Grip

op

de gro

epRené van Engelen

René van Engelen

Grip op de groep

P

Professio

nalisering

P

Grip op de groep is inmiddels een begrip geworden in het onderwijs. Van de eerste twee drukken zijn ruim 13000 exemplaren in omloop. Het boek bleek in een grote behoefte te voorzien bij studenten en leerkrachten in het primair en voortgezet onderwijs. Het geeft dan ook antwoord op het eerste waar je voor de klas tegenaan loopt: Hoe ga ik met de groep om? Hoe hou ik orde? Hoe zorg ik voor een goede sfeer? Hoe voorkom ik pesten? Als deze basis in orde is, kunnen kinderen pas gaan leren in een prettige, positieve leeromgeving. In dit boek wordt uitgebreid ingegaan op het groepsproces in een klas en hoe je zo’n positieve leeromgeving kunt creëren aan het begin van het schooljaar. Grip op de groep is geen methode, maar biedt inzicht in processen die in een groep spelen en geeft handvatten hoe je een groep positief kunt maken. Voor deze derde druk is het aantal oefeningen uitgebreid, zijn er verwijzingen naar Bouwen aan je groep, het boek dat aansluit op Grip op de groep, en wordt aange geven wat de aansluiting is van Grip op de groep op De Vreedzame school. Daarnaast is er meer aandacht voor de rol van jongens en hoe je hier goed mee om kunt gaan binnen de dynamiek van de groep.Op de site www.gripopdegroep.nl zijn diverse tools te vinden om je groep in beeld te brengen en zijn er aanvullende oefeningen te vinden, onder andere op het gebied van bewegings­onderwijs.Ieder kind verdient het om met plezier naar school te komen!

Grip op de groep

COLOFON

RedactieIvonne Hermens Tekst Totaal,Eindhoven

Art directionIneke Graaff, Amsterdam

Opmaak binnenwerkImago Mediabuilders, Amersfoort

Ontwerp omslag en binnenwerkStudio Fraaj, Rotterdam

Beeld omslagBade creactieve communicatie, Baarn

FotografieKarin Ligthart fotografie, DeBeeldredactie, Huib Nederhof

Over ThiemeMeulenhoff

ThiemeMeulenhoff is dé educatieve mediaspecialist enlevert educatieve oplossingen voor het Primair Onderwijs,Voortgezet Onderwijs, Middelbaar Beroepsonderwijs enHoger Onderwijs. Deze oplossingen worden ontwikkeldin nauwe samenwerking met de onderwijsmarkt en dragenbij aan verbeterde leeropbrengsten en individuele talen-tontwikkeling.

ThiemeMeulenhoff haalt het beste uit élke student.

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzichtvan onze educatieve oplossingen:

www.thiememeulenhoff.nl of via de Klantenservice 088800 20 16

ISBN 978 90 06 95143 1Derde druk, eerste oplage, 2014

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag wordenverveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe-stand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, ofenig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-ming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaanop grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dientmen de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoenaan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie(PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl).Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloem-lezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Au-teurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meerinformatie over het gebruik van muziek, film en het maken vankopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelenvolgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks me-nen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnogtot de uitgever wenden.

Inhoud

Voorwoord 5

Inleiding 7

1 De groep 141.1 Wat is een groep? 141.2 In welke behoeften voorziet een groep? 171.3 Adaptief onderwijs 201.4 Opbrengstgericht werken en de groep 23

2 De positieve groep 242.1 Kenmerken van een positieve groep 252.2 Rollen in een positieve groep 282.3 Invloed op het leer- en leefklimaat 34

3 De negatieve groep 383.1 Kenmerken van een negatieve groep 393.2 Rollen in een negatieve groep 413.3 Invloed op het leer- en leefklimaat 433.4 Pesten is een groepsziekte 45

4 Fases in de groepsvorming 494.1 Fase 1: Forming 504.2 Fase 2: Storming 514.3 Fase 3: Norming 534.4 Fase 4: Performing 564.5 Fase 5: Termination 57

5 Waarden en normen in de groep 595.1 Waarden en normen 605.2 Bronnen van waarden en normen 635.3 Balanstheorie 655.4 Macht en machtsbronnen 685.5 Welke waarden en normen? 725.6 Deviant gedrag 755.7 Beïnvloeden van groepsnormen in fase 1, 2 en 3 76

