GROTE REDE 35 - VLIZ
4
ZEE WOORDEN Een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere ‘zee-begrippen’ Heb je je wel eens afgevraagd waarom de zandbank ‘Trapegeer’ zo heet, of hoe de ‘kabeljauw’ aan zijn naam gekomen is? Of ben je veeleer benieuwd naar de persoon achter de ‘Thorntonbank’ of naar de ontstaansgeschiedenis van de maritieme term ‘kraaiennest’? Geen nood, wij zochten de betekenis van de meest intrigerende zeewoorden voor je op en presenteren hieruit per editie van De Grote Rede twee termen: telkens één naam van een zandbank of geul op zee, en één niet-toponiem. Met de hulp van een experten-team waagt De Grote Rede zich op het gladde ijs van de historische en etymologische woord verklaring en laat je meegenieten van de ‘best professional judgment’ van deze zeewoordenaars. Magda Devos, Roland Desnerck, Nancy Fockedey, Jan Haspeslagh, Willem Lanszweert, Jan Parmentier, Johan Termote, Tomas Termote, Dries Tys, Carlos Van Cauwenberghe, Arnout Zwaenepoel, Jan Seys WESTDIEP Het Westdiep is een langgerekte geul, die nagenoeg evenwijdig loopt met de kustlijn van Middelkerke tot bijna in Duinkerke. De geul is 24 km lang en maximaal 2 km breed. Ze zit ingeklemd tussen twee noordoost/zuidwest-gerichte zandbankcomplexen: een langwerpig geheel van kustbanken ten zuiden (Hillsbank, Trapegeer, Broersbank en Den Oever) en de zeewaarts gelegen Nieuwpoortbank en Smalbank ten noorden. Ten zuiden van de laatstgenoemde bank is de geul op haar diepst, tot ruim achttien meter beneden het nulniveau van het LAT-referentiesysteem (zie Poppe 2007). E en veilig wachtgebied voor schepen Het Westdiep is direct bereikbaar vanuit Nieuwpoort en toegankelijk langs vier vaarroutes. Via de Zuidkotepas (gelegen tussen de Hillsbank en de Trapegeer) kunnen schepen komende van Duinkerke, dit “diep” bereiken. Via de Noordpas, een ebgeul tussen het duo Smalbank - Nieuwpoortbank en de Negenvaam, kunnen ze vervolgens doorstomen naar de diepere scheepvaartroute Westhinder- Scheldemonding. Via de Noordoostpas is er toegang tot de Grote Rede, via de Oostpas tot de Kleine Rede. Bovendien vormde het Westdiep door zijn ligging dicht bij de kust een geschikte wachtplaats voor schepen op weg naar de haven van Nieuwpoort. Die functie is meebenoemd in één van de oudere namen voor de geul, die verderop ter sprake komt. E en doorzichtige naam ... De etymologische verklaring van Westdiep heeft niet veel voeten in de aarde. Het Westdiep is immers een diepte of geul, gelegen in het westelijk Belgisch deel van de Noordzee. Tai van namen voor geulen op zee of in riviermondingen dragen een naam met het grondwoord diep. Zo bevindt er zich in het Belgisch deel van de Noordzee ook nog een Uitdiep (een geul tussen de Middelkerke Bank en de Oostendebank), vinden we in de Nederlandse Voordelta namen ais Steendiep, Middetdiep en Schouwendiep, en is het Waddeneiland Texel van het vasteland gescheiden door het Marsdiep. Onze noorderburen kennen ook een Hollands Diep, een grote rivierarm die Rijn en Maas via het Haringvliet met de Noordzee verbindt. Het substantief diep is de verzelfstandigde vorm van het bijvoeglijk naamwoord diep, en betekent in wezen hetzelfde ais de afleiding diepte. Beide woordvormen kwamen al naast elkaar voor in het Oudnederlands, maar diep wordt vanouds bepaaldelijk toegepast op plaatsen waar het water diep is. Ook in Engelstalige maritieme toponymie zijn heel wat “ Deeps” te traceren, met voorop het Challenger Deep. Deze locatie is, met zijn 10.911m diepte, het allerdiepste punt in de oceaan. Slechts drie levende zielen slaagden er ooit in om deze onherbergzame plek met een bezoek te vereren: de Amerikaanse marinier Don Walsh en de Zwitserse geleerde Jacques Piccard in i960 aan boord van het duiktuig Trieste, en James Cameron, de Canadese maker van de kaskrakers Avatar en Titanic, op 26 maart 2012 met het onderwatertuig Deepsea Challenger. I Op deze zeekaart van de Franse hydro- graaf Beautemps-Beaupré uit 1820 is er nog sprake van de "Rade de Nieuport" (Rede van Nieuwpoort) ter aanduiding van het diepe vaarwater tussen De Panne en Nieuwpoort. Vanaf de kaart van Stessels (1866) verander de dit naar Westdiep. (Beautemps-Beaupré, 1802) M" K / ' / 1-'X ' -------- 3 \ ----------- K \ it |t I l i Jl hJ V/ i P 30 vuz IDE GROTE REDE] 2013• 35
