Gratis CD met 10 songs ZA Jazz Maatschappij Cultuur...

V O O R J A A R 2 0 0 4 J A A R G A N G 8 N R 1 € 5 , 5 0

Maatschappij Cultuur Reizen

De weg weet niet waar de reiziger heen wil

Gratis CD met 10 songs

ZA Jazz

Zuid-Afrika10 jaar vrijZuid-Afrika10 jaar vrij◗Mandela neemt wraak

◗Shell weer in opspraak

◗Kinderen van na de apartheid

◗Mandela neemt wraak

◗Shell weer in opspraak

◗Kinderen van na de apartheid

18 4 portretten: Tien jaar!

Annemieke van Twuyver en Obed ZilwaKinderen van na deapartheid (pagina 18,23, 28 en 33)

19 Reconstructie: Positief Effect

Marieke van TwillertHoe de aidsepidemie in Zuid-Afrika de democratieversterkt

24 Reportage: Soekmekaar (bestaat niet meer)

Marnix de BruyneEen plattelandsgemeente, tien jaar later

29 Reportage: Moffies Madeleine MaurickDe Zuid-Afrikaansegrondwet is ook vanhomo’s en lesbo’s

Zuidelijk Afrika, lente 2004/01jaargang 8, nummer 1verschijnt vier maal per jaarBezoekadres: Prins Hendrikkade 33,Amsterdam

Postadres: Postbus 10707,1001 es AmsterdamTel: 020-520 62 10 Fax: 020-520 62 49E-mail: [email protected]/zuidelijkafrika

Zuidelijk Afrika wordt uitgege-ven door het Nederlands insti-tuut voor Zuidelijk Afrika. Hetmagazine wordt gemaakt dooreen onafhankelijke redactie,die opereert op basis van een

redactiestatuut. De inhoudgeeft niet noodzakelijk destandpunten van NiZa weer.

Redactioneeel team: Bart Luirink(hoofdredactie), Udo Sprang en

Aggie Langedijk (eindredactie),Marleen Noordergraaf enNicole Segers (beeldredactie).Vaste medewerkers: Peter vanden Akker, Marnix de Bruyne,Pauline Burmann, Evelien

Groenink, Ineke van Kessel,Madeleine Maurick, BramPosthumus, Anne-MariekeSteeman, Marieke van Twillert.Aan dit nummer werkten verdermee: Gwen Ansell, Rudi Boon,

In dit nummer:4 Het Portaal

8 In Vilakazi Street is iedereen koning

Henk Rossouw en Eric MillerEen reis door de straat waar tweeNobelprijswinnaarsopgroeiden

11 Mandela neemt wraak Bart LuirinkHoe vroegere vijanden worden geprezen,omgekeerd en leeggeschud

12 Ik voel de vrijheid in al mijn botten, elke dag

Evelien GroeninkDromen en Denken:Ferial Haffajee, hoofd-redacteur van de Zuid-Afrikaanse Mail &Guardian

15 VVD wil meer ontwikkelingshulp

Bart LuirinkRechtsliberalen gaan met D66 programma deEuropese verkiezingen in

16 Profiel: Tom Sharpe, Het doodlachen van

de apartheid Evelien GroeninkIn twee romans rekende Sharpe af met apart-heid Zuid-Afrika

17 Afrika Gek

34 Lichtte Shell Zuid-Afrika op?

Evelien Groenink en Richard HengeveldNieuw onderzoek naar Salem affaire

36 Foto: Plantation Road, Johannesburg

Eli Weinberg,hoffotograaf van het ANC

42 De Swakopmund Observer

Heinrich OtjiwarongoBarometer van het vrije woord

Zuidelijk Afrika Magazine heeft eengedaantewisseling ondergaan. In de afgelopen maanden hebben redactie,vormgevers en een groot aantal medewerkers in het zuiden van Afrikahard aan deze vernieuwing gewerkt.Het uitgangspunt: een magazine dat intekst en beeld de vitaliteit van Afrikauitstraalt en dat zich kenmerkt doorinzicht, betrokkenheid en nuance. Wat blijft zijn de meelevende reportagesen de scherpe analyse.

Het resultaat bevat ook een aantalnieuwe rubrieken. In Dromen enDenken is de verbeelding aan de

macht. In deze interviewserie latenAfrikanen een licht schijnen over deontwikkelingen op hun continent. Het Portaal, onze nieuwe openings-rubriek, bevat een kleurrijk overzichtvan nieuws en weetjes. Op De Marktstallen Afrikaanse en Nederlandsehandelaren hun waren uit: boeken,muziek, kunstnijverheid, mode en koken.Ook bevat deze rubriek een uitgebreideagenda. De Swakopmund Observer isals ‘uitkijkpost tussen wandelende duinen’ een barometer van het vrijewoord in de regio. In Afrika-Gek getuigen Nederlandersvan hun fascinatie voor Afrika.

Vanzelfsprekend staat Zuidelijk AfrikaMagazine dit keer vrijwel volledig inhet teken van die andere metamorfose,Zuid-Afrika, tien jaar na de invoeringvan de democratie. Onze medewerkersMadeleine Maurick, Marnix de Bruyneen Marieke van Twuyver gingen in deafgelopen maanden op zoek naar hetnieuwe Zuid-Afrika. Ze werden daarbijgeassisteerd door Zuid-Afrikaansejournalisten die anderhalf jaar terugals gastredactie van Zuidelijk Afrikade special ‘De Kijker Bekeken’ samen-stelden. Hun reportages vormen hethart van dit magazine. Onze mede-werkster in Kaapstad, Annemieke

Een vernieuwd magazine

De Metamorfose

© UvA-K

Luanda

Gaborone

Maseru

Maputo

Windhoek

Pretoria

Mbabane

HarareLusaka

Lilongwe

500 km0

ANGOLA

NAMIBIË

ZUID-AFRIKA LESOTHO

SWAZILAND

ZIMBABWE

ZAMBIAMALAWI

BOTSWANA

MO

ZAM

BIQUE

Mis het niet! Neem núeen abonnement ophet blad ZuidelijkAfrika!

Ter verwelkoming krijgtu het eerste nummercadeau.

Bent u al abonnee?Laat dan iemandanders gratis kennis-maken met het blad.

Vul snel onderstaandebon in. Of zend degegevens per e-mail.Bedankt!

Eltje Bos, Ellen Elmendorp,Craig Fraser, RichardHengeveld, Maria Kint, EricMiller, Prudence Mbewu,Astrid Nieland, HeinrichOtjiewarongo, Henk Rossouw,

Elizabeth Sejake, Siphiwe Sibeko,Annemieke van Twuyver, ObedZilwaVormgeving: Van Rosmalen &Schenk, AmsterdamIllustraties: Astrid Nieland

Vertalingen: Richard HengeveldDruk: Thieme, NijmegenFotobureau: i-Afrika, Kaapstade-mail: [email protected]/fax: 005-27-21-447-4717

Abonnementen: € 20,65 perkalenderjaar (Europa: € 26,85;buiten Europa: € 30,95). Aanmelding op het redactie-adres. Betaling na ontvangstvan de acceptgiro.

Abonnementen worden op 1 januari automatisch ver-lengd, tenzij schriftelijk isopgezegd vóór 1 december.Adreswijzigingen: uitsluitendschriftelijk.

ISSN: 1386-4297Advertenties: inlichtingen bijRiet Ariaans, e-mail: [email protected]

Foto omslag: David Gray

Ik geef een gratis kennismakingsnummer aan:

Voorletters Achternaam m/v

Adres

Postcode en plaats

Telefoonnummer

Ik neem een abonnement en krijg het eerste nummer cadeau.

Voorletters Achternaam m/v

Adres

Postcode en plaats

Telefoonnummer

Bank- of girorekening

Neem nú een abonnement voor 2004 en ontvang het eerste nummer gratis. U betaalt geen € 20,65 maar slechts € 15,50 (Europa: € 20,20; buiten Europa: € 23,30). U krijgt een acceptgiro thuisgestuurd. Het abonnement geldt totwederopzegging.