6 Inter- en intragroepsrelaties 816.1 Inter- en intragroepsrelaties 816.2 Omgaan met conflicten binnen de groep 836.3 Omgaan met conflicten tussen groepen 86

7 Lessen en leeromgevingen om de groep positief te beïnvloeden 907.1 Norm: je veilig voelen 917.2 Norm: respecteer elkaar 1057.3 Norm: positieve communicatie 1147.4 Norm: samenwerken en elkaar helpen 1237.5 Creëren van een rijke leeromgeving 131

8 Ter afsluiting 1378.1 Integratie in de normale lessen 1378.2 Werkwijzen in het onderwijs 1408.3 Methoden en materialen voor sociaal-emotionele ontwikkeling 1438.4 Als er meer nodig is 1458.5 Jongens 148

Nawoord van de auteur 151

Literatuur 153

Het is van groot belang dat ieder lid van een schoolteam vanuit hetzelfdeperspectief naar groepsontwikkeling kijkt. Schoolteams moeten gelijke be-grippen hanteren en open communiceren over de sfeer in iedere groep om zowerk te kunnen maken van positieve groepen op school.Openheid is daarbij een vereiste. Te vaak zien we namelijk dat leerkrachtenverhullen dat het niet prettig gaat in hun groep. Dit gebeurt dan vanuit degedachte dat zij het toch zelf moeten zien te redden met de groep, omdat zeanders een brevet van onvermogen afgeven. Hierdoor gaat het in groepensoms van kwaad naar erger en barst op een gegeven moment de bom.

Sinds het verschijnen van “Grip op de groep” hebben mijn collega-adviseursen ik al op veel scholen zowel preventief als curatief ondersteuning mogenbieden bij het realiseren van een positief groepsklimaat. Het heldere boek vanRené van Engelen vormt daarbij een uitstekende leidraad. Op alle scholenwaar we het boek onder de aandacht hebben gebracht krijgen we louter en-thousiaste reacties: Zeer herkenbaar, vlot te lezen en uiterst bruikbaar!

Verzoeken om mee te denken over lastige groepssituaties kwamen voorheenmeestal na de kerstvakantie. Met het bekender worden van de visie van Grip

op de groep zien we nu een verschuiving naar eerdere momenten in hetschooljaar. Dit komt omdat men steeds meer doordrongen raakt van het feit datje er sneller bij moet zijn. Direct na de kerstvakantie liggen er nog wel kansen,maar eigenlijk dient het proces van het werken aan een positieve groep rondde herfstvakantie te zijn voltooid.

Naast begeleiding ten aanzien van acute problematiek wijzen we op mijnbasisschool op basis van Grip op de groep op het belang van preventie. In-middels hanteren we een overzichtelijke jaarplanner welke de volgende on-derdelen kent: start van het schooljaar, evaluatie van de groepscultuur rond deherfstvakantie en door het jaar heen drie maal de korte quickscan. Tot slotworden aan het eind van het schooljaar de groepen op basis van de criteria uitGrip op de groep overgedragen. Zodat de leerkrachten die de groep in hetnieuwe jaar gaan begeleiden richtlijnen krijgen voor de eerste schoolweken:waar moeten we bij de start op inzetten? Op deze manier werken we middels

5

Grip op de groep aan het welbevinden van leerlingen en leerkrachten. En, heelbelangrijk, verkleinen we de kans op pestgedrag!

Samen met strategieën op het gebied van gedrag en gedragsmanagement (zoalsPositive Behavior Support) en een stevige methode op het gebied van de so-ciaal-emotionele ontwikkeling (zoals de Vreedzame School) geeft Grip op de

groep voot mij een concrete invulling aan de belangrijkste aspecten van hetpedagogisch klimaat. Daarmee legt het boek mede de basis voor opbrengs-gericht werken.

Grip op de groep, wij gunnen het iedere leerkracht!

