindelijkedoeltoonsoortzijn.(Hetaanrakenvantussentoonsoortenwordtookweluitwijkinggenoemd).

2. EenmodulaSekanplaatsvindenopdevolgendemanieren:• D.m.v.eenspilakkoord(ditiseenakkoorddatfungeertalsschakeltussenwat;toonsoorten).• Viaeensequens.• Doortonicaverspringing(abrupteovergangvandeenetoonsoortineenandere).• DoorchromaSscheverglijding.• Dooreenwisselingvantoongeslacht('Dur-Moll-wechsel').

3. BijmodulaSesmeteenspilakkoordspreektmenvan:• EendiatonischemodulaSe.wanneerhetspilakkoordinbeidetoonsoortenIaddereigenis(metinbegrip

vanverruimdediatoniek).• EenchromaSschemodulaSe.wanneerhetspilakkoordinminstenséénvanbeidetoonsoorteneen

gealtereerdakkoordis.• EenenharmonischemodulaSe.wanneerenkeletonenvanhetspilakkoordenharmonischverwisseld

worden.

IndevolgendeparagraafwordtdediatonischemodulaSebesproken.VoordechromaSscheenenharmonischemodulaSeswordtverwezennaarhoofdstuk4(ChromaSek).paragrafen4.7.en4.8.

� 52

3.18.2.DediatonischmodulaQe.

BijdediatonischemodulaSewordentweetoonsoortenverbondendoormiddelvaneenspilakkoorddatladdereigenisinbeidetoonsoorten.Erkangebruikgemaaktwordenvanverruimdediatoniek(moll-durendur-moll),inmajeurvoornamelijkIVmdenIImd,inmineurIVdmenIIdm.Inmineurwordtookgebruikgemaaktvandeakkoordendievoortkomenuitdeaeolischeladder,inhetbijzonderIIIae,VaeenVIae.DedoeltoonsoortwordtbevesSgddooreenvolledigecadens(SD-D-T).Hetverdientdeaanbevelingomhettonica-akkoordvandedoeltoonsoort(zekerdegrondligging)nieteerderaantewendendanalsslotakkoordvandezecadens,omheteffectvandemodulaSenietteniettedoen.Omdezeredenwordthettonica-akkoordvandedoeltoonsoortnietalsspilakkoordgebruikt.AlshetspilakkoordVisindedoeltoonsoort,danvolgtVI,soms16(m.a.w.eenbedrieglijkslot),waarnadevolledigecadensvolgt.Zondertoepassingvanverruimdediatoniekishetbereiktweevoortekensnaarlinksofnaarrechts(links=mollen,rechts=kruisen).Passenwewelverruimdediatoniektoe,danishetmaximalebereikvijfvoortekensverschil.MerkopdatdrieklankeninmeerverschillendetoonsoortenteplaatsenzijndansepSemakkoorden,endusmeermogelijkhedenbiedenomalsspilakkoordgebruiktteworden.

Overzicht:1. ModulaSesvanmajeuràmajeurnaarrechts(sSjgendekwinten).

Cà G:1=IV,III=VI,VI=II.D:III=II,V=IV.A:II=IVmd.E:VI=IVmd.B:III=IVmd.

Majeurtoonsoortenmetmeerdanvijfkruisenzijnalleenviaeentussentoonsoorttebereiken.BijvoorbeeldCàFisviaB: C:I-III=B:IVmd-V-VI=Fis:II-II6V-I.

2. ModulaSesvanmajeuràmajeurnaarlinks(dalendekwinten).Cà F:1=V,II=VI,VI=III.(Tonica-akkoordvandedoeltoonsoortnietalsspilakkoordgebruiken!)

Bes:II=III,IVV.Es:IVmd=II.As:IVmd=VI.Des:IVmd=III.

Majeurtoonsoortenmetmeerdanvijfmollenzijnalleenviaeentussentoonsoorttebereiken.3. ModulaSesvanmineur—0mineurnaarrechts(sSjgendekwinten).

aà e:I=IV,IIIae=VI,VIIae=IIIae.b:Vae=IV,VIIae=VI.fis:V=VIIae,IVmel=VI,IImel=IV,VII=II.cis:V=IIIae.gis:V=VI.

Mineurtoonsoortenmetmeerdanvijfkruisenzijnalleenviaeentussentoonsoorttebereiken.4. ModulaSesvanmineur—0mineurnaarlinks(dalendekwinten).

aà d:I=Vae,IIIae=VIIae,Vae=iimel,VI=IIIae,VIIae=IVmel.g:I=IImel,IIIae=IVmel,IV=Vae,IVmel=V,VI=VIIae,VImei=c:II=VII,IV=IImel,VI–IVmel,VIIae=V.f:IIIae=V.bes:VI=V.

Mineurtoonsoortenmetmeerdanvijfmollenzijnalleenviaeentussentoonsoorttebereiken.

� 53

III.DIATONIEK 3.18.Modulaties

III.DIATONIEK 3.18.ModulaQes

5. ModulaSesvanmajeurnaarmineurenvanmineurnaarmajeur:AangezienmennatweekwintenmetvermengingvanmajeurenmineurtemakenheejleverendemodulaSesvanmajeurnaarmineurenomgekeerdgeenprobleemop.

Voorbeelden:ModulaSevanC-’F:ModulaSevana-‘c:

� 54

4.CHROMATIEK.

4.1.Inleiding.

DechromaSekisdeuitbreidingvandediatoniekmetmelodieënenakkoordendieladdervreemdetonenbevauen.DezeladdervreemdetonenontstaanalssSjgendeofdalendeleidtonenvoorladdereigentonenenwordenalteraSesgenoemd(ookwel:'toevalligewijzigingstekens').Deakkoordendieladdervreemdetonenbevauen,noemtmenladdervreemdeakkoorden.ofbeter:gealtereerdeakkoorden.