Kopieer de bon of knip hem uit. Stuur hem in een envelop zonder postzegel naar: Zuidelijk Afrika,Antwoordnummer 11800, 1000 RA Amsterdam / Faxen mag ook: 020-520 62 49 / Of zendt de gegevens per e-mail naar: [email protected]

[200

4311]

De weg weet niet waar de reiziger heen wil,

zeggen ze in Afrika. Zuidelijk Afrika helpt u op weg.

44 Bij de CD: Muziek zonder grenzen

Gwen Ansell Muziek helpt een verdeeldesamenleving om te ver-smelten

45 Reportage: Wits Kids Eltje BosDe Hogeschool vanJohannesburg levert deeerste generatie multi-media artiesten af

47 Column: Yhoyhoyho Prudence Mbewu

48 De Markt

Boeken, kunstnijverheid,vormgeving, koken en demuziek van Mieke van derWey

54 Yinka Shonibare, Double Dutch PaulineBurmannNigeriaanse kunstenaar in Boymans VanBeuningen

van Twillert, voegde daar een viertalportretten van Zuid-Afrikaanse tien-jarigen aan toe: de kinderen van nade apartheid.

Lees en geniet. Mail ons uw reactie:[email protected] !

4 Z u i d e l i j k A f r i k a 1 / 2 0 0 4

‘De wonden die het bewijs vormenvan het lot dat we gedurendetachtig jaar van koloniaal bewindondergingen, zijn nog te vers enpijnlijk om ze uit onze herinneringte bannen. (…) Wij waren hetslachtoffer van spot of beledi-ging, van klappen die we oplie-pen in de ochtend, de middag ende avond omdat we zwart waren.’

Patrice Lumumba in een toespraakop de onafhankelijkheidsceremo-nie tegenover Koning Boudewijn,juni 1960.

‘De geschiedenis van de Demo-cratische Republiek Congo is ookdie van de Belgen, missionaris-sen, ambtenaren en ondernemers,die geloofden in de droom vankoning Leopold II om in het mid-den van Afrika een staat op terichten. We willen nu hulde bren-gen aan de nagedachtenis van aldie pioniers.’

Joseph Kabila, de huidige presidentin een toespraak tot de BelgischeSenaat, februari 2004.

15 jaar geleden vonden in Namibië de eerste de-mocratische verkiezingen plaats, gewonnendoor de bevrijdingsbeweging SWAPO.

25jaar geleden voltrok het toenmalige apartheids-bewind het eerste doodvonnis van een zwartevrijheidsstrijder, Solomon Mahlangu.

Terugtrekkende

beweging

‘Ik wil naar huis. Nee, ik moet naar huis!’, roept

een van de bezoekers van www.homecomingre-

volution.co.za uit. De site biedt een onderkomen

aan uitgeweken Zuid-Afrikanen. De nieuwste

trend: teruggaan. Want het valt wel mee, zwart

bestuur. Alleen Steve, die inmiddels in Canada

woont, kan de breed uitgemeten blijheid van de

spijtoptanten niet aan. Opgegroeid in de beste

traditie van het vroegere complotdenken (Swart

Gevaar! Totale Aanslag!), ziet hij de hand van

het ANC in het initiatief. Lid worden van de site

kan ook: join the revolution.

Tutu voor condoomsDe katholieke geloofsbroedersvan aartsbisschop Tutu voelenzich op hun pik getrapt. In eentoespraak tot een internationaleaids-conferentie in Ierland pleitteTutu onlangs voor het gebruikvan condooms. ‘Het idee dat depromotie van voorbehoedmidde-len in de strijd tegen aids promis-cuïteit bevordert, is volstrekt on-waar’, aldus de aartsbisschop. Ineen cryptische verklaring neemtde katholieke bisschoppenconfe-rentie in Zuid-Afrika het Tutukwalijk geen oog te hebben voor de‘bredere positieve en negatievegevolgen van het gebruik vancondooms’. ‘De kerk doet welwat meer dan het gebruik vancondooms verbieden’, aldus debisschoppen. ‘We runnen klinie-ken en weeshuizen’.

het portaal

Volgens Telegraaf-correspondent Sibolt van Ketelbedwelmen Zuid-Afrikaanse inbrekers hun slachtoffersmet udosi lwempisi. De poeder, gemalen van de staartenen neuzen van hyena’s, wordt in krantenpapier verpakt,aangestoken en het leeg te halen huis ingegooid. Debewoners raken in een diepe slaap en merken nietsmeer. De mare doet al vele jaren in vele landen inAfrika de ronde. Het is onzin, maar Van Ketel weet hetzeker. In zijn eind vorig jaar uitgekomen boek Alles salreg kom noemt hij ‘slaapstaart’ het nieuwste wapenwaarmee inbrekers en insluipers hun slachtoffers telijf gaan. Zuidelijk Afrika Magazine kent ook nog eengerucht: gooi een paar glazen wijn in een correspondenten zijn fantasie slaat op hol.

Broodje Aap

TOEN EN NU

Werk van Tshibum

ba Kanda M

atulu, deel van ‘Congo in C

artoon’, vanaf 13 mei in het A

msterdam

Tropen Instituut.

Evita Bezuidenhout

5 Z u i d e l i j k A f r i k a 1 /2 0 0 4

Mr Devious

1977 - 2004

‘Zomaar’ doodgeschoten omdatgangsters zijn vader beledigden enhij dat niet over zijn kant liet gaan…Mario van Rooy, aka Mr. Devious,stierf een tragische dood in BeaconValley (Kaapstad) in de laatsteweek van januari. Devious was eenrapper, een MC, een activist die zijnmuziek als instrument gebruikteom sociale misstanden aan dekaak te stellen. In gevangenissenleerde Devious jonge delinquentenom sterker in het leven te staanmet behulp van hiphop. Opnamenvan Devious’ werk werden onder-meer gemaakt tijdens tourneesdoor Nederland, Tanzania enZweden. Zijn uitgebreide Neder-landse vriendenkring herdacht derapper tijdens een bijeenkomst inAmsterdam, eind januari. Deviouslaat een vrouw en twee dochters na.

The Lion has been taken

Rusted metal yokes,Coiled pythons,Decorated your ancestors neck,Stolen from warm fires,Of Malay and JavaWhy kill the lion?

Devious walked the path,On the thorns of hate,Blades of loss,Muck of racism,To break the yokes,Venomous apartheid spit,Why kill the lion?

Uit het condoleance register:www.africanhiphop.com/dvs

Tineke de Nooijdenkt wel eens‘Ik denk wel eens: hoe erg aids ookis, het zou een groot gedeelte van deproblemen in Zuid-Afrika oplossen.Binnen vijf jaar is de helft van dezwarte bevolking er niet meer, daar-mee los je wel de werkloosheid op.

Tineke de Nooij in Nieuwe Revu, 24 februari 2004.

40jaar geleden veroordeelde rechter De Wet Nelson Mandela, Walter Sisulu en acht medebeklaagden tot levenslangegevangenisstraf op Robbeneiland.

Afrikaan?

Amerikaan?Ingewikkeld. Trevor Richardsnomineerde zichzelf voor de‘Eminente Afro-Amerikaanvan het Jaar’-onderscheidingop zijn school. De Zuid-Afri-kaanse tiener, die zeven jaargeleden naar Nebraska in deVerenigde Staten emigreerde,beriep zich daarbij op zijnAfrikaanse wortels. Maar zijnschool, die de prijs jaarlijksuitreikt op Martin Luther KingDag, dacht daar anders overen schorste de leerling.Sindsdien woedt er een dis-cussie op het Internet. ‘Hij isvermoedelijk Afrikaanser danveel zwarte Amerikanen’,schrijft ‘Zipperneck’ in eenvan de fora. ‘Ik heb de indrukdat de meestennog nooit inAfrika zijn ge-weest en nauwe-lijks weten waarhet ligt.’ Eenandere deelnemeraan de discussietwijfelt er niet aan dat descholier Afrikaan is. ‘Maar ishij wel Amerikaan genoeg?’