Gerard CastelijnOnderwijsadviseur bij OBD Noordwest

6

Een negatieve groep zorgt voor ordeproblemen. Pesten, slechte prestaties vanleerlingen, veel ruzies, slechte samenwerking tussen kinderen: het zijn alle-maal consequenties van een negatieve groep. Veel leerkrachten zitten met dehanden in het haar. ‘Groep 7? Ja, dat is een moeilijke groep.’ Wat kun jedaaraan doen in de dagelijkse schoolpraktijk? Hoe krijg je als leerkracht gripop je groep? Dit vroeg ik mij af na een aantal jaren basisonderwijs. Hoe kan hettoch dat je met de ene groep veel plezier kunt hebben, dat alles wel vanzelflijkt te gaan, en dat er met een andere groep geen land te bezeilen valt enkinderen elkaar het leven zuur maken? Dit motiveerde mij tot het onderzoekenvan groepsprocessen in het basisonderwijs. Dit boek is het gevolg van velejaren lezen, ervaren, kritisch kijken naar jezelf, ervaringen uitwisselen metcollega’s, ontwikkelen van materiaal en vooral veel uitproberen in de praktijkmet groepen kinderen. De grootste motivatie hierbij: de lach van en het plezierbij de kinderen. Het werkt!

Groepsdynamica en pestenGroepsdynamica was een onderwerp dat regelmatig terugkeerde in mijn col-leges aan de hogeschool. Dit onderwerp bleek volop te leven onder studentenen in het werkveld. Studenten en collega’s in het werkveld herkenden hungroepen en de individuele kinderen in de theorie, en vonden de aangebodenoefeningen nuttig en bruikbaar. De reacties zijn verwerkt in dit boek. Vooralhet moeizame probleem ‘pesten’ werd meer grijpbaar en inzichtelijk. Pestenblijkt vaak een groepsprobleem. Bij de start van ieder schooljaar op basis-school De Viermaster in Papendrecht startte ik met een groepsvormend pro-gramma. Eerst bescheiden, later uitgebreider. En het had effect: de groepenwerden duidelijk positiever. Collega’s namen de oefeningen over en de sfeerverbeterde in de school en het lesgeven werd prettiger. Zo ontdekte ik watwerkte en wat niet. De reacties van collega’s en de kinderen zijn ook verwerktin dit boek.

Theorie en praktijk: het komt aan op het beginDe relevante theorie voor (aankomende) leerkrachten heb ik in dit boek op-genomen. Aan de orde komen de positieve en negatieve groep, het groeps-proces, het ontstaan van waarden en normen in een groep en inter- en intra-

7

groepsrelaties. Koppeling tussen theorie en praktijk is essentieel. Daarom hebik steeds de theorie gekoppeld aan de praktijk door voorbeelden op te nemenin de tekst. De voorbeelden komen uit de praktijk, de namen van de kinderenen leerkrachten zijn fictief. De theorie is bedoeld om beter zicht te krijgen opwat er in een groep gebeurt, zodat u als leerkracht door een ‘groepsbril’ naareen groep kunt kijken. Zo ontstaat er al een aardige grip op de groep. Hetpraktijkgedeelte bevat allerlei oefeningen waarmee een leerkracht gelijk aande slag kan. Een aantal oefeningen is al een aantal jaren toegepast, een aantaloefeningen heb ik speciaal voor dit boek uitgedacht en uitgeprobeerd. Deevaluaties van collega’s die hiermee aan de slag zijn gegaan, zijn verwerkt inhet boek. De oefeningen zijn bedoeld voor aan het begin van een schooljaar.De oefeningen kunnen ieder jaar herhaald worden en ze kunnen naar eigenbelieven worden aangepast of veranderd. De oefeningen zijn niet los te zienvan de theorie. Begrip van de processen in de groep (de theorie) maakt dat dedoelen van de oefeningen echt helder worden.

DoelenHet doel van dit boek is tweeledig:

■ Leerkrachten meer zicht bieden op processen die zich binnen een groepafspelen.

■ Leerkrachten handvatten aanreiken om van een groep een positieve groepte maken.

Kinderen in positieve groepen durven eerder van alles aan

8

Positieve groepWaarom van groepen positieve groepen maken? Kinderen verdienen het om ineen positieve groep deel te nemen aan het onderwijsproces. In een positievegroep (zie hoofdstuk 2) zijn de groepsnormen positief. Dit heeft allerlei prettigegevolgen:

■ kinderen gaan met plezier naar school;

■ betere leerresultaten;

■ minder ordeproblemen;

■ de leerlingen helpen elkaar zodat er veel meer ‘leerkrachten’ in een groepzijn;

■ prettig pedagogisch klimaat;

■ prettige omgangsvormen;

■ goede, positieve ervaring voor later (groepsnormen);

■ allerlei effectieve onderwijsvormen, zoals actief leren, worden uitvoerbaar.