Transcript of GROTE REDE 35 - VLIZ
ZEE WOORDENEen speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere ‘zee-begrippen’
H e b je je w e l e e n s a fg e v ra a g d w a a ro m d e z a n d b a n k ‘T ra p e g e e r ’ zo h e e t, o f h o e d e ‘ k a b e l ja u w ’ aa n z ijn n a a m g e k o m e n is?O f b e n je v e e le e r b e n ie u w d n a a r d e p e rs o o n a c h te r d e ‘T h o rn to n b a n k ’ o f n a a r d e o n ts ta a n s g e s c h ie d e n is v a n d e m a r i t ie m e te rm ‘ k ra a ie n n e s t ’ ? G een n o o d , w i j z o c h te n d e b e te k e n is v a n d e m e e s t in t r ig e re n d e z e e w o o rd e n v o o r je o p en p re s e n te re n h ie r u it
p e r e d it ie v a n De G ro te R ede tw e e te rm e n : te lk e n s één n a a m v a n e e n z a n d b a n k o f g e u l o p z e e , en één n ie t - to p o n ie m .M e t d e h u lp v a n ee n e x p e r te n - te a m w a a g t De G ro te R ede z ic h o p h e t g la d d e ijs v a n d e h is to r is c h e en e ty m o lo g is c h e w o o r d v e r k la r in g en la a t je m e e g e n ie te n v a n d e ‘ b e s t p ro fe s s io n a l ju d g m e n t ’ v a n d e z e z e e w o o rd e n a a rs .
Magda Devos, Roland Desnerck, Nancy Fockedey, Jan Haspeslagh, Willem Lanszweert, Jan Parmentier, Johan Termote, Tomas Termote, Dries Tys, Carlos Van Cauwenberghe, Arnout Zwaenepoel, Jan Seys
WESTDIEPHet W e s td ie p is een la n g g e re k te g e u l,
d ie n a g e n o e g e v e n w ijd ig lo o p t m e t de k u s t l i jn van M id d e lk e rk e to t b ijn a in D u in ke rke . De g e u l is 2 4 km la n g en m a x im a a l 2 km b re e d . Ze z it in g e k le m d
tu s s e n tw e e n o o rd o o s t/z u id w e s t-g e r ic h te
z a n d b a n k c o m p le x e n : een la n g w e rp ig g e h e e l van k u s tb a n k e n te n z u id e n (H ills b a n k , T rapegeer, B ro e rs b a n k en Den O ever) en de z e e w a a rts g e le g e n N ie u w p o o rtb a n k en S m a lb a n k te n n o o rd e n . Ten z u id e n van de
la a ts tg e n o e m d e b a n k is de g e u l op ha a r d ie p s t, to t ru im a c h ttie n m e te r b e n e d e n he t n u ln iv e a u van h e t L A T -re fe ren tiesys tee m
(z ie P oppe 2 0 0 7 ).
E e n v e il ig w a c h t g e b ie d v o o r s c h e p e n
Het W e s td ie p is d ire c t b e re ik b a a r v a n u it N ie u w p o o rt en to e g a n k e li jk lang s v ie r v a a rro u te s . V ia de Z u id k o te p a s (g e lege n tu s s e n de H ills b a n k en de T rapegeer)
ku n n e n sch e p e n k o m e n d e van D u in ke rke , d it “ d ie p ” b e re ik e n . V ia de N o o rd p a s , een e b g e u l tu s s e n h e t d u o S m a lb a n k - N ie u w p o o rtb a n k en de N egenvaam ,
ku n n e n ze v e rv o lg e n s d o o rs to m e n na a r de d ie p e re s c h e e p v a a rtro u te W e s th in d e r-
S ch e ld e m o n d in g . V ia de N o o rd o o s tp a s is er to e g a n g to t de G ro te Rede, v ia de O os tp a s to t de K le ine Rede. B ove n d ie n v o rm d e he t W e s td ie p d o o r z ijn l ig g in g d ic h t b ij de ku s t
een g e s c h ik te w a c h tp la a ts v o o r sch e p e n op w e g na a r de haven van N ie u w p o o rt. Die
fu n c tie is m e e b e n o e m d in één van de o u d e re n a m en v o o r de g e u l, d ie v e rd e ro p te r sp ra ke
k o m t.