4.2.CONCENTRISCHEENEXCENTRISCHEALTERATIES.

4.2.1.ConcentrischealteraQes.

ConcentrischealteraSeszijnladdervreemdeleidtonenvoortonenvandetonicadrieklank.Hierdoorwordthettonaalcentrumextrabenadrukt.ConcentrischealteraSesverstorenduszeldenhetharmonischverband.Ditsluitechternietdemogelijkheiduitommetdezegealtereerdeakkoordentemoduleren.

4.2.2.ExcentrischealteraQes.

ExcentrischealteraSeszijnladdervreemdeleidtonenvoortonenvandeoverigediatonischedrieklanken.Eenanderetrapdandetonicadrieklankwordtnadrukkelijkerbereikt;hierdoormhetharmonischverbandSjdelijkofvoorlangereduurverstoordwordenenkunnenuitwijkingenofmodulaSesontstaan.DeexcentrischealteraSeswordenalseerstebehandeld,omdatdestudenteralineenvroegstadiummeegeconfronteerdwordt(zie4.4.).

4.2.3.Opmerkingen.

1. Watbetrejdebegrippen'concentrisch‘en'excentrisch'moetgezegdwordendathetonderscheidtussenbeidevormenvanalteraSesnietalSjdevenduidelijkisomdatzeelkaargedeeltelijkoverlappen.Hetisdaaromaantebevelenomaandezebegrippennietalteveelaandachttebesteden:

2. DeoplossingvanalteraSes:AlteraSeszijnkunstmaSgeleidtonenenlosseninprincipeinderichSngvandeverhogingc.q.verlagingop.Somswordtvandezeregelafgewekenenwordtdegealtereerdetoonnietopgelost,maartotzijnoorspronkelijkevormteruggebracht.MenspreektdanvanterugalteraSe(zieook4.5.).

4.3.DEQUERSTAND.

DechromaSscheopeenvolgingvaneenladdereigentoonmetzijnverhogingofverlaginglegtmenbijvoorkeurinéénendezelfdestem.Gebeurtditniet,danspreektmenvaneenquerstand(leuerlijk:dwarsstand).EenquerstandisalSjdfoutalsdezeoptreedttussentweeakkoordenmetdezelfdegrondtoon(vb.1en2).IseenIaddereigentoonverdubbeld,dankandechromaSschealteraSesdaarvanslechtsinéénstemplaatsvinden.Deanderestembeweegtdanbijvoorkeurintrapsgewijzetegenbeweging.HierbijmaaktmenvaakgebruikvanhetverminderdsepSem-akkoord(voorbeeld3).

� 55

IV.CHROMATIEK 4.4.Tussendominantenentussensubdominanten

4.4.TUSSENDOMINANTENENTUSSENSUBDOMINANTEN.

ElkegroteofkleinedrieklankineentoonsoortkaneenvoorbijgaandetonicafuncSekrijgen('neventonica')envoorafgegaanwordendooréénofmeerakkoordendieaanzijneigentoonsoortzijnontleendendiemeestalgealtereerdeakkoordenzijntenopzichtevandehoofdtoonsoort.

Dezelaatsteakkoordennoemtmen:• Tussendominanten,wanneerzijeendominanzuncSehebbentenopzichtevandeneventonica.

Menonderscheidt:detussen-Ventussen-VII.(Detussen-IIIkomtmindervaakvoor.)• Tussensubdominanten,wanneerzijeensubdominanzuncSehebbentenopzichtevandeneventonica.Men

onderscheidt:detussen-IVentussen-II.

Alsneventonicazijnmogelijk:• Inmajeur:II,III,IV,VenVI.• Inmineur:III,IV,V,VI,VIIaeenIImel.

Hettrapcijfervandetussendominantoftussensubdominantwordtgenoteerdtussenrondehakenenverwijstnaardeneventonicameteenpijltje.Bijvoorbeeld:(V6/4)àVI.Voorallemogelijkeverbindingenvantussendominanten,tussensubdominantenenneventonica'sgeldendezelfdestemvoeringregelsalsvoordeverbindingvanladdereigendrie-envierklanken.(ziehoofdstuk3).

Opmerkingen:

1. DetussendominantvoorVwordtookwelwisseldominantgenoemd.

2. Bijdetussensubdominantenishetmogelijkomonderscheidtemakentussen:• zelfstandigetussensubdominant:modelIV-I(plagalecadens).• IncombinaSemeteentussendominant:modelIV-V-I(volledigeauthenSekecadens).

3. Hetkangebeurendatnaeentussen(sub)dominantdeneventonicawordtweggelaten;mennoteertdedesbetreffendeneventonicadanéénregelonderdetrappenanalyse,vaaktussenvlerkantehaken.IBijvoorbeeld: (V7)IV

[VI]4. Lostdetussen(sub)dominantIndirectopindeneventonica.danplaatstmeneenpijlvande

tussen(sub)dominantnaardeneventonicaonderdetrappenanalysedoor.Bijvoorbeeld:(V)\_lI)‘V5.6. Eenenkelekeerkomteentussen(sub)dominantnadeneventonicainplaatsvanervoor.Mennoteert

danbijvoorbeeld:IIß(V).

7. SomsiosteentussendominantopvolgenseenV-VIverbinding.Mennoteertdanbijvoorbeeld:lC:III(V)IVI6/4VI

[VI](a:IV-V-VI)

4.5.DEDOMINANTENKETEN.