Het is geweldig om te zien dat kinderen veel positieve energie hebben. Dezeenergie kunnen ze steken in spel, leren, samenwerken, ontdekken, lezen, en-zovoort. Ruzies, pesterijen en het continu strijden om de macht in de groepkosten allemaal negatieve energie. Het creëren van een positieve groep vraagteen flinke investering van de leerkracht en de school aan het begin van hetschooljaar. Maar het betaalt zich dubbel en dwars terug in de loop van dat-zelfde schooljaar. Zet dus rustig wat andere zaken opzij en/of integreer ze metgroepsvorming. Positieve groepen functioneren door het jaar heen beter, ‘stij-gen tot grote hoogte’ en ‘scoren goed’.

Het begint bij de leerkrachtBelangrijk is dat de leerkracht vaardig wordt. Als leerkracht heb je een voor-beeldfunctie. Moeten leerlingen open en eerlijk zijn? Dan moet je dit alsleerkracht ook zijn. Wil je dat leerlingen samenwerken met andere leerlingen?Dan moet je zelf ook laten zien dat je samenwerkt (met collega’s bijvoorbeeld).Wil je dat kinderen positiever zijn naar elkaar, bijvoorbeeld door het gevenvan complimentjes? Dan moet je dit zelf als leerkracht ook laten zien. Kortom:doe zelf ook dat wat je van de leerlingen verwacht.

9

De juf geeft het goede voorbeeld bij het maken van een rij

Bert van der Meiden schreef hierover een toepasselijk gedicht dat aan heteinde van deze inleiding staat afgedrukt.In dit boek wordt over ‘hij’ gesproken. Waar dit staat, kan ook ‘zij’ gelezenworden.Het onderwerp van dit boek is niet statisch, maar dynamisch. Reacties, sug-gesties, leuke ervaringen, kritiek, nieuwe oefeningen, enzovoort, zijn van hartewelkom. Deze reacties kunt u sturen via www.gripopdegroep.nl.

Veel plezier!René van Engelen(bij de eerste druk, 2007)

Bij de tweede drukGrip op de groep heeft inmiddels zijn waarde in de praktijk bewezen. Leer-krachten, intern begeleiders, schoolbegeleidingsdiensten, pabostudenten, pa-bodocenten en docenten voortgezet onderwijs gebruiken het boek. Het doetmij goed te horen dat steeds meer kinderen hierdoor met plezier naar schoolkomen en collega’s met meer plezier voor de klas staan. Het verhoogt hetleerrendement.In deze tweede druk is de tekst zo goed als intact gelaten. De eerste en tweededruk zijn dus prima naast elkaar te gebruiken. De lay-out en het lettertype zijnaangepast. Dit komt de leesbaarheid zeker ten goede.Ten slotte: uit de praktijk kwam een grote vraag naar tools om te bepalen of eengroep positief of negatief is. Er zijn inmiddels drie tools ontwikkeld. Deze zijnte downloaden via www.gripopdegroep.nl. Op deze website zijn naast dezetools ook extra oefeningen te vinden en informatie over de trainingen dieworden gegeven rondom Grip op de groep.

10

René van Engelen(bij de tweede druk, 2010)

Bij de derde drukZeven jaar geleden verscheen de eerste druk van Grip op de groep. Er zijnmeer dan 13.000 exemplaren van dit boek in omloop bij het verschijnen vandeze derde druk. In deze druk zijn enkele veranderingen aangebracht naaraanleiding van nieuw onderzoek en ervaringen in het werkveld.Het boek heeft zich inmiddels een vaste plek verworven in het onderwijs.Steeds meer scholen maken gebruik van de inzichten. Op het gebied van degroepsdynamica in het onderwijs zijn inmiddels meerdere boeken en artikelenverschenen.Kinderen die met plezier naar school komen, presteren beter en groeien ge-lukkiger op. In die zin draagt Grip op de groep bij aan het verbeteren van hetonderwijs.