Een d o o r z ic h t ig e n a a m ...
De e ty m o lo g is c h e v e rk la r in g van
W e std ie p h e e ft n ie t ve e l v o e te n in de aa rde . H et W e s td ie p is im m e rs een d ie p te o f g e u l, g e le g e n in h e t w e s te li jk B e lg isch d e e l van de N oo rdzee . Tai van n a m en v o o r g e u le n op zee
o f in r iv ie rm o n d in g e n d ra g e n een naam m e t
he t g ro n d w o o rd d ie p . Zo b e v in d t e r z ich in he t B e lg isch d e e l van de N oo rdzee o o k n o g een U itd ie p (een g e u l tu s s e n de M id d e lk e rk e B ank en de O o s te n d e b a n k ), v in d e n w e
in de N e d e rla n d se V o o rd e lta na m en a is S te e n d ie p , M id d e td ie p en S c h o u w e n d ie p , en
is he t W a d d e n e ila n d Texel van h e t va s te la n d g e sch e id e n d o o r h e t M a rs d ie p . Onze n o o rd e rb u re n ke n n e n o o k een H o lla n d s D iep , een g ro te r iv ie ra rm d ie R ijn en M aas v ia he t
H a rin g v lie t m e t de N oo rdzee v e rb in d t.H et s u b s ta n t ie f d ie p is de v e rz e lfs ta n d ig d e
vo rm van he t b ijv o e g li jk n a a m w o o rd d ie p , en b e te k e n t in w ezen h e tz e lfd e a is de a f le id in g d ie p te . B e ide w o o rd v o rm e n k w a m e n a l n a as t e lk a a r v o o r in h e t O u d n e d e rla n d s , m a a r d ie p
w o rd t va n o u d s b e p a a ld e li jk to e g e p a s t op p la a tse n w a a r h e t w a te r d ie p is.
O ok in E n g e ls ta lig e m a r it ie m e to p o n y m ie z ijn he e l w a t “ D eeps” te tra c e re n , m e t v o o ro p he t C h a lle n g e r Deep. Deze lo c a tie is , m e t z ijn 10.911m d ie p te , he t a lle rd ie p s te p u n t in de
oceaan . S le ch ts d r ie le ve n d e z ie le n s la a g d e n
e r o o it in om deze o n h e rb e rg z a m e p le k m e t een b e zo e k te v e re re n : de A m e rik a a n s e m a r in ie r Don W a lsh en de Z w its e rs e g e le e rd e Jacques P iccard in i9 6 0 aan b o o rd van he t d u ik tu ig T r ie s te , en Jam es C am eron ,
de C anadese m a k e r van de ka sk ra ke rs A va ta r en T ita n ic , op 26 m a a rt 2012 m e t he t
o n d e rw a te r tu ig D eepsea C ha lle nge r.