EenreekstussendominantenwaarvandeopeenvolgendegrondtoneneendalendekwintrelaSetenopzichte1vanelkaarhebben.noemtmeneendominantenkelen.DezeontstaatwanneermenIneenoneigenlijke(ofdiatonische)dominantenketen(zie3.15.)deladdereigenakkoordenvervangtdoorgrotedrieklankenofidominant-sepSemakkoorden.

Bijvoorbeeld:III–IV6/5-II-V6/5–Iwordt(V)à(V6/5)à(V)àV6/5-I

� 56

IV.CHROMATIEK 4.5.Dedominantenketen

Stemvoeringregels:VoordeverbindingvantussendominantenIneendominantenketengeldendezelfdestemvoeringregelsalsvoordeverbindingvanIaddereigen(sepSem)akkoordenwaarvandeopeenvolgendegrondtoneneendalendekwintrelaSetenopzichtevanelkaarhebben(zie3.15.):

• Grondliggingenwordenvolledigofonvollediggeschreven.Bijdeverbindingvangrondliggingenwisselenvolledigeenonvolledigeliggingenelkaaraf.

• OmkeringenwordenalSjdvollediggeschreven.• DesepSemwordtofvoorbereiddooroverbindingoftrapsgewijsdalendbereiktenlosttrapsgewijsdalend

opnaardetertsvan.hetvolgendeakkoord(7à3).• TerugalteraSe:

Bijdeverbindingvandominant-sepSemakkoordenwordtdetertsvanheteneakkoordsepSemvanhetdaaropvolgendeakkoord(3à7).Opdetrappenvandetoonladderwaarnormaalalsladdereigenakkoordeendrieklankvoorkomtmeteenkleineterts,zaldechromaSscheverhogingvandezeterts(=alteraSe)nietsSjgendoplossennaardegrondtoonvanhetvolgendeakkoord,maarteruggealtereerdwordenen(dalend)bewegennaardesepSemvandatakkoord.

4.6.DEOVERIGEGEALTEREERDEAKKOORDEN.

4.6.1.Inleiding.

Inmajeurzijndevolgendeladdervreemdeleidtonenvoortonenvandetonicadrieklankmogelijk:deverlaagdetweedetoon,deverhoogdetweedetoonendeverhoogdevierdetoon.Deverlaagdezesdetoonbehoorttotdeverruimdediatoniek(zie3.17.).

Inmineurkomtdeverhoogdetweedetoonuiteraardnietvoor.Welmogelijkzijn:deverlaagdetweedetoon,deverhoogdevierdetoonenheelsporadischdeverlaagdevierdetoon.

4.6.2.“Bekende”akkoordtypes.

DoortoepassingvandechromaSekontstaanenkeleakkoordtypesdiereedsvoorkwamenindediatoniek:degrotedrieklank.hethalfverminderdsepSem-akkoordenhetverminderdsepSem-akkoord.

1. Napels.DegrotedrieklankopdeverlaagdetweedetoonvandetoonladderinmajeurofmineurwordtNapelse(of:beter:Napolitaanse)drieklankgenoemd.omdatditakkoorddoordeNapolitaanseoperacomponistenveelvuldigwerdgebruikt.

� 57

IV.CHROMATIEK 4.6.Deoverigegealtereerdeakkoorden

HetakkoordisontstaaninmineurdoorindeverbindingII6-I6/4deverlaagdetweedetoonvandetoonladderalsdalendeleidtoonvoordetonicaintevoeren:

DeNapelsedrieklankisookmogelijkinmajeurdoordecombinaSevandeverlaagdetweedeenzesdetonenvandetoonladder.

Stemvoeringregels:• Indegrondliggingverdubbeltmendegrondtoon.• Desextliggingkomtvakervoor.enwordthet"Napelssextakkoord"genoemd.Menverdubbeltinditgeval

deterts.VoordeliggingenwordtverwezennaarII6diatonische.• IndeverbindingII6Nap-VontslaateenquerstanddiekarakterisSekisvoordezeverbinding;de

verlaagdetweedetoonvandetoonladderdaaltnaardeleidtoonenlostdaarnaopindetonica:

Omwillevandereinekwintlussendezesdetooninmineur(enmoll-dur)endeverlaagdetweedetoonkanVIdominanzuncSehebbentenopzichtevanIINapels;deverbindingVI–IINapelsofVI–II6Napelsisduseensterkeverbindingenkomtvaakvoornaeenbedrieglijkecadens:

2. HethalfverminderdsepSem-akkoord.DoorgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderinmajeurontstaateenhalfverminderdsepSem-akkoordopdeverhoogdevierdetrap(#IV).DeverhoogdevierdetoonlostsSjgendop,desepSemdaaltofblijjliggen.HethalfverminderdsepSem-akkoordopdeverhoogdevierdetraplostopnaarI6/4ofV.

� 58


3. HetverminderdsepSemakkoord.DoortoepassingvanchromaSekontstaatereenverminderdsepSemakkoordopdevolgendetrappen:• Inmajeur:ontstaatdoorhetgebruikvandeverhoogdetweedeenvierdetonenvandetoonladderals

leidtonenvoorrespecSevelijkdetertsenkwintvandetoonladder.DegrondtoonentertsvanhetakkoordlossensSjgendop;desepSemdaaltofblijjliggen.Oplossingen:#II7àI6,II5/6àI6/4,#II4/3àI6/4,#II2àI

• #IVinmajeur:ontstaatdoorhetgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderincombinaSemetdekleineterts.DitakkoordkangezienwordenalseentussenVIIvoorV,m.a.w.alseentussen-VvoorVmetverzwegengrondtoon.DegrondtoonlostdussSjgendop;deverminderdekwintendesepSemdalen.Oplossing:naarVofV7enomkeringen.BijoplossinginV7ofeenomkeringdaarvankandegrondtoonvanhetverminderdsepSemakkoordteruggealtereerdwordennaardesepSmevanV(vergelijkmetdetertsvandewisseldominantindedominantenketen)(zievoorbeelden2en3).