PestenSteeds meer dringt in het onderwijs door dat pesten geen op zich staand fe-nomeen is, maar dat het gaat om een groepsproces. Pesten is een complexprobleem waarbij te snel conclusies getrokken kunnen worden. Het gebeurtdat jongeren aangewezen worden als daders van pesten. Bij nadere be-schouwing blijkt dan echter dat het gedrag van deze zogenoemde daders niethet probleem is, maar de perceptie van de werkelijkheid door het slachtoffer.Een pestprobleem is alleen maar op te lossen wanneer het wordt gezien in decontext van de groep en de individuele problematieken van de groepsleden.Het beste is als problemen worden voorkomen: de preventieve aanpak die indit boek wordt beschreven.

OefeningenOp de website zijn de afgelopen jaren steeds meer oefeningen verschenen. Inhet onderwijsveld is ervaring opgedaan met de oefeningen. Op basis van dezeervaringen zijn oefeningen uit de eerste en tweede druk uit het boekje gehaald.Deze oefeningen zijn nu gepubliceerd op de website. De oefeningen van desite die als het meest waardevol zijn ervaren, zijn nu opgenomen in het boek.Daarnaast zijn er nieuwe oefeningen geschreven voor deze derde druk dietegemoet komen aan wensen uit de praktijk. Ook de nieuwe oefeningen zijneerst uitgeprobeerd in de praktijk.Grip op de groep is echter geen methode. Het biedt inzicht. De oefeningenzijn bedoeld als suggesties. In de praktijk worden steeds vaker oefeningen uitdiverse methoden, bronnenboeken en websites gebruikt voor het vormen vande groep. Dat is een goede zaak.Er zijn veel positieve reacties gekomen op het spiegelverhaal ‘Mark’ uit hetzevende hoofdstuk. De vraag kwam of er meer oefeningen met spiegelverhalenkonden komen. Kinderen kunnen zich identificeren met de personen in deverhalen en de groep kan goed een norm benoemen naar aanleiding van het

11

spiegelverhaal. In deze nieuwe druk zijn drie nieuwe oefeningen met eenspiegelverhaal te vinden.

Het skateboardsyndicaatIn 2010 is het boekje Het skateboardsyndicaat verschenen (Van Engelen,2010). Het is een verhaal dat bestaat uit acht hoofdstukken. Ieder hoofdstuk iste gebruiken als spiegelverhaal. De oefeningen die bij het boekje horen, zijn tevinden op www.gripopdegroep.nl.

Bouwen aan je groepIn 2011 is het boek Bouwen aan je groep verschenen (Van Engelen, 2011).Hierin worden zaken uitgediept die aansluiten bij Grip op de groep: waardenen normen in het onderwijs, gedrag in de onderbouw, bovenbouw en hetvoortgezet onderwijs, borging in de onderwijsorganisatie, de leerkracht heeftde sleutel, vrijere situaties (bewegingsonderwijs, schoolplein, gangen) en watte doen als een groep al negatief is.In het boek zijn ook tools opgenomen waarmee een groep in beeld gebrachtkan worden.

JongensJaren was het in Nederland not done om de verschillen tussen jongens enmeisjes te benadrukken (Crott, 2013). Het resultaat: jongens komen slecht meein het onderwijs. Een aparte aanpak voor jongens helpt om de groep beter telaten functioneren (Van Engelen, 2001). En ja: meer mannen in het onderwijshelpt. Meer waardering voor specifiek jongensgedrag is broodnodig. In hetlaatste hoofdstuk is een paragraaf opgenomen over jongens.

Door stoeien leren jongens hun grenzen verkennen

12

Kinderen zijn veel met andere kinderen bezig. De ander is belangrijk. Wat zegtde ander? Wat denkt die ander van mij? Hoor ik er wel bij? Val ik er nietbuiten? Groepen spelen een belangrijke rol in het leven van kinderen enjongeren. In dit eerste hoofdstuk wordt het begrip ‘groep’ verkend. Daarnawordt beschreven welke behoeften een mens heeft en welke rol groepen hierinspelen. Ten slotte komt in dit hoofdstuk aan de orde wat de relatie is tussen degroep en adaptief onderwijs.

1.1 Wat is een groep?

We horen bij diverse groepen: vriendengroepen, familie, sportclub, team, deafdeling, kerk, de klas. En het gezin, is dat ook een groep? En twee vrienden diemet elkaar optrekken? Dat kan. Er is namelijk sprake van een groep als er eengezamenlijk belang of gezamenlijke taak is die om samenwerking vraagt. Datkan dus ook bij een tweetal het geval zijn.

