H2O november 2014

DUUR ZAAMHEID

THEMA

Maandblad voorwaterprofessionals 20 november 201447ste jaargang

11

www.vakbladh2o.nl

DENNIS SLUIMEROP PAD MET DE JALONSTOK

DUURZAAMHEID ALS DILEMMA VOOR DE RWZI

ENERGIEBESPARING 6 SLIMME TECHNIEKENUIT DE WATER-PRAKTIJK

HOE UNIEK IS ONSDELTAPROGRAMMA?

Welkom in de nieuwe dimensie van ozon oxidatie…met de introductie van de nieuwe “evo” generatie van Wedeco’s SMO en PDO ozonsystemen, ontworpen om een maximum aan ozon te leveren tegen minimaal energieverbruik. De nieuwste EFFIZON®evo elektrode technologie zorgt voor een minimum aan onderhoud, ongeëvenaard maatwerk en een verlaging van het energieverbruik tot 20 %.

De SMOevo en PDOevo ozonsystemen worden geleverd in twee verschillende configuraties: Greenline een systeem met de laagst mogelijke levenscyclus-kosten op de markt verkrijgbaar door verbazingwekkend weinig energieverbruik en Smartline een systeem met lage investeringskosten zonder enig compromis te doen ten aanzien van kwaliteit, betrouwbaarheid en bedieningsgemak.

Kom meer te weten over onze oplossingen voor uw uitdagingen in ozonoxidatie en onze WEDECO ozontechnologie via www.xyleminc.com

Maximaliseer de ozon. Minimaliseer de energie.

www.xylemwatersolutions.com/nlWedeco is een merk van Xylem, waarvan de 12.000 medewerkers zich inspannen de meest complexe problemen in de wereldwijde watermarkt aan te pakken. Let’s solve water.

2

Waar? Op de Kop van Zuid, vlakbij de Erasmusbrug, aan de Wilhelminapier. Hiervandaan ver-trokken in de 18e en 19e eeuw zo’n half miljoen landverhuizers en gelukszoekers naar een hopelijk beter bestaan overzee. Nu staan er wolkenkrabbers (Rotterdam grossiert erin). ‘De Rotterdam’ is met zijn 149 meter niet de hoogste, maar wel de jongste. De drie torens zijn als een verticale stad, waar je kunt wonen, werken en uitgaan. Een groot deel van het Rotterdamse ambtenarenapparaat neemt er zijn intrek. Lijders aan hoogtevrees krijgen ter voorbereiding op hun verhuizing een speciale cursus aangeboden.

Wat?“Water op straat terwijl het niet regent, rioolwater dat omhoogkomt via het toilet, de gootsteen of het afvoerputje in de badkamer. Rotterdammers kunnen hiervan melding maken bij ons Waterloket. Die meldingen komen op onze smartphones terecht. Met mijn collega-inspecteurs overleg ik via WhatsApp wie erop afgaat. We bellen de melder direct terug voor meer informatie en om uit te leggen wat we gaan doen. Ik heb eraan meegeholpen om deze procedure te stroomlijnen. Mensen zijn aangenaam verrast dat het zo snel gaat.” “Wanneer ik polshoogte ga nemen, open ik verschillende rioolputdeksels. Als het water ergens hoger staat, weet je dat daar een probleem zit. De wet van de communicerende vaten, hè? Op mijn tablet zie ik een plattegrond van het rioolstelsel en kan ik nagaan of hier bijvoorbeeld al eerder werkzaamheden plaatsvonden. Met deze jalonstok voel ik of er rommel vastzit. Als dat zo is, dan schakelen we de collega’s van rioolreiniging in. Die komen dan met een grote spuit en zuigwagen.”

Waarom? “Het is specialistisch werk in een grote stad. Geen twee dagen zijn hetzelfde. Geen twee meldingen zijn hetzelfde. Ik houd van puzzelen en van aanpakken. De Rotterdamse niet-lullen-maar-poetsen-houding spreekt ook mij als geboren en getogen Vlaardinger wel aan. Dat ik mensen tevreden kan achterlaten als hun probleem is opgelost. Dat stemt ook mij tevreden.”

Wie?Dennis Sluimer (35), rioleringsinspecteur in Rotterdam. Hij werkte als 16-jarige (met mbo elektrotechniek en riolering op zak) eerst als een manusje-van-alles bij een aannemer. Bij zijn volgende werkgever deed hij onder meer riolerings-werkzaamheden voor woningcorporaties. Een volgende carrièrestap (in 2009) bracht hem naar de afdeling Water van Stadsbeheer Rotter-dam, verantwoordelijk voor het inzamelen en afvoeren van afvalwater en hemelwater.

Tekst Barbara Schilperoort Fotografie Kees Hummel

ACHTER DE

COVER

4HOE ENERGIEZUINIGIS DE WATERSECTOR?

18DUURZAAMHEID VOOR DE RWZI EEN DILEMMA

30DE BODEM: BRON VANDUURZAME ENERGIE

38HOE UNIEK IS ONSDELTAPROGRAMMA?

VASTE RUBRIEKEN

HoogstandjeNijmegen maakt van de Waal een tweebaans-rivier

Waternetwerk• Thema voorjaarscongres KNW• Vijf nominaties voor Waternetwerk

Scriptieprijs• Boze reacties op artikel RIVM

Watertechniek• Impressie van Aqua Nederland

Vakbeurs Hardenberg• Rivierenland past verticale

drainage toe bij dijkverbetering• Vallei en Veluwe wordt energie-

neutraal• App helpt huis en tuin klimaat-

bestendig te maken

Op pad met…Jan van Bruchum, beheerder Grond-zaken (de Stichtse Rijnlanden)

Waterwetenschap• Nieuwe inventarisatiemethode

beschermt grote modderkruiper• Voorspellen van leidingbreuk met

hulp van satellietgegevens Verder op H2O-OnlineOverzicht van nieuwe artikelen op de website

10

12

25

36

42

46

INHOUD

3

COLOFON Maandblad H2O en H2O-Online zijn uitgaven van de Stichting H2O UITGEVER Monique Bekkenutte (Stichting H2O) HOOFDREDACTEUR Roel Smit REDACTIE Peter Boorsma, Marloes Hooimeijer, Dorine van Kesteren, Charlotte Leenaers, Hans Oerlemans, Sander Peters, Nico van der Wel REDACTIEADRES Binckhorstlaan 36, M420, 2516 BE Den Haag, e-mail: Redactie@ vakbladh2o.nl WEBREDACTIE Mirjam Jochemsen REDACTIERAAD René Arninkhof, Matthijs van den Brink, Erwin de Bruin, Henk Dekker, Henriëtte van Ekert, Roberta Hofman-Caris, Joost Icke, Daphne de Koeijer, Warry Meuleman, Hans Middendorp, Johan van Mourik, Jos Peters, Jan Roelsma, Joris Schaap, André Struker, Marlies Verhoeven, Marie-José van de Vondervoort, Jason Zondag VORMGEVER Ronald Koopmans BLADMANAGEMENT Gerrit Holtman PRODUCTIE Hoeksjan Redactie en Communicatie ADVERTENTIEVERKOOP PSH Media Sales, Shahin Habbah, Postbus 30095, 6803 GM Arnhem, 026-7501851, e-mail: [email protected] DRUK Senefelder Misset, Doetinchem ABONNEMENTEN [email protected]

384

18 30NR 11 / NOVEMBER 2014

NR11 / NOVEMBER 2014

B

C

D

E

F

4

LEIDINGTURBINE IN LIMBURGSE HEUVELSOp de relatief hooggelegen Limburgse Mookerheide bij Nijmegen pompt drinkwater bedrijf WML grondwater op voor de productie van drinkwater. Het vijftig meter lager gelegen pompstation Plasmolen zuivert het water. Sinds 2012 zet een turbine de wateroverdruk in de transportleiding om in energie.

De transportleiding vanaf de Mookerheide naar pompstation Plasmolen heeft een lengte van tweeëneenhalve kilometer. Door het hoogteverschil van 50 meter tussen winplaats en pomp-station ontstaat er nabij het inlaatpunt van het pompstation een overdruk van 5 bar. Voorheen stroomde het water vanuit de transportleiding door een aantal parallelle, dunne leidingen het pompstation binnen. Door de verhoogde wrijving in deze leidingen werd de overdruk teniet gedaan. Tijdens de renovatie van het pompstation in 2012 zijn de besturing, de pompen en het leidingwerk vervangen. Dat was nodig om de levensduur van de installatie met twintig jaar te verlengen. WML zag hier ook een uitgelezen kans om voorzieningen te treffen om de water-overdruk om te zetten in energie en niet langer te ‘vernietigen’. De dunne leidingen zijn om

Zorgen voor droge voeten, schoon drinkwater en gezuiverd afvalwater: het kost allemaal energie en gaat gepaard met de uitstoot van CO2. De watersector neemt haar maatschappelijk taak serieus en zet nieuwe technische snufjes in die energie besparen en bijdragen aan verduurzaming. Welke technieken zijn dat en wat zijn de resultaten? Een overzicht aan de hand van zes veelbelovende projecten.

Pompstation Plasmolen (WML) is niet alleen energiegebruiker, maar nu ook energieleverancier

TB

C

D

E

F

HOE ENERGIEZUINIG IS DE WATERSECTOR?6 SLIMME TECHNIEKEN UIT DE PRAKTIJKTekst Charlotte Leenaers

5


die reden verwijderd uit de transportleiding om ruimte te maken voor de turbine. Gekozen is voor een Etanorm waterpomp. Deze krachtpatser – 300 kilo schoon aan de haak – zet water-druk met behulp van een elektromotor om in elektriciteit, die weer direct via de verdeler in het pomphuis wordt ingezet voor eigen gebruik. De turbine produceert 50 MWh per jaar, waarmee de distributiepompen in het pompstation van energie worden voorzien. ’s Nachts is sprake van een overproductie en levert WML het overschot terug aan het elektriciteitsbedrijf. Zo is pompstation Plasmolen niet alleen energieverbruiker maar nu ook energieleverancier.

WARMTELEK IN DOUCHE EENVOUDIG TE DICHTENModerne huizen zijn tegenwoordig uitstekend geïsoleerd. Daken, muren en vloeren: aan alle kanten wordt de warmte heel efficiënt vastgehouden. Maar in veel huizen verdwijnen via het afvoerputje van de douche grote hoeveelheden warm water. Een enorm warmtelek waar een goede remedie voor lijkt te zijn.

Het verwarmen van water vergt in een gemiddeld ge-zin evenveel gas als nodig is voor het stoken van de hele woning. Als het lukt om warmte uit douchewater terug te winnen, leidt dat tot een forse besparing op de energierekening. En dat kan verrassend eenvoudig. Sinds enkele jaren is er namelijk douche-warmterugwinning-ap-paratuur (douche-wtw) op de markt. De kosten voor aan-schaf en installatie bedragen ongeveer vijfhonderd euro per woning. Het meest toegepaste exemplaar bestaat uit twee concentrische buizen met een lengte van circa twee meter. Een verdieping lager dan de douche maakt dit slim-

me stukje leiding deel uit van de afvoerbuis naar het riool. Het warme douchewater stroomt vanaf het doucheputje via de afvoerleiding door de binnenpijp van de douche-wtw naar het riool terwijl het koude leidingwater door de ruimte tussen de beide pijpen naar de ketel of mengkraan stroomt. Fabrikanten claimen dat op deze manier ruim de helft van de warmte uit het douchewater terug te winnen is. Warmte waarmee koud leidingwater wordt voorver-warmd, zodat de combiketel of boiler met minder energie toekan.Studentenhuisvester DUWO heeft onlangs in de nieuwbouw op Campus Uilenstede in Amstelveen honderd wooneenheden voorzien van douche-wtw’s. Een mooie kans voor Waternet om de proef op de som te nemen. Het bedrijf gaat in tien van deze woningen het warmte- en waterverbruik intensief en langjarig monitoren. De studenten hebben begin september hun intrek genomen en op datzelfde moment is het vijf jaar durende monitorings-programma van start gegaan. De komende jaren houdt Waternet zo een flinke vinger aan de pols. Als de inschattingen kloppen dan zou de stad Amsterdam haar water-footprint volledig kunnen compenseren door alle huizen uit te rusten met een douche-wtw. Een veelbelovend vooruitzicht. >

THOE ENERGIEZUINIG IS DE WATERSECTOR?6 SLIMME TECHNIEKEN UIT DE PRAKTIJK

DUUR ZAAMHEID

THEMA

De inbouw in de douchevloer, zoals toegepast in de pilot

6

SLIB KOKEN IN ENERGIEFABRIEK VENLODe energie-inhoud van afvalwater is vele malen groter dan de energie die nodig is voor de zuivering. Het lukt steeds beter om deze energie terug te winnen. Waterschappen werken samen en brengen innovaties in de praktijk. Dat resulteert in de zogeheten Energiefabrieken: rioolwaterzuiveringen (RWZI’s) die deels of geheel voorzien in hun eigen energiebehoefte.

Een van die Energiefabrieken is de RWZI in Venlo. De voorbehandelingsmethode voor slib die hier wordt toegepast, thermische drukhydrolyse, heeft wel iets van het koken in een hogedrukpan. In een Turbo Tec reactorvat, ontwikkeld door Sustec in Wageningen, worden slibdeeltjes namelijk onder hoge druk en bij een temperatuur ver boven het kookpunt ont-sloten. Dat wil zeggen dat het organisch materiaal voor bacteriën beter afbreekbaar wordt gemaakt. Om deze techniek toe te passen, moet het hogedrukvat in de slibverwerkingsketen vóór de vergistingsinstallatie geplaatst worden. De productie van biogas tijdens het vergisten zal door de aanwezigheid van ontsloten slibdeeltjes flink toenemen. Tegelijkertijd leidt de verbeterde vergisting tot een afname van de hoeveelheid reststof.De RWZI in Venlo is na een periode van uittesten en onderzoek, in 2012 overgegaan tot de aanleg van de allereerste praktijkinstallatie voor thermische drukhydrolyse in Nederland. Niet het vaker toegepaste, stapsgewijze proces waar telkens een portie slib ontsloten wordt; er is juist gekozen voor een efficiënt en energiezuinig continu proces. Dit proces kent geen wachttijden, zodat kleinere pompen en randapparatuur volstaan. Bovendien lukt de warmte-terugwinning binnen dit continue proces beter.Na een verbouwing in maart 2014 is de installatie nu alweer enige maanden in gebruik. Het blijkt dat de biogasproductie tijdens het vergisten met 30 procent is toegenomen. Dat is genoeg om te voorzien in een derde van de energiebehoefte van deze rioolwaterzuiverings-installatie. Mooi meegenomen is bovendien dat het aantal vrachtwagenkilometers voor de afvoer van droge reststof is gehalveerd.

De energie inhoud van afvalwater is vele malen groter dan de energie die nodig is voor de zuivering

Silo voor ontwaterd slib

7


ENERGIEZUINIG POMPEN IN GEMAAL ALTENABij het waterbeheer zijn pompen en gemalen de grootste energieverbruikers. Reden voor waterschap Rivierenland om de aanbevelingen van de TU Eindhoven voor een betere regeling van de pompen in het gemaal Altena, in de prak-tijk uit te testen. Het leverde een mooi resultaat op: een energiebesparing van maar liefst 20 procent is mogelijk.

In 2012 is door de TU Eindhoven een nauwkeurige analyse uitgevoerd van alle data uit de log-boeken van de drie identieke pompen van het gemaal Altena, een veelgebruikt poldergemaal in de Alm en Biesbosch. Uit het onderzoek bleek dat het niet nodig is om bij hevige regenval op vol vermogen te draaien. Hoewel waterbeheerders geneigd zijn om tijdens een plensbui het water zo snel mogelijk met alle pompen tegelijk af te voeren, blijkt dat een dergelijke maatregel bij het Altenagemaal niet nodig is. Met een geleidelijke verlaging van het water-peil, door met bijvoorbeeld twee en niet met in drie pompen te draaien, lukt het prima om het polderpeil te handhaven. Verder leert het onderzoek dat energie kan worden bespaard door pompen met een lager toerental en dus lagere capaciteit te laten draaien. Het is dan wel zaak om in natte periodes ’s nachts meer uren te pompen om het aantal dure draaiuren overdag te beperken.Naar aanleiding van deze resultaten is begin vorig jaar besloten te starten met een aange-paste regeling van gemaal Altena: meer nachtelijke draaiuren en een efficiëntere inregeling van de pompen. In de periode maart-december 2013 is zo aantoonbaar 6,8 procent bespaard op het energieverbruik. Als het weer niet zo had tegengezeten – oktober en november 2013 waren twee extreem natte maanden waardoor toch op vol vermogen gepompt is – zou een energiebesparing van 20 procent gehaald zijn.

GRONDWATER VERWARMT KANTOORGEBOUWENOpgepompt grondwater bevat winbare hoeveelheden thermische energie. In Eindhoven draait een pilot waarbij drinkwaterbedrijf Brabant Water warmte en koude onttrekt aan ruw water om daarmee acht kantoorpanden in Waalre te verwarmen en te koelen.

Omdat Brabant Water geen concessies wil doen aan de leveringszekerheid en de kwaliteit van het drinkwater, zijn in 2009 samen met de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) richtlijnen opgesteld voor een veilige verkenning van Warmte Koude uit Drinkwater (WKD). In 2010 is de pilot vervolgens van start gegaan. Vanuit een puttenveld ten zuiden van Eindhoven pompt Brabant Water grondwater op voor de drinkwaterbereiding. Via een ruwwaterleiding stroomt dit water met een stabiele temperatuur van elf graden, naar het energie-uitwisse-lingsstation in Eindhoven. In dit gebouw staat een belangrijk onderdeel van de WKD-installatie: een dubbelwandige warmtewisselaar. In dit apparaat vindt voorafgaand aan de drinkwaterbereiding, energie- uitwisseling plaats tussen het ruwe, opgepompte grondwater en het water in het energiesysteem van de kantoorgebouwen in Waalre. De beide waterstromen blijven daarbij volledig gescheiden. ’s Winters stroomt warmte vanuit het ruwe water naar het water in het verwarmingscircuit; het ruwe water koelt daarbij maximaal een halve graad af. ’s Zomers werkt de warmte-uitwisseling precies andersom. Het verwarmingswater koelt af terwijl het ruwe water maximaal een halve graad warmer wordt. Een warmtepomp in de kantoren verhoogt de temperatuur van het verwarmingscircuit nog verder. Dit andere belangrijke onderdeel van de WKD-installatie zet ’s winters elektriciteit efficiënt om in warmte: een eenheid elektriciteit levert vier eenheden warmte. ’s Zomers >

Opgepompt grondwater bevat winbare hoeveelheden thermische energie

DUUR ZAAMHEID

THEMA

8

als de kantoorgebouwen gekoeld moeten worden, loopt het rendement nog veel verder op. Het koelsysteem is dan wel twintig keer zuiniger dan een airco-installatie. In totaal le-vert het in Waalre een reductie in CO2-uitstoot op die gelijk is aan de uitstoot van ruim veertig huishoudens. Genoeg reden

voor Brabant Water om te onderzoeken of WKD vaker toege-past kan worden in het eigen leidingnet.