Acteur slacht kippen

De Zuid-Afrikaanse dramaturg Brett Bailey haalde zich de woede vande dierenbescherming op de hals door aan het einde van de laatstevoorstelling van zijn stuk iMumbo Jumbo twee kippen ritueel te latenslachten. Overigens was het de organisatie kennelijk ontgaan dat inalle andere voorstellingen van iMumbo Jumbo, dat maanden op deplanken heeft gestaan, ook steeds een kip werd geslacht. Het stukvolgt de zoektocht van chief Nicholas Tilana Gcaleka naar de schedelvan een van zijn voorouders, een koning die naar Londen was verban-nen. Door deze schedel terug te brengen naar Zuid-Afrika hoopteGcaleka in 1996 de waardigheid van zijn land te herstellen. Baileysnapt niets van de klacht. De acteur die de kippen slachtte, NtombeTongo, in het dagelijks leven een traditioneel genezer, al evenmin. ‘Ikvind het belangrijk om mensen andere culturen bij te brengen zodatze vragen gaan stellen.’

het portaal

het portaal


HOE ZIET EEN NIEUW AFRIKA ERUIT?Die vraag was onderwerp van eenonline discussie in de laatste tweemaanden van vorig jaar. Het debat,op gang gebracht in de Amster-damse Balie, vond plaats op initia-tief van de Nationale Commissievoor Internationale Samenwerkingen Duurzame Ontwikkelingen(NCDO), het NiZA, oneworld.nl enBaobabconnections.org. Zeven stellingen – hoe maak jeduurzaam gebruik van natuurlijkehulpbronnen, hoe kunnen Afrikanenin het buitenland bijdragen aan deontwikkeling van hun continent,enzovoorts – werden besproken ineven zoveel weken. Dagelijks be-zochten gemiddeld 600 mensenhet forum, in totaal ruim 36.000.Ook minister van Ardenne namaan de discussie deel. Dankzij debetrokkenheid van Baobabconnec-tions – een site die jongeren uitnoord en zuid bij elkaar brengt –trok de discussie nogal watAfrikaanse deelnemers. En juistdaardoor werd het een echt debat.

Zo werd opgemerkt dat aan onder-werpen die Nederlanders belang-rijk vinden, Afrikanen wellicht min-der belang hechten. Ook werd devraag opgeworpen of Afrika weleen discussie kan aangaan met de‘nazaten van de vroegere kolonisa-toren’. En of niet evenzeer de vraagaan de orde is hoe een nieuw Europaeruit moet zien. Hoewel er een spanning bestaattussen het ‘westerse verlangen naareen goed gesprek’ en de ‘Afrikaansehoop op concrete veranderingen’,vinden de organisatoren het debattoch een groot succes. Op 21 aprilvindt een afsluitende conferentieplaats. Dan zal de discussie zichtoespitsen op conflictoplossing en

-beheersing, goed bestuur envoedselvoorziening. Binnenkort verschijnt een samen-vatting van de discussie opwww.baobabconnections.org

‘Er is een spanning tussenhet westerse verlangen

naar een goed gesprek en de Afrikaanse hoop op

concrete veranderingen.’

James Makola, curatorIn de drie maanden dat James Makola stage liep bijde afdeling marketing en publiciteit van MuseumBoijmans van Beuningen in Rotterdam wist de cura-tor van het Durban Art Museum en lid van de NatalSociety of Arts een nieuwe groep kunstenaars naar hetmuseum te verleiden. De Stichting Nieuwe Ontwerpersis inmiddels kind aan huis bij Boijmans terwijl deacteurs van Young Stage improvisaties uitvoerdenrond ‘Double Dutch’, een expositie van de kunstenaarYinka Shonibare (zie achterpagina). Ook introduceerdeMakola het fenomeen van de ‘zaklamp-rondleiding’:bezoekers konden in het verdonkerde museum meteen zaklap hun eigen licht laten schijnen op de kunst-werken. Zo leerde de curator de medewerkers van hetRotterdamse museum ook nog een paar kunstjes.

Van de koude grond

FOT

O: M

AR

LEE

N N

OO

RD

ER

GR

AA

F

VerkiezingskoortsIn veel zuidelijk Afrikaanse landenvinden dit jaar verkiezingen voor parlement en president plaats:

Zuid-Afrika aprilMalawi meiMauritius septemberBotswana oktoberNamibië oktober/novemberMozambique november/december

In Lesotho is nog geen datumaangekondigd voor de lokale ver-kiezingen dit jaar. De kans bestaatdat ook Angola en de DRC later ditjaar naar de stembus gaan.

het portaal

BENOEMD

➜ De Nederlandseambassadeur in Zuid-Afrika, Laetitia van denAssum (53), is benoemd tot‘aids ambassadeur’, met stand-plaats Den Haag. De benoeming moet dehoge prioriteit onderstrepen die de Neder-landse regering aan de bestrijding van deziekte wil geven. Nederland wil binnen driejaar 270 miljoen euro besteden aan debestrijding van aids, malaria en tuberculose.Van den Assum heeft al collega’s in Zwedenen de Verenigde Staten. Verwacht wordt datFrankrijk spoedig volgt. Wie Van den Assumopvolgt in Zuid-Afrika is nog niet bekend.

➜ Luisa Diogo (45) is benoemd als premieren minister van Financiën van Mozambique.Diogo blijft aan tot de verkiezingen later ditjaar. Ze volgt Pascoal Mocumbi op, een arts,die het ambt tien jaar bekleedde. Mocumbi opzijn beurt is benoemd tot Hoge Commissarisvan de Europe Developing Countries ClinicalTrial Partnership, een samenwerkingsverbanddat zich richt op steun aan de ontwikkelingvan vaccins tegen aids, malaria en tbc.

➜ Drs. Frans Engering is benoemd tot denieuwe Nederlandse ambassadeur in Pretoria.Eerder was Engering ondermeer Directeur-Generaal economische relaties op hetMinisterie van Economische Zaken alsmedeNederlands' Permanent Vertegenwoordigerbij de Organisatie voor Economische Samen-werking en Ontwikkeling (OESO) in Parijs.

ONDERSCHEIDEN

➜ Gift Chimanekiri heeft de Febe ElizabethVelasquez Vakbondsrechtenprijs gekregen.De prijs wordt elke twee jaar toegekend doorde FNV aan moedige vakbondsmensen.Chimanekiri, sinds 1981 actief in de vak-beweging, is algemeen secretaris van deCommunications & Allies Services Workers’Union of Zimbabwe en bestuurslid van hetZimbabwean Congress of Trade Unions(ZCTU). Vanwege zijn vakbondsactiviteitenis hij verscheidene keren gearresteerd enopgesloten, is zijn huis geplunderd doorgewapende politie en is zijn familie aan-gevallen.

‘Tien jaar geleden wisten Nederlanders ons precies uit te leggen hoe de verschillende bevolkingsgroepen met elkaar

moeten omgaan. Nu blijkt dat ze er zelf niets van bakken.’ De Zuid-Afrikaanse schrijfster Antjie Krog na een recent bezoek aan Nederland.

Nederlands festival in Zuid-Afrikaanse handen

Het programma van het Afro VibesFestival wordt dit jaar samengestelddoor een Zuid-Afrikaanse redactie. De organisatoren hebben danser enchoreograaf Gregory Maqoma totartistiek directeur benoemd. Maqoma,op zijn beurt, heeft de medewerkingingeroepen van verschillende kunste-naars. Het gezelschap werkt inmiddelsaan een multimediaproductie, SomehowDelightful, die in september zijn Euro-pese première beleeft. Het is de ope-ning van het festival.De Afro Vibes Stichting was het initia-tief van de Zuid-Afrikaan Raymond VuyoMatinyana (‘Miss Thandi’), die in no-vember 2002 in Amsterdam overleed.