SomswordthetakkoordopgelostinI6/4endesepSemteruggealtereerd(esà♮e).Indatgevalzijnertweezienswijzen:1. Hetakkoordisniet#IVmaar#II:deesiseigenlijkeendis,duseensSjgendeleidtoonvoordeterts

vandetonica-drieklank(e).2. Hetakkoordisweldegelijk#IV,wantdesepSem(es)lostopindekwintvanV(d).

Hetonderscheidtussen#IIenIVisdusnietalSjdevenduidelijk.

� 59


• #IVInmineur:ontstaatdoortoepassingvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderendedur-molI-sext.DegrondtoonlostsSjgendop:deverminderdekwintendesepSmedalenofblijvenliggen.Oplossing:inI6/4,VofV7enomkeringen(zievorigpuntwatbetrejdeterugalteraSe).

Algemeen:VoorditverminderdesepSemakkoordengeldendezelfderegelswatbetrejliggingenenstemvoeringalsvoorhetverminderdsepSemakkoordopVII(zie3.13.).

4. Hetgroot-kleinsepSem-akkoord(ofdominant-sepSem-akkoord).• OntstaatopIIinmajeurdoorhetgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderalsleidtoon

voordekwintvandetoonladder.DetertslostsSjgendop;desepSemdaaltofblijjliggen.Ditakkoordfungeertalssubdominantofalswisseldominant,a�ankelijkvandesituaSe.

• OntstaatopVIIinmajeurdoorhetgebruikvandeverhoogdetweedeenvierdetonenvandetoonladderalsleidtonenvoorrespecSevelijkdetertsenkwintvandetoonladder.Degrondtoon,tertsenkwintlossensSjgendop;desepSemdaalt.

� 60


BijdeoplossingvandegrondliggingnaarImoetendeparallellekwintenvermedenworden:hetakkoordwordtinditgevalgezienalseentussen-VvoorIIIdiebedrieglijkoplost;hetopIossingsakkoord(I)schrijjmenmetverdubbeldeterts.

(opmerking:hetgroot-kleinsepSemakkoordopVIIbehoorteigenlijkniettotdetradiSoneleharmonieleer.)

4.6.3.“Nieuwe”akkoordtypes.

DoortoepassingvandechromaSekontstaanook"nieuwe"akkoordtypes,m.a.w.akkoordvormendieindediatonischecontextnietvoorkomen.(Voordebouwvandezeakkoordtypes:zie2.3.en2.4.)

Menonderscheidt:1. OvermaSgedrieklankenovermaSgdominant-sepSemakkoordopV.

DeovermaSgedrieklankenhetovermaSgsepSemakkoordkwamenreedsvoorinmajeuropVImdeninmineuropIIIharmonischofmelodisch.NieuwzijndeovermaSgedrieklankenHetovermaSgedominant-sepSemakkoordopVinmajeur;dezeontstaandoorhatgebruikvandeverhoogdetweedetoonvandetoonladderalsIeidtoonvoordetertsvandetoonladder.VandeovermaSgedrieklankkanalleendegrondtoonverdubbeldworden.HetovermaSgdominant-sepSem-akkoordkanbeschouwdWordenalseendominant-sepSem-akkoordmetverhoogdekwintenwordtalSjdvollediggeschreven(dekwintIsnietlangereenneutraletoon).DetertsenkwintlossensSjgendop;desepSemdaalt(ofsSjgtbijplaatsvervangendeoplossing).Eencorrecteoplossingvanhetakkoordleidtmeestaltottertsverdubbelinginhettonica-akkoord.

2. HardverminderdedrieklankensepSem-akkoord.HethardverminderdesepSem-akkoordkanbeschouwdwordenalseendominant-sepSem-akkoordmetverlaagdekwint,enwordtalSjdvollediggeschreven.DehardverminderdedrieklankenhethardverminderdesepSem-akkoordkomenmeestalvoorindetweedeomkeringenwordenrespecSevelijk"overmaSgkwart-sextakkoord"en"overmaSgterts-kwartakkoord"genoemd,omdathetIntervaldatmenophetgehooralseenkleinesepSemherkent,inwerkelijkheideenovermaSgesextis.

� 61


HetovermaSgeterts-kwartakkoordisenharmonischgelijkmetdegrondliggingvaneenhardverminderdsepSemakkoordoptritonusafstandenwordtdaaromvaakalsspilakkoordgebruikt.

DehardverminderdedrieklankenhethardverminderdsepSemakkoordkomenvoor:• opIIinmineurenIImdinmajeurdoorhetgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderals

leidtoonvoordekwintvandetoonladder.DetertslostsSjgendop,deverminderdekwintdalend;desepSemdaaltofblijjliggen.Oplossing:naarVofI6/4–V,somsI6;Ditakkoordfungeertalssubdominantofalswisseldominant,a�ankelijkvandesituaSe.

• OpVinmajeurenmineurdoorhetgebruikvandeverlaagdetweedetoonvandetoonladderalsleidtoonvoordetonica.DetertslostsSjgendop;dekwintensepSemdalen.Oplossing:naarIofI6.

• OpVIIinmajeurdoorhetgebruikvandeverhoogdetweedetoonvandetoonladderalsleidtoonvoordetertsvandetoonladder.HethardverminderdsepSemakkoordopVIIkanookbeschouwdwordenalseendominant-none-akkoordopVmetverhoogdekwintenverzwegengrondtoon.Oplossing:naarI,I6ofI6/4-V.(Zieook3.13.:hetsepSem-akkoordopVII.)EencorrecteoplossingvanditakkoordIeidtsomstottertsverdubbelinginhettonica-akkoord.