I Op deze zeekaart van de Franse hydro- graaf Beautemps-Beaupré uit 1820 is er nog sprake van de "Rade de N ieuport" (Rede van Nieuwpoort) ter aanduiding van het diepe vaarwater tussen De Panne en Nieuwpoort. Vanaf de kaart van Stessels (1866) veranderde dit naar Westdiep. (Beautemps-Beaupré, 1802)
M"
K /' /1-' X '
--------3 \ -----------
K \
i t
|t I l i Jl hJ V / i P
3 0v u z IDE GROTE REDE] 2 0 1 3 • 35
. . .V a n r e c e n t e v o o r s p r o n g
K e n n e lijk is he t to p o n ie m W e std ie p b e tre k k e li jk re ce n t o n ts ta a n . De o u d s te
ze e k a a rt w a a ro p h e t ve rm e ld s ta a t, is de e e rs te ve rs ie van de k a a rt d e r “ V la a m se B a n ke n ” , sa m e n g e s te ld d o o r A ugu s te -Jo se p h
S te sse ls (1 826-1875). Van dan a f v e rs c h ijn t W e std ie p op a lle m o d e rn e ze e k a a rte n . Op o u d e re ka a rte n d ra a g t de g e u l v e e la l geen na am , a l z ijn e r tw e e w a a r d a t w é l h e t geva l is . In de N ie u w e L ic h te n d e Z e e -F akke l van
Johannes van K eu len en C laes Ja n szV o o g h t
(1681-84) is e r s p ra k e van “ h e t N ie u la k ” .Deze b ro n v e rm e ld t w o o rd e lijk : “ Tussen d e B ro e rs -b a n k , e n K a a m s [D e Cam s], de N o o rd e r-k a a m s e n S m a lb a n k , lo o p t een
k a n a e l g e n a e m t ’ t N ie u la k , is n ie t w e y d e r a is 2 k a b e l le n g te is in ’ t m id d e n in d e C uyt
d ie p 13 a 14 v a d e m /m a e r d ro o g t a e n d e K aam s s te y i o p /e n o o k a e n d e S m a lb a n k de s g e ly k s ” . O n te g e n s p re k e lijk g a a t h e t h ie r om he t W e s td ie p . V e rd e r b e n o e m t o o k C harles -
F ranco is B e a u te m p s -B e a u p ré (1776-1854),
de Franse h y d ro g ra a f en m a rin e o ffic ie r, deze g e u l. Op z ijn k a a rt u it 1802 g e w a a g t h ij van de “ Rade de N ie u p o r t” , w a a r in ra d e de Franse v o rm is van h e t w o o rd rede .
H et W e s td ie p w o rd t h ie r du s b e n o e m d a is een re d e , d .i. een v e il ig e lig p la a ts v o o r
sch e p e n op k o r te a fs ta n d van de ku s t.Z oa ls o o k de g e u le n K le ine Rede en G ro te Rede v o o r O o s te n d e , h e e ft he t W e s td ie p d o o r de e e uw en heen de ro l g e s p e e ld van
w a c h tp le k v o o r sch e p e n op w e g n a a r de haven van N ie u w p o o rt.
s , m n n ú G R A V H H f í t M
lïB I .A r ÔTK M >H U I )E F K AN F Ep i a i r p
F .l j r a 'R r iü r plu" i ' ij .H J É T ■ i U U J IL FP *
SI l i l ia ta * iLr La IL iil UW I I rilp * ( ‘ n J lfH irP
t A» ■ ¿4 ¿ n /.fa. \ rA . 4' | k j j s u v f i. K i a ^ i «TaÁ-1* jñ i A prPá
— -t-jl 4 na-. . - J ^ J“ I L .1 1 lA ia in Jp / aa¿aa
P I ■ J J - I h t k u i J r JL r. ■ ■ J Pi Has.Tr a
p h i j i i n ■ ira u jwpiniulh■Pb Pg-J- X «T SI
VLIZ IDE GROTE REDE] 2 0 1 3 • 3531
SAS
Een sas o f s c h u ts lu is is een w a te r b o u w k u n d ig k u n s tw e rk om sch e p e n van he t ene w a te rp e il n a a r h e t a n d e re te b re n g e n . Het b e s ta a t u it een w a te rb a s s in m e t
re g e lb a a r p e il, in he t AN s c h u t- o f s tu is k o tk g e n o e m d , aan b e id e z ijd e n a fg e s lo te n d o o r
s lu is d e u re n o f s a sd e u re n . Een s ch ip d o o r h e t sas heen le id e n h e e t s c h u tte n o f, in he t B e lg isch N e d e rla n d s , versassen .
De s lu is w a c h te r d ie de s c h u ts lu is b e d ie n t,
w o rd t o o k s a s m e e s te r g e n o e m d en d ie n s h u is is h e t s a sh u is .