Nieuw is dat het festival vooraf in zijngeheel te zien zal zijn in het Staats-theater in Pretoria. Pikant is dat de re-dactie At Your Feet op het programmaheeft gezet. Dit toneelstuk over eenmoslima die opgroeit in Kaapstad werdonlangs subsidie geweigerd door deofficiële kunstenraad omdat het stuk‘niet alle rassen en religies van Zuid-Afrika vertegenwoordigt’. Tijdens hetGrahamstown Kunstenfestival werd hetstuk in 2003 tot een van de vijf bestenieuwe werken uitgekozen. Het is‘scherp, geestig en droevig’, aldus dejury. Nadia Davids, de schrijfster vanhet stuk, heeft de beslissing van de kun-stenraad als ‘stalinistisch’ afgedaan.

Meet the parents

Een advertentie van YFM, eenpopulair radiostation voor jongerenin Johannesburg. Meisje (blank) opstation van Soweto met jongen(zwart) op weg naar de schoon-ouders.

8 Z u i d e l i j k

De zon brandt aan de hemel op dit lunchuur.De in Soweto geldende etiquette schrijft bijdeze hitte – het kwik wijst 28º aan – het gebruikvan een paraplu voor. Een bonte stoet – Schotseruiten, kleurige strepen, felle stippen, over-dadige bloempatronen – flaneert als over eenrode loper langs het terrasje waarop ik zit. Ookde auto’s gaan stapvoets. Kijken en bekekenworden, in Vilakazi Street is iedereen koning.Twee geliefden. Een man met een zak uien.Een spijbelend schoolmeisje, haar grijze roktot ver boven de knieën opgetrokken. Eenvader op weg naar huis met zijn zoontje.Sinqobile, Nontuthuza enSylvia, acht vingers oud, hebbengeen zin meer om te lopen. Zijrukken hun schoenen en sok-ken uit. Sylvia gooit haar benenin de lucht, in een dubbele, needriedubbele radslag. De blikkenring aan haar vinger tinkelttegen het warme asfalt. Nietshoudt haar tegen, hoogstensgaat het bij de verkeersdrempelswat langzamer.

Open deur

In het huis van Betty en Solo-mon Ndlovu dringen de straat-geluiden door de open deurnaar binnen. Solomon, die inzijn werkzame leven per scooterbestellingen rondbracht voorde Southcrest-apotheek, woonthier al vanaf december 1945.Een van zijn buren was eenjonge advocaat met een kaars-rechte scheiding in zijn haar:Nelson Mandela, Nobelprijs-winnaar. En een andere buureen toekomstige aartsbisschop:Desmond Tutu, eveneensNobelprijswinnaar. Solomon,een lange magere man, zit aande eettafel. Betty zit op de bank;boven haar aan de muur hangteen portret van haarzelf. Daarop

draagt ze een groene jurk, het traditionele ge-waad van de Kerk van Zion, de grootste religi-euze gemeenschap van Zuid-Afrika. Betty woonthier vanaf haar huwelijk met Solomon in1960. In de tijd van de pasjeswetten, vertellenzij, hielden zij hun deur altijd dicht, zodat depolitie niet zomaar kon binnenlopen zoals iknu. Sinds Mandela is bevrijd, dus sinds 1990,laten zij hun deur weer open, tot negen uur ’savonds. Dit huis van rode baksteen met zijnpropere voortuin met bloemen is hun eigen-dom. Hun thuis, zoals zij het noemen. In ditland, waar jarenlang grote groepen mensen

uit hun huizen zijn verjaagden naar willekeur naar elderszijn gedeporteerd, heeft dat be-grip een bijzondere betekenis.Betty zou voor geen goud inSandton willen wonen, degemengde maar nog steedsoverwegend blanke rijke buiten-wijk van Johannesburg, waarde huizen schuilgaan achterhoge muren. ‘De mensen daarkennen hun buren niet eens, jebent er eenzaam.’ ‘Die muren,vreselijk’, zegt Pinkie, eenfamilielid uit East London dathier een nachtje logeert.

Jakhalzenvel

Mandela bleef na zijn terug-keer maar elf dagen in zijn huisop de hoek van Vilakazi Streeten Tenth Street, tot hij er nietmeer in paste door alle bezoe-kers die profiteerden van hethernieuwde opendeurbeleidin Vilakazi Street. Bezoekersstromen nog steeds naar hethuis, nu een museum, om hetjakhalzenvel – het symbool vanhet Thembu-koningshuis –aan te raken dat op zijn bedligt, en het zachte bont te voe-len in de puntschoenen die hijin de gevangenis droeg. Die

IN VILAKAZI STREET ISIEDEREEN KONING

reizen

Van een no-go area is Soweto veranderd in

een toeristische topattractie. Al meer dan

driehonderdduizend bezoekers per jaar

bezoeken de township. En iedereen wil naar

Vilakazi Street. Henk Rossouw en Eric

Miller reisden door deze straat waar ooit

twee Nobelprijswinnaars woonden.

FOT

O: E

RIC

MILLE

R/IA

FRIK

A P

HO

TO

’S


staan daar pal naast Winnie’s legerlaarzen.‘De slaapkamer was zo klein’, schreef hij inzijn boek Long Walk to Freedom, ‘dat een twee-persoonsbed zowat de hele ruimte innam.’Zo te zien moeten de voeten van Mandela, die1.90 meter lang is, buiten het bed hebben uit-gestoken. In 1945 zag Mandela’s huis er vanbuiten hetzelfde uit als dat van de Ndlovu’s.‘Het huis zelf was precies zoals honderdenandere, gebouwd op een miniatuurperceeltjeaan een onverharde weg. Hetzelfde standaardgolfplaten dak, dezelfde cementvloer, een nauwkeukentje, en aan de achterkant een emmerals toilet. Het was allesbehalve indrukwekkendmaar het was mijn eerste echte eigen huis enik was er maar wat trots op.’ Inmiddels hebbende bewoners het nodige weggenomen van deeenvormigheid van Vilakazi Street.Populieren, treurwilgen, palmen en eucalyp-tussen flankeren de nu geasfalteerde straat.Tussen de ‘luciferdoos’-huisjes van baksteenstaan voorstadspaleisjes met twee bovenver-diepingen, verscheidene gevels zijn kleuriggeverfd.

Huis van het Volk

De associatie met luciferdoosjes die sommigehuizen in Vilakazi Street oproepen, had eindjaren tachtig een navrante bijsmaak. Inwonersvan Soweto staken toen het huis van WinnieMandela in brand uit protest tegen haar body-guards, de Mandela United Football Club. Zijhadden Stompie Seipei en nog drie jongens,die bij de blanke dominee in de Methodisten-kerk hun toevlucht hadden gezocht voor deveiligheidspolitie, gekidnapt en beschuldigdende jongens ervan dat zij spionnen waren enmet de dominee naar bed gingen. De beschul-diging bleek onterecht maar zij werden hoedan ook gestraft, met de vuist en met zwepenbewerkt, geschopt en tegen de grond gegooid.‘Ik heb Stompie vermoord op bevel van Mammie(Winnie)’, verklaarde de coach van MandelaUnited voor de Waarheidscommissie. ‘Mammieheeft nooit iemand vermoord, maar zij ge-bruikte ons om er heel wat te vermoorden.’Een van die ‘ons’ is Xoliswa Falati in VilakaziStreet. Zij heeft twee jaar in de Diepkloof-gevangenis gezeten voor haar aandeel in dekidnap en de mishandeling. ‘Mij werd vertelddat ik moest zingen, om de kreten te over-stemmen van degenen die om genade riepen’,vertelde zij de Waarheidscommissie later.Wanneer ik bij haar aanklop, komt Xoliswanaar buiten in haar rood satijnen nachtjapon.Boven de deur hangt een bordje ‘Umuzi Wa-bantu’, Huis van het Volk. Xoliswa vertelt dat

FOT

O: E

RIC

MILLE

R/IA

FRIK

A P

HO

TO

’S

zij hier tijdelijk bivakkeert, als gast, omdat zijnergens heen kan. Haar huis in de Oost-Randis tijdens de struggle door een bom verwoest ende prijs van een huurkamer kan zij niet opbren-gen. Over Mandela’s terugkomst in VilakaziStreet zegt zij: ‘Ik was het die toen zijn bedheeft opgemaakt.’ Ik knik en neem afscheid,en pas later valt me in dat zij me, behalve haartrots over het bed opmaken, nog iets andersprobeerde te zeggen: dankzij mij kon hij zichweer thuis voelen.