HOOG BEZOEK VOOR BLUE ENERGY-INSTALLATIEOp 26 november stelt koning Willem-Alexander bij de afslag Breezanddijk op de Afsluitdijk de eerste Nederland-se Blue Energy proefinstallatie in gebruik. Deze testfacili-teit wint energie uit het gecontroleerd mengen van zoet en zout water. Locaties langs de Nederlandse kust, zoals de Afsluitdijk, de zeehavens en de delta van Zeeland zijn zeer geschikt voor deze vorm van energie uit water.

Blue Energy is gebaseerd op een bekend natuurkundig fenomeen: de onbedwingbare neiging van de natuur om opgeloste stoffen gelijkmatig door een vloeistof te verdelen. Zodra zout en zoet water elkaar ontmoeten, beginnen zowel de chloorionen als de natriumionen te bewegen. In een Blue Energycentrale worden hieruit met de Reverse Electro Dialysis (RED) technologie elektrisch geladen membranen, twee deelstromen opgewekt: een stroom met positieve natriumionen en een met negatief geladen chloorionen. Het

De dubbelwandige warmtewisselaar

De watersector gaat gemiddeld zeer zuinig om met energie. Minder bekend is dat de sector kan uitgroeien tot een ener-gieproducent van formaat. Dat zit zo.

De waterschappen stellen zich ten doel om in 2020 40 procent van het eigen energieverbruik duurzaam op te wekken. De terugwinning van energie en grondstoffen uit afvalwater biedt daarvoor belangrijke aanknopingspunten. Steeds meer rioolwaterzuiveringen (RWZI’s) produceren inmiddels zelf energie en het einde van die ontwikkeling is nog lang niet in zicht. Drinkwaterbedrijven gebruiken sinds 2011 alleen nog maar duurzaam opgewekte energie. In de afgelopen jaren is door slimme en scherpe regeling van pompen, met name voor de watermeter energie bespaard. Achter de watermeter is een wereld te winnen door energie te bezuinigen bij het verwarmen van water.

Verder zijn de Nederlandse wateren een enorme bron voor hernieuwbare energie. Het is technisch haalbaar en maat-schappelijk verantwoord om een substantieel deel van de totale Nederlandse energiebehoefte te winnen uit water. Dat blijkt uit de tabel op de pagina hiernaast.

Energieverbruik kan worden uitgedrukt in joules (de energie die nodig is om een object te verplaatsen met een kracht van 1 newton over een afstand van 1 meter). De watersector is verantwoordelijk voor een jaarlijks energieverbruik van 62 petajoule (een petajoule is een joule15). Dat is 2 procent van het jaarlijkse nationale energieverbruik (3.200 petajoule). In de eerste kolom van de tabel staan de kentallen voor het energieverbruik van de watercyclus en van het waterbeheer bij elkaar. Wat opvalt is dat het verwarmen van huishoudelijk water verreweg de meeste energie opslorpt (48 petajoule). Veel meer nog dan de zuivering van afvalwater (8 petajoule). Het waterbeheer is in vergelijk daarmee maar een zeer bescheiden energiegebruiker (1 petajoule).In de tweede kolom staan de kentallen voor de potentiële energieopbrengst onder elkaar. Belangrijke vormen van energieterugwinning binnen de watercyclus zijn de behan-deling van RWZI-effluent (43 petajoule, 14 petajoule) en de douchewarmtewisselaars (16 petajoule).Het Nederlandse watersysteem is een – in potentie – indrukwekkende leverancier van energie; aardwarmte (960 petajoule) en thermische energie (300 petajoule) spannen hier duidelijk de kroon.

WATERSECTOR KAN UITGROEIEN TOT GROTE ENERGIE LEVERANCIER

verschil in elektrische lading van beide stromen resulteert in een potentiaalverschil – vergelijkbaar met de polen van

een accu – en is de energiebron die vervolgens geoogst kan worden. Dit theoretisch concept is op laboratoriumschaal succesvol getest. De proefinstallatie op de Afsluitdijk is nodig om deze technologie op te schalen naar praktijkcon-dities. De Afsluitdijk is een ideale locatie omdat hier zoet IJsselmeerwater en zout Waddenzeewater in grote hoeveel-heden beschikbaar zijn. Via buizen boven de weg stroomt tweehonderd kubieke meter zout water per uur naar de in-stallatie; eenzelfde hoeveelheid zoet water wordt vanuit het IJsselmeer ingelaten. Het restproduct – vierhonderd kubieke meter brak water per uur – wordt teruggevoerd naar de Waddenzee.In de proefinstallatie gaan onderzoekers van de bedrijven REDstack en Fujifilm en kennisinstituut Wetsus de hele procesketen van waterinname, filtratie en gecontroleerde menging tot en met de wateruitlaat en de elektriciteits-productie testen en doormeten. De installatie gaat ant-woord geven op technische ontwerpvraagstukken, zoals de ideale membraandikte en -samenstelling en de optimale stroomsnelheid van het zoete en zoute water door de instal-latie. Kennis die nodig is om de bouw van een grote duurzame Blue Energycentrale een stap dichterbij te brengen. |

DUUR ZAAMHEID

THEMA

Bouw van de proefinstallatie voor ‘blue energy’ op de Afsluitdijk

Energieverbruik en potentiële energieopbrengst watersector (in petajoule per jaar)

Deze tabel is samengesteld op basis van de volgende bronnen:• De watercyclus als energiebron, KWR, 2010 • Informatie van dr ir J.A.M.H. (Jan) Hofman, KWR, 2014 • Energieverbuik van het Nederlandse waterbeheer, Deltares/Grontmij, H2O 17, 2010 • Bosatlas van de Energie, Noordhoff Atlasproducties, 2012

ENERGIEVERBRUIK POTENTIËLE ENERGIEOPBRENGST

Watercyclus• Drinkwaterproductie en –distributie• Verwarmen huishoudelijk water• Verpompen rioolwater• Afvalwaterzuivering

Watercyclus• Douchewarmtewisselaars• Warmte uit RWZI-effluent• Organische stof in RWZI-effluent • Warmte uit waterleidingen

Waterbeheer• Pompen, gemalen en sluizen

Waterbeheer• Aardwarmte• Thermische energie (WKO)• Zoet-zout-gradiënt• Getijdeturbines

348

28

1

164314

3

960300

227

9


10

Een compleet beeld (360 graden) van de werkzaamheden

Het verlengen van de spoorbrug: een van de onderdelen van het project bij Nijmegen

Het is een van de grootste projecten van het programma ‘Ruimte voor de Rivier’: het aanleggen van een extra geul voor de Waal bij Nijmegen. Nog een paar jaar en de stad heeft een compleet ander aanzien.

NIJMEGEN MAAKTVAN DE WAAL EENTWEEBAANS-RIVIER

Tekst Roel Smit | Fotografie Marcel Molle

OH2

HOOGSTANDJE

Half Nijmegen lijkt op de schop te gaan. De Waal, de rivier waar de stad aan ligt, krijgt aanzienlijk meer ruimte via een zogeheten ‘nevengeul’ (drie kilometer lang, maximaal 200 meter breed met een waterstand van gemiddeld vijf meter). Het graafwerk (in totaal 5 miljoen kubieke meter grondwerk) duurt nog tot de tweede helft van 2015. Verder is inmiddels de rivierdijk verplaatst en komen er nieuwe bruggen en een kade; ook daaraan wordt hard gewerkt. In 2016 wordt alles opgeleverd. Daarna begint de inrichting van het schiereiland dat tussen de rivier en de nevengeul ontstaat. Dan ontstaat een ‘stedelijk rivierpark’, met ruim-te voor nieuwe woningbouw, cultuur en recreatie. Nog even dus zit Nijmegen in de puinhopen, maar daar krijg je dan ook iets moois voor terug.

‘Ruimte voor de Waal’ is een van de projecten, waarmee Nederland zich beter wil beschermen tegen hoge rivier-waterstanden. Hoe noodzakelijk dat is, was in de jaren ne-gentig goed te zien bij Nijmegen. De Waal maakt hier een scherpe bocht en vernauwt zich ook nog eens in de vorm van een flessenhals. In 1995 werden 250.000 inwoners van het gebied geëvacueerd. Het water stond toen bijna zes meter hoger dan gemiddeld.

De oplossing is een ander gebruik van de uiterwaarden. De rivierdijk bij Lent (aan de overkant van de Waal) is in-middels 350 meter landinwaarts verlegd. De waterkering, die de vorm heeft van een verharde stadskade, is ontworpen door de gemeente Nijmegen en het consortium i-Lent (be-staande uit Dura Vermeer Divisie Infra BV en Ploegam BV). Waterschap Rivierenland gaat de dijken beheren. In het gebied dat door de dijkverlegging beschikbaar is geko-men, stroomt het rivierwater straks door de nevengeul. De nevengeul wordt met een drempelconstructie gereguleerd. Bij waterstanden van 5 tot 10,5 meter boven NAP stroomt 1,5 procent van het water van de Waal door de nevengeul. Bij hoogwater (vanaf 10,5 meter boven NAP) wordt de volledige capaciteit van de nevengeul gebruikt. Dit zorgt ervoor dat de Waal bij Nijmegen 34 centimeter lager komt te staan.

Het project ‘Ruimte voor de Waal’ wordt in opdracht van de gemeente Nijmegen uitgevoerd door de combinatie i-Lent (fonetisch Engels voor eiland, terwijl Lent de plaats is aan de andere kant van de Waal). Het werk van i-Lent is aanbesteed voor 136 miljoen euro.

www.ruimtevoordewaal.nl

11

De nieuwe verharde stadskade


Het werk aan de nevengeul vordert

Het afvoeren van zand en grind; in totaal 5 miljoen kuub

12

Op 23 april 2015 houdt Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) het voorjaarscongres over het thema ‘Gedoe in de ondergrond; een bestuurlijke paradox?’ Het congres wordt georganiseerd door de KNW-themagroep Water & Ondergrond in samenwerking met Royal HaskoningDHV en de Omgevingsdienst Veluwe/IJssel.

De ondergrond verandert de laatste jaren in hoog tempo van een terra incognita, waar je het liefst zo min mogelijk te zoeken had, in een domein dat nodig ontgonnen moet worden. Er liggen kansen en uitdagingen op het gebied van de energietransitie, de voedselproductie, de gezonde leefomgeving en de daarvoor noodzakelijke ruimtelijke ontwikkelingen en (grond)waterbeheer. Zowel in de stedelijke omgeving als in het buitengebied. Deze ontwikkelingen gaan zo snel dat wettelijke en beleidsmatige kaders achterblijven. Er is nog geen structuurvisie van het Rijk op de ondergrond. De kansen en mogelijkheden aan de ene kant en het ontbreken van geschikte wettelijke en beleidsmatige kaders, maken het voor bestuurders niet eenvoudig hier heldere keuzes in te maken.Hoe kun je als bestuurder ondernemend zijn met en in de ondergrond en evidente maatschappelijke voordelen verzilveren terwijl de huidige wettelijke en beleidsmatige kaders geen stimulans vormen voor integrale oplossingen en je in Nederland vooral hard afgerekend wordt op fouten? Hoe kun je als bestuurder oogsten (scoren), beleid en verstandige keuzes maken ten aanzien van het beheer van de ondergrond, terwijl een bestuurstermijn slechts vier jaar bedraagt?Voeg daaraan toe dat voorgestelde duurzame oplossingen voor de lange termijn geen ruimte krijgen omdat er om directe oplossingen gevraagd wordt.Deze paradoxen zullen tijdens het voorjaarscongres in twee dagdelen worden bediscussieerd. In het eerste dagdeel zullen bestuurders vanuit hun eigen ervaring ingaan op deze paradoxen en zal uitge-breid ruimte zijn voor debat en discussie. In het tweede dagdeel worden de paradoxen op ambtelijk niveau verder doordacht en wordt doorgepraat in parallelsessies.Het is mogelijk het voorjaarscongres te sponsoren of deel te nemen aan de informatiemarkt.Meer informatie: www.waternetwerk.nl of bel het KNW-bureau: 070-3222765.

Cors van den Brink (Royal HaskoningDHV) Ron Nap (Omgevingsdienst Veluwe-IJssel) namens de KNW-themagroep Water & Ondergrond

VOORJAARSCONGRES 2015 KNW:‘GEDOE IN DE ONDERGROND; EEN BESTUURLIJKE PARADOX’

KORTNIEUWS

9 december bijeenkomstflexibele infrastructuurOp dinsdag 9 december houdt Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) een bijeenkomst over flexibele infrastructuur. De bijeenkomst wordt voorbereid door de themagroep Watervoorziening en duurt ongeveer 2,5 uur. Het onderwerp wordt breed be-schouwd. Er zijn presentaties van het Limburgse drinkwater-bedrijf WML (flexibele zuive-ring), Brabant Water (overge-dimensioneerde ringleiding in Eindhoven) en van Evides (grote kans op sterke afname van de vraag). Meer informatie op de website van KNW.www.waternetwerk.nl

Waterschapsbedrijf Limburg en Oasen ‘beste werkgevers’Twee waterbedrijven zijn in de prijzen gevallen bij de uitrei-king van de Beste Werkgevers Awards. Het drinkwaterbedrijf Oasen in Gouda werd uitge-roepen tot de Beste Werkgever van Nederland in de wateren energiesector. Het Water-schapsbedrijf Limburg, een samenwerking van de water-schappen Peel en Maasvallei en Roer en Overmaas, won de prijs in de categorie openbaar bestuur en veiligheid, die werd uitgereikt door minister Plasterk (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties). De winnaars mogen zich een jaar lang ‘Beste Werkgevers van Nederland’ noemen. De Beste Werkgevers Awards zijn een initiatief van Effectory en Intermediair. De prijzen werden op 7 oktober uitgereikt in het DeLaMar Theater in Amsterdam.

iStockphoto

WATERNETWERKNIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS

13

Organiseert u een evenement voor waterprofessionals dat vermelding verdient in de rubriek Agenda? Meld het dan aan de redactie van maandblad H2O: [email protected]

27 NOVEMBER, AMSTERDAMKansen pakken bij bodemdalingBijeenkomst over bodemdaling. Vanuit verschillende praktijk-situaties wordt getoond hoe verschillende gebieden en partijen met bodemdaling omgaan. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk. www.waternetwerk.nl

27 NOVEMBER, VELPVismigratie in beken en evaluatievoorzieningenBijeenkomst over vismigratie in beken en zoet water. Organisatie: Vissennetwerk.www.vissennetwerk.nl/bijeenkomsten

2 DECEMBER, ALMERESymposium Kennisontwikkeling RegenwaterSymposium over onderzoek naar de bepalende factoren voor de kwaliteit van regenwater bij uitlaten van gescheiden rioolstelsels. Organisatie: Rioned in samenwerking met Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (Stowa), waterschap Zuiderzeeland en gemeente Almere.www.riool.net

9 DECEMBER, SOESTFlexibele infrastructuur? Help!Workshop over een flexibele infrastructuur aan de hand van cases. Onder meer over wat te doen met de vervangingsbult, krimpregio’s, kosten- en energiebesparing. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk.www.waternetwerk.nl

11 DECEMBER, AMSTERDAMWaterinnovatioNHConferentie waar ambities worden verkend en de laatste innovaties worden gepresenteerd op het gebied van duurzaam water(her-)gebruik, bescherming tegen overstromingen, water-technologie, governance en de financiering van innovaties. Organisatie: provincie Noord-Holland en anderen.www.noord-holland.nl/waterinnovationh

18 DECEMBER, LEEUWARDENMasterclass Financiering van projecten in ontwikkelingslandenMasterclass over financiering van projecten in ontwikkelings-landen. Organisatie: Wetsus in samenwerking met Empower People. www.empower-people.nl/masterclasses

9 JANUARI, DELFTVakantiecursus 201567e Vakantiecursus van de TU Delft, met het thema Glokalisering van de watersector; onze rol in Europa. Organisatie: TU Delft.www.aanmelder.nl/vakantiecursus2015

29 JANUARI, TERNEUZENPraktijkcases Industrieel Water IVVierde dag in een reeks praktijkcases over de procesvoering van industriële afvalwaterzuiveringen. Organisatie: SKIW in samen-werking met Koninklijk Nederlands Waternetwerk. www.skiw.nl

AGENDA

De jonge Vlaamse chemicus Dries Parmentier (27) heeft de Marcel Mulder-prijs gewonnen voor zijn bijzondere onderzoeks prestaties op het gebied van watertechnologie. Parmentier vond een nieuwe manier om (zilt) water te ontzouten of te ontdoen van metalen, met behulp van ionische vloeistof.

Met ingang van 1 oktober 2014 is David Molenaar (42) benoemd tot directeur van de divisie Wind Power & Renewables bij Siemens Nederland. Het betreft een nieuwe functie die op 1 oktober is ontstaan als gevolg van de

wereldwijde nieuwe divisiestructuur van Siemens AG. David Molenaar werkt sinds 2004 bij Siemens Nederland, nadat hij tijdens zijn promotieonderzoek aan de Technische Universi-teit Delft al door Siemens was ingehuurd om te werken aan de tender voor Nederlands eerste offshore windpark.

Wilt u in de rubriek Personalia aandacht voor de benoeming of functiewijziging van een waterprofessional? Meld het dan aan de redactie van maandblad H2O: [email protected]

PERSONALIA


iStockphoto

14

Hoe belangrijk is energiegebruik voor de drinkwatersector. Hoe zagen we het enkele decennia geleden, hoe zien we het nu? Voor dit themanummer ‘duurzaamheid’ van maandblad H2O geeft waterprofessional Jos Peters zijn persoonlijke mening.

Prof. dr ir L. Huisman was een begenadigd spreker en heer van stand met deftige snor. Niet te beroerd ook om een tijdje Rector Magnificus te zijn van de TU Delft. Wie in de sector kent niet zijn heldere dictaten? Sommige daarvan gebruik ik nog als naslagwerk. In één van zijn talrijke colleges gaf hij ons studenten te verstaan: “Mijne heren, met 1 kWh kan ik 1.000 liter water theoretisch gesproken 350 meter oppompen. En we leven in een vlak land, nagenoeg zonder hoogteverschillen! Energie is in de Nederlandse drinkwatersector niet belangrijk.”