� 62


3. DubbelverminderdedrieklankensepSem-akkoord.DedubbelverminderdedrieklankenhetdubbelverminderdsepSemakkoordkunnen(indemeestegevallen)beschouwdwordenalsrespecSevelijkeenhardverminderdsepSemakkoordmetverzwegengrondtoon,ofeenklein-none-akkoordmetverlaagdekwintenverzwegengrondtoon.BeideakkoordenkomenmeestalvoorindeeersteomkeringenwordenrespecSevelijk"overmaSgsextakkoord"en"overmaSg‘kwint-sextakkoord"genoemd(ziepunt2).HetovermaSgkwint-sextakkoordisenharmonischgelijkmetdegrondliggingvaneendominant-sepSem-akkoordopverminderdetertsafstandenwordtdusvaakalsspilakkoordgebulkt.

DedubbelverminderdedrieklankenhetdubbelverminderdsepSem-akkoordkomenvoor:• OpVIIinmineurenVIImdinmajeurdoorhetgebruikvandeverlaagdetweedetoonvandetoonladderals

leidtoonvoordetonica.Oplossing:naarI,I6ofI6/4–V.

• Op#IVinmineur(doorhetgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladder)enop#IVinmajeur(doorhetgebruikvandeverhoogdevierdeendeverlaagdezesdetoonvandetoonladderincombinaSemetdekleineterts).Oplossing:naarVofV7en(mitsterugalteraSevandesepSem)

IndienmenconsequentdezienswijzeaanhoudtdatbijoplossinginI6ofI6/4desepSemnietteruggealtereerdkanworden,maareigenlijkeensSjgendeIeidtoonisvoordetertsvandetoonladder(InC:disàe).danontstaateen"niet-bestaand"akkoordtype,inc:dis-fis-as-c.

� 63


• Op#IIInmajeurdoorhetgebruikvandeverhoogdetweedetoonvandetoonladderalsleidtoonvoordetertsvandetoonladder.Oplossing:naarI,I6ofI6/4–V.

Opmerkingen: bijhetoplossenvanhetdubbelverminderdsepSemakkoordontstaanmakkelijkparallellekwinten.Dezeprobeertmentevermijdendoorzeomtekerentotparallellekwarten(voorbeeld1).Somsisditonmogelijk(kwint-sextligging);indatgevalzijndeparallellekwintentoegelatenenworden"Mozartkwinten"genoemd(voorbeeld2).(Bijdeverbinding#IV6/5dv-VkanmenditprobleemookomzeilendoorVtevertragendoorI6/4;bijvoorbeeld3.)

4. Devolgendeakkoordenkomenmindervaakvoor:• HetverminderdsepSemakkoordmetverhoogdekwintdatontstaatopVIIinmineurdoorhetgebruik

vandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderalsleidtoonvoordekwintvandetoonladderenopVIIinmajeureveneensdoorhetgebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderincombinaSemetdevertraagdezesdetoonvandetoonladder(moll-dur).(Wordtookwelhetklein-verminderdsepSemakkoordof"Tristan-akkoord"genoemd.)DitakkoordisenharmonischgelijkaaneenhalfverminderdsepSem-akkoordopdeverlaagdezesdetoonvandetoonladder.InC/c:b–d–fis–as.

� 64


HetverminderdsepSemakkoordmetverhoogdetertsdatontstaatopVIIinmajeurdoorhetgebruikvandetweedetoonvandetoonladderalsleidtoonvoordetertsvandetoonladderincombinaSemetdeverlaagdezesdetoonvandetoonladder(moIl-dur).(WordtookwelhethardverminderdverminderdsepSemakkoordof"Eulenspiegel-akkoord"genoemd.)Ditakkoordkanbeschouwdwordenalseenkleindominant-none-akkoordmetverhoogdekwintenverzwegengrondtoonenisenharmonischgelijkaaneenhalfverminderdsepSemakkoordopdevierdetoonvandetoonladder.InC:b–dis–f–as.

• HethalfverminderdsepSemakkoordmetverminderdetertsdatontstaatop#IVinmajeurdoorhetGebruikvandeverhoogdevierdetoonvandetoonladderincombinaSemetdeverlaagdezesdetoonvandetoonladder(moII-dur).(WordtookwelhetdubbelverminderdkleinsepSem-akkoordof“CésarFranck-akkoord"genoemd.)InC:fis–as–c-e

5. Doordeverlagingvandevierdetoonvandetoonladderinmineurontstaat:• EenverminderdsepSem-akkoordmetverlaagdekwintopVII.

Ditakkoordisenharmonischgelijkaaneengroot-kleinsepSemakkoordopdeverlaagdevierdetoonvandetoonladder.Inc:b–d–fes–as.

� 65


• Eenkleinedrieklankopdeverlaagdetweedetoonvandetoonladder.(Wordtookwel"Napelsklein"ofsuperNapels"genoemd.).

• EendubbelverminderdsepSem-akkoordmetverlaagdekwintopVII.DitakkoordIsenharmonischgelijk'aaneenkleinsepSem-akkoordopdeverlaagdetweedetoonvandetoonladder.

4.6.4.Aanvulling.