E e n ‘z e e f ’ v o o r s c h e p e n
H et w o o rd sa s is van Franse o r ig in e , a l lig g e n de w o r te ls van he t h u id ig e
Franse sa s in de b e te k e n is ‘s c h u ts lu is ’ in de z u id e li jk e N e d e rla n d e n . M e e r b e p a a ld in he t G ra a fscha p V la a n d e re n e n /o f he t H e rto g d o m B ra b a n t, tw e e
v o rs te n d o m m e n d ie in ho ge m a te tw e e ta lig w a re n . A an de L a a tm id d e ln e d e rla n d s e o f
V ro e g n ie u w n e d e rla n d s e o o rs p ro n g van zo w e l h e t Franse a is he t N e d e rla n d se sas ‘s c h u ts lu is ’ l ig t h e t Franse w o o rd sas, in he t O u d fra n s o o k s a a z en saz. Dat g a a t te ru g
op m id d e le e u w s L a tijn s e ta c iu m ‘z e e f van d ie re n h a a r ’, een a f le id in g van K la ss ie k L a tijn
s (a )e ta , d a t ‘s tu g , b o rs te l ig d ie re n h a a r ’ b e te k e n t. In de o u d s te Franse b ro n n e n h e e ft sa s s p e c if ie k b e tre k k in g op een z e e f van p a a rd e n h a a r, la te r v e r ru im d e de to e p a s s in g
n a a r a lle rh a n d e z ifte n en te e m se n .De o v e rd ra c h t van de z e e f-b e n a m in g op een
b e p a a ld ty p e s lu is , n l. een sas, g e b e u rd e d o o r v e rg e li jk in g . M en za g h e t sas a is een s o o r t van z e e f w a a rd o o r m en sch e p e n la a t passe ren .
S a s in d e b e t e k e n is ‘s c h u t s l u is ’ e e r s t in h e t NEDERLANDS?
De v ra a g d a a rb ij is in w e lk e ta a l d ie o v e rd ra c h t he t e e rs t is g e b e u rd : in he t
N e d e rla n d s o f in he t Frans? N a u w k e u rig b ro n n e n o n d e rz o e k d o o r De T o lle n a e re en B a ld in g e r (1992) b ra c h t aan h e t l ic h t d a t he t w o o rd in z ijn w a te rb o u w k u n d ig e b e te k e n is
in h e t N e d e rla n d s v ro e g e r is ve rm e ld
dan in he t Frans. De o u d s te c o n tro le e rb a re b e w ijs p la a ts d u ik t op in 1551. In een N e d e rla n d s ta lig e te k s t is s p ra ke van een s c h u ts lu is o f za s op de z o g e n a a m d e N ieuw e V a a rt o f S a sse va a rt, een tu s s e n 1547 en 1549
g e d o lv e n v e rb in d in g s k a n a a l tu s s e n G en t en
de B ra a km a n , to e n te r t i jd een b re d e arm van de W e s te rs c h e ld e . N aar d it sas is h e t s ta d je g e n o e m d d a t d a a r t i jd e n s he t g raven van h e t ka n a a l o n ts to n d : Sas van G en t o f - in
■ Een mooi voorbeeld van een reeks opeenvolgende sassen via dewelke schepen een hoogteverschil kunnen overbruggen, is te vinden ten westen van de Zuid-Franse stad Béziers.Het Fonserannes complex van 8 sluiskamers werd er tussen 1673 en 1680 gebouwd op het Canai du M id i en laat bootjes toe over nauwelijks driehonderd meter afstand, een hoogteverschil van 21 ,5 m te slechten (Wikimediaj
32 VLIZ DE GROTE REDEI 2 0 1 3 • 35
de v o lk s m o n d - k o r tw e g Sas. Het d o c u m e n t
in k w e s tie is een te B ru sse l u itg e v a a rd ig d e k e iz e r li jk e o rd o n n a n t ie van K are l V o ve r de s c h e e p v a a rtre c h te n van de s ta d G ent op de N ieuw e V a a rt. De p a ssage , in e x te n so
a a n g e h a a ld d o o r De T o lle n a e re en B a ld in g e r, s t ip u le e r t o n d e r m e e r:
"... d a t n y e m a n t... g h e b ru y c k e n d e ... d e n ye w e v a e r t. . . e n s a l m o g e n s ta p e le n , ve rc o o p e n o f t o n t la d e n e e n ig h e g o e d e n ...