In de 35 jaar daarna is de wereld veranderd. Brundtland kwam op voor toekomstige generaties. VN-conferenties in Rio de Janeiro, Johannesburg, Kyoto agendeerden kwalijke effecten van broeikasgassen. Al Gore maakte een film en IPCC-rappor-ten brachten telkens nieuwe onheilstijdingen over opwarming van de aarde en stijging van de zeespiegel. Uiteindelijk gingen waterbedrijven massaal overstag, gebruiken ze enkel nog groene stroom en sloten ze een vloed aan klimaat- en energie-akkoorden met ambities om energie te besparen of duurzaam op te wekken. Sommige bedrijven exploiteren zonnepanelen en zonneweides of studeren op het adopteren van windmolens.

Waar praten we eigenlijk over? Het stroomverbruik van de hele drinkwatersector, voor én winning én zuivering én distri-butie, is jaarlijks 600 miljoen kWh. Dat is een half procent van het totale verbruik van heel Nederland. Als we kijken naar het

totale energieverbruik, en dus gas, olie en kolen meenemen, is het percentage nog veel kleiner. Verbazingwekkend weinig voor een publieke voorziening die voor welvaart en welzijn zo belangrijk is en die zo veel bijdraagt aan de volksgezondheid. De eerlijkheid gebiedt op te merken dat het verbruik wel wat toeneemt door vervuiling van de grondstof die dwingt tot inten-siever zuiveren. Ambitie is nu om met het verbruik een neerwaartse trend in te zetten. Hoe dan ook, waterbedrijven hebben in totaal slechts 600 miljoen kWh nodig om voor elke Nederlander 50.000 kilo drinkwater te maken en aan huis te bezorgen, precies op het moment dat hij erover wil beschikken. Jammer is dat alle Nederlanders samen tienmaal meer energie gebruiken om comfortabel te douchen met maar een klein deel van het water. Potentie voor energiebesparing zit vooral binnenshuis.

Kort en goed, buitenshuis is de watervoorziening al extreem efficiënt. Ontslaat dat de sector van de plicht om verder te zoe-ken naar optimalisatie? Niet echt. Verrassend veel voorbeel-den tonen aan dat het loont om steeds hoger hangend fruit te plukken. Zélfs met relatief lage energieprijzen en zéker bij lage rentes. Maar bovenal, duurzaamheidsambitie brengt creatieve oplossingen en stimuleert innovaties die de sector nodig heeft. Werd duurzaamheid misschien eens weggezet als linkse hobby, het is inmiddels geworden tot aanjager van vernieuwing. In het licht van het heden had Huisman geen gelijk. Het energiever-bruik in de drinkwatersector is wel een issue.

Jos PetersRoyal [email protected]

PROFESSOR HUISMAN HAD GEEN GELIJKMijn mening

Jos Peters

BEROEPSKWALIFICATIES NEDERLANDSE INGENIEURS INTERNATIONAAL ERKENDOp 21 oktober hebben het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) en de Britse Engineering Council een overeenkomst ondertekend om de internationaal erkende beroepskwalifica-ties Chartered Engineer (WO-niveau) en Incorporated Engineer (HBO-niveau) voor ingenieurs ook in Nederland in te voeren. Het is voor het eerst dat de Engineering Council een beroeps-vereniging buiten haar eigen instituten toestemming geeft om

ingenieurs deze kwalificaties te verlenen en deze bij te houden in een eigen register. De internationaal erkende Chartered Engineer-structuur werkt als een kwaliteitskeurmerk. Dit be-vordert internationale samenwerking en de concurrentiepositie van Nederlandse ingenieurs in (vooral Engelstalige) landen waar deze structuur wordt gebruikt. Beroepsverenigingen uit andere Europese landen volgen deze ontwikkelingen met belangstelling.


15

Om nieuwe werknemers kennis te laten maken met de water-sector en met elkaar, hield Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) op 26 september een introductiedag in het duinwater-gebied van Dunea in Wassenaar.Na een hartelijk welkom van Esther Dieker (voorzitter jong KNW) ontsloot Mirja Baneke (Dunea) de wereld van drinkwaterproductie door Dunea. Op een luchtfoto was te zien hoe helder het water is in de afgedamde Maas, het huidige inlaatpunt voor Dunea. Geen wonder dat ze hun oude inlaat in de troebele Lek alleen nog voor noodsituaties gebruiken. En heb je ooit geweten dat de ‘fabrieks-pijp’ in Bergambacht in werkelijkheid een waterslagtoren is, die ontploffing van de pijpleidingen voorkomt? Vervolgens maakten we kennis met elkaar en werden er kaartjes uitgewisseld. Mijn ecologenhart maakte een vreugdesprongetje toen Harrie van der Hagen (ecoloog Dunea) ons daarna rondleidde in het duin-gebied. Hij vertelde ons uitgebreid over het spanningsveld tussen waterzuivering en natuurbeheer. ‘s Middag konden we onze ervaring inzetten tijdens een opdracht die was voorgedragen door Dunea. Met post-its en markers bedachten we oplossingen voor een brandkraanprobleem waar veel drinkwaterbedrijven mee worstelen. In twee groepen werden de mogelijkheden voor verbetering gezocht in een nieuw verdien-model en grotere burgerparticipatie. Ik denk dat ik niet alleen voor mezelf spreek als ik zeg dat het een enorm leuke dag was!Dit is een verkorte versie van het verslag door Stephanie IJff, laatste-jaars masterstudente Ecologie en Natuurbeheer aan de Universiteit Utrecht. Het hele verslag is te lezen op de website van KNW. www.waternetwerk.nl

‘Integrated Solutions for a Circular Economy’ is het thema van de Amsterdam International Water Week (AIWW), die wordt ge-houden van 2 tot en met 6 november 2015. De organisatoren van dit evenement hebben een ‘call for papers’ doen uitgaan. Wie denkt een bijdrage te kunnen leveren aan het programma is van harte uitgenodigd.De Amsterdam International Water Week bestaat uit verschillende evenementen, waaronder een internationale conferentie, de inter-nationale vakbeurs Aquatech Amsterdam (met 850 exposanten), excursies in de Nederlandse delta, de uitreiking van de Sarphati Sanitation Award en een speciaal programma voor jonge water-professionals. De ‘call for papers’ sluit medio februari 2015. Meer informatie over deze ‘call for papers’ is te verkrijgen via Joao Grilo (International Water Association IWA): [email protected] hiervoor (en voor het ontvangen van de nieuwsbrief van de AIWW) ook op de website.www.internationalwaterweek.nl

Een waterschap heeft in Indonesië zeker mogelijkheden om succesvol te opereren. Voorwaarde is wel dat veel aandacht wordt besteed aan de zichtbaarheid en de effectiviteit van deze organisatievorm voor het waterbeheer bij de gewone burgers. De Indonesische bestuurscultuur wordt in het algemeen geken-merkt door een grote afstand tussen overheid en burgers en veel tussenlagen. Daardoor wordt het draagvlak voor het betalen van een nieuwe waterschapsbelasting niet bevorderd.Dat is een van de conclusies die Rosemarie van Ham en Merel Schuller trekken in een studie naar het opzetten van een waterschap in Indonesië. Ze voltooiden er aan de Hogeschool Rotterdam hun opleiding watermanagement mee. Voor het beheer en onderhoud van het poldergebied in een stadswijk van Semarang is het eerste Indonesische waterschap opgericht, een project van het Nederlandse hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. Hiervoor is een nieuw financieel sys-teem nodig, waarbij burgers als belangrijkste stakeholders waterschapsbelasting betalen. Bij het beantwoorden van de vraag of in Indonesië voorwaarden aanwezig om een waterschap maatschappelijk geaccepteerd te krijgen en succesvol te laten opereren, baseerden de twee studenten zich op een model van het Water Governance Centre. Hieruit komt naar voren dat voor een succesvol watermanage-ment via het model van een waterschap in elk geval drie sociale aspecten (‘lagen’) van belang zijn: inhoud (content layer), institu-ties (institutional layer) en relaties (relational layer).De twee studenten concluderen dat het met de eerste twee wel goed zit, maar dat het derde aspect nog te weinig aandacht heeft. Een van hun aanbevelingen is dan ook het opstellen en uitvoeren van een gericht communicatieplan.

Nadere informatie over het afstudeerproject? Stuur een mail naar Rosemarie van Ham ([email protected]).


‘WATERSCHAPPEN ZIJN KANSRIJK IN INDONESIË’

‘CALL FOR PAPERS’ AMSTERDAM INTERNATIONAL WATER WEEK

DE WATERSECTOR, DAT ZIJN WIJ ALLEMAAL!

Een Indonesiër draait in het Banger Poldergebied (Semarang) aan een sluis in een waterkering om het hoge water tegen te gaan

De Unie van Waterschappen (UvW) en Vereniging Waterbedrijven in Nederland (Vewin) gaan intensiever samenwerken. Water-schappen en drinkwaterbedrijven werken al zo’n 150 jaar samen, in uitvoering en beleidsontwikkeling. Maar vooral de laatste jaren neemt ook de samenwerking op het gebied van belangenbeharti-ging sterk toe. Niet alleen in Den Haag, maar ook in Brussel, waar de koepels een gezamenlijk bureau hebben. Van de waterdossiers die op dit moment in de politiek spelen, staat schaliegas bovenaan het verlanglijstje, zegt directeur Reneé Bergkamp van Vewin. “Wij hopen dat het ministerie van Economi-sche Zaken dit jaar zal besluiten alle gebieden die van belang zijn voor de waterwinning, uit te sluiten voor schaliegaswinning. En dan

niet alleen tot een diepte van 1.000 meter, zoals nu is besproken, maar volledig. Als je in de bodem dingen stuk maakt, ontstaat er blijvende schade voor de grondwaterkwaliteit.” Albert Vermuë, directeur van UvW vult aan: “Ook de Deltabeslissingen zijn voor ons van groot belang. Het daaruit voortvloeiende wetgevingsproces zal leiden tot nieuwe normen voor veiligheid en een pakket maatregelen voor zoet water.”

Lees het volledige dubbelinterview met Renée Bergkamp en Albert Vermuë in Waterspiegel, het magazine van Vewin. Gebruik de QR-code of kijk op de website van Vewin: www.vewin.nl

De genomineerden voor de Waternetwerk Scriptieprijs 2014 zijn bekend. Dit jaar zijn drie master- en twee bachelorscripties genomineerd. De genomineerden zijn:

NOMINATIES BACHELORPRIJS

Mark JobseModellering van de fluïdisatie bij korrelreactorenStudie Chemische Technologie, Hogeschool UtrechtBegeleiding: Onno Kramer (Waternet), drs Wim van Vugt (Hogeschool Utrecht) Hendrik KokDrijvend groen, Een onderzoek naar de realisatiemogelijkheden van drijvende vegetatie in de rivier de nieuwe MaasStudie Watermanagement, Hogeschool RotterdamBegeleiding: Kaj van de Sandt (Hogeschool Rotterdam)

NOMINATIES MASTERPRIJS

Kasper Stoeten Hurricane surge risk reduction for Galveston BayFaculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen, afdeling Waterbouwkunde, Technische Universiteit DelftBegeleiding: Prof. dr ir Bas Jonkman

Marc SchettersGrinded calcite as seeding material in the pellet softening processCiviele Techniek en Geowetenschappen, Watermanagement, Sanitary Engineering, Technische Universiteit DelftBegeleiding: Prof. dr ir Jan Peter van der Hoek MBA David GintingEngineering Cooperation? The Contributions of Water Experts in Promoting Water Cooperation in the Mountain Aquifer (Israel-Palestine) and in the Rhine River BasinCivil Engineering and Geosciences, Water resources Management Section, Delft UniversityBegeleiding: Prof. dr ir Nick van de Giesen

Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) reikt elk jaar twee prijzen uit voor de beste bachelor- en masterscriptie over een watergerelateerd thema aan een Nederlandse of Vlaamse onderwijsinstelling. De genomineerde scripties zijn niet door de studenten zelf, maar door de begeleidende docenten ingezonden.De genomineerden zijn door KNW uitgenodigd om het jaarlijkse Najaarscongres bij te wonen, op 21 november in Utrecht. Daar zullen zij een korte pitch houden voor de honderden aanwezige professionals uit alle takken van de watersector. Een unieke kans om zich te profileren aan toekomstige werkgevers. Daarna worden de winnaars van de beste bachelor- en masterscriptie bekendge-maakt. Ze ontvangen een geldprijs en een oorkonde uit handen van juryvoorzitter Jelle Joorda.

16

VIJF NOMINATIES VOOR WATERNETWERK SCRIPTIEPRIJS

Renée Bergkamp (Vewin) en Albert Vermuë kiezen voor meer samenwerking

WATERSCHAPPEN EN DRINKWATERBEDRIJVEN INTENSIVEREN SAMENWERKING


Een artikel van vier medewerkers van het Rijksinstituut voor Volkgezondheid en Milieu (RIVM), dat medio september werd gepubliceerd op de website H2O-Online heeft verschillende verontwaardigde reacties opgeleverd. Het RIVM beweert in dit artikel dat scholen, kantoren en andere zogeheten ‘niet-prioritaire locaties’ niet systematisch aan legionellapreventie hoeven te doen. De kans op longonsteking door legionella (veteranenziekte) zou op deze locaties “zeer gering” zijn, zodat investeringen beter achter-wege kunnen blijven.

De Stichting Veteranenziekte, die meer aandacht vraagt voor de ge-volgen van legionellabesmetting, zegt zich “grote zorgen” te maken over dit standpunt. Volgens deze stichting geven de jaarrapportages die het RIVM zelf publiceert helemaal geen aanleiding voor zo’n harde opstelling. Bij het merendeel (80 procent) van de patiënten die de infectie in Nederland oploopt, levert bronopsporing onvol-doende aanwijzingen op voor het vaststellen van de daadwerkelijke bron, zo citeert de stichting uit rapportages van het RIVM. De stich-ting wijst er ook op dat “bij veel patiënten geen kweek wordt ingezet bij een longontsteking, dus dat ook naar alle waarschijnlijkheid nog meer mensen ziek worden door legionellabacteriën dan de gere-gistreerde gevallen.”

ISSO, het kennisinstituut voor de installatiesector, noemt het standpunt van het RIVM “opzienbarend”. De organisatie zegt dat met teveel stelligheid wordt beweerd dat er geen legionellarisico is bij (volgens de wet) niet-prioritaire installaties. Het RIVM kan dit niet hard maken, zo stelt ISSO; daarvoor is de praktijk van het opsporen van bronnen veel te “gebrekkig”. Het kennisinstituut wijst

erop dat de wetgever weliswaar onderscheid maakt tussen priori-taire locaties (zwembaden, ziekenhuizen, hotels) en niet-prioritaire locaties (scholen, kantoren, sportclubs), maar dat dit onderscheid niet alleen is gemaakt op basis van het “casuïstiek, maar ook op basis van haalbaarheid bij handhaving en toezicht”. In alle gevallen geldt echter een ‘zorgplicht’.

De criticasters zijn het overigens eens met het RIVM dat niet- prioritaire locaties legionellapreventie op hun eigen manier kunnen invullen. ISSO: “Het laten opstellen van een uitgebreid legionella-beheersplan is dus niet vereist. Vaak kunnen de beheersmaatrege-len beperkt zijn (bijvoorbeeld zorgen voor regelmatige verversing en tegengaan van hotspots). Ook is in veel gevallen periodieke monstername niet nodig. Het aanbieden van onnodige monster-names door bedrijven aan gebouweigenaren gaat dan ook te ver.”

In een reactie op de kritiek schrijft Alvin Bartels (RIVM) dat hij pleit voor “duidelijkheid over de invulling van de zorgplicht met betrekking tot legionellabacteriën in drinkwaterinstallaties van niet-prioritaire locaties”. Verder wijst hij erop dat in zulke installaties weliswaar legionellabacteriën kunnen voorkomen, maar dat het risico op het krijgen van de veteranenziekte zeer gering is en dat preventieve maatregelen dat risico “niet significant” verminderen.

De discussie over dit onderwerp is te lezen door gebruik te maken van de QR-code of te kijken op H2O-Online: www.vakbladh2o.nl

17


RIVM LOKT VEEL BOZE REACTIES UIT MET STANDPUNT LEGIONELLA OP H2O-ONLINE

WETSUS EN CLIMATE-KIC BEZEGELEN SAMENWERKINGWetsus en Climate-KIC hebben op 6 oktober hun samenwer-king bezegeld tijdens het ‘Wetsus International Congress’ in Leeuwarden. Climate-KIC is een van de drie Knowledge and Innovation Communities (KIC’s) van het European Institute of Innovation and Technology (EIT). Wetsus, partner in WaterCampus Leeuwarden, heeft de ambitie zich te ontwikkelen tot het Europese Centre of Excellence voor duurzame watertechnologie. Bij Wetsus werken 95 internationale bedrijven en 19 Europese universiteiten samen

aan de ontwikkeling van nieuwe waterbehandelingstechnologie.Wetsus en Climate-KIC hebben samen de wens uitgesproken de verbindende factor te willen zijn op de gebieden van onderwijs, innovatie en bedrijvigheid rond watertechnologie. Om deze positie verder uit te bouwen en te verzilveren heeft het ministerie van Economische zaken, vanuit het transitiebudget voor technologi-sche topinstituten, een subsidie van 2,5 miljoen euro voor Wetsus beschikbaar gesteld.

iStockphoto

T18

Tekst Marloes Hooimeijer | Beeld iStockphoto

ZELF UW WATER ZUIVEREN? LIEVER NIET!

BREUK TUSSEN INDUSTRIE

EN DE RWZI?

T19

et lijkt zo mooi: de grote watergebruikers en -lozers in de industrie die hun eigen afvalwater zuiveren. Omdat zij duurzaam willen werken, grondstoffen of energie willen terugwinnen en daarvoor ook steeds meer geschikte technieken op de

markt zijn. Maar vooral ook omdat dit voor hen als grootgebruiker goedkoper is dan de jaarlijkse zuiveringsheffing die zij anders aan het waterschap moeten betalen. Die heffing is namelijk niet gebaseerd op werkelijke zuiveringskosten maar op een berekening van de mate van vervuiling van het afvalwater en de hoeveelheid zuurstof die nodig zou zijn om het van die verontreinigende elementen te ontdoen. Dit kan voor bedrijven, zeker in de voedingsmiddelenbranche, flink in de papieren lopen. Dus besluiten sommige, chocolade-fabrikant Mars bijvoorbeeld, zelf te investeren in (voor)zuiveringsinstallaties.