Hethiernavolgendeakkoordkomtveelvuldigvoor,zodathetdemoeitetoontomhetaparttebespreken.HetgaatomeenverminderdsepSemakkoorddatééntoongemeenschappelijkheejmethetdominant-sepSemakkoord,namelijkdedominantenwaarvandeoverigedrietonensSjgendeleidtonenzijnvoordeterts,kwintensepSemvanhetdominant-sepSem-akkoord.Ditakkoordis#II7indedominanuoonsoortenfungeertdusalstussensubdominantvoordedominant.Deverminderdekwintdoenormaaldalendoplostnaardekwintvandedominantdrieklank(zievoorbeeld1),wordteensSjgendeleidtoonvoordesepSemvanhetdominant-sepSemakkoord(voorbeeld2).Hetisdesecundeliggingvanditakkoorddieoplostindegrondliggingvanhatdominant-sepSemakkoord.

� 66

IV.CHROMATIEK 4.7.DechromaQschemodulaQe

4.7.DECHROMATISCHEMODULATIE.

BijdechromaSschemodulaSewordtovergegaanvandeenetoonsoortnaardeanderedoorhetinvoerenvanéénofmeeralteraSes.• EenmodulaSevaneenspilakkoordnoemtmenchromaSschalshetspilakkoordinminstenséénvan

beidetoonsoorteneengealtereerdakkoordis.Ditismeestaléénvandeakkoordenbesprokeninparagraaf4.6.(Napels:verminderd.hardverminderdendubbelverminderdop#II,#IVenVII),maarkanookeentussendominantzijn.

Enkelevoorbeeldenvanspilakkoorden:1. ChromaSschindeuitgangtoonsoortendiatonischindedoeItoonsoort:

Zienotenvoorbeeld:C:IINap.=Ges:V(zienotenvoorbeeld)C:#II7vm=E:VII7md

2. DiatonischindeuitgangstoonsoortenchromaSschindedoeltoonsoort:C:#VII7md=As:II7vmC:IV=E:IINap

3. ChromaSschinbeidetoonsoorten:C:#II7vm=A:#IV7vmC:#IV7dv=Es:#II7dv

Menspreektvanchroma@scheverglijdingwanneerIndeverschillendestemmenopeenverschillendSjdsSpchromaSekwordtIngevoerd.zodathetlijktalsoferperstemgemoduleerdwordt.Erisgeensprakevaneenspilakkoord,maarvaneenovergangsfasevanenkeleakkoorden,waarbijdeuitgangstoonsoortsteedsmeervervaagt.endedoeItoonsoortlangzaamduidelijkerwordt.Somsisdaarbijsprakevaneenstukje“niemandsland":eenakkoorddatingeenvanbeidetoonsoortengoedgeplaatstkanworden.(Bijvoorbeeld:RichardWagner."TristanundIsolde".Vorspiel.maten10en11.)

4.8.DEENHARMONISCHEMODULATIE.

OnderEnharmonisaSevaneenakkoordverstaatmenhetenharmonischverwisselenvanéénofmeertonenvaneenakkoord.Menonderscheidtweetypes:

• Totaleenharmoniek:aIIetonenvaneenakkoordwordenenharmonischverwisseld.• ParSëleenharmoniek:enkele(maarnietaIIe)tonenvaneenakkoordwordenenharmonischverwisseld

(ditbetekent:vaneensepSemakkoordhoogstensdrievandeviertonen).

DetotaleenharmonisaSewordtinprincipealleenaangewendomdenotaSevergemakkelijken.Bijvoorbeeld:Chopin.Nocturneop.27.2InDes.moduleertnaarBeses;(VImI),genoteerdinA.

� 67

IV.CHROMATIEK 4.8.DeenharmonischemodulaQe

BijdeenharmonischemodulaSeisduseigenlijkalleensprakevanparSëleenharmonie.

Daarbijkanmenhetvolgendeonderscheidmaken:1. Dediatonische-enharmonischemodulaSe:

HetspilakkoordwordtgedeeltelijkgeënharmoniseerdenisladdereigenInbeidetoonsoorten.Bijvoorbeeld:C/c:VII7vm≈A/a:#VII7vm≈Es/es:#VII7vm≈Ges/ges(Fis/fis):VII7vm.

2. DechromaSsch-enharmonischemodulaSe:Hetspilakkoordwordtgedeeltelijkgeenharmoniseerdenisinminstenséénvanbeidetoonsoorteneengealtereerdakkoord.Ditismeestaleenverminderd.hardverminderdofdubbelverminderdsepSemakkoord.eengroot-kleinsepSemakkoord(dominant-sepSemakkoord)ofeenovermaSgedrieklank.

Enkelevoorbeelden:• EnharmonisaSevaneenverminderdsepSem-akkoordtoteenanderverminderdsepSem-akkoord:

Bijvoorbeeld:C:VII7vm(b-d-as)≈D:#IV7vm(gis-b-d-f).MogelijkhedenmetéénverminderdsepSem-akkoord:fis–a–c–esis:

• EnharmonisaSevaneenhardverminderdsepSemakkoordtoteenanderhardverminderdsepSemakkoord:Bijvoorbeeld:C:V7hv(g-b-des-f) ≈Ges:V7hv(des-f-ases-ces) ≈D:VII7hv(cis-eis-g-b)

• EnharmonisaSevaneendubbelverminderdsepSem-akkoordtoteendominant-sepSemakkoordenomgekeerd: Bijvoorbeeld:C:#IV7dv(fis-as-c-es)≈Ges:V7(as-c-es-ges)

• EnharmonisaSevaneenovermaSgedrieklanktoteenandereovermaSgedrieklank:Bijvoorbeeld:a:III(c-e-gis)≈Vov(as-c-e)

VII7inG/g VII6/5inE/e VII4/3inDes/des VII2inBes/bes

#IV7inC/c #IV6/5inA/a #IV4/3inFis/fis #IV2inEs/es

#II7inEs #II6/5inC #II4/3inA #II2inGes

(VII7)àIVinD/d (VII6/5)àIVinB/b (VII4/3)àIVinAs/as (VII2)àIV6/4–IinF/f

� 68

5.AANVULLINGEN.