Boterkoekjes

Thuis. Het woord houdt mij bezig wanneer iklangs de Orlando West High loop, de schoolwaar in 1976 de protesten tegen het onderwijsin het Afrikaans begonnen. Op de hoek,precies op de plaats waar een van de eersteslachtoffers van de scholierenopstand, dedertienjarige Hector Pieterson werd doodge-schoten, tref ik Lindiwe Mjijwa, die met haararm om een enorme Tupperware-doos geleboterkoekjes zit te verkopen. De zon brandtzo fel dat de plastic zakjes voor haar klantenaan elkaar plakken. Dit soort hitte in Johannes-

burg betekent dat er een hoosbui op komst is.Lindiwe, twintig, is werkloos maar heeft ge-noeg van het rondhangen. Vanmorgen vroegkwam zij op het idee koekjes te bakken en dievoor 20 cent te verkopen. Op haar schouder zieik een getatoeëerde spin, een zwarte weduwe.Zij schrijft gedichten, vertelt ze, en ziet zichzelfniet de rest van haar leven op straat zitten.Wanneer de schoolbel gaat en de kinderennaar buiten komen rennen, doet het berichtvan de koekjes al gauw de ronde. Lindiwe doetgoede zaken. De schooljongens, de pet scheefop het hoofd, diep over de oren getrokken,praten over voetbal. In Orlando gaat ieders hartuit naar de Pirates, de voetbalclub van Soweto.Solomon en Betty Ndlovu hoorden in 1976hoe de politie buiten hun huis het vuur opende,maar daar denken zij vandaag niet meer aan.Zij hebben twee kleinzonen bij hen wonen – eenvan de jongens zit op de middelbare school inde buitenwijk waar ik woon – en hun hoofdzit vol dromen. Er worden kinderen geboren,er wordt getrouwd en begraven – de stoet inVilakazi Street schrijdt onverdroten voort •

reizen

Orlando East werd in 1932 als eerste wijk vanSoweto gevestigd. Hoewel bedoeld als ‘slaap-wijk’ groeide Soweto (SOuthWEsternTOwnship)uit tot de grootste suburb van Johannesburg.Op 120 km2 wonen bijna twee miljoen mensen.

Inmiddels opereren er talloze touroperators inde wijk. Het Hector Pieterson Museum enMonument, de (vroegere) woonhuizen van deTutu’s en de Mandela’s, Credo Mutwa’scultural village, de Avalon begraafplaats en hetBaragwanath ziekenhuis worden tot de belang-rijkste bezienswaardigheden gerekend.Rondleidingen gaan doorgaans van start bij debekende hotels van Johannesburg. Informatieover tours, waaronder de net gelanceerdeKwela, Gumboots and All That Jazz tour, eenreis door de rijke muziekgeschiedenis van de wijk, vindt je op www.soweto.co.za ofwww.johannesburg.co.za Wie geïnteresseerdis in de maandelijkse tour langs homoseksuele‘vindplekken’ in Soweto en Johannesburg neemtcontact op met de Gay and Lesbian Archives,telefoon (011) 728 4239.

Contact is in Soweto nog sneller gemaakt alsde bezoeker zich de lokale slang heeft eigen-gemaakt. Enige voorbeelden: Bra: broerFuse: sigaretMagents: township jongensSharp: okShebeen: illegal huiskamerkroegjeSpaza: winkeltje aan huisPhata-phata: sexTsotsis: gangsters

Soweto, the complete township guide is bij deverschillende touristische attracties in Sowetoverkrijgbaar. Ook in te zien op het documentatie-centrum van NiZA in Amsterdam.FO

TO

: ER

IC M

ILLE

R/I

AFR

IKA

PH

OT

O’S

1 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 1 /2 0 0 4

Hij is nooit te beroerd om met voormaligetegenvoeters handen te schudden. ‘Howare you!’, roept hij dan enthousiast.Meestal volgt er na enkele weken eentelefoontje.

Een fragment uit een Britse televisie-documentaire, die vorig jaar werd uitge-zonden ter gelegenheid van Mandela’s85ste verjaardag, vertelt het hele verhaal.Op de gang van een hotel in Londenvraagt filmmaker Sir RichardAttenborough voorzichtig aanMandela’s secretaresse, Zelda le Grange, wat de reactie vanhaar baas zal zijn op het verzoek om op de foto te gaan meteen ondernemer die in de jaren tachtig de economischesancties tegen Zuid-Afrika ondermijnde. De man wil weerzaken gaan doen in het land en heeft voor zo’n kiekje wel eenmiljoen pond over. ‘Misschien meer’, mompelt Attenborough,die het verzoek verwoordt als een oneerbaar voorstel. ‘Nou,vraag het hem zelf maar’, antwoordt Zelda nuchter. In devolgende scène zien we de filmmaker zijn voorstel op al evengedempte toon aan Hem voorleggen. Hij luistert aandachtigen zegt dan luid dat het goed is.

Die reactie is veelbetekenend. Mandela buigt niet naar vorenom al even mispelend te vragen over wie het gaat en waar diefoto dan in verschijnt en in welke oplage en of hij er wel eerstover na kan denken. Nee, Mandela zegt hardop: ‘Goed!’ Zo isde foto-shoot met één woord uit de sfeer van het ongerijmdeen ongepaste gehaald. Er is niks groezeligs meer aan. En on-dertussen denkt Mandela: weer een miljoen pond. Kassa!

Het verhaal gaat dat ondernemers in Zuid-Afrika in acuteademnood raken als Hij belt. Want vijf minuten later ben jeeen miljoen armer. Hij moet zo na zijn pensioen honderdenscholen, klinieken, buurtcentra en bibliotheken bij elkaarhebben gebeld. Het is Open Het Dorp op het allerindividueelsteniveau. Een ander verhaal wil dat Mandela af en toe donatiesretourneert omdat hij ze te laag vindt. In mijn fantasie zie ikNelson ’s avonds na gedane arbeid even met Zelda op de randvan zijn bed de balans van die dag opmaken: drie scholen,een spreekbeurt à raison van twee miljoen rand, een stadionen twee flesjes aftershave. Waarna ze hem toestopt en verderaan Graca overlaat.

Over de vraag of bedrijven die hun rijkdom verwierven overde ruggen van uitgeperste zwarte Zuid-Afrikanen tot Wieder-gutmachung moeten worden verplicht, kun je van meningverschillen. Maar dat Mandela hun vroegere collaboratieondertussen te gelde maakt, is mooi. Zoeter kan wraak nietzijn •

Hoe vroegere vijanden worden geprezen, omgekeerd en leeggeschud

MANDELA NEEMT WRAAK

Doorgaans levert het ‘nederige verzoek’

van de oude baas een school, een biblio-

theek of een buurtcentrum op. ’s Werelds

grootste verzoener heeft zo al duizenden

vermogenden een poot uitgedraaid.

Wat moet dat lekker voelen.