Daar is echter niet elk waterschap even blij mee, want dit ‘afhaken’ kan leiden tot het niet meer afvoeren van afvalwater naar de RWZI of het afvoeren van voorgezuiverd afvalwater met lage vervuilingswaarden. Terwijl de capaciteit en techniek van gemeenschappelijke rioolwaterzuivering juist wel afgestemd zijn op het behandelen van het ongezuiverde afvalwater van deze grote lozers. Sterker nog: de samenstelling van bedrijfsafvalwaterstro-men kan de doelmatige werking van de RWZI bevorderen en leiden tot een verlaging van de algehele zuiveringskosten. Zo zijn voor de verwijdering van gereduceerde stikstof in het afvalwater vooral organische stoffen nodig, waar het industrieel afvalwater vol mee zit. Als bedrijven afhaken, betekent dit voor de overige gebruikers een hoger tarief.

ANTI-AFHAAKSUBSIDIEKortom, RWZI’s zijn over het algemeen gebaat bij ‘dik’ afvalwater. Voorgezuiverd industrie-water doet vooral een beroep op de hydraulische capaciteit (de maximale aanvoer van afval-water die de RWZI per uur aankan) maar laat het zuiverend vermogen dat de installatie in huis heeft (de biologische capaciteit) onderbenut. Dus werd in 2001 de anti-afhaaksubsidie geïntroduceerd. Een waterschap mocht subsidies verstrekken aan bedrijven met meer dan 5.000 vervuilingseenheden, die anders uit financiële overwegingen in eigen beheer zouden gaan zuiveren. De Europese Commissie zag dit instrument weliswaar als staatssteun, maar keurde het toch goed, Aanvakkelijk tot juli 2012, maar per oktober 2013 werd de regeling nogmaals voor tien jaar goedgekeurd. >

Als grote lozers uit de industrie zelf gaan zuiveren en de rioolwater zuive-ring (RWZI) vaarwel zeggen, zit menig waterschap met een probleem. Waterschappen hebben het afvalwater uit de industrie nodig om installaties rendabel te houden en energie- en grondstoffenfabrieken te exploiteren. Dus krijgen industriële bedrijven zogeheten anti-afhaaksubsidies. Een wonderlijk dilemma: hoe we duurzaam handelen (nog) niet belonen.


HOp maandag 27 oktober was de officiële opening van de nieuwe installatie voor de zuivering van het afvalwater uit de Marsfabriek. De water-zuiveringsinstallatie, die in samenwerking met Veolia Water Solutions & Technolo-gies (VWS) Nederland wordt gerealiseerd, maakt gebruik van de nieuwste anaerobe Memthane-technologie. Hier-mee zet Mars - volgens eigen zeggen - een belangrijke stap in de doelstelling van het bedrijf om in 2040 volledig duurzaam te produceren.

DUUR ZAAMHEID

THEMA

• WaterstandendraadloosbeschikbaarperemailenFTP

• Compatiblemetglobalenetwerkfrequenties

• Tot5sensorenpermodem(grondwaterversie)

• SMSAlarmfunctionaliteit

• Geïntegreerderealtimeluchtdrukcompensatie

• Batterijlevensduurtot10jaar

• Volledigopafstandherprogrammeerbaar

• Uitstekendedatazekerheid

• DataopslaginuweigenSQLdatabase(geenhosting)

• Automatischeberekeningen(o.a.overstort,stijghoogte)

• Automatischeexportnaardiversebestandsformaten

GSM2Modemloggergrondwater en riooloverstort data draadloos beschikbaar

KELLER

KELLERMeettechniekBVPostbus592810ABREEUWIJK-HOLLAND

Tel+31182399840Fax+31182399841

[email protected]

WWW.KELLER-HOLLAND.NL

subsidiaryofKELLERAGfürDruckmesstechnik

Nivosensoren - Grondwater Dataloggers - Riooloverstort Dataloggers - Telemetrie

Naamloos-1 1 11-06-14 11:01

21

Uit onderzoek onder zes waterschappen was inmiddels gebleken dat de potentiële omvang van de afhaakproblematiek 53 grote lozers betrof. Een beeld voor heel Nederland ontbreekt vooralsnog en ook is niet bekend hoeveel bedrijven op dit moment een anti-afhaaksubsidie ontvangen. “In ons gebied gaat het om twee bedrijven waarvoor eigen (voor)zuivering bedrijfseconomisch interessant kan zijn: FrieslandCampina en de Papierfabriek”, zegt Jan Lourens, directeur Planvorming en Middelen van waterschap Rijn en IJssel. Beide ontvangen een anti-afhaak-subsidie van het waterschap. “Deze is gekoppeld aan en afhankelijk van de geloosde en te zuiveren hoeveelheid afvalwater en fluctueert daarmee. In 2013 ontving FrieslandCampina een subsidie van 18 procent over de opgelegde en betaalde heffing dat jaar (171.467 euro) en de Papierfabriek 27 procent (506.971 euro). Als zij zouden wegvallen, dan stijgt de heffing voor de overgebleven gebruikers met 8 procent. Afhaaksubsidie klinkt als bevoordelen, maar dat vind ik onterecht: je betaalt het verschil terug tussen het heffingstarief en het tarief waarvoor ze zelf zouden kunnen zuiveren.”

REËLE DREIGING?De vraag is natuurlijk hoe reëel die afhaakdreiging is. Want stel dat ze ook zonder die sub-sidie tóch zouden blijven, dan kost het de gemeenschap onnodig veel geld. Voor Friesland-Campina is de subsidie volgens Lourens een van de reden om in de regio te blijven en de bedrijfsactiviteiten er zelfs uit te breiden. Ook volgens Roy Tummers, directeur Water bij belangenbehartiger VEMW voor zakelijk energie- en watergebruikers, is de afhaakdreiging reëel: “Ik word regelmatig door bedrijven benaderd die de rekensom willen maken of ze niet beter zelf kunnen gaan zuiveren. Soms worden de zuiveringsheffingen zo hoog dat dit de beste afweging is. Terwijl ze echt niet coûte que coûte zelf willen zuiveren – het is niet hun core business.” (zie ook kader Aa en Maas: Mars ging, Heineken bleef)De Algemene Waterschapspartij (AWP), die in veel waterschapsbesturen is vertegenwoor-digd, meent dat de anti-afhaaksubsidie het monopolie van de RWZI onnodig in stand houdt en de weg blokkeert naar moderne, deels decentrale zuivering, met oog voor grondstof- en energieterugwinning. Hans Middendorp, landelijk AWP-bestuurslid en fractievoorzitter voor die partij in Delfland: “De AWP vindt zuivering op locatie, waar dat mogelijk is, de toekomst. Zoals bij bedrijven, maar ook bij ziekenhuizen, die voor 15 procent van de medicijnresten in het totale afvalwater zorgen. Wat je niet in het riool gooit, hoef je er ook niet uit te halen.”Zijn eigen waterschap is volgens Middendorp “zeer terughoudend in het stimuleren van zuivering op locatie”, omdat dit de overcapaciteit op de bestaande RWZI’s vergroot, en dat >

DELFLAND ONDERHANDELT OVER AANHAKEN“Wij verkeren hier in de gelukkige omstandigheid dat de afhaakproblematiek van grote bedrijven geen rol speelt, we hebben hier ook geen Heinekens. Wij verstrekken geen anti-afhaaksubsi-dies”, zegt Han van Olphen, hoogheemraad in Delfland. Maar dat wil niet zeggen dat de capaci-teit van de grootste afvalwaterzuivering van Nederland, RWZI Harnaschpolder, optimaal wordt benut. “Uit onderzoek van KPMG blijkt dat wij op dit moment biologische capaciteit over hebben, maar nauwelijks overcapaciteit hebben op hydraulisch gebied. We zijn gebaat bij meer ‘dikker’ afvalwater en minder dun regenwater.” Om die reden onderhandelt het Hoogheemraadschap volgens Van Olphen met kleinere bedrijven in de regio die nu zelf organische stoffen uit hun afvalwater halen, om daarmee te stoppen en weer ‘aan te haken’. “Het moet een win-win-win zijn. Zij hoeven niet te investeren in nieuwe installaties, wij kunnen effectiever zuiveren en de zuiveringsheffing voor de burger kan omlaag.”


Waterschappen moeten overcapaciteit niet tot in lengte van dagen financieren met gemeenschapsgeld’

‘Hans Middendorp (AWP):

DUUR ZAAMHEID

THEMA

›Onze techniek. Uw succes. Pompen n Afsluiters n Service

KSB introduceert afvalwaterpompen van het type Amarex/KRT met energiezuinige motoren. Deze motoren voldoen aan de toekomstige Europese rendementseisen IE3 (Premium Efficiency) voor standaardmotoren. De nieuwe pompsets, zijn toepasbaar als dompelpomp en als overstroombare droogopgestelde kort gekoppelde blokpomp en kunnen zowel met als zonder Ex-beveiliging worden geleverd. De uitvoering in natte en droge opstelling funtioneren zonder koelmantel en zonder mediumkoeling.

KSB Nederland BV . [email protected] . www.ksb.nl/Amarex

KSB introduceert hoog-efficiënteafvalwaterpompen tot 150kW

1401

95

Amarex/KRT

Amarex N Amarex/KRT

• Geaccrediteerde monsterneming

en analyse

• Legionella preventie en advies

• Volledige Legionella ontzorging

met onze webapplicatie LEON

• Uitgebreide analyse pakketten

voor geneesmiddelen

• Vervuilingsonderzoek HF Membranen

• Onderzoek biologische stabiliteit

met Flow Cytometrie

Legionella,mijn zorg!

A N A L Y S E S M E T A A N D A C H T E N A D V I E S

kost geld. Het waterschap zoekt voor de RWZI Harnaschpolder, de grootste rioolwaterzuive-ring van Nederland, juist naar (hernieuwde) ‘aanhakers’ (zie kader ‘Delfland onderhandelt over aanhaken’). Ook constateert hij grote terughoudendheid om daar te investeren in de omslag naar energie- en grondstoffenfabriek. “Met een openstaande schuld van circa 500 miljoen euro is Delfland enorm gefixeerd op kostenreductie. De RWZI Harnaschpolder stamt uit 2006 en is nog lang niet afgeschreven. Terwijl die gedegen ‘stoomlocomotief’ nu al om aanpassing vraagt naar moderne technieken voor grondstof- en energieterugwinning.”

Dat kost wat, maar levert op termijn volgens Middendorp wel geld én duurzaamheid op. “Waterschappen moeten de mogelijke verdienmodellen voor de RWZI’s doorrekenen en daar hun vernieuwingsinvesteringen op afstemmen. En als blijkt dat sprake is van structurele overcapaciteit op de RWZI’s moeten waterschappen die zeker niet tot in lengte van dagen blij-ven financieren met gemeenschapsgeld, door bedrijven anti-afhaakvergoedingen te geven.” MODERNISERING ZUIVERINGSHEFFINGDat is volgens Lourens en Tummers ook zeker niet de bedoeling. “Iedereen wil van die anti- afhaaksubsidie af, maar we moeten wel eerst toe naar een heffingsgrondslag die doelmatig en duurzaam is én meer recht doet aan de positie van de bedrijven in de afvalwaterketen”, zegt Tummers. Dat is dé uitdaging voor de projectgroep Modernisering zuiveringsheffing, on-der regie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Lourens zit in de begeleidingsgroep en vertelt dat er momenteel drie alternatieven voor de huidige regeling, waarin ‘de vervuiler betaalt’, worden doorgerekend op basis van gegevens van waterschappen en VEMW-leden. - Het eerste alternatief De kostenveroorzaker betaalt houdt naast de mate van vervuiling ook rekening met belangrijke kostenveroorzakers voor de zuiveringsinstallatie, zoals de hoeveel-heid afvalwater die wordt aangeleverd en door de RWZI verwerkt moet worden.- In het tweede alternatief, de Bonus/malusregeling wordt een gunstige samenstelling van het afvalwater beloond. Het gaat zowel om waardering van een goede verwerkbaarheid als om waardering van grondstoffen in het afvalwater. Lourens: “Neem het afvalwater van Fries-landCampina als voorbeeld. Dat bevat weliswaar veel vervuilingseenheden maar is door zijn samenstelling ook makkelijk te verwerken én levert alginaat op, een bindmiddel voor producten als verf en beton.” - Het derde alternatief heet Maatwerk. Hierbij kunnen in de ultieme vorm volledig vrije af-spraken gemaakt worden tussen een waterschap en een bedrijf, maar het kan bijvoorbeeld ook per zuiveringskring. Roy Tummers (VEMW) is hierover het meest enthousiast. Het doet volgens hem het meeste recht aan situatiespecifieke en aan verandering onderhevige omstandigheden. “Sommige waterschappen maken nu bijvoorbeeld de omslag naar een grondstof- en energiefabriek zonder daarbij de bedrijven te betrekken. Terwijl van geval tot geval zou moeten worden beoordeeld wat de meest duurzame en efficiënte optie is: zuivering door het waterschap of zuivering door het bedrijf.”

TWEEDE KAMERUiteraard zitten aan alle alternatieven ook weer haken en ogen. Bij de eerste twee wijzigt de heffingsmaatstaf van een ‘vervuilingseenheid’ naar een ‘kostenveroorzakingseenheid’. En hoe meer mogelijkheden voor maatwerk, hoe groter de fiscaal-juridische risico’s. Want wordt er nog wel voldaan aan het gelijkheids- en evenredigheidsbeginsel? Maatwerk impliceert immers dat twee bedrijven met dezelfde omvang en samenstelling van afvalwater toch verschillend kunnen worden behandeld door het waterschap. “Hopelijk kan de project-groep begin volgend jaar een voorstel bespreken met de waterbeheerders”, zegt Lourens. “Vervolgens moet het nog naar de Tweede Kamer, want er is hoe dan ook een wijziging van de Waterschapswet nodig.” |

AA EN MAAS: MARS GING, HEINEKEN BLEEF Heineken in Den Bosch ont-vangt een jaarlijkse ‘anti- afhaaksubsidie’ van maximaal 3 ton op de zuiveringsheffing. De bierbrouwer levert jaar-lijks 2 procent van het totale afvalwater dat waterschap Aa en Maas zuivert, exclusief subsidie goed voor ruim 1 miljoen euro heffings-inkomsten. Dat ‘afhaken’ een reële bedreiging kan vormen voor het waterschap ondervond Aa en Maas toen chocoladefabrikant Mars in Veghel besloot om zelf een duurzame waterzuiverings-installatie te gaan bouwen. Voorheen maakte ook Mars gebruik van een afhaaksub-sidie, maar toen die moge-lijkheid in 2012 – naar later bleek: tijdelijk – kwam te vervallen, besloot het bedrijf tot een eigen afvalwater-zuivering.


23

DUUR ZAAMHEID

THEMA

Uw partner in:

(mobiele) slibont watering en

slibDroging

HYDraUlisCH en meCHanisCH baggeren

sCHoonmaken van slib gisting tanks

sCHoonmaken van belUCHting bassins

boUw en verHUUr van app aratUUr en

installaties

kUrstjens is tevens speCialist in extraCtieve gronDreiniging

BeL OnS073 599 66 08

MaiL [email protected]

Meer inFOwww.kurstjens.nl

www.kremerspeciaalzandengrind.nl

KIWA BRL-K240 gecertificeerd

AcquaSilica®Het zuiverste filterzand voor drinkwaterproductieMaak kennis met AcquaSilica®, het filterzand voor drinkwaterproductie. Gewonnen uit natuurlijke bronnen, microbiologisch en toxicologisch uitvoerig onderzocht en gecertificeerd volgens de nieuwste KIWA normering. Meer weten? Neem een kijkje op onze website of bel 0591 - 549 820.

Waterstromen B.V. exploiteert industriële afvalwaterzuiveringen en vergisters in geheel Nederland. Industrieën die deze activitei-ten wensen uit te besteden zijn bij ons aan het juiste adres.

De aanleiding is veelal een benodigde uitbreiding, nieuw- of verbouw van uw installatie, of de wens om U te concentreren op uw kernacti-viteiten. Waterstromen is bereid bestaande installaties over te nemen en te investeren in uitbreidingen, aanpassingen of nieuwe installaties. Waar mogelijk maken we graag gebruik van innovatieve en duurzame processen en creëren we waarde uit afval. De betrouwbaarheid zal echter altijd worden geborgd.

In onze bestaande installaties produceren we waardevolle fosfaat-meststof (struviet). We beschikken over ervaring met duurzame stik-stofverwijderingstechnieken en optimaal gebruik van de vrijkomende energie. We zoeken voortdurend naar nieuwe mogelijkheden om de effi ciency van onze processen te verbeteren, om componenten terug te winnen en daarvoor nuttige toepassingen te vinden.

Samenwerken met Waterstromen resulteert steeds in synergie.Waterstromen kan uw waterzuivering compleet ontzorgen. Samen met u vinden wij de beste oplossing.

Waterstromen B.V.Postbus 87240 AA LOCHEM

T (0573) 298 551F (0573) 298 562

E [email protected] www.waterstromen.nl

Begin oktober is het grote kustbeschermingsproject bij de Indonesische hoofd-stad Jakarta van start gegaan. De Indonesische minister Chairul Tanjung sloeg de eerste paal voor het project.

Nederland is zeer nauw betrokken bij de planvorming van dit megaproject. In welke mate Nederlandse bedrijven ook werk zullen krijgen bij de uitvoering is nog niet bekend. Hiervoor hebben zich inmiddels ook Zuid-Korea en Japan ge-meld. Vooral Zuid-Korea (waar de bedrijven kunnen rekenen op forse ondersteu-ning van de overheid) kan volgens Victor Coenen (Witteveen+Bos) een geduchte concurrent zijn. “De Nederlandse overheid moet wat dit betreft absoluut op het vinkentouw blijven zitten.”Het uitvoeren van het project National Capital Integrated Coastal Development (NCICD), dat een oplossing moet bieden voor de gevolgen van het stijgen van de zeespiegel en het dalen van de bodem, zal naar verwachting 30 tot 40 jaar duren. Het totale plan bestaat uit drie fasen: ten eerste de versterking van de huidi-ge zeewering in combinatie met water zuivering en revitalisatie van de kust, ten tweede de aanleg van een westelijke zee wering in de vorm van de Garuda, een nieuwe stad met 300.000 inwoners en 600.000 werkenden, en ten derde een oos-telijke zee wering in combinatie met havenuitbreiding en een luchthaven.Een Nederlands consortium onder leiding van advies- en ingenieursbureaus Witteveen+Bos en Grontmij maakte het masterplan voor het wateren steden-bouwkundige project. Het stedelijk ontwerp is gemaakt door ontwerpbureau KuiperCompagnons, de economische haalbaarheid is onderzocht door financi-eel-economisch adviseurs Ecorys en de hydraulische analyse is uitgevoerd door kennisinstituut Deltares. Ook lokale partners zijn betrokken. Het masterplan kwam tot stand met steun van de Nederlandse overheid en dank-zij de Topsector Water.