5.1.MELODISCHEVERBINDINGEN.

5.1.1.Inleiding.

Totnutoeisalleendeharmonischeverbindingbesproken:deverbindingwaarbijdedriebovenstemmenDekortstmogelijkeafstandafleggen(gemeenschappelijketonenindienaanwezig,blijvenIndezelfdestemliggen).Debovenstembijdezeverbindingenbestaatgrotendeelsuitliggenblijvendetonenoptrapsgewijzebewegingmetsomseenenkeleterts-ofkwartsprong.Omeenbeter(dusmelodischer)stemmenverloopterealiseren(vooralindebovenstem)ishetsomsnoodzakelijkomvandebasisregelsvandeharmonischeverbindingaftewijken;menspreektindatgevalvaneenmelodischeverbinding.

MenzaldemelodischeverbindingookgebruikenbijdeharmonisaSevaneenmelodie,wantdezeheejmeestaleendusdanverloopdattoepassingvandeharmonischeverbinding(m.a.w.hetlatenliggenvangemeenschappelijketonen,eenminimumaanbewegingindemiddenstemmen,hettoepassenvandejuisteverdubbelingene.d.m.)langnietalSjdmogelijkis.

Eengoedemelodischezijnheejmeestaldevolgendekenmerken:• EenevenwichSgmelodischspanningsverloop:

Demelodiebevateenduidelijkegol�ewegingdienaardeclimaxtoewerkt.Nadezeclimaxkomtdemelodielangzaamtotmist.Degol�ewegingvertoontmeestaleensecundegang(=secundegewijzeaansluiSngvandehoogtepunten).Hetverdientaanbevelingomeenhoogtepunt(inelkgevaldeclimax)nietteherhalen,omdatditheteffectervanverzwakt.DemeestgebruikelijkemeIodie-curveIssSjgend-dalend(spanningsopbouw-climax-ontspanning).Grotesprongenwordenbijvoorkeurgecompenseerddoortrapsgewijzetegenbeweging.SSjgendeintervallenveroorzakenspanningstoename;dalendeintervallenbetekenenontspanning.(Groteintervallenveroorzakeneengroterspanningsverschildankleineintervallen.)

• Eenritmischeontwikkeling:Naardeclimaxtoevindteengeleidelijkeversnellingplaats(verkleiningvandenotenwaarden);hetritmischehoogtepuntbeslaatmeestaluiteenlangerenotenwaarde;nadithoogtepuntwordtdesneIIebeweginggeleidelijklangzamer(ontspanning).DemelodischeenritmischeclimaxvallennietalSjdsamen.

MenkanveeldieperopdezematerieIngaan(zoals"bijvoorbeeldhetverschiltussen"vocaleeninstrumentalemelodieën),maardatIsbinnenhetbestekvandezeIeergangonmogelijk.‘MeerinformaSehieroverIstevindenInboekenovercontrapunt,algemenemuziekleerofcomposiSe.

5.1.2.Enkeleaspectenvandemelodischeverbinding.

1. ErzijngroteresprongenmogelijkIndebovenstemmen:gemeenschappelijketonenblijvennietalSjdindezelfdestemliggen.

Voorbeeld1:harmonischeverbinding;liggenblijvendetoonIndesopraan.Voorbeeld2:melodischeverbinding:sopraan.altentenorgaanintegenbewegingmetdebas.

� 69

V.AANVULLINGEN 5.1.Demelodischeverbinding

2. Andereverdubbelingenclandegebruikelijke("vrijereliggingen").

Voorbeeld1:harmonischeverbinding.Voorbeeld2:verdubbelingvandekwint(*)metalsgevolgeenvariantvandebovenstemeneenvloeiendekwartenbeweging.Voorbeeld3:harmonischeverbinding(slotcadens).Voorbeeld4:omeenoctaafliggingvanhelslotakkoordtebereikenwordtdegrondtoonvanhetislotakkoordverdrievoudigd.Detenor"springtaf"naardetertsvanhetslotakkoord.

3. Versieringstonen.

Voorbeeld1:harmonischeverbinding.Voorbeeld2:vertraging(*)metalsgevolgeenvloeiendekwartenbeweging.

4. Omlegging(=hetveranderenvandeliggingvaneenakkoord)kanommelodischeredenenwenselijkzijnbijvoorbeeldindevolgendeslotcadens:

Voorbeeld1:strengeharmonischeverbindingstaSschebovenstemenkwintliggingvanhetslotakkoord.Voorbeeld2:meerbewegingIndebovenstemdoordeinvoeringvaneenvertragingendesepSem;tertsliggingvanhetslotakkoord.Voorbeeld3:doormiddelvanomleggingvanhetvertragendkwart-sextakkoordverkrijgtmenopnieuwmeerbewegingindebovenstemenwordtdebeoogdeoctaafliggingvanhetslotakkoordbereikt.

Opmerking:bijhetomleggenvanakkoordenontstaanmakkelijkaccentparallellen(voorbeeld4);dezeprobeertmentevermijden.

� 70

IV.AANVULLINGEN 5.1.Demelodischeverbinding-5.2.Deakkoordkeuze

5. Vrijerebehandelingvanleidtonen,vertragingenendissonanten.Enkelevoorbeelden:

• HetstereoSepevoorbeeldvandeafspringendeIeidtoonkomtvaakvoorbijJ.S.Bachindeslotcadensvanzijnkoralen:

Voorbeeld1:slotakkoordmetdrievoudigegrondtoon.Voorbeeld2:afspringendeleidtoonmetalsdoeleenvollereklankvanhetslotakkoord.(LiefstbijsSjgendebasomeenbedektekwinttussenbasentenortevermijden.)