BART LUIRINK

FOT

O E

LLEN

ELM

EN

DO

RP


Haffajee: Nee, natuurlijk zijn we er noglang niet. Maar ik heb een gloeiendehekel aan doemdenkers die beweren datwe achteruit gaan, dat we de kant vanZimbabwe, van de rest van Afrika opgaan.We hebben vrijheid! Dat is een ongelofe-lijke vooruitgang. Ik voel de vrijheid, inmijn botten, elke dag. Misschien is hetwel iets dat je vooral ervaart in de mid-denklasse, misschien heb je er geen tijdvoor als je aan de onderkant woont. Maarik maak de debatten mee, de krankzin-nige schermutselingen, de intellectuelegevechten, de demonstraties. Dat is vrij-heid. Die hadden we toen niet.We zijn nog niet non-raciaal. Of misschienalleen in de rijke, niet meer exclusiefblanke buitenwijken. Daar heeft mentijd en geld om de droom van de ‘regen-boognatie’ te realiseren. Daar staanscholen waar ouders het schoolgeldkunnen betalen, waar voorzieningen zijn.Dat zijn doorslaggevende factoren.Bosmont bijvoorbeeld, waar ik vandaankom, was en is very very working class. Dearmoede springt je er tegemoet. En nustromen mensen uit de zwarte townships,waar de armoede nog groter is, binnenin deze gemeenschap, die het zelf ookniet breed heeft. De school heeft veelmeer leerlingen dan vroeger, maar nietveel meer onderwijzers en wel meerouders die het schoolgeld niet kunnenopbrengen. Het resultaat is natuurlijkgeen in-gelukkige regenboognatie. Dat

kan alleen door de economische omstan-digheden te verbeteren. De koek moetgroter worden. Dat is onze belangrijksteuitdaging voor de komende tien jaar.’

Is de politieke en zakelijke elite daar voldoendevan doordrongen? Het lijkt soms wel of denieuwe zwarte middenklasse zich niet meer wilidentificeren met de armen. Ik zag laatst eenman in een BMW met een bumpersticker met‘fuck the poor’ erop.

Haffajee: Sorry, maar we hebben eengrote, en liefst nog veel grotere, zwartemiddenklasse absoluut nodig. In de eersteplaats betalen ze belasting. In de tweedeplaats betaalt deze groep zelf voor on-derwijs en gezondheidszorg. Dat is heelbelangrijk, daarmee komen overheids-budgetten vrij voor de mensen die hetecht nodig hebben. En ik denk niet datdit stereotiep van ‘de rijke zwarte voor wiezijn eigen mensen dood kunnen vallen’klopt. Ik ken veel comrades die inmiddelszakenlieden zijn of politici of vakbonds-leiders, die grote families onderhoudenen veel geld stoppen in ontwikkelings-projecten. We hebben in de Mail & Guar-dian een enquête gehouden onder zwartezakenlieden. Op de vraag of ze zichzelfverplicht achten de zwarte gemeenschapvooruit te helpen, zei zestig procent ‘ja’.Geen ruime meerderheid, maar toch eenmeerderheid. Wat niet wil zeggen dat weonze economie aan de zakenlieden en de

vrije markt moeten overlaten. Daar benik absoluut niet voor. Gelukkig is deregering een beetje aan het terugkomenvan het vrije markt-denken. In eencolumn op de anc-website schreef depresident onlangs : ‘Wij geloven niet ineen kleine overheid.’ Dat is goed nieuws.Een staat in ontwikkeling moet z’n bur-gers ontwikkelen.

Er zijn twee Zuid-Afrika’s: een middenklassemet een formele economie waarin alles zo’nbeetje op zijn westers werkt, en een onderklassemet een informele economie. Een wereld vanblack taxi’s, huishoudsters, handelaren ingestolen goederen en drugs...

Haffajee: Fruitverkopers, illegalen, res-taurateurs. Typisch de onderkant van eenuit zijn voegen gebarsten urbanisatie,met bijbehorende schrijnende narigheid.De overheid is niet in staat geweest omin hetzelfde tempo infrastructuur, voor-zieningen en formele werkgelegenheidte creëren. Ik weet ook niet of dat wel snelgaat lukken – het is een huzarenstukje.Maar ik weet wel dat we actie aan debasis nodig hebben om dat proces opgang te krijgen. Het Anti PrivatisationForum bijvoorbeeld knokt voor water enelektriciteit in de armenwijken. Water enelektriciteit zijn cruciaal voor ontwikkelingen ik wil met de krant heel goed volgenwat er op dat gebied gebeurt.

De regering-Mbeki staat er niet om bekend datze graag in dialoog treedt of kritiek accepteert.

Toch heb ik goede hoop dat het gedach-tegoed van pressiegroepen aan de basisuiteindelijk doordringt tot in de hogereregionen van het anc. Kijk naar deTreatment Action Campaign, die heefttoch een ommezwaai tot stand gebracht:antiretrovirale medicijnen zijn opgeno-men in het gezondheidsbeleid.

Mbeki ontkent anders nog steeds het enormeaids-probleem waar Zuid-Afrika mee worstelt.

met:Ferial Haffajee,36 jaar. Toen: activist inBosmont, kleur-lingentownshipbij Johannesburg.Nu: (eerstevrouwelijke)hoofdredacteurvan het progres-sieve weekbladMail & Guardian.

Het ANC Handvest voor de Vrijheid verklaart plechtig dat Zuid-Afrika aan

allen behoort, zwart en blank. Het nieuwe Zuid-Afrika zou non-raciaal worden.

In de jaren tachtig voegden de woordvoerders van de bevrijdingsbeweging

daar stelselmatig ‘non-seksistisch’ aan toe. Wat is er van die beloften terecht-

gekomen? Het eerste deel in een serie over Afrikaanse idealen, dromen en

gedachten is dit keer gewijd aan tien jaar democratie in Zuid-Afrika.

dromenen denken

Ik voel de vrijheid in mijn botten, EVELIEN GROENINK

elke dag

FOT

O: E

LLE

N E

LME

ND

OR

P

Mbeki zal de geschiedenis ingaan

als een pathetische man,een president die veel

schade heeft aangericht. Helaas. Het zal al het

andere wat hij wel goed heeft gedaanoverschaduwen.


De epidemie brak uitgerekend uit nazoveel jaren van strijd, toen we eindelijkdachten dat het allerergste achter ons lag.Het was bijna ondraaglijk om het onderogen te moeten zien. En dan waren erook nog de raciale absurditeiten. De ma-nier waarop over de ziekte werd bericht,gaf voedsel aan allerlei banale stereo-tiepen. Afrikanen waren ‘van nature’promiscue en behept met een overdrevenseksuele drang, enzovoort. Het is daar-om wel te begrijpen dat er in het beginweerstand bestond om het allemaal maarte aanvaarden. Maar van een leider alsMbeki mag je vervolgens toch verwachtendat hij het probleem onderkent en maat-regelen neemt. Maar hij was niet grootgenoeg om zoiets te zeggen. Hij kwamde ‘ontkenners’ tegen op het Internet enhij vond het denk ik wel comfortabel omop hun schoot plaats te nemen. En voorzover ik kan zien, zit hij daar nog steeds.Hij zal dan ook de geschiedenis ingaanals een pathetische man, een presidentdie veel schade heeft aangericht. Helaas.Het zal al het andere wat hij wel goedheeft gedaan overschaduwen.

Het zijn vrouwen die de last van de epidemiedragen en die zich niet of nauwelijks tegeninfectie kunnen beschermen door seksueel gewelden oude rolpatronen. Ik las dat veel vrouwen,vanuit het idee dat ze ‘daar’ vies zijn, hunvagina’s schrobben met was-, schuur- en des-infecteermiddelen. Zo’n vagina zit dan daarnawel vol met schrammen en wondjes, wat hetinfectierisico enorm verhoogt.