De aanleg van een zeewering in de vorm van een Garuda (vogel) is onderdeel van het project National Capital Integrated Coastal Development (NCICD)


PROJECT KUSTBESCHERMINGJAKARTA OFFICIEEL VAN START

TECHNISCHE INFORMATIE UIT DE WATERSECTORWATERTECHNIEK 25

Het hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en energiebedrijf Eneco gaan onderzoeken of het mogelijk is om restwarmte van de zuiveringsinstallatie Utrecht te benutten voor stadsverwar-ming. Daartoe hebben zij een inten-tieovereenkomst ondertekend. Als de plannen gerealiseerd worden, kan een warmtepomp op restwarmte 25 procent van de warmte leveren die nodig is voor de stadsverwarming van de Utrechtse wijk Overvecht.De grote rioolwaterzuiveringsinstallatie van het waterschap aan de zuidkant van Utrecht Overvecht, gaat vernieuwd worden. Het waterschap wil deze kans aangrijpen om te onderzoeken hoe de restwarmte van zijn effluent een nuttige toepassing kan krijgen. Het warmteoverdrachtstation Utrecht Overvecht (van Eneco) grenst aan het terrein van de zuiveringsinstallatie van het waterschap. Hier ligt dus in potentie een interessante mogelijkheid om de beide warmtesystemen te gaan koppelen en de effluentwarmte nuttig toe te passen. Het onderzoek betreft zowel de techni-sche als economische geschiktheid van de effluentrestwarmte van de zuiverings-installatie voor nuttige aanwending als stadswarmte voor Utrecht Overvecht. Het concept, waarbij de effluentwarmte door middel van een warmtepomp wordt afgegeven aan het stadsverwarmingswater en op het gewenste temperatuurniveau wordt gebracht, is reeds door Eneco voor de wijkverwarming van Harnaschpolder in Delft succesvol toegepast. De eerste resultaten over de haalbaar-heid van het concept worden medio 2015 verwacht.

WARMTE RWZI UTRECHT MOGELIJK BENUT VOOR STADSVERWARMING

26

ZUIVERINGSMOERAS VERBETERT KWALITEIT AFVALWATER RWZI

Het aanleggen van een zuiveringsmoeras kan een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de kwaliteit van het effluent van rioolwaterzuiveringen (rwzi’s). Die conclusie trekt Wetterskip Fryslân, dat bijna tien jaar geleden bij de rioolwater-zuivering Grou een zuiveringsmoeras heeft aangelegd: Aqualân Grou.

Hier wordt afvalwater afkomstig van de rioolwaterzuivering, volgens het zogeheten waterharmonica-concept nabehandeld. Het systeem is tussen 2006 en 2013 uitgebreid getest. Het onderzoek is kort geleden afgerond. Conclusie is dat de pilot Waterharmonica Aqualân goed heeft gefunctioneerd en bijdraagt aan een betere kwaliteit van het opper-vlaktewater. Bovendien geven de resultaten aanleiding deze techniek waar mogelijk in te zetten op andere locaties. Het moerassysteem van Aqualân bestaat uit drie watervlooienvijvers, vier rietsloten en een, aan de Kromme Grouw gekoppelde paaivijver waar vissen kunnen leven en zichvoortplanten. Het effluent doorloopt dit systeem en stroomt dan uit in de Kromme Grouw.Aanvankelijk had het systeem last van kroos en flab (drijvende draadalgen). Echter, na enkele jaren ontstond een evenwicht en werden die problemen verleden tijd. Inmiddels draagt het Aqualân Grou wezenlijk bij aan de nazuivering en het ‘ecologiseren’ van het effluent. Nabehandeling van effluent in een moerassysteem dringt een aanzienlijk deel van de verontreiniging met nutriënten en coliformen van het oppervlaktewater terug. Ook maakt het systeem het effluent ‘levend’ en ‘gezond’. De paaivijver voor vissen is een mooie overgang naar het boezemwater.In bepaalde gevallen kan het toepassen van een waterharmonica bij de effluenten van rwzi’s een doelmatige oplossing zijn. Dit is vooral het geval als er meerdere vormen van zuivering samenvallen. Ook voor het behalen van waterkwaliteitsdoelen en duurzaamheid kan een waterharmonica voordelen bieden ten opzichte van een high tech oplossing. De bevindingen met Aqualân Grou zijn uitgebreid gerapporteerd; zowel in rapporten van Wetterskip Fryslân, maar ook in landelijke publicaties (onder andere van de Stich-ting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA), Universiteit van Amsterdam en Imares). Er verschenen onder meer acht stage-rapporten (Hogeschool Van Hall Larenstein) en een proefschrift (Universiteit van Amsterdam).

Een uitgebreid artikel over vijf jaar monitoring van Aqualân Grou is medio vorig jaar gepubliceerd op H2O-Online. Het is te lezen door ge-bruik te maken van de QR-code of te kijken op www.vakbladh2o.nl .

De waterharmonica op de rwzi van Wetterskip Fryslân in Grou

Voor operators, bedrijfsvoerders en technologen betrokken bij de slibbehan-deling van afvalwater zuivering ontwikkelt Wateropleidingen de nieuwe cursus Meer grip op slib. Deze driedaagse cursus start op 5 maart 2015. Tijdens de cursus wordt het complete proces van slibverwerking doorlopen en krijgen de deelnemers in-zicht in de relatie tussen de verschillende processtappen. Ook leren ze de slibver-werking op een zo efficiënt mogelijke manier te bedienen en verbetermogelijk-heden op te sporen.De docent besteedt veel aandacht aan praktijksituaties. Deelnemers kunnen eigen voorbeelden inbrengen en ze werken met medecursisten aan opdrachten. Elke lesdag is er een excursie, waarmee inzicht wordt gegeven in de werking van de verschillende processtappen. De drie lesdagen vinden plaats op verschillende rioolwaterzuiveringsinstallaties. De cursus kan overigens ook in company gegeven worden.Deelnemers kunnen zich aanmelden via de website. Informatie: Wateropleidingen, 030-6069400, www.wateropleidingen.nl.

PRAKTISCHE CURSUS BEHANDELT PROCES VAN SLIBVERWERKING


Een deel van het slib dat wordt gebaggerd in de haven van Harlingen, zal de komende drie jaar gebruikt worden om kwelders in de buurt van de Friese buurtschap Koehoal (gemeente Franekeradeel) versneld te laten groeien. Het project gaat van start met een subsidie uit het Waddenfonds.

Het project wil kweldergroei bevorderen door het vergroten van het sedimentaanbod in de vorm van een zogenoemde ‘slibmotor’. Deze manier van kweldergroei is ecologisch gezien erg interessant omdat deze een natuurlijker opbouw geeft dan door traditione-le kwelderwerken met meer jonge kwelders en slikvelden. Het belang van deze jonge kwelders is voor vogels groot – ze kunnen er rusten. Ook pioniersplanten als zeekraal en lamsoor vinden er hun plek. Daarnaast is er in de slikvelden bij de jonge kwelders veel voedsel voor kluten en andere wadvogels te vinden.

Het project wordt uitgevoerd door een consortium van de Stichting EcoShape en haar partners natuurorganisatie It Fryske Gea en de gemeente Harlingen. Het is het grootste project van het Building with Nature Programma Waddenzeehavens dat nu ten uitvoer gaat. In dit programma gaan de verschillende Waddenzeehavens samen met EcoShape door middel van ‘leren door doen’ de synergie tussen economische en natuurlijke ont-wikkeling rondom de Waddenzeehavens onderzoeken en versterken. Deltares is verant-woordelijk voor de modellering en een deel van de monitoring van de slibmotor. Bij het modelleren wordt voorspeld waar het slib het beste verspreid kan worden zodat het via de bewegingen van water en sediment voor zoveel mogelijk aangroei zorgt.

‘ SLIBMOTOR’ ZORGT VOOR SNELLE GROEI KWELDERS

Een speciale app die burgers helpt hun huis en tuin klimaatbestendig te maken. Deze Huisje Boompje Beter app werd begin oktober gelanceerd door ate-lier Groenblauw in samenwerking met verschillende waterschappen, gemeen-ten, de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (Stowa) en het ministerie van Infrastructuur en Milieu.

De gratis app voor zowel iOS- als Android-smartphones helpt gebruikers hun woonomgeving klimaatbestendig te maken, bijvoorbeeld door isolerende begroeiing op een plat dak te planten om zowel ’s winters als ’s zomer van te profi-teren. Bij elke voorgestelde actie geeft de app informatie over de kosten, de moeilijk-heidsgraad, de benodigdheden en wat de effecten zijn. Daarbij kunnen gebruikers voor en na elke actie zien wat de eco-score van hun woning is, zodat vergelijking met andere huizen in de gemeente mogelijk is.www.huisjeboompjebeter.nl

APP HELPT HUIS EN TUIN KLIMAAT-BESTENDIG MAKEN

Waterschap Vallei en Veluwe heeft zich voorgenomen om in 2025 energieneutraal te zijn. Daarmee gaat de ambitie van het waterschap verder dan die van de gezamenlijke waterschappen, die hebben afgesproken om in 2030 tenminste 40 procent van hun energie zelf op te wekken op een duurzame manier.

Om energieneutraal te worden zet het waterschap in op duurzame innovaties en onder-zoekt het mogelijkheden om zon en wind als duurzame energiebronnen te gebruiken. Een paar voorbeelden:- De eigen energieproductie op rioolwaterzuiveringen is sinds 2008 gestegen tot circa

65 procent van het totale energieverbruik van het waterschap in 2012.- Door realisatie van de energiefabrieken op de rioolwaterzuiveringen van Apeldoorn en

Amersfoort stijgt dit in 2015 en 2016 naar 80 procent van de energie die nodig is bij de zuivering van afvalwater.

- Hierbij worden ook grondstoffen zoals fosfaat (1.800 ton per jaar) teruggewonnen.- Windturbines kunnen voorzien in een belangrijk deel van de energiebehoefte van een

rioolwaterzuivering. Een windmolen op de zuivering in Amersfoort bijvoorbeeld wekt mogelijk circa 5,8 miljoen kWh/jaar op. Dit is meer dan 80 procent van het gemiddelde energieverbruik van de rioolwaterzuivering.

- Biogas dat op rioolwaterzuiveringen wordt geproduceerd, wordt opgewerkt naar groen gas en kan dan worden ingezet als transportbrandstof.

VALLEI EN VELUWE WIL ENERGIENEUTRAAL ZIJN


28

Minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu) heeft waterschap Rivieren-land toestemming gegeven om de dijkversterking aan de Lek tussen Schoonhoven en Langerak (3,2 kilometer) uit te voeren met waterontspanningsbronnen. Dit is een vorm van verticale drainage, die wordt toegepast om bewoners van het dichtbebouwde gebied zoveel mogelijk te ontzien.De waterontspanner, die wordt toegepast door aannemingsbedrijf De Vries & van de Wiel, Heijmans en Movares, is gebaseerd op dezelfde techniek als een drinkwaterbron van de drinkwaterbedrijven. Het grote verschil is dat er niet met een pomp aan wordt gezogen maar dat de waterontspanningsbron het teveel aan wateroverdruk onder en achter de dijk laat afvloeien. Dit voorkomt dat de grond achter de dijk gaat opdrijven.De waterontspanner bestaat uit een verticale pvc-buis, die aan de onderzijde is voorzien van openingen en die is omhuld met een fijn grindpakket. De geperforeerde onderzijde komt in de watervoerende zandlaag onder de klei/veenlaag te staan.Als het water in de rivier stijgt, neemt de waterdruk in de diep gelegen grondlagen achter de dijk toe. Via de waterontspanner kan het overspannen grondwater een weg naar boven vinden, zodat er geen afschuivingen optreden. De omgeving is veilig en blijft intact omdat er geen ingrijpende dijkverzwaring nodig is, waardoor bebouwing niet afgebroken of ver-plaatst hoeft te worden. De gevolgen van wateroverlast voor bewoners, landschap, natuur en cultuurhistorische waarden worden daarmee aanzienlijk beperkt.De vinding wordt nu toegepast als onderdeel van het programma Ruimte voor de Rivier langs de Lek, dat als einddatum 31 december 2015 heeft. De dijkvakken Veersedijk, Langerak West en Waal Oost zijn bij hoge rivierstanden niet stabiel. Deze drie dijkvakken zijn specifiek afgekeurd op het faalmechanisme ‘macro-instabiliteit binnenwaarts door opdrijven’: het risico bestaat dat de grond aan de landzijde van de dijk afglijdt.

RIVIERENLAND PAST VERTICALE DRAINAGE TOE BIJ DIJKVERBETERING

De algemene voorschriften voor leiding-waterinstallaties (NEN 1006) zijn aange-past. Dit was noodzakelijk vanwege wijzi-gingen in weten regelgeving en publicatie van de Europese NEN-EN 806-delen over hetzelfde onderwerp. NEN 1006 is herzien en nu als normontwerp gepubliceerd. Hiermee ligt er een geheel nieuwe versie van de norm waarop belanghebbenden commentaar kunnen indienen. NEN 1006 wordt zowel vanuit het Bouwbesluit als de Drinkwaterwetgeving voorgeschreven.Belanghebbenden kunnen het normont-werp inzien op www.norm ontwerpen.nen.nl en commentaar indienen tot 1 januari 2015. Voor inhoudelijke informatie over deze norm of over het normalisatieproces: NEN, Willemien Bosch, consultant, telefoon 015-2690123 of e-mail [email protected].

NIEUWE VOORSCHRIFTEN LEIDINGWATER INSTALLATIES

Deltares en de TU Delft maken deel uit van twee verschillende teams die de slotfase hebben bereikt van de competitie die moet leiden tot een ontwerp voor het herstel van de Mississippi-delta, een grootschalig lange termijnproject waarmee een miljarden-investering is gemoeid. In totaal deden 21 internationale teams met de competitie mee. De drie winnende teams zijn geselecteerd vanwege hun kennis van de Mississippi- delta en innovatieve ideeën voor het (her)inrichten van delta’s en gaan nu een definitief ontwerp maken.

De delta heeft met diverse problemen te maken. In de afgelopen eeuw is een groot gedeelte van de kustbeschermende wetlands verdwenen . Het gaat inmiddels om een op-pervlakte ongeveer zo groot is als de staat Delaware en het proces gaat nog steeds door. Ook heeft de delta in ernstige mate te maken met bodemdaling. Als er niets gebeurt, komt de waterveiligheid van de inwoners van de kustregio, waaronder New Orleans, in gevaar. De opgave die er ligt is groot en complex. Het gaat om herstel van het landschap en de ecologische waarde van de delta, maar ook om het vergroten van de waterveiligheid en het bevaarbaar houden van de economisch zeer belangrijke Mississippi. De problemen spelen al langer, maar de noodzaak tot actie werd vergroot door de orkaan Katrina in 2005 en het exploderen van het boorplatform Deepwater Horizon in 2010.In het voorjaar van 2015 wordt uit de drie teams een winnaar gekozen. www.changingcourse.us

TU DELFT EN DELTARES DENKEN MEE OVER MISSISSIPPI-DELTA

Schematische weergave van de ‘waterontspanner’, zoals deze langs

de Lek wordt toegepast



In het Overijsselse Hardenberg is van dinsdag 4 november tot en met donderdag 6 november de tweejaarlijkse Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost gehouden. Drie dagen lang stond een deel van de Evenementenhal in het teken van water.

Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost presen-teerden zich bedrijven die gericht zijn op water-behandeling, legionellapreventie, desinfectie, pompen en meet- en regeltechniek. Daarnaast was er een kennisprogramma.

BREED AANBOD OP REGIONALE AQUA NEDERLAND VAKBEURS

De vakbeurs in Hardenberg is een belangrijke ontmoetingsplek voor vragers en aanbieders van producten en diensten op het gebied van watertechniek én een gelegenheid om te netwerken

HG Ulfima uit het Limburgse Hegelsom kreeg veel belangstelling voor een ultrafiltratiemachine die virussen en bacteriën kan tegenhouden. De machine wordt gebruikt om legionellabesmetting te voorkomen. Het filtratiesysteem is inzetbaar voor installaties vanaf 3 kubieke meter volume per uur. Toepassing is mogelijk bij prioritaire locaties (zwembaden, ziekenhuizen, hotels), maar ook bij niet-prioritaire locaties (scholen, kantoren, sportclubs)

Vivochem, distributeur van onder andere chemicaliën (uit Almelo), presenteerde een nieuw (in Oostenrijk ontwikkeld) product (VTA Nanofloc) voor toepassing bij zuivering van afvalwater. Dit middel zorgt er – met hulp van nanodeeltjes – voor dat biomassa sneller overgaat in stabiele, compacte vlokken. Daardoor bezinkt de massa sneller, zoals een video op de stand liet zien

Vitens Solutions onderhield veel contacten op de Aqua Nederland Vakbeurs Noord Oost. Het bedrijf doet laboratoriumonderzoek (drinkwater, industriewater of afvalwater) voor kleine en grote ondernemingen, maar bijvoorbeeld ook voor zorginstellingen

Entec Holland (Barendrecht) toonde voorbeelden van opstellingen waarin geurfilters geplaatst worden. Ze worden gebruikt om hinderlijke geur te bestrijden bij onder andere rioolgemalen, bergbezinkbassins en opslagtanks

Wilpro uit Dedemsvaart met een bekend assortiment: buizen, koppelingen, terugslagkleppen, afsluiters en dergelijke

T30

ZIJN ER GRENZEN AAN DE GROEI VAN WARMTE- KOUDEOPSLAG?

DE OPMARS VAN BODEMENERGIE

Tekst Sander Peters | Beeld iStockphoto en Hollandse Hoogte

T31


et is de laatste tijd vaker geschreven in maandblad H2O: de drukte in de ondergrond is een toenemende bron van zorg. Ja, in de ondiepe ondergrond is het altijd al een drukte van belang geweest, ook in de oude steden al. Leidingen, rioleringen,

grondwatervervuiling, noem maar op. En deze drukte is met de komst van allerlei telecom-kabels alleen maar toegenomen. De diepere laag van de grond, pakweg meer dan 10 meter onder maaiveld, vormde echter lange tijd een oase van rust. De laatste dertig jaar is daar in ontzettend hoog tempo ver-andering in gekomen. Belangrijkste ‘nieuwe’ activiteiten in de diepere bodem: CO2-opslag, geothermie, ondergrondse berging van zoet water (opgeslagen in tijden van zoetwaterover-schot, te gebruiken in tijden van tekort), (proef)boringen naar schaliegas en… last but not least: warmte-koudeopslag , oftewel bodemenergie.

Inmiddels telt Nederland zo’n 2.000 van dit soort systemen, vertelt Marc Koenders van het in bodemenergie gespecialiseerde adviesbureau IF Technology. “Dat lijkt misschien niet erg veel, maar bedenk dat de meeste van dit soort systemen zich in drukbevolkte stadscentra bevinden. Op bepaalde plekken in ons land is het dus dringen onder de grond.”