ta n cx d e rz e lv e r v a e r t van d e n la n td i jc k a f t b y d e r s lu y s e g h e n a e m t Joos H a m e rtyn cx
S tu ys m i t e n d e d a e r in n e b e g re p e n Zas o f t re c e p ta c le ... v o e rd e n s e tve n la n d td i jc k g h e m a e c t m its g a d e rs d e w e rcke n o ic k b y h e n g h e d a e n le g g e n u p tz e lfv e Zas
z o o d ie je g h e w o ird e t i jc k z y n g h e n a e m t s c h y n c k e td y c k e n e n d e ry s e rn h o o fd e n ,... ”
U it d i t u it t re k s e l b l i jk t d a t m e t s lu y s e en z a s v e rs c h ille n d e zake n w o rd e n b e d o e ld . De s lu is van Joos H a m e rlyn cx w a s k e n n e lijk geen
“ s a s ” , m a a r w e ll ic h t een kee r- o f s p u is lu is .B ij z a s s ta a t he t s y n o n ie m re c e p ta b le , een
Frans w o o rd v o o r ‘ re c ip ië n t ’ . O f w e d a a ru it m o e te n b e s lu ite n , zo a ls h e t EWN d o e t, da t sa s a a n v a n k e lijk a lle e n de s c h u tk o lk , du s he t w a te rb a s s in van he t sas b e n o e m d e , is w e in ig w a a rs c h ijn li jk . B ij de n a a m so ve rd ra ch t
m o e t m en de h e le s lu is c o n s tru c t ie , m e t
d e u re n en a l, v o o r og en h e b b e n ge h a d , w a n t a lle e n d a t g e h e e l la a t z ich v e rg e lijk e n m e t een zee f. V e e le e r d ie n t re c e p ta b le h ie r om te v e rd u id e lijk e n d a t h e t n ie t om een g e w o n e s lu is g a a t, m a a r om een in s ta lla t ie
m e t een w a te rb e k k e n , d ie d a a rd o o r een
s o o r t van re c ip ië n t v o rm t. Tussen h a a k je s z ij ve rm e ld d a t he t Van D ale E tym o lo g isch W o o rd e n b o e k de v ro e g s te v in d p la a ts van N e d e rla n d s sas , n l. in de s a m e n s te ll in g
s a sd e u re , a n d e rh a lv e e e u w e e rd e r d a te e r t dan De T o lle n a e re en B a ld in g e r, n l. in 1403.
D ie d a te r in g v a lt e ve n w e l n ie t te v e r if ië re n w a n t Van D ale v e rm e ld t z ijn b ro n n e n n ie t.In he t M id d e ln e d e r la n d s c h W o o rd e n b o e k , w a a ro p d o o rg a a n s de d a te r in g e n in Van Dale s te u n e n , s ta m t de o u d s te a tte s ta t ie van sas en s a s d e u re u it 1563:
“ Tsetve w a te r in d e v i jv e r a ls o o g e h o u d e n w e ze n d e m e tte o p p e rs te s a s d e u re to t th ie n v o e te n h o o c h b o v e n d e n g r o n d t
a td ae r, s o s a l m e n d a e r van so m e rs d a e ch s c o n n e n e m p to y e re n to t s p yse n
v a n t v o o rn , sa s d e v i j f o p p e rs te v o e te n w a te rs , in h o u d e n d e d e n o m b e r van X X X IIII d u s e n t s c a c h te n w a te rs . ”
De e e rs te Franse v e rm e ld in g van sas in d ie z e lfd e w a te rb o u w k u n d ig e b e te k e n is d a te e r t van ru im een ha lve e e u w la te r.In 1610 w o rd t d o o r de a a rts h e rto g e n A lb re c h t en Is a b e lla een b e s c h ik k in g u itg e v a a rd ig d , d ie een v e r ta l in g be va t
van de boven a a n g e h a a ld e te k s t u it de o rd o n n a n t ie van 1551. D aarin is s p ra ke van “p rè s d e ie s c lu s e d ic te e n th io ls jo o s
H a m e rtin c x s tu ys , ave cg e t y c o m p r in s le S as o u re c e p ta b le fa ic t a u d e v a n t I e d ic t