Haffajee: Over dat soort zaken zou veelmeer geschreven moeten worden. Ermoet ook in het algemeen meer vanuiteen feministische invalshoek naar aidsworden gekeken – anders blijf je safe sex-boodschappen geven aan mensen die erniets mee kunnen. Dat zoveel vrouwenmet aids geïnfecteerd worden, heeft alleste maken met hun gebrek aan macht,maar dat aspect wordt verwaarloosd.Terwijl het zoveel verklaart: waarom dithet continent is met de op een na hoogsteaids-infectieratio van de wereld – dehoogste ratio is in Azië. We moeten veelmeer werk doen in de communities om diebewustwording tot stand te brengen.

Dat zijn de communities waar sommige vrouwenerover klagen dat mannen hen het leven extra

moeilijk maken vanwege de nieuwe grondwet,‘omdat ze nu zoveel rechten en praats hebben’?

Haffajee, boos: Maar we laten ons tochzeker niet chanteren door die hufters!Voor die grondwettelijke waarden vangelijkheid en mensenrechten is hard ge-vochten en we moeten er nu absoluut aanvasthouden – en tegelijkertijd werkenaan werkgelegenheid. de Mail & Guardianheeft eind februari een speciale ‘vrouwen-begroting’ gepubliceerd, tegelijkertijd metdie van de minister van Financiën Manuel.In onze begroting hebben we gekeken naarde effecten die het financiële beleid heeftvoor vrouwen en mannen, want dat ver-schilt vaak. Maar om echt effectief te zijn,zullen we op den duur toch niet zondereen vrouwenbeweging kunnen. En die zieik er vooralsnog helaas niet van komen.

Veel actiegroepen en eigenwijze blaadjes floreer-den onder de apartheid en ontbreken nu er eendemocratie wordt opgebouwd.

Haffajee: Van de alternatieve pers, bij-voorbeeld, is alleen de de Mail & Guardianer nog. De anderen – South, Speak, Grass-

roots – hebben het niet gered. We zijntrouw gebleven aan onze wortels, aan demaatschappelijke organisaties, aan dewaarden waarvoor we indertijd zijn op-gericht. Daar hebben sommige comrades,die deel gingen uitmaken van de regering,overigens maar moeilijk aan kunnenwennen. Wij zijn zelfs ‘corruptievissers’genoemd, alsof we het voor de lol doen.Onze eigen journalisten aarzelen soms:zouden we deze tip wel opvolgen? Schep-pen we geen al te slecht beeld van onzezwarte leiders? Maar ik merkte in Keniaen Nigeria dat journalisten daar zich dathelemaal niet afvragen. Die zetten allesop alles om corruptie bloot te leggen.Een van de kranten heeft een ingezonden-brievenhoekje waar lezers luie, slechteen corrupte ambtenaren te schandekunnen zetten. Ik vind dat geweldig. Datzijn onze ambtenaren, die werken vooronze regering. Natuurlijk moeten we dieop hun nek zitten. Niet omdat ik tegende regering ben, juist omdat ik voor eengoede regering ben.

Onderzoek kost veel tijd en daar moet welruimte en geld voor zijn.

FOT

O: E

LLE

N E

LME

ND

OR

P


Verlaging van de schuldenlast. Verhoging van de ont-

wikkelingshulp. Sociale en ecologische minimumnormen

voor bedrijven. Als er een digitale kieswijzer zou bestaan

voor de Europese verkiezingen zouden progressieve

stemmers wel eens bij de VVD kunnen uitkomen.

Judith Sargentini, die voor het NiZA de programma’s van departijen doorspitte, vindt dat het vvd-programma eigenlijk een d66-programma is. Beide partijen maken deel uit van deliberaal-democratische fractie in het Europarlement. Toch ishet opmerkelijk dat de rechts-liberalen zich sterk maken voor‘armoedebeperking en democratisering’, voor ‘het verwijderenvan handelsbeperkingen en het openstellen van de eu-marktenvoor uitvoer uit de zich ontwikkelende wereld’. Ook keert hetprogramma zich tegen daling van de ontwikkelingshulp innogal wat lidstaten en steunt het pogingen om ‘de toegang totgenerische geneesmiddelen voor ontwikkelingslanden te ver-beteren’. Met andere woorden: meer druk op de farmaceutischeindustrie. Sargentini: ‘In de discussie over het nieuwe program-ma heeft d66 duidelijk gewonnen.’ De NiZA-lobbyiste heeft deindruk dat de vvd niet met dit onderdeel van haar programmate koop loopt. ‘In het Tien Punten Plan dat de partij uitdeeltonder de kiezers ontbreekt elke internationale verwijzing.’

Dat geldt overigens niet alleen voor de vvd. Op de vraag hoebelangrijk de partijen thema’s als ontwikkelingssamenwerkingvinden, is Sargentini’s antwoord ronduit: ‘Niet. Het is geenitem, passages in de programma’s zijn uiterst summier. PvdA,GroenLinks, d66 en vvd zijn helder als het gaat om het afbrekenvan de handelsbarrières. De ChristenUnie pleit er juist voor omde Europese boeren te blijven beschermen.’ Het SP-standpuntdat van ‘radicale liberalisering van de Europese landbouwsectorde grote Amerikaanse en Europese voedsel- en handelsfirma’shet meest profiteren’ snapt Sargentini niets. ‘Niemand pleitvoor radicale liberalisering. Afrika zelf moet, althans voorlopig,juist enkele handelsbarriëres in stand houden.’

De toetreding van zoveel nieuwe landen tot de eu kan de aan-dacht voor Afrika nog verder ondermijnen, vreest Sargentini.Ze is er niet gerust op dat er opnieuw een Eurocommissarisvoor ontwikkelingssamenwerking wordt benoemd. ‘Of hetwordt een Oost-Europeaan, een vertegenwoordiger van eenland dat zichzelf nog moet ontwikkelen.’ •

Haffajee: Ik wil toch proberen om erruimte voor te maken. Ons verleden zitvol met geheimen die vandaag de dagnog relevant zijn – niet alleen apartheids-geheimen, ook internationaal gezien.Daar moeten we naar op zoek. In hetgeval van de wapendeal hebben weFranse en Engelse belangen onthuld. [De regering besloot in 1997 om voorruim 7 miljard euro aan wapentuig aan te kopen, waarna het vermoeden is ont-staan dat nogal wat bedrijven smeergeldhebben uitgekeerd aan Zuid-Afrikaansepolitici, eg.] Nu zijn drie onderzoekersvan de Mail & Guardian bezig om na te gaanof de ontwikkelingsprojecten die eenbijproduct van deze ‘investeringen’ zou-den moeten zijn, wel in gang zijn gezet.We hebben een Informatiewet waarinwe, althans op papier, het recht hebbenop informatie van publiek belang. Het isnog een hele toer om met succes een be-roep op de wet te doen, maar daar moetenwe ons wel voor inspannen. En ik benblij met de pas opgerichte organisatievan onderzoeksjournalisten, die kan zeernuttig gaan worden.

Heb je nog een droom voor de volgende tien jaar?