HAKEN EN OGENEen van die plekken is het kantorengebied rond Rotterdam Centraal Station. De stevige hoeveelheid nieuwe utiliteitsbouw – kantoren, scholen, appartementencomplexen – leidt ook tot een stevige toename van het aantal bodemenergiesystemen. “Om te beginnen juichen wij bodemenergie enorm toe”, zegt Ella van der Hout van het Ingenieursbureau van de gemeente. “Bodemenergiesystemen zijn duurzaam, energiezuinig en dus zeer aantrekkelijk. Maar het is een feit dat er ook haken en ogen aan de groeiende populariteit zitten.” In 2012 telde de regio Rijnmond ongeveer 100 open systemen. Jaarlijks komen er tien nieuwe systemen bij. Het totale aantal gesloten systemen is niet bekend. “Wij verwachten dat de groei van het aantal systemen zich zal voortzetten, omdat de overheid steeds strengere eisen stelt aan de energiehuishouding van gebouwen”, legt Van der Hout uit. “Daarnaast maakt technologische innovatie deze vorm van duurzame energie bereikbaar voor steeds meer gebruikers. Als de vraag uit de markt zo groot blijft als nu het geval is, dan komt het einde van de opslagcapaciteit in zicht. De ondergrondse ruimte is nu eenmaal niet onbegrensd.” >

Warmte-koudeopslag is razend populair. Schattingen spreken van 2.000 grote open systemen (in contact met grondwater) en een veelvoud daarvan aan kleine gesloten systemen in de Nederlandse ondergrond. Wat betekent die opmars van bodemenergie voor gemeenten en andere betrokken partijen? Welke complicaties treden op? En: wanneer is bodem energie een aantrekkelijke optie?

HDeze duurzame energie wordt bereikbaar voor steeds meer gebruikers – niet alleen kantoren en bedrijven, maar ook individuele woningen

DUUR ZAAMHEID

THEMA

Proven quality worldwide

BOODE.COM T. +31 (0)180-63 27 44 [email protected]

Water Well Screen & Casing Systems

Naamloos-2 1 08-05-14 13:40

33


INTERFERENTIEGEBIEDENEn dus heeft Rotterdam maatregelen genomen. Op basis van de nieuwe landelijke wetgeving – het Wijzigingsbesluit Bodemenergie uit 2013 – heeft de gemeente samen met de provincie Zuid-Holland een eigen kader gecreëerd. Van der Hout: “In het Bodemenergieplan Centrumgebied – verankerd in de provinciale beleidsregels – hebben we zoekgebieden aangewezen voor warme en koude bronnen. Dit geldt voor het drukste gebied. Voor de minder drukke gebieden in het centrum zijn eenvoudigere richtlijnen ontwikkeld. In dit plan en in die ‘bodemkaarten’ houden we rekening met toekom-stige gebruikers en andere ondergrondbelangen, ook in de ondiepere lagen. Omdat we zo sturen op het benutten van de hele dikte van de bodem, gebruiken we de energieopslag-capaciteit zo efficiënt mogelijk.”

Een knelpunt waar de gemeente nog wel eens tegenaan loopt, is de lozing van het – van nature zoute en zuurstof-arme – onderhoudswater uit open systemen. Van der Hout: “Dat moet geloosd worden op het vuilwaterriool. Op zich geen probleem, maar het zet de capaciteit wel onder druk. Het vreemde is bovendien dat de provincie bevoegd gezag is voor de open systemen en daarvoor dus ook de vergun-ningen verleent. De lozing van vuil water komt dan in een later stadium op het gemeentelijke bordje. Daar zou in een eerder stadium over nagedacht moeten worden.”

AANTREKKELIJKInmiddels liggen er in ons land zoals gezegd ongeveer 2.000 bodemenergiesystemen onder de grond. Steeds meer ge-

bouwen zullen ermee uitgerust worden. Daarnaast maakt technologische innovatie deze vorm van duurzame ener-gie bereikbaar voor steeds meer gebruikers – niet alleen kantoren en bedrijven, maar ook individuele woningen. Het Arnhemse IF Technology adviseert partijen die over-wegen een bodemenergiesysteem aan te leggen. Marc Koenders somt op welke factoren een rol spelen bij het beantwoorden van de vraag of de aanleg aantrekkelijk is. “We kijken naar de bodem, naar de belangen van andere partijen, naar financiële aspecten en naar de juridische kant van het verhaal. De bodemkwaliteit leent zich niet altijd even goed voor bodemenergie. Maar als dat wel zo is, brengen we de overige belangen in kaart: archeologische beperkin-gen bijvoorbeeld, maar ook eventuele verontreinigingen van vroeger, de aanwezigheid van drinkwaterbronnen en natuurlijk ecologische belangen. Het milieu mag geen schade ondervinden. Daar let de provincie ook op overigens, bij het verlenen van de vergunningen.”

DYNAMISCH VAKGEBIEDDe vergunningverlening is een juridisch vraagstuk. Het complexe van bodemenergie is dat het zich afspeelt op het snijvlak van vier rechtsgebieden, aldus experts ener-gierecht Iman Brinkman en Edward Brans van advocaten- en notarissenkantoor Pels Rijcken & Drooglever Fortuijn. “Het Besluit Bodemenergiesystemen speelt een belang-rijke rol. Dan is er natuurlijk de ruimtelijke ordening, met haar bestemmingsplannen en milieuwetgeving. Ten derde oefent de Warmtewet grote invloed uit op de vraag of en waar bodemenergiesystemen aangelegd mogen worden. >

Foto Siebe Swart / H

ollandse Hoogte

Het kantorengebied rond Rotterdam Centraal: knooppunt voor systemen van bodemenergie

DUUR ZAAMHEID

THEMA

Proven quality worldwide

BOODE.COM T. +31 (0)180-63 27 44 [email protected]

Water Well Screen & Casing Systems

Naamloos-2 1 08-05-14 13:40

www.deltares.nl

AanpassingsvermogenDe belangrijkste uitdaging voor stedelijke deltagebieden is het ontwikkelen van een aantrekkelijk vestigings- en leefklimaat voor bewoners dat ook op lange termijn houdbaar is, en dat bestand is tegen veranderende omstandigheden.

De stad als systeem doorgrondenOm de uitdagingen te begrijpen waar stedelijke deltagebieden voor staan, moet het ‘natuurlijke’ stedelijke systeem worden doorgrond. Dat betekent het nauwkeurig in kaart brengen en analyseren van het stedelijke wateren de ondergrond in hun onderlinge relatie tot de stedelijke infrastructuur, economie en governance.

Innovatieve hulpmiddelenDeltares gebruikt innovatieve hulpmiddelen, zoals geavanceerde monitoring- en meettechnologieën, om stedelijke gebieden in rivierdelta’s in te kaart te brengen. Vervolgens analyseren we waar de grootste uitdagingen, risico’s en kansen voor een stedelijke ontwikkeling liggen, terwijl we met geavanceerde simulatiemodellen de gevolgen van overstromingen, droogtes, problemen met de drinkwaterkwaliteit, grondwaterstromingen en bodemdaling tonen. Wij helpen overheden en bedrijven met het inrichten van monitoringsystemen en met het analyseren van de gegevens. Het in kaart brengen van de natuurlijke risico’s en

kwetsbaarheden is de eerste stap op weg naar het formuleren en implementeren van een effectief risicobeheersingsbeleid.

Deltares beschikt over expertise van:• veiligheid tegen overstromingen vanuit

rivieren, door zware regenval, vanuit de zee of door grondwater

• het realiseren van een adequate en betrouwbare watervoorziening, voor drinkwater en irrigatie, industriële processen, koelwater en om verzakkingen tegen te gaan

• verzekering van de waterkwaliteit, zowel voor het in stand houden van de biodiversiteit als voor menselijk gebruik, en met oog voor volksgezondheid- en milieuaspecten

• verzekering van de stabiliteit van bodem en ondergrond zodat er voldoende draagkracht is om de stedelijke infrastructuur, huizen, gebouwen en menselijke activiteiten te ondersteunen

Experts van Deltares adviseren stedenbouw-kundigen, planologen en ontwikkelaars bij het ontwerp van (nieuwe) stedelijke gebieden. We ondersteunen belanghebbenden in de afwegingen die ze maken, door hen te inspireren met alternatieve oplossingen.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Henriëtte Otter, tel 088 335 7802, of per e-mail [email protected].

Duurzame en veerkrachtige steden

Over 40 jaar woont en

werkt circa 70% van

de wereldbevolking in

een stad. Vooral steden

in delta’s en aan rivieren

groeien, vanwege hun

gunstige ligging voor

transport en handel. En

deze steden zullen niet

alleen moeten omgaan

met verstedelijkingsdruk,

maar ook met schaarser

wordende hulpbronnen,

klimaatverandering

en zeespiegelstijging.

Kennisinstituut Deltares

werkt aan oplossingen

voor de opgaven

waarvoor deze steden

gesteld staan.

(ADVERTORIAL)

veerkrachtigeveerkrachtigestedenstedenstedensteden

Duurzame en Duurzame en Duurzame en

adv_Duurzame en veerkrachtige steden.indd 1 10-11-14 14:12Naamloos-21 1 10-11-14 15.04

www.deltares.nl

AanpassingsvermogenDe belangrijkste uitdaging voor stedelijke deltagebieden is het ontwikkelen van een aantrekkelijk vestigings- en leefklimaat voor bewoners dat ook op lange termijn houdbaar is, en dat bestand is tegen veranderende omstandigheden.

De stad als systeem doorgrondenOm de uitdagingen te begrijpen waar stedelijke deltagebieden voor staan, moet het ‘natuurlijke’ stedelijke systeem worden doorgrond. Dat betekent het nauwkeurig in kaart brengen en analyseren van het stedelijke wateren de ondergrond in hun onderlinge relatie tot de stedelijke infrastructuur, economie en governance.

Innovatieve hulpmiddelenDeltares gebruikt innovatieve hulpmiddelen, zoals geavanceerde monitoring- en meettechnologieën, om stedelijke gebieden in rivierdelta’s in te kaart te brengen. Vervolgens analyseren we waar de grootste uitdagingen, risico’s en kansen voor een stedelijke ontwikkeling liggen, terwijl we met geavanceerde simulatiemodellen de gevolgen van overstromingen, droogtes, problemen met de drinkwaterkwaliteit, grondwaterstromingen en bodemdaling tonen. Wij helpen overheden en bedrijven met het inrichten van monitoringsystemen en met het analyseren van de gegevens. Het in kaart brengen van de natuurlijke risico’s en

kwetsbaarheden is de eerste stap op weg naar het formuleren en implementeren van een effectief risicobeheersingsbeleid.

Deltares beschikt over expertise van:• veiligheid tegen overstromingen vanuit

rivieren, door zware regenval, vanuit de zee of door grondwater

• het realiseren van een adequate en betrouwbare watervoorziening, voor drinkwater en irrigatie, industriële processen, koelwater en om verzakkingen tegen te gaan

• verzekering van de waterkwaliteit, zowel voor het in stand houden van de biodiversiteit als voor menselijk gebruik, en met oog voor volksgezondheid- en milieuaspecten

• verzekering van de stabiliteit van bodem en ondergrond zodat er voldoende draagkracht is om de stedelijke infrastructuur, huizen, gebouwen en menselijke activiteiten te ondersteunen

Experts van Deltares adviseren stedenbouw-kundigen, planologen en ontwikkelaars bij het ontwerp van (nieuwe) stedelijke gebieden. We ondersteunen belanghebbenden in de afwegingen die ze maken, door hen te inspireren met alternatieve oplossingen.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Henriëtte Otter, tel 088 335 7802, of per e-mail [email protected].

Duurzame en veerkrachtige steden

Over 40 jaar woont en

werkt circa 70% van

de wereldbevolking in

een stad. Vooral steden

in delta’s en aan rivieren

groeien, vanwege hun

gunstige ligging voor

transport en handel. En

deze steden zullen niet

alleen moeten omgaan

met verstedelijkingsdruk,

maar ook met schaarser

wordende hulpbronnen,

klimaatverandering

en zeespiegelstijging.

Kennisinstituut Deltares

werkt aan oplossingen

voor de opgaven

waarvoor deze steden

gesteld staan.

(ADVERTORIAL)

veerkrachtigeveerkrachtigestedenstedenstedensteden

Duurzame en Duurzame en Duurzame en

adv_Duurzame en veerkrachtige steden.indd 1 10-11-14 14:12Naamloos-21 1 10-11-14 15.04

35


Als laatste is er nog de kwestie van het eigendomsrecht: systemen mogen niet te dicht tegen een ander systeem aanliggen. Die interferentie moet voorkomen worden. Hier geldt platgezegd: wie het eerst komt, het eerst maalt. Een soort bestemmingsplan van de ondergrond zou een nuttig instrument zijn.”

Brinkman en Brans kijken verder dan alleen de aanleg van een bodemenergiesysteem. “De systemen liggen 20 tot 25 jaar in de grond. Langzaamaan komen er nieuwe kwesties aan het licht. Bijvoorbeeld: het systeem levert minder ener-gie op dan verwacht? Wie is daarvoor dan aansprakelijk? Ander punt: een gebouw gaat over in andere handen. Wat gebeurt er met het bodemenergiesysteem? Hoort dat bij de overname en de inboedel? En: wat gebeurt er met het systeem als het einde levensduur is? Verplicht de eigenaar zich ook tot het verwijderen ervan? Allemaal vragen waar we de komende jaren een duidelijker antwoord op gaan krijgen. Dit vakgebied is zacht gezegd nogal dynamisch.”

NADELIGE EFFECTENOok al lag het toppunt van de groei net vóór de crisis, Marc Koenders van IF Technology verwacht dat er de komende tijd nog wel zeker 100 bodemenergiesystemen per jaar bijkomen. “Zeker voor utiliteitsbouw – denk aan ziekenhuizen, hoge-scholen en universiteiten – geldt dat er een grote warmte- en koudevraag is. En dus is er zeer veel besparing mogelijk

op de energierekening via bodemenergie. De investeringen zijn er binnen vijf tot tien jaar wel uit. Voor bedrijven althans. Particulieren moeten rekenen op tien tot vijftien jaar. Zij vin-den dat over het algemeen een te grote, niet overzichtelijke tijdsspanne.” Of er ooit een soort break-evenpoint komt, waarbij de nade-len van bodemenergie – te druk in de bodem, te veel schade aan milieu, et cetera – de voordelen gaan overstijgen, dat betwijfelt Koenders sterk. “De betrokken partijen – provincies, gemeenten, drinkwaterbedrijven, adviesbureaus, projectontwikkelaars, aannemers, onderzoeksinstituten – monitoren (onder meer op www.meermetbodemenergie.nl, red.) gezamenlijk de nadelige effecten. En nog steeds zijn we ervan overtuigd dat die effecten uiteindelijk beperkt zijn.” |

Op 23 april 2015 houdt Koninklijk Nederlands Water-netwerk (KNW) het voorjaarscongres over het thema ‘Gedoe in de ondergrond; een bestuurlijke paradox?’ Het congres wordt georganiseerd door de KNW-themagroep Water & Ondergrond in samenwerking met Royal HaskoningDHV en de Omgevingsdienst Veluwe/IJssel.Meer informatie in de rubriek Waternetwerk, op pagina 12 van dit nummer.

Bodemenergie betekent niets anders dan gebruik maken van de energie in de bodem. Warmte wordt in de zomer in de grond gebracht en in bronnen opgeslagen om vervolgens in de winter weer naar boven te worden gehaald. En voor koude geldt precies het tegen-overgestelde proces. Hierbij wordt dus de constante temperatuur die onder de grond heerst optimaal benut. Er zijn meerdere systemen van opslag van energie. Ten eerste zijn er zogeheten ‘open systemen’, die zo heten omdat ze direct contact hebben met het grond-water. Deze systemen gebruiken grond-water uit de bodem als energiedrager voor koelen of verwarmen. Daarna wordt het grondwater weer in de bodem geïn-jecteerd. Meest geschikt hiervoor is een

bron uit een zandlaag van (middel)grove korrels en een lage stroomsnelheid van het grondwater. Dan blijft de bron beter op haar plek. Gesloten systemen – ook wel verticale bodemwarmtewisselaars genoemd – bestaan uit leidingen of buizen die in de bodem worden ingebracht en waardoor water circuleert. Energie- uitwisseling tussen het water in de leiding en de omringende bodem gebeurt door warmtegeleiding. Het water in de leiding neemt de temperatuur over van het zand eromheen. Er is dus geen direct contact. Bij de derde optie - diepe geothermie - wordt de warmte van het grondwater op grotere diepte benut. De temperatuur van het grondwater dieper dan twee kilometer kan plaatselijk tussen veertig

en honderdtwintig graden Celsius variëren. Deze variant is tamelijk zeld-zaam. Het overgrote deel van de bodem-energiesystemen – ongeveer 80 procent - wordt aangelegd in de utiliteitsbouw. De resterende 20 procent komt voor rekening van de industrie, glastuinbouw en woningbouw. Over de besparing die bodemenergie oplevert, zijn geen harde cijfers bekend. “Gemiddeld verdient de utiliteitsbouw de aanleg terug in vier tot acht jaar”, schat Marc Koenders van IF Technology. “Voor woningbouw ligt dat minder gun-stig, omdat de koudevraag veel beperk-ter is. Via een website valt vrij eenvoudig te berekenen of de investering aantrek-kelijk is of niet.”www.wkotool.nl

BODEMENERGIE IN HET KORT

DUUR ZAAMHEID

THEMA

36

OP PAD MET...

OH2Jan van Bruchem (42) is beheerder Grondzaken bij het hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden. Een nieuwe functie, die hij sinds 1 januari 2012 bekleedt. “Als we bijvoorbeeld een kade of dijk moeten versterken en verbreden, is meer grond nodig. Dan ga ik onderhandelen met boeren. Om de grond die wij willen hebben, te ruilen voor een ander stuk, waar zij weer hun voordeel mee kunnen doen. Ik werk bij het waterschap, maar doe in grond.” Lachend: “Dat is soms lastig uit te leggen.”

JAN VAN BRUCHEM

Tekst Barbara SchilperoortFotografie Joris Schaap

IK WERK BIJ HET WATERSCHAP, MAAR DOE IN GROND’

‘

Het perceel waar hiervoor een baggerdepot stond, is nu geschikt gemaakt voor agrarisch gebruik. Jan van Bruchem is tevreden over de grondkwaliteit en de opkomst van het gras: belangrijke factoren voor potentiële kopers

VAN GROENE HART TOT UTRECHTSE HEUVELRUG Het hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden omvat regio’s met elk een heel ander karakter: het westelijke Groene Hart, met zijn polders beneden de zeespiegel, grachtenstad Utrecht en de hoger gelegen Utrechtse Heuvelrug. In dit grote werkgebied is Jan van Bruchem de enige beheerder grondzaken. “Mijn werkagenda bestaat voor een groot deel uit afspraken, overleggen en vergaderen. Omdat ik dat in dit grote gebied onmogelijk in mijn eentje afkan, huren we externe hulp in. Maar ik houd wel de regie.”