L a n td y c k .. .” . De o n d e r lin g e c h ro n o lo g ie van de o u d s te v e rm e ld in g e n - e e rs t in
he t N e d e rla n d s , d a a rn a pas in he t Frans - s u g g e re e rt d a t de n a a m s o v e rd ra c h t van de z e e f op de s c h u ts lu is in he t N e d e rla n d s is
g e b e u rd . V ra a g is e c h te r o f d ie c h ro n o lo g ie w e l de ju is te h is to r is c h e to e d ra c h t o n th u lt .In he t N e d e rla n d s is e r im m e rs geen s p o o r
te b e ke n n e n van een Frans o f M id d e lla t i jn s le e n w o o rd van de g e d a a n te sa s o f een d a a rm e e te v e rb in d e n w is s e lv o rm , d a t een o f an d e re z e e f zou h e b b e n a a n g e d u id . A is
zo ’ n w o o rd n ie t b e s to n d in onze ta a l, dan m o e t de b e te k e n is o v e rg a n g z ich in he t
Frans h e b b e n v o lt ro k k e n , en is he t lo u te r to e v a l d a t he t w o o rd m e t z ijn n ie u w e b e te k e n is n ie t e e rd e r in een Frans g e s c h rift is n e e rg e s la g e n . M is s c h ie n c irc u le e rd e he t w o o rd a l o n d e r F ra n s ta lig e w a te rb o u w e rs , en h e b b e n de - tw e e ta lig e - a m b te n a re n
van de k e iz e r li jk e k a n s e la r ij h e t a is v re e m d w o o rd g e ïn tro d u c e e rd to e n ze in 1551 de te k s t o p s te ld e n van de o rd o n n a n t ie o ve r de s c h u ts lu is op de N ieuw e V a a rt. Een in d ic a tie d a a rv o o r is m is s c h ie n d a t de s te lle rs he t n u t t ig o o rd e e ld e n om sa s te r v e rd u id e li jk in g
van een s y n o n ie m te v o o rz ie n , n l. re c e p ta b le . O ok een Frans w o o rd , w a a rva n geen o u d e e q u iv a le n te n te v in d e n z ijn in de
N e d e rla n d se w o o rd e n s c h a t.
’t s p r in g s a s , ’t s a s EN SAS-SLIJKENS
Hoe dan o o k , he t l i jd t geen tw i j fe l d a t de b e te k e n is e v o lu t ie van sa s een V la a m s / B ra b a n ts v e rh a a l is . Dat z ie je o o k aan de
g e o g ra fis c h e s p re id in g van he t w o o rd in de h e d e n d a a g se d ia le c te n : h e t k o m t e n ke l in V la a n d e re n , B ra b a n t en Z e e land voo r.In de N e d e rla n d se s ta n d a a rd ta a l h e e ft he t
w o o rd a l v ro e g b u rg e rre c h t v e rw o rv e n , in de Franse d a a re n te g e n b le e f h e t e e u w e n la n g
b e p e rk t to t he t n o o rd e li jk - re g io n a le , zeg m a a r B e lg isch e Frans. Pas in de tw e e d e h e lf t van de i 9 de e e u w w o rd t sa s ‘s c h u ts lu is ’
g e h o n o re e rd in de g e za g h e b b e n d e Franse w o o rd e n b o e k e n .
N e d e rla n d s sa s w e rd in h e t Engels
a is sa sse o n tle e n d en v e rs c h ijn t e r v o o r he t e e rs t in he t m id d e n van de i 7 de eeuw . W a a rs c h ijn li jk w e rd he t w o o rd e r g e ïn tro d u c e e rd d o o r de Z eeuw se in p o ld e ra a r C o rn e liu s V e rm u ijd e n u it T h o le n , d ie in N o o rd -E n g e la n d a c t ie f w as
b ij de d ro o g le g g in g van de m o e ra sse n ro nd D oncaste r. In z ijn v e rs la g d a a ro ve r u it 1642, te ve n s de o u d s t b e k e n d e E n g e ls ta lig e v in d p la a ts van sasse , h e e ft h ij h e t o ve r “ A
S asse to b e s e t to le t w a te r in to o ld W e tlan d to p re s e rv e N a v ig a t io n ” (OED i.v. sasse ).