14

Samenwerking

In de klas van meneer Tom wordt een opdracht gegeven: ‘Stel in groepen vanvier leerlingen een website samen over een land’. Tom stelt ontwerpeisen eninhoudelijke eisen (welke onderwerpen moeten er aan bod komen op de site?).Deze heeft hij op papier gezet en uitgedeeld. Hij beoordeelt het uiteindelijkeresultaat.

De groepen zijn in dit voorbeeld door de leerkracht samengesteld. Er zijngroepen ontstaan die onmiskenbaar een gezamenlijk belang hebben (een goedresultaat) en een gezamenlijke taak die om samenwerking vraagt (het makenvan een website over een land).

Kenmerken van een groepElke groep vertoont een aantal kenmerken. Deze hebben betrekking op:

■ relaties;

■ rollen;

■ groepsnormen.

Ten eerste tref je binnen elke groep relaties aan. De leden van de groep krijgenen onderhouden relaties met elkaar. De kans is groot dat ze daarbij de ledenvan hun eigen groep positiever beoordelen dan kinderen of jongeren die niettot de eigen groep behoren (Sherif & Sherif, 1969). Dit heeft gevoelsmatig ookeen zekere logica: je hebt immers iets wat je bindt – het groepsdoel. Inhoofdstuk 6 wordt hier verder op ingegaan.

Relaties

Buurthuis ‘De Minimolen’ organiseert een minivoetbaltoernooi. Twee teamsspelen tegen elkaar: de groenen tegen de blauwen. De kinderen uit het blauweteam hebben een gezamenlijk doel: winnen. De eigen groepsleden wordenpositiever beoordeeld: je hebt elkaar immers nodig om te winnen. De anderegroep, de groenen, worden negatiever beoordeeld door de groepsleden vanhet blauwe team. Zij hebben namelijk een tegengesteld doel: blauw latenverliezen.

Een tweede kenmerk van een groep is het ontstaan van rollen binnen de groep.Er zijn groepsleden die al snel een leidende rol op zich nemen; zij nemen vaakhet initiatief in een groep. Er kunnen groepsleden zijn die vooral een zorgzamerol op zich nemen, anderen komen met veel ideeën en weer anderen stellenzich volgzaam op. Welke rollen er ontstaan in een groep, of beter gezegd,welke rollen de ruimte krijgen om zich te tonen, hangt af van het feit of het een

1Degro

ep

15

negatieve of positieve groep is geworden. In hoofdstuk 2 en 3 komen dezesoorten groepen en de rollen uitgebreid aan bod.Ten slotte het derde kenmerk van een groep: het ontstaan van groepsnormen.Dit zijn de regels die de groep zelf opstelt en waarmee de groep gaat func-tioneren. Deze groepsnormen zijn zeer belangrijk en van invloed op de rela-ties, het pedagogische klimaat en de sfeer in de groep. In hoofdstuk 2, 3 en 5wordt hieraan aandacht besteed. Deze normen moeten niet verward wordenmet de normen van de school of de leerkracht.

Formele en informele groepenIn het voorbeeld van meneer Tom was sprake van een formele groep. Formele

groepen worden ingesteld door een organisatie of door personen met bepaaldefuncties, zoals leerkrachten. In het voorbeeld van meneer Tom liet de leer-kracht een formele groep ontstaan. De formele groepen uit het voorbeeldzullen overigens kort functioneren: als de website klaar is, houdt de formelegroep op te bestaan.

1.1 Een formele groep: de leerkracht geeft de opdracht om in een groepje tewerken

Vaak organiseren we de leerlingen in permanente formele groepen die een(school)jaar of langer functioneren. We geven die groepen verschillende na-men: klas, taakgroep, basisgroep, stamgroep. Naast de formele groepen zijn ergroepen die min of meer spontaan ontstaan uit allerlei sociale contacten: deinformele groepen. Het ontstaan van een informele groep kan voortkomen uiteen formele groep. Als je immers samen met andere kinderen in een klas ge-plaatst wordt, kan hieruit een vriendengroep ontstaan. In het kader van ditboek is het van belang of een informele groep onder dwang is ontstaan of dater sprake is van vrijwilligheid. Als een informele groep onder dwang is ont-staan, kan dat om verschillende redenen zijn: de angst er niet bij te horen,

16

dreiging van anderen, enzovoort. Binnen een grote groep kunnen zich kleineregroepen gaan vormen, zowel formele als informele. We spreken dan vansubgroepen. Als er een vriendengroep ontstaat in een klas, krijg je een infor-mele subgroep binnen een formele groep. Meneer Tom uit het voorbeeldcreëerde een tijdelijke, formele subgroep binnen de formele groep. Ook sub-groepen hebben hun eigen rollen, relaties en groepsnormen.