37

OTHUIS OP HET BOERENERF Jan van Bruchem is opgeleid als taxateur landelijk vastgoed en beëdigd rentmeester NVR. Rentmeesters NVR (van de Nederlandse Vereniging van Rentmeesters) zijn als vastgoed-specialisten in het landelijk gebied betrokken bij allerlei vraagstukken over onroerend goed, zoals functieverandering, taxaties, onteigening of planschades. Zulk werk vereist vaardigheden als onderhandelen, organiseren en coördineren. Vanuit deze werkervaring solliciteerde hij naar de functie van beheerder Grondzaken bij het water-schap. “Het is nogal wat als je tegen iemand moet zeggen: Wij hebben een stuk van uw grond nodig. In dit poldergebied werken vooral melkveehou-ders. Die hebben behoefte aan grond, zijn niet zo geïnteresseerd in geld als compensatie. Je moet je kunnen verplaatsen in de manier waarop zij hun bedrijf voeren. En daar vervolgens naar handelen, bijvoorbeeld door een ander stuk grond ter compensatie aan te bieden. Ik voel me thuis op het boerenerf. Dat vergemakkelijkt de onderhandelingen.”

IN KAART GEBRACHT “Dit kadeverbeteringstraject omvat het verster-ken en verbreden van de kade. Daarvoor hebben wij meer grond nodig. Op deze kaart staat het hele gebied ingetekend, inclusief alle kavels en grondeigenaren. Tevoren bekijken we waar mogelijkheden bestaan om kavels te ruilen. Uitgangspunt is dat een ruilpartner er waar mogelijk op vooruitgaat. Zijn bedrijf kan laten groeien of efficiënter kan organiseren. Een stuk grond achter de boerderij vergemakkelijkt bij-voorbeeld de weidegang van je koeien, omdat ze dan minder hoeven om te lopen, maar verge-makkelijkt ook het vervoeren van voer en mest. Om dat mogelijk te maken, kopen wij strategisch stukken grond aan. Zodat we die later kunnen verdelen. In de tussentijd moeten we die aan-gekochte grond natuurlijk goed onderhouden. Daarvoor sluiten we kortdurende pachtovereen-komsten af, waarin we met boeren afspraken maken over dat onderhoud, het schoonhouden van sloten en dergelijke.”

De Enkele Wiericke is een belangrijk boezemkanaal in het Groene Hart. Over een lengte van 18 kilometer versterkt het waterschap de kades en begeleidde Jan van Buchem de grondaankoop

Jan van Bruchem voelt zich thuis op het boerenerf; dat komt van pas bij het onderhandelen met agrariërs

DE ENKELE EN DUBBELE WIERICKEDe Enkele Wiericke en dubbele Wiericke zijn al in de Middeleeuwen gegraven en maken deel uit van de historische Hollandse Waterlinie. Beide kanalen begrenzen de polder Lange Weide (in het Groene Hart). “Ook de kades van beide Wierickes moesten versterkt. Vanuit strategisch oogpunt hebben wij 40 hectare grond aangekocht en vervolgens over verschillende partijen herverdeeld. Bij de hele kavelruil waren in totaal 25 partijen betrokken. Dit was mijn eerste grote klus, die we toch in maar één jaar tijd hebben geklaard.”

DE GRECHTKADE De Grecht is een wetering tussen de Oude Rijn even ten noordwesten van de stad Woerden en het riviertje de Kromme Mijdrecht. “Om aan de huidige veiligheidsnormen te voldoen is het nodig om de Grechtkade te verbreden en te verhogen. Momenteel onder-handelen we met de eigenaren over de grond zodat we die werkzaamheden inderdaad kunnen uitvoeren.”

Het administratief afhandelen van grondzaken aan het bureau

T38

Tekst Dorine van Kesteren | Beeld Hollandse Hoogte

IS NEDERLAND UNIEK MET HET DELTAPROGRAMMA?

Een woning in staat van wederopbouw in de Amerikaanse staat New Jersey, twee jaar nadat de orkaan Sandy langskwam

T39

Andere landen kijken met afgunst naar ons Deltaprogramma. Kom er maar eens om: een nationale waterstrategie met een tijdshorizon van honderd jaar en een stabiele wettelijke, financiële en institutionele basis. Logisch dus dat wij onze kennis en aanpak over de grens vermarkten. Maar we kunnen ook leren van het buitenland.

oe uniek is het Nederlandse Deltaprogramma? Behoorlijk uniek! Natuurlijk, in driekwart van de Europese landen staat aanpassing aan klimaat-verandering op de politieke agenda. Dat blijkt uit

onderzoek van het Europees Milieuagentschap. Om precies te zijn 21 Europese landen hebben een nationale strategie om zich aan te passen aan het veranderende klimaat. Maar wat blijkt ook uit het onderzoek? Het hebben van een strategie leidt niet automatisch tot concrete vervolgstappen om wateroverlast en overstromingen te voorkomen. Oorzaken? Gebrek aan tijd, geld, technologie of een combinatie daarvan. Buiten Europa is het niet veel anders. Dus ja, het Nederlandse Deltaprogramma is uniek te noemen.

“Nergens ter wereld is het waterbeleid op nationaal niveau zo sterk ontwikkeld als in Nederland”, zegt Lennart Silvis, direc-teur van het Netherlands Water Partnership (NWP). “Met het Deltaprogramma is daar nu bijgekomen dat we voor het eerst honderd jaar vooruitkijken en structurele maatregelen nemen, die geen reactie op een recente ramp zijn.” “Wij zien het belang van een langetermijnperspectief, maar zijn ook in staat om dat te vertalen in kortetermijnacties”, vult Arnoud Molenaar aan, programmamanager van Rotterdam Climate Proof en chief resilience officer bij de gemeente. Jos van Alphen van de staf van de Deltacommissaris noemt de integrale benadering van het Deltaprogramma als bijzon-derheid. “Wij verweven waterveiligheid met natuur, landbouw, recreatie en ruimtelijke ordening.”

LEVENSVOORWAARDEHoe dat allemaal komt? Een eerste verklaring is onze geografi-sche ligging. Nederland is voor 60 procent overstroombaar, dus we moeten wel. Een andere verklaring is dat ook het figuurlijke ‘polderen’ ons in de genen zit. Omdat de gevolgen van een delta-plan groot zijn, is het belangrijk dat het voldoende draagvlak heeft in de samenleving. Niet voor niets is het Deltaprogramma tot stand gekomen in samenspraak met allerlei verschillende partijen, zoals waterbeheerders, inwoners en wetenschappers. En dan is het waterbeheer institutioneel ook nog eens goed georganiseerd in ons land. De bescherming tegen hoog water wordt op nationaal niveau geregeld. Wij hebben een Waterwet >

THEMA


H

Foto Demotix / H

ollandse Hoogte

40

die de normen geeft waaraan de dijken moeten voldoen en waarover de waterschappen verantwoording moeten afleg-gen aan de Tweede Kamer. De waterschappen beschikken ook nog eens over een eigen portemonnee, met geld dat alleen voor het water bedoeld is.

In ons omringende landen is het waterbeheer veel regionaler georganiseerd, in Duitsland bijvoorbeeld door de deelstaten en in België door de gewesten. Silvis: “De staat is er wel voor de wetten, maar doet zelf weinig aan de uitvoering. Nu over-stromingen steeds frequenter voorkomen, wordt de oproep aan nationale overheden echter dringender. In Engeland bijvoorbeeld naar aanleiding van de overstromingen op de Somerset Levels eerder dit jaar. Die stonden vorig jaar ook al onder water en de lokale politici en de mensen die aan de rivieroevers wonen, beginnen zich te roeren. In België doet zich in de rivierdalen dezelfde ontwikkeling voor. Dit heeft daar geleid tot een strengere watertoets: er wordt minder snel een bouwvergunning afgegeven voor nieuwbouw direct aan de oever van een rivier.”

Nederland heeft altijd gekozen voor preventie. In een land als Amerika is meer bereidheid natuurgeweld voor lief te nemen. Amerikanen zeggen: als je door een overstroming wordt getroffen, heb je pech gehad, moet je de rotzooi op-ruimen en de stad of regio weer opnieuw opbouwen. Na de orkaan Sandy worden bijvoorbeeld veel houten huizen die voor de kust van New Jersey waren weggespoeld, gewoon weer op dezelfde plaats herbouwd. Van Alphen: “Deze hou-ding, gecombineerd met een fundamenteel wantrouwen tegen de federale overheid, die als enig overheidsorgaan de middelen heeft voor grootscheepse ingrepen aan dijken en stormvloedkeringen, maakt waterveiligheid in Amerika een zaak van de individuele burger en lokale gemeenschappen.”

Inmiddels lijkt de wal het schip enigszins te keren. Dat komt onder andere door de orkanen die in 2005 en 2012 enor-me schade aanrichtten in New Orleans en New York. Van Alphen: “De uitval van elektriciteit, drinkwater, ict en een aantal metrolijnen ontwrichtte de maatschappij. Langzaam begint men zich te realiseren dat de schade zo groot kan zijn, dat het kosteneffectiever is om je wél te beschermen tegen overstromingen.”

Silvis: “Als overstromingen weinig voorkomen, is het verlei-delijk investeringen in waterveiligheid uit te stellen en schade gemakkelijk te accepteren. Zeker als die verzekerbaar is, zoals in Amerika. Maar ook in de VS groeit het besef dat er iets structureels aan de hand is. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de inspanning van het Amerikaanse Department of Housing and Urban Development bij de Rebuild by Design-competitie voor de wederopbouw van de door de orkaan Sandy getrof-fen gebieden aan de oostkust. Toch is het de vraag of dit op nationaal niveau wordt opgepikt.”

AFWEGEN PER REGIOEngeland geldt als voorbeeld van een land dat een positie inneemt tussen Nederland en Amerika. De nationale over-heid investeert daar in bepaalde delen van het land in waterveiligheid, en in andere delen niet. Van Alphen: “In 2005 hebben de Engelsen een goede studie verricht naar de ge-volgen van de klimaatverandering, maar dit heeft niet geleid tot een Deltaprogramma of tot uitvoeringsmaatregelen. De middelen zijn beperkt en de Engelse overheid weegt nu per regio af of de dijken verhoogd of verstevigd moeten worden. Dicht bevolkte, stedelijke gebieden met grote economische belangen komen hoger op de prioriteitenlijst. In andere gebieden is het beleid erop gericht om de burgers te informe-ren over de risico’s en hen aan te sporen eigen maatregelen te nemen. Hun woning waterbestendig te maken bijvoorbeeld.”

EXPORTPRODUCTNu het Deltaprogramma enig in zijn soort is, is het logisch dat Nederland zijn waterbeleid ook ziet als exportpro-duct. Daarbij gaat het niet alleen om technische expertise over stormvloedkeringen, dijken, baggeren of het opspui-ten van land, maar ook om de aanpak zelf: het opstellen

Waterveiligheid in de Verenigde Staten is een zaak van de individuele burger en lokale gemeenschappen

De Cofferdam, onderdeel van het Seabrook Floodgate Complex in Louisiane (New Orleans). De kering is ontworpen tegen orkanen als Katrina (2005). Deze reuzenstorm had ruim 1.800 doden en 81 miljard dollar schade als gevolg

Foto Teake Zuidema / H

ollandse Hoogte

41

van een deltaplan voor een land of stad. Zo is de regering van Bangladesh met behulp van Nederland bezig om een Delta programma naar Nederlands recept op te stellen. Ook het Nederlandse bedrijfsleven neemt deel in dit soort initiatieven: Arcadis heeft bijvoorbeeld met de Rotterdamse adaptatiestrategie als voorbeeld meegewerkt aan een inte-grale watermanagementstrategie voor New Orleans, en een consortium onder leiding van Grontmij doet hetzelfde voor Ho Chi Minhstad.

Volgens Molenaar (gemeente Rotterdam) staat Nederland nu voor de uitdaging om de kansen te verzilveren bij de vervolgstappen, als een land of stad eenmaal weet welke deltamaatregelen er moeten komen. “Het zou mooi zijn als ons bedrijfsleven ook daarna nog een rol kan spelen. Bijvoorbeeld bij het verstevigen van de dijken, het bouwen van een dijken informatie systeem of de ontwikkeling van een klimaatbestendige nieuwbouwwijk.” Molenaar ontvangt in Rotterdam, dat deel uitmaakt van een netwerk van dertien deltacities wereldwijd, meer dan 25 internationale delegaties per jaar. “Ze komen hier kijken omdat we iets goed doen. Daar moet toch meer uit te halen zijn? In Rotterdam proberen we dit dus te professionaliseren: de bezoekers nog eens nabellen, het bedrijfsleven bij de bezoeken betrekken…”

In andere landen ligt de nadruk dus vaak niet zozeer op pre-ventie, maar vooral op het beperken van de schade die een overstroming veroorzaakt. Dat betekent echter niet dat wij niet kunnen leren van het buitenland. Omdat wij zo gefocust zijn op de eerste laag van de waterveiligheid – het water bui-ten de deur houden – zijn de tweede en de derde laag – het land waterbestendig inrichten en de mensen snel en goed evacueren – wat ondergesneeuwd geraakt. Niet voor niets staat in het Deltaprogramma dat gebouwen, wegen, kabels, leidingen en het spoor meer waterproof moeten worden. Molenaar: “In Rotterdam onderzoeken we nu of we het Noor-dereiland anders moeten inrichten, zodanig dat er minder schade ontstaat als het overstroomt. Technisch is er heel veel mogelijk. New York heeft bijvoorbeeld al speciale bouw-schriften voor stedenbouw langs het water ontwikkeld.”

Ook op het gebied van evacuatie kunnen wij nog wel wat op-steken van het buitenland. In Amerika en Japan bijvoorbeeld krijgen burgers goede voorlichting over wat ze moeten doen als de nood aan de man komt. Amerikanen kunnen op een kaart zien hoe hoog het water in hun straat kan komen bij een orkaan van een bepaalde categorie, of zij dan wel of niet moeten vertrekken en welke wegen zij moeten nemen. De evacuatieroutes staan ook fysiek langs de weg aangegeven. In Japan verlaten mensen het gebied over het algemeen minder vaak met de auto, maar zoeken hun toevlucht in van tevoren aangewezen, hoger gelegen gebouwen, zoals scholen, gemeentehuizen of brandweerkazernes.

Van Alphen: “De Nederlandse overheid begint hier nu ook over na te denken. Een goede eerste stap is de app ‘Over-stroom ik?’ van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, waarop per postcode staat hoe hoog het water kan komen en wat je moet doen als dat daadwerkelijk gebeurt.” Molenaar: “In het buitenland is men vaak verbaasd over het gebrek aan waterbewustzijn bij de Nederlanders. Wij hebben de zaken zo goed op orde, dat de mensen nauwelijks betrokken zijn bij de waterveiligheid en hun eigen rol daarbij. Dat is de keerzijde van het succes.” |

THEMA


SAMENWERKEN OVER DE GRENSEen eigen Deltaprogramma is één ding, maar voor de waterveiligheid zijn we ook afhankelijk van ons omringende landen. Als aan de Duitse kant van de grens in het stroom-gebied van de Rijn een dijk doorbreekt, kan het oosten van Nederland tot aan Zwolle onder water komen te staan. Daarom participeert Nederland zowel in de internationale Maas- als de Rijncommissie, waarin de waterbeherende instanties van de verschillende oeverstaten rond de tafel zitten. Na de hoogwaters van 1993 en 1995 hebben Neder-land, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland bijvoorbeeld een gemeenschappelijk hoogwaterbeschermingsprogramma voor de Rijn opgesteld. Dit bevat onder meer afspraken over dijkverleggingen en retentiegebieden in Duitsland. Er vindt daarnaast intensief overleg plaats tussen de waterbeherende organisaties die langs de grens elkaars buren zijn, bijvoorbeeld de provincie Gelderland, Rijks-waterstaat, de bijbehorende waterschappen en hun buurorganisaties in Noordrijn-Westfalen. Tot slot is er in 2007 een Europese richtlijn over overstromingsrisico’s van kracht geworden. Deze bepaalt dat de lidstaten hun overstromingsrisicobeheerplannen op elkaar moeten afstemmen: de maatregelen in het ene land mogen de over-stromingsproblematiek in het andere land niet vergroten.

In Engeland zijn de middelen beperkt en de overheid weegt nu per regio af of de dijken verhoogd of verstevigd moeten worden

42

De grote modderkruiper (Misgurnus fossilis) kwam van nature voor in moerassige wateren in de overstromingsvlakten van rivieren en beken. Deze gebieden zijn in de loop der eeuwen in-gepolderd. Tegenwoordig leeft de vis dan ook vooral in poldersloten. De kwaliteit en omvang van het leefgebied zijn echter achteruit gegaan door meer intensief agrarisch landgebruik en ruilverkavelingprojecten, waardoor het voortbestaan van de vis wordt bedreigd. Grote delen van het beheergebied van waterschap Rivierenland bevinden zich in de ingepol-derde voormalige overstromingsvlakten van de Rijn en de Maas. Het baggeren en schonen van de watergangen kan negatieve gevolgen hebben voor de vis: er belanden dieren op de kant of het leefgebied wordt tijdelijk ongeschikt.

Waterschappen zijn in het kader van de Flora- en faunawet verplicht rekening te houden met de aanwezigheid van deze beschermde diersoort. Dit kunnen zij bijvoorbeeld doen door gefaseerd te schonen. Bijvoorbeeld door de ene oever van de watergang het ene jaar en de andere oever het andere jaar te schonen. Omdat de grote modderkruiper steeds vaker opduikt bij onderzoeken, moet er op steeds grotere schaal rekening mee gehouden worden. Waterschap Rivierenland zoekt daarom naar nieuwe methodes om zowel het waterbeheer als de bescherming van de soort optimaal te dienen. Hiervoor is een soortmanagementplan nodig, waarin staat hoe de soort het best beschermd kan worden. Zo’n plan bevat een strategie voor de duurzame instandhouding van de soort in vier fasen: veiligstellen, versterken, verbinden en/of verbreiden. Om een soortmanagementplan op te

NIEUWE INVENTARISATIE-METHODE BESCHERMT GROTE MODDERKRUIPER

iStockphoto

De grote modderkruiper is een beschermde vissoort. Omdat hij verborgen in dichtbegroeide sloten leeft, is zijn aanwezigheid moeilijk te constateren. Dat maakt bescherming lastig. Waterschap Rivierenland en RAVON (Reptielen, Amfibieën, Vissen Onderzoek Nederland) hebben samen onderzocht waar en hoe vaak de vis voorkomt in het beheergebied van het waterschap. Op basis daarvan is het mogelijk een soortmanagementplan op te stellen ter bescher-ming van deze zeldzame vis.