W el b l i jk t sa sse h ie r n ie t te v e rw ijz e n na a r een s c h u ts lu is , m a a r n a a r een s p u is lu is .Dat w ijs t e r k la a rb li jk e l i jk op d a t h e t w o o rd in V e rm u ijd e n s N e d e rla n d se m o e d e r ta a l
a l v o o r v e rs c h ille n d e s o o rte n s lu iz e n w e rd
g e b ru ik t , een to e p a s s in g s v e rru im in g d ie w e o o k a a n tre ffe n in de d ia le c te n van w e s te li jk V la a n d e re n (z ie W VD I, 8 : 505 en 5 0 8 , De Bo
en T e ir lin c k i.v. sas). D aar w o rd e n kee r- en
s p u is lu iz e n op k le in e w a te r lo p e n o o k som s sa s g e n o e m d . De s lu iz e n in s ta lla t ie aan de z e e z ijd e van de s p u ik o m in O o s te n d e - en b ij u itb re id in g de h e le s p u ik o m - h e e t in
de v o lk s m o n d n o g s te e d s ’ t S p rin g sa s , een naam d ie e e r t i jd s o o k g e b ru ik t w e rd
v o o r de s p u is lu is aan de m o n d in g v a n de O ude Ijz e r in N ie u w p o o rt . De naam van he t B red ense d o rp ‘ tS a s , th a n s o ff ic ie e l Sas- S tijk e n s , g a a t dan w e l w e e r op een ‘e c h t’
- in tu s s e n v e rd w e n e n - sas te ru g . Het w e rd op 12 fe b ru a r i 1676 p le c h t ig in g e va re n d o o r
h e r to g K are i V illa h e rm o s a , la n d v o o g d van de H a b sb u rg se N e d e rla n d e n en tu s s e n 1675 en 16 80 h ie r de n o g m in d e r ja r ig e S paanse k o n in g K are l II v e r te g e n w o o rd ig e n d . Ter
g e le g e n h e id van de p le c h tig e in h u ld ig in g van h e t sas w e rd v o lg e n d ja a rs c h r if t g e m a a k t
(G a illa rd 18 59 : 2 7 9 -8 0 ):
a is C onY nC k K areL C onY nC k Was s o o Was g e M a e C k t h e t sLYcke sas
e n h e r to g ka reL g o U V e rn e U r D an V o e r h e t e e rs te s C h lp D a e r D eU r
En w a t m e t s p u ie n , v e r l a t e n ,OVERTOMEN, SLUIZEN...?
Tot s lo t la a t ons so s -v e rh a a l n o g een v ra a g
o n b e a n tw o o rd : hoe w e rd e n s c h u ts lu iz e n g e n o e m d v o o r he t w o o rd sa s z ijn in tre d e m a a k te in de N e d e rla n d se w o o rd e n s c h a t? A l in de m id d e le e u w e n im m e rs b e s to n d e n er
w a te rb o u w k u n d ig e c o n s tru c t ie s om b o te n van h e t ene n a a r he t a n d e re w a te rp e il ove r
te b re n g e n , w a a ro n d e r o o k s c h u ts lu iz e n . Die la a ts te n o e m d e m en s p u i o f v e r la a t, w o o rd e n w a a r w e in een v o lg e n d n u m m e r van De G ro te Rede u itg e b re id e r op te ru g k o m e n .
Bronnen• Beautemps-Beaupré C.-F. (1802). Reconnaissance
Hydrographique de la Cote Nord de France, Gravelines, Ostende. Fait par ordre du Contre-Amiral Decres Ministre de la Marine et des Colonies (dans les Campagnes de l’An IX et de l’An X.). Dépot de la Marine: Paris. 1 map.
• De Bo L.L. (1892). Westvlaamsch Idioticon. Gent.• De Flou K. (1914-1938, Woordenboek der Toponymie
van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guiñes en Boulogne, en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, 18 delen. Brugge.
• Poppe H. (2007). Waar ligt het nulniveau op zee?De Grote Rede nr. 20 (november 2007): 24.
• De Tollenaere F. & K. Baldinger (1992), “ Wie verhält sich fr. sas ‘Schleusenkammer’ zu ndl. sas ‘Schleuse’?” ,in: Zeitschrift für Romanische Philologie 108, 254-263
• EWN = Philippa M., Debrabandere F. & Quak A. (2003- 2009), Etymologisch woordenboek van het Nederlands, 4 delen. Amsterdam, Amsterdam University Press.
• Gailliard B.J. (1849). Kronyk o f Tydrekenkundige beschryving der stad Brugge sedert derzelver oorsprong to t op heden. Brugge.
• MNW = Verwijs E. & Verdam J. (1885-1925): Middelnederlandsch Woordenboek. ‘s-Gravenhage, 9 delen.
• OED = Oxford English Dictionary. Oxford 1933, reprinted 1961 (www.oed.com) .
• Teirlinck I. (1908-1922). Zuid-Oostvlaandersch Idioticon, 3 delen. Gent.
• Van Cauwenberge C. (1971). Hydrografische analyse van de Vlaamse Banken langs de Belgisch-Franse kust.Het Ingenieursblad 40 (19).
• Van Veen P.A.F. & N. van der Sijs (1997). Van Dale Etymologisch woordenboek. Van Dale Lexicografie: Utrecht/Antwerpen.
VUZ IDE GROTE REDE] 2013 • 3533