1.2 In welke behoeften voorziet eengroep?

Ieder mens heeft bepaalde behoeften waarin hij of zij wil voorzien. Maslow(1954) onderscheidt vijf behoeften, zie afbeelding 1.2.

Zelf-realisatie

Waardering

Sociale acceptatie

Zekerheid/veiligheid

Fysiologische behoeften

Behoeftepyramide van Maslov

1.2 Behoeftepiramide van Maslow

Eerst moet een mens voorzien in de fysiologische basisbehoeften. Voorbeeldenhiervan zijn eten, drinken, kleding en onderdak. Als daarin in voldoende mateis voorzien, komt de mens toe aan de tweede laag: behoefte aan veiligheid,geborgenheid en zekerheid. Is hierin voorzien, dan komt de derde laag inbeeld: de behoefte aan sociale acceptatie. Denk hierbij aan genegenheid,warmte, erbij horen, erkenning door familie en vrienden. Als in die behoeftenis voorzien, kom je terecht in de vierde laag van de piramide: de behoefte aanwaardering, achting en respect. Ten slotte kom je in de bovenste laag: dezelfrealisatie. Hier kom je tot het ontwikkelen van eigen talenten.

1Degro

ep

17

Fysiologische behoeften

Frank is 10 jaar. Hij functioneert goed: hij leert op zijn niveau en heeft erplezier in. Af en toe heeft hij last van de spanningen in de relatie tussen zijnvader en moeder. Frank hoort erbij in het gezin, in de klas, in de vrienden-groep. Hij voelt zich gewaardeerd. Dit alles valt in duigen als zijn moederbesluit te vertrekken. Ze heeft een andere relatie. Zijn moeder bood hem ge-borgenheid, zekerheid en veiligheid. Dit valt nu weg voor hem. Hij keert nu(met name) terug in de tweede laag van de behoeftepiramide. Mensen om hemheen zullen die moederrol voor Frank moeten overnemen.

Groepen vervullen een belangrijke rol bij het voorzien in de behoeften uit depiramide. De groepen waaraan kinderen deelnemen, hebben meestal eenfunctie in het vervullen van de behoeften aan veiligheid, sociale acceptatie enwaardering.In de eerste laag, het voorzien in fysiologische behoeften als eten, drinken enonderdak, komen we vooral het gezin als groep tegen. Binnen het gezin wordtgezorgd voor de eerste levensbehoeften. In het voorbeeld van Frank wordtsteeds in deze behoefte voorzien. Vader blijft in het gezin en zorgt voor voe-ding, kleding en woning.In de tweede laag, zekerheid en veiligheid, zien we een rol weggelegd voorgroepen leeftijdsgenoten. Natuurlijk biedt in eerste instantie het gezin zeker-heid en veiligheid, maar ook de groep leeftijdsgenoten biedt geborgenheid,zekerheid en veiligheid. Als groep sta je sterk. De groep biedt zekerheid: er zijnvaste normen. Omdat de normen binnen een groep de groepsleden een gevoelvan zekerheid geven, zijn die normen ook moeilijk te beïnvloeden als de groepis gevormd. Daarnaast is er zekerheid doordat de rollen vaststaan. Later komenwe erop terug dat een groep deze rol pas kan vervullen vanaf een bepaaldeleeftijd.Een volgende behoefte waarin groepen leeftijdsgenoten elkaar voorzien, is desociale acceptatie, de derde laag uit de piramide. In een groep hoor je erbij, jebent groepslid. Je wilt niet voor gek staan en buitengesloten worden, je wiltgerespecteerd en geaccepteerd worden. Kinderen en jongeren willen ook in-vloed binnen de groep. Ze willen gewaardeerd worden. Ze willen hun meningserieus genomen zien. Als er in voldoende mate in de behoeften uit de eerstedrie lagen is voorzien, kan de groep voorzien in deze behoefte uit de vierdelaag. Kinderen die hier niet aan toe zijn, oefenen geen invloed uit binnen degroep en vinden het al geweldig dat ze geaccepteerd worden.

18