De grote modderkruiper (Misgurnus fossilis) heeft een langgerekt bijna rond lichaam dat bij de staart zijdelings afgeplat is. Rond de bek bevinden zich tien bekdraden: vier op de bovenlip, vier op de onderlip en twee in de mondhoeken. Grote modderkruipers kunnen circa 30 centimeter lang worden

WATERWETENSCHAPTOEGEPASTE WETENSCHAP IN DE WATERSECTOR

43

SAMENVATTING

De 3-stappenmethode (habitatbeoordeling, eDNA-onderzoek en populatie-analyse) blijkt een effectieve werkwijze om het belang van gebieden voor de grote modderkruiper, een beschermde zeldzame vissoort, te bepalen. De kaarten die bij de populatie-analyse gemaakt zijn, vormen de basis voor het soortmanage-mentplan. Op basis van deze populatiekaarten kan het waterschap namelijk bekijken waar en hoe waterbe-heer te combineren is met het beschermen van deze bijzondere vis.

kunnen stellen is beter inzicht nodig in de aanwezigheid en het leefgebied van de grote modderkruiper. Daarom is hiernaar in 2013 door RAVON uitgebreid onderzoek gedaan in vijf gebieden: Land van Maas en Waal, Bommelerwaard, Neder-Betuwe, Overbetuwe en de Vijfheerenlanden.

3-STAPPENMETHODE

RAVON koos voor een nieuwe 3-stappenmethode: habitat-kwaliteitsbeoordeling, eDNA-verspreidingsonderzoek en het in kaart brengen van populaties, leefgebieden en verbindingszones. De methode bleek effectief: er ontstond een goed beeld van het belang van de verschillende deelge-bieden en mogelijke verbindingen daartussen voor de grote modderkruiper.

Stap 1: Habitatkwaliteit van sloten beoordelen RAVON bezocht alle deelgebieden om de geschiktheid van de sloten als leefgebied voor de grote modderkruiper te beoordelen. Hierbij werd gelet op factoren als de aanwezig-heid van verlandingsvegetatie – dichtgegroeide sloten met structuurrijke moerasvegetatie –, extensief landgebruik, kwelgebonden watervegetatie en de aanwezigheid van een voldoende dikke modderlaag.

Stap 2: Verspreidingsonderzoek in geselecteerde sloten Omdat het zeer arbeidsintensief is om in alle wateren in een gebied de aanwezigheid van de grote modderkruiper te onderzoeken, is een deel van de geschikte sloten on-derzocht. Op basis van de habitatkwaliteitsbeoordeling werden 168 monsterpunten geselecteerd. Deze punten zijn zo verdeeld dat ze een goed en redelijk gedetailleerd beeld van de verspreiding van de soort geven. Alle punten zijn be-monsterd met behulp van environmental DNA (eDNA). Alle in het water levende organismen laten DNA-sporen in het water achter. In water breekt dit eDNA binnen drie weken af. Het vinden ervan wijst dus op recente aanwezigheid van een soort. Dit is de meest efficiënte methode voor versprei-dingsonderzoek.Het onderzoek heeft aangetoond dat de soort in vrijwel alle onderzochte sloten in het Land van Maas en Waal voor-komt en ook in het gebied Neder-Betuwe zijn grote popu-laties aangetroffen. In de Vijfheerenlanden, Overbetuwe en Bommelerwaard werd de soort maar op enkele plaatsen aangetroffen.

Stap 3: Populatie-analyse De verzamelde informatie is gebruikt voor een analyse van de populaties, leefgebieden en verbindingszones. Die zijn vervolgens in kaart gebracht.

De kaarten laten zien dat het leefgebied van de grote mod-derkruiper in Neder-Betuwe niet aaneengesloten is, maar uit verschillende populaties bestaat, die geïsoleerd zijn door tussenliggend ongeschikt leefgebied en/of barrières. Voor het in stand houden is het nodig de habitat te verbeteren en populaties met elkaar te verbinden. De bredere watergan-gen in beheer bij het waterschap zijn hierbij van belang als verbindingszone. Vanwege het succes van dit onderzoek is het waterschap van plan om het ook in het overige deel van het beheergebied uit te voeren.

Jan KranenbargArthur de BruinFrank SpikmansJelger Herder(RAVON) Johan de JongBjorn Prudon(waterschap Rivierenland)

Een uitgebreide versie van dit artikel is te vinden op H2O-Online. Deze is te lezen door gebruik te maken van de QR-code of te kijken op www.vakbladh2o.nl


Oasen is het drinkwaterbedrijf in het Groene Hart van de Randstad. Dit gebied bestaat uit veengrond: de bodem daalt flink en er is grondzetting. Het leidingnet vertoont daarom niet alleen de normale degeneratie maar lijdt ook onder deze bodembewegingen. De bodem daalt niet overal even snel. Op sommige plekken moet de bodem in de bebouwde kom eens in de 10 tot 15 jaar worden opgehoogd met 50 centimeter. Gemiddeld is dat minder, maar die extreme situaties zijn natuurlijk wel relevant voor het beheer van het leidingnet. Het risico op breuken is het hoogst op plaatsen waar scherpe overgangen zijn van weinig naar veel bodemdaling.De schade aan leidingen door zetting is aanzienlijk: in 2013 ontstonden in de ruim 3.500 kilo-meter hoofdleiding van Oasen 102 spontane lekkages als gevolg van zetting (van in totaal 266). Om het leidingnet in goede conditie te houden, vervangt Oasen jaarlijks 40 kilometer oude waterleiding. Door dit proces van selecteren te verbeteren wil het bedrijf het aantal lekkages door zetting terugdringen.

OPSPORING VERZOCHTHet zoeken naar risicolocaties begint dus bij informatie over de bodem. Bestaande informatie over zettingsgevoeligheid en lokale verschillen in zetting is zeer grof. De meest gedetailleer-de bodemkaarten hebben een nauwkeurigheid van 100 x 100 meter. Pogingen om correlaties te vinden tussen die kaarten en leidingbreuk hebben nog geen succes gehad. Oasen ging dan ook op zoek naar nieuwe methoden om een betrouwbaar beeld te krijgen van de zettingen in het voorzieningsgebied. In 2013 is een project gestart om satellietbeelden te gebruiken.

In het Groene Hart daalt de bodem en dat brengt risico’s met zich mee voor ondergrond-se waterleidingen. Leidingbreuk door bodemdaling is aan de orde van de dag. Drink-waterbedrijf Oasen wil risicolocaties voor leidingbreuk kunnen vaststellen, om daar-mee de vervanging van waterleidingen beter te plannen. In 2013 begon een proef met satellietmetingen van bodemdaling.

VOORSPELLEN VAN LEIDINGBREUK MET HULP VAN SATELLIETGEGEVENS

44

Een waterleiding in Alphen aan den Rijn is bezweken door excessieve zettingen in de ondergrond

Foto Martin Droog

WATERWETENSCHAPTOEGEPASTE WETENSCHAP IN DE WATERSECTOR

SAMENVATTING

De gangbare gedachte is dat ondergrondse water-leidingen de grootste kans op leidingbreuk lopen op plaatsen waar scherpe overgangen zijn van weinig naar veel bodemdaling. Een eerste verkenning toont aan dat satellietmetingen een veelbelovend instrument zijn om dit probleem voor een heel verzorgingsgebied van een waterleidingbedrijf in kaart te brengen.

Het registreren van bodemdaling met radarmetingen vanuit satellieten is niet nieuw – de zogenoemde InSAR techniek verschaft al langer gegevens over bijvoorbeeld de beweging van gletsjers of landverschuivingen. De bredere toepassing van deze metingen heeft de laatste jaren een impuls gekre-gen door de lancering van moderne hoge-resolutie-satel-lieten.Bodemdaling kan nu met InSAR vanaf 800 kilometer hoogte gemeten worden met een precisie van 1 millimeter per jaar. Dit gebeurt door het meten van de verandering in de reflectie van radarsignalen tussen opeenvolgende satellietmetingen. Doordat de satelliet telkens over hetzelfde deel van de aarde vliegt, is zo een groot aantal metingen mogelijk.

ZWIJNDRECHTBij wijze van proef werd een deel van Zwijndrecht van twee vierkante kilometer onderzocht met de TerraSAR-X satelliet. Deze satelliet meet eens per 11 dagen met een zeer hoge resolutie van circa 3 bij 3 meter. De gebruikte meetperiode liep van april 2009 tot juni 2013. In dit gebied traden in het recente verleden vier leidingbreuken op.De ruwe metingen van de satelliet zijn voor dit onderzoek bewerkt. Om te beginnen is een nauwkeurigheid van 3 bij 3 meter te hoog, want daarmee wordt elke kuil en elke hoop zand zichtbaar. Daarom is de gemiddelde bodemdaling vastgesteld voor elke 100 vierkante meter (in plaats van 9 vierkante meter).Verder is met behulp van het zogenaamde ‘Actueel Hoogte-bestand Nederland 2’ een algoritme ontwikkeld om meet-punten op maaiveldhoogte te selecteren. Zo werden straten, pleinen en parkeerplaatsen onderscheiden, ofwel de ver-harde oppervlaktes met waterleidingen in de bodem. De onderzochte twee vierkante kilometer bevatte ruim 80.000 meetpunten, waarvan er ruim 46.000 op maaiveldhoogte lagen, de rest betrof gebouwen en hoge objecten.

ZAKKING VAN STRATEN EN PLEINENDeze bewerkingen leidden tot een kaart van de zakkings-snelheid van de straten, pleinen en parkeerplaatsen in het proefgebied in Zwijndrecht. De daling van het maai-

veld was gemiddeld 2 millimeter, met uitschieters tot wel 1 centimeter per jaar. Van de leidingbreuken lagen er vier dichtbij plekken met grote verschillen in zetting. Er waren ook dergelijke plekken zonder leidingbreuk. Deze locaties worden nu onderzocht met proefsleuven.De kaart alleen zegt dus niet alles. Voor een goede interpre-tatie is ook kennis van de geschiedenis van het terrein nodig. Daarnaast zijn natuurlijk ook type, materiaal en ouderdom van de leidingen belangrijk.

De proef in Zwijndrecht toont aan dat satellietenmetingen een gedetailleerd beeld mogelijk maken van zetting en bodemdaling voor heel het verzorgingsgebied van Oasen. Het lijkt erop dat zo’n kaart belangrijk kan worden voor het beheer van het leidingnet en het voorkomen van leiding-breuk. Verder onderzoek moet dit uitwijzen.

Jurjen den Besten(Oasen)Jos MaccabianiHanno Maljaars(Hansje Brinker BV)

Een uitgebreide versie van dit artikel is te lezen door gebruik te maken van de QR-code of te kijken op www.vakbladh2o.nl

45


46

VERDER OP H2O-ONLINEWie aan dit maandblad niet genoeg heeft en de verdieping zoekt, heeft altijd nog de website H2O-Online: www.vakbladh2o.nl. Daar vindt u onder andere vakartikelen op het gebied van wetenschap en techniek. Op deze pagina enkele van de meest recente artikelen die op de site zijn verschenen.

SATELLIETMETINGEN VAN BODEM-DALING GEVEN BEELD VAN KANS OP LEIDINGBREUKENDe kans op breuken in ondergrondse waterleidingen is het grootst op plaatsen in de bodem waar een scherpe overgang is van weinig naar veel bodemdaling. Een eerste verkenning toont aan dat satellietmetingen veelbelovend zijn om dit probleem op netwerkniveau te karteren.Jurjen den Besten (Oasen), Jos Maccabiani, Hanno Maljaars (Hansje Brinker BV)

FLEXIBELER PEIL NAARDERMEER BETER VOOR HOOGVEENBOSSENOm de waterkwaliteit en de omstandig-heden voor verlanding, waterrietvegetaties en broedvogels te verbeteren is het wen-selijk de peilfluctuatie in het Naardermeer te vergroten. Zou het zeldzame hoogveen-bos in het Naardermeer hierdoor niet ver-drogen en/of vermesten? Een grootschalig praktijkexperiment laat zien van niet.Renske Diek (Waternet), Sebastiaan Schep (Witteveen+Bos) en Tim Pelsma (Waternet)

DE CHEMISCHE VOETAFDRUK: SNEL NAAR OPLOSSINGEN VOOR WATERVERVUILINGUit vele bronnen komen chemische stoffen in het milieu. In het EU-project SOLUTIONS ontwikkelde het RIVM een methode om de effecten van alle emis-sies samen te nemen tot één variabele – de chemische voetafdruk – die het doorrekenen van mogelijke oplossingen snel en relatief eenvoudig maakt. Michiel Zijp, Leo Posthuma, Dik van de Meent (RIVM)

METHODE-WILLEMS VOOR TOETSING AAN WATEROVERLASTNORMEN NBWWaterschap Brabantse Delta en water-schap Aa en Maas hebben bij de laatste toetsing aan de NBW- inundatienormen ervaring opgedaan met de nieuwe methode-Willems. De methode leidt tot goede resultaten, vooral in vrij afwate-rend gebied. Voor poldergebieden zijn de resultaten wisselend en afhankelijk van beschikbare debietmetingen en sturing in het systeem.Herman Mondeel (Witteveen+Bos), Kees Peerdeman, Jos Moorman (waterschap Aa en Maas), Wim Mantje (Witteveen+Bos)

PELLETS VAN IJZERSLIB UIT DRINKWATERPRODUCTIE VERWIJDEREN FOSFAATBij de productie van drinkwater komt in Nederland jaarlijks ruim 75.000 ton ijzerslib vrij. Het ijzeroxide in dat slib kan effectief fosfaat binden, maar nat ijzerslib is daarvoor niet praktisch. KWR is erin ge-slaagd er stabiele, effectieve pellets van te maken, geschikt als adsorbens van fosfaat in het oppervlaktewater of in de bodem. Roberta Hofman-Caris, Wolter Siegers, Jan Hofman (KWR), Marthe de Graaff (KWR, thans Evides) en Olaf van der Kolk (Reststoffenunie)

LOOD, KOPER EN NIKKEL IN HET DRINKWATER AAN DE TAP GEMETENDe metalen lood, koper en nikkel zijn on-derdeel van het wettelijk meetprogramma voor drinkwaterkwaliteit. KWR onderzocht of er relaties zijn tussen de concentraties van deze metalen aan de tap en de watersamenstelling af pompstation. Nellie Slaats (KWR), Mirjam Blokker (KWR), Ans Versteegh (RIVM)

HOE VERSPREIDT DE (BESCHERMDE) GROTE MODDERKRUIPER ZICH?De grote modderkruiper is een bescherm-de soort. Zijn aanwezigheid is echter moeilijk vast te stellen doordat hij zich goed weet te verstoppen. Dat maakt het lastig hem te beschermen. Waterschap Rivierenland en RAVON zijn er samen met een nieuwe effectieve 3-stappenmethode in geslaagd om een goed beeld te krijgen van de verspreiding van de vis.Jan Kranenbarg, Arthur de Bruin, Frank Spikmans, Jelger Herder (RAVON), Johan de Jong, Bjorn Prudon (waterschap Rivierenland)

Van elk nieuw artikel op H2O-Online een melding krijgen? Volg ons dan op Twitter:

@vakbladh2o.U kunt ook elke maand onze nieuwsbrief met attenderingen ontvangen. Meld u aan via de website, www.vakbladH2O.nl, pagina H2O-Online/recente artikelen.

Zelf een artikel schrijven voor H2O-Online? Kijk op onze website voor de auteursinstructies en/of neem contact op met de redactie via [email protected]

MEER WETEN? KIJK OP DE SITE

VAN H2O!

DE JONGH PIPESYSTEMS B.V.

Toonaangevend en de specialistDe Jongh Pipesystems is een dynamisch bedrijf, gespecialiseerd in PE-HD kunststofl eidingsystemen voor gas- en waterdistributie, persriolering, druk- en vrijvervalbuizen, alsmede voor industriële toepassingen. Een gemotiveerd en goed opgeleid team met ruim 35 jaar ervaring in haar branche staat u graag te hulp.

Breed assortiment aan producten en dienstenPE-HD kunststof leidingsystemen, hulpstukken, betonbescherming, gereedschappen, werkplaats en ADPRON ont- en beluchters

Deskundig advies en ondersteuning op maatTijdens de ontwerp-, plannings- en uitvoeringsfase

Slim afleveren maakt montage eenvoudig en voordeligPrefab laswerk voorbereidingen zorgen voor tijdwinst

Een volledig aanbodBekijk ons volledige aanbod van producten en diensten op www.dejonghpipesystems.nl

Postbus 11 - 4670 AA Dinteloord

Sluisweg 2 - 4794 SW Heijningen

Telefoon 0031 (0) 167 521739

Telefax 0031 (0) 167 521837

E-mail [email protected]

Internet www.dejonghpipesystems.nl

PE-HD kunststof leidingsystemen Betonbescherming

Werkplaats

Hulpstukken

Gereedschappen ADPRON ont- en beluchters

Het vertrouwende adres voor een gas- en waterdicht leidingnet

669199_DJP_Adv_A4.indd 1 08/10/14 09:27

Welkom in de nieuwe dimensie van ozon oxidatie…met de introductie van de nieuwe “evo” generatie van Wedeco’s SMO en PDO ozonsystemen, ontworpen om een maximum aan ozon te leveren tegen minimaal energieverbruik. De nieuwste EFFIZON®evo elektrode technologie zorgt voor een minimum aan onderhoud, ongeëvenaard maatwerk en een verlaging van het energieverbruik tot 20 %.

De SMOevo en PDOevo ozonsystemen worden geleverd in twee verschillende configuraties: Greenline een systeem met de laagst mogelijke levenscyclus-kosten op de markt verkrijgbaar door verbazingwekkend weinig energieverbruik en Smartline een systeem met lage investeringskosten zonder enig compromis te doen ten aanzien van kwaliteit, betrouwbaarheid en bedieningsgemak.

Kom meer te weten over onze oplossingen voor uw uitdagingen in ozonoxidatie en onze WEDECO ozontechnologie via www.xyleminc.com

Maximaliseer de ozon. Minimaliseer de energie.

www.xylemwatersolutions.com/nlWedeco is een merk van Xylem, waarvan de 12.000 medewerkers zich inspannen de meest complexe problemen in de wereldwijde watermarkt aan te pakken. Let’s solve water.

H2O november 2014

Documents

Transcript of H2O november 2014