• Bijdeoplossingvanhetvertragendkwart-sextakkoordkandesexttrapsgewijssSjgennaardesepSemvanhetdominant-sepSem-akkoord:

Voorbeeld1:harmonischeverbinding.Voorbeeld2:vrijeoplossingvandesext(desextisvertragingvoordekwint.maarisnietdissonant).

5.2.DEAKKOORDKEUZE.

Hetmakenvanakkoordverbindingenoefentmenviaharmonie-opgaven.Aanvankelijkzijndit“becijferdebassen":eengegevenbecijferdehasmoetvoorzienwordenvandriebovenstemmen.Deakkoordkeuzestaatvastdoormiddelvandebecijfering;menkanzichdusconcentrerenophetmakenvancorrecteverbindingenenhetrealiserenvaneenzointeressantmogelijkebovenstem.

Eenvolgendestapishetmakenvanonbecijferdebassenofsopranen(indezevolgorde).Gegevenhierbijisalleendeonderstem,respecSevelijkbovenstem,geenbecijfering;deakkoordkeuzeisdusvrij.Hetgaaterbijdezeoefeningennietalleenomdatmencorrecteakkoordverbindingenmaakt,maarookdatmenleertnadenkenovereengoedeharmonisaSeenalleswatdaarmeetemakenheej.

Hiernavolgenenkelebeknopteaanwijzingeninverbandmetdeakkoordkeuze;veelvandezegegevensstaaninnauwverbandmetelkaar.

1. Menanalyseertdezinsbouwvandeopgaveenzoektderustpunten.Opdezeplaatsenkomenmeestalduidelijkecadensen.Devolledigecadensmetgrondliggingenenoctaafliggingvanhetslotakkoordkomtbijvoorkeurpasaanheteind.Inhetmiddenzijnmogelijk:volledigecadensmettonica-akkoordintertsliggingofkwintoonladderoflievernoginomkering(sextligging);halfslotofbedrieglijkslot.Deopeenvolgingleidtoon-tonicaindesopraaninhetmiddenvaneenmelodiekandusopgevangenwordendoorbijvoorbeelddevolgendeverbindingen:V-I6,V2-I6ofV-VI.Deplagalecadenskomtmindervaakvoor,maarisnatuurlijkookmogelijk.

� 71

V.AANVULLINGEN 5.2.Deakkoordkeuze

2. AlserladdervreemdetonenvoorkomengaatmennaofhetomincidentelechromaSekgaat(moll-durofdur-moll,tussendominantenofanderegealtereerdeakkoordenzoalsbijvoorbeeldNapels).ofeenmodulaSeplaatsvindt.Inditlaatstegevalbepaaldmendedoeltoonsoortenindienmogelijkeeneventueelspilakkoord.

3. MenzoektIndeopgavedesteunpuntenvoordefuncSes(T.80enD)endefuncSewisselingen(T–D,T–SD,SD-DenD–T,somsSD-T).Menhoudtdaarbijrekeningmetzwaar/lichtverhoudingen:• WisselingvanfuncSeofakkoordliefstopzwaar.Bijvoorkeurdusgeengesyncopeerdeharmonie(tenzij

uitdrukkelijkzobedoeld:hemiool).• Meestaltonicaopzwaar,dominantoplicht.

Menonderzoektwelketonenakkoordtonenzijn,enwelkealsversieringstonenkunnenwordenopgevat.A�ankelijkvanzakenzoalsbijvoorbeeldhetharmonischritmezalmenversieringstonenalofnietharmoniseren.(VoordeharmonisaSevanversieringstonenkomenindeeersteplaatsonzelfstandigekwart-sextakkoordeninaanmerking.)4. MenzetdefuncSesominhoofdtrappen(I.IVenV).

5. Menstreejnaarverfijningofafwisselingdoormiddelvan:• Hetgebruikvanomkeringenvandehoofdtrappen.• HetgebruikvanneventrappenalsplaatsvervangersvoordehoofdtrappenenuitbreidingmetsepSem-

akkoorden.• hetgebruikvanmolI-durenchromaSek.

6. Isdemelodiegegeven,danverzintmeneersteengoede(contrapunSsche)bas.Menmaakthierbijgebruikvandeaanwijzingengenoemdonderpunt5.

7. Menzoektnaarherhalingenzoalseenterugkerendmelodischgegeven.enmelodischeen/ofIharmonischesequensen.

8. AkkoordenhebbeneenbepaaldedissonanSegraad.Bij"staSscheverbindingen"streejmennaareenevenwichtindedissonanSegraad;bij"dynamischeverbindingen"moethetgebruikvanbijvoorbeeldsepSemakkoordenenchromaSekleidentotverduidelijkingvandefuncSes.DedissonanSegraadvaneenoplossingsakkoordisbijvoorkeurlagerdandievanhetakkoorddatoplossingzoekt.MenkanvandedissonanSegraadvanakkoordengebruikmakenomdespanningsopbouwteversterken:verhogingvandedissonanSegraadleidttotspanningstoename.

9. MenstreejnaareenevenwichSgharmonischritme.Naastdegenoemdezwaar/lichtverhoudingengaathethierbijvooralomhetaantalakkoordenpermaat(a�ankelijkvandemaatsoortenhettempo).Versnellingvanhetharmonischritmekandespanningsopbouwondersteunen.

� 72

Harmonieleer - klassieke...

Documents

Transcript of Harmonieleer - klassieke...