Haffajee: Ja, dat de kinderzorg op deagenda komt. Denk alleen al aan hetgroeiend leger weeskinderen waar we alsgevolg van de aidsepidemie mee wor-stelen. De last voor de zorg voor die kin-deren komt bijna in zijn geheel neer opvrouwen, en dan vooral de allerarmsten.De overheid moet zich daar veel meermee bemoeien, veel meer voorzieningencreëren. Zodat vrouwen de ruimte krijgenom zichzelf te ontwikkelen. Ik heb daarzelf trouwens ook belang bij – gek eigen-lijk, zo heb ik er nooit eerder over gedacht.Mijn situatie is niet schrijnend of urgent,maar ik vraag me af of ik hoofdredacteurkan blijven als ik straks, over een jaar ofdrie of zo, kinderen wil. Zelfs met hulpwordt dat een probleem, je wilt als ouderje kinderen toch ook meemaken. Ik wilnatuurlijk dat mijn partner [Mail & Guar-dian- redacteur Paul Stober, eg] er netzoveel tijd en energie in gaat steken alsik, maar dat zal wel niet. Ik had het alover een vrouwenbegroting... Misschienmoet het volgende keer een vrouwen- enkinderenbegroting worden •

VVD tegendaling hulp

Europese verkiezingen

BART LUIRINK

Zijn boeken vol achterlijke politieagenten en psychotischeoude dames van Engelse adel zouden het blanke deel derZuid-Afrikaanse bevolking misschien uiteindelijk vanhet eigen gebrek aan superioriteit hebben overtuigd,maar de Nationale Partij stak in 1962 een stokje voor dezemogelijke ontwikkeling: zijn Riotous Assembly en IndecentExposure werden verboden en Sharpe werd het land uitgezet.Wel is, hoezeer ook de bevrijdingsstrijd, sancties en verdere internationale druk aan de afschaffing van hetapartheidssysteem hebben bijgedragen, de belachelijkheid van datsysteem altijd een cruciaal element in het internationale antiapartheids-besef geweest. Vooral de belachelijkheid van de steunpilaren ervan. EnSharpe heeft als geen ander scherp en geestig die steunpilaren voor hetoog van de wereld te kijk gezet.

Konstabel Els bijvoorbeeld, ‘whose natural aptitude for violence andparticularly for shooting black people was only equalled by his tastefor brandy and his predilection for forcing the less attractive parts ofhis person into those parts ofAfrican women legally reservedfor male members of their ownrace.’ Of de aristocratische MissHazelstone, ‘who was old, ugly,garrulous and abrupt to thepoint of rudeness (...) To hearher voice, high-pitched, loud andutterly unself-conscious, was tohear the true voice of the Britishempire.’ Of de hysterisch com-munistenjagende LuitenantVerkramp, ‘whose attempts atsympathetic understanding inspired in the (imprisoned)bishop the conviction that hewas locked alone in a room witha sadistic homosexual sufferingfrom an overdose of several powerful hallucinatory drugs’.

De verhalen rondom dezekarakters zijn doordesemd vanseksuele neuroses en perversi-teiten die soms echt zijn, zoalshet rubberfetisjisme van MissHazelstone, maar vaak alleenbestaan in de hoofden van hendie, typisch fundamentalistisch-verkrampt, hun seksualiteit

onderdrukt hebben. Zo verklaart Kommandant vanHeerden, die zelf slechts een keer per jaar seks heeft ineen bordeel in een thuisland, een bepaalde moord uit eenvolledig door hem verzonnen gewelddadige homoseksuelerelatie tussen een blanke bisschop en een zwarte kok. En inIndecent Exposure worden alle politieagenten door elektri-sche schokken van hun al dan niet bestaande ‘neiging totopwinding’ bij het bekijken van foto’s van naakte zwartevrouwen afgebracht.

Sharpe droeg zijn boeken op aan ‘al de leden van de Zuid-Afrikaansepolitie wier levens gewijd zijn aan de instandhouding van de westersebeschaving in zuidelijk Afrika’. Hij fotografeerde tussen 1957 en 1961 inzijn woonplaats Pietermaritzburg (Piemburg, in zijn boeken) ook graagpolitieagenten, en dan liefst in de meest onbeschaafde poses: dronken,spugend, boerend, met de broek op de knieën. Toen hij verbannenwerd, nam de Pietermaritzburgse politie deze foto’s in beslag. Vermoede-lijk is er daarna minder zorg besteed aan de instandhouding van deze

collectie dan aan die der wes-terse beschaving.

Sharpe, nu 76 jaar oud ensinds 1962 woonachtig in hetVerenigd Koninkrijk, waar hijtot zijn pensioen geschiedenisdoceerde, heeft ook geestigeboeken geschreven die zich inde Engelse universiteits- enuitgeverswereld afspelen.Maar voor wie apartheid – al ishet maar uit de verhalen – kent,zijn de twee boeken die zich inZuid-Afrika afspelen absoluutde beste. Ze waren zelfs nuttigvoor de anc-verzetsoperatieVula: van 1987 tot 1990 werdinternationale ondergrondsecommunicatie in dat verbandgecodeerd met behulp vanRiotous Assembly. En daarmeewerd Sharpe zelf tot een karak-ter dat in zijn boeken niet zouhebben misstaan: de intellec-tuele, droogkomische foto-graaf die zich er in het geheelniet van bewust is dat hij een rolspeelt in het ‘communistische’verzet om hem heen •

PROFIEL

Het doodlachen van de apartheid

Het zou wat ver gaan

om de bevrijding van

Zuid-Afrika op het

conto te schrijven van

Tom Sharpe.

EVELIEN GROENINK

Tom Sharp


ILLUST

RA

TIE

: AST

RID

NIE

LAN

D

Mariët Bakker (46) en Heidi Lobato (42)vormen de directie van Africa in the Picture,het oudste Afrikaanse filmfestival in Europa.Lobato verhuisde van Curaçao naar Nederlandtoen ze zes was.

Beiden gingen, afzonderlijk van elkaar, in 1987 voorhet eerst naar Afrika voor het Fespaco Filmfestival inOuagadougou, Burkina Faso. Eerste stop: Abidjan, Ivoor-kust. Mariët: ‘Ik was meteen verkocht. Op de dag van mijn aankomstzat ik al bij iemand thuis schildpad te eten. Daarna gingen wenaar de damesinterland Ivoorkust – Ghana.’ Heidi: ‘Al bij de landing voelde ik een enorme rust over me komen.Ik was meegereisd met een bevriend filmmaker die een film wildemaken over de Peul, een nomadisch woestijnvolk. Dat werduiteindelijk niks; door de moord op president Sankara, tweemaanden later, waren alle permits weer ongeldig.’Samen reisden ze per trein van Abidjan naar Ouagadougou,twintig lange uren.Heidi: ‘We moesten bidden en smeken om een kaartje tweedeklas. De loketbediende weigerde ons dat te verkopen. In de treinsnapten we waarom: door de ramen kropen mannen, vrouwen,kinderen met kippen, geiten en manden koopwaar naar binnen.Het was bomvol! Met de vrouwen raakten we pas aan de grens ingesprek. Ze vertrouwen ons allerlei goederen toe nadat de mannendoor de douane uit de trein waren gehaald. Zo gingen die onge-controleerd de grens over.’

Mariët: ‘In Ouagadougou werd ik in dehal van Hotel Independence voorgesteld aan

de Senegalese cineast Djibril Diop Mambety,mijn filmheld. We bleven bevriend tot hij stierf.

Elke vriendschap die ik Afrika heb gesloten isduurzaam gebleken.

Heidi: ‘Ik voelde me zo thuis dat ik en wist meteen datik nooit meer terug wilde. Vrienden zorgden ervoor dat

mijn moeder en mijn vriendje me belden. Toen ben ik maarteruggegaan naar Nederland.’

Mariët: ‘In 1994 ging ik voor het eerst naar Zuid-Afrika. Dat wasschokkend, je voelde zoveel angst. En warmte! Ook viel het me

op dat mensen zo perfect formuleerden, al voldeden hun bewe-ringen niet altijd aan de wetten van de westerse logica.Heidi: ‘In 1988 ging ik met Hakim Traïda voor een kinderfilmnaar Algerije. Kris kras door de woestijn. Zo indrukwekkendmet dat prachtige ochtendlicht en die nachtelijke sterrenhemel.Toearegs gidsten ons in een Toyota zonder remmen, zo merkteik. Terwijl ik die onmetelijke zandbak instaarde, zeiden ze dat jedie hier niet nodig had.’Mariët: ‘Waar ik zo van hou in Afrika is dat je er meteen een andertijdsbesef krijgt. De dagen hebben een eigen ritme waar je je alsvanzelf invoegt. Amsterdam is heerlijk maar met het festival bouwik een beetje Afrika om me heen.’Heidi: ‘Ik zou er wel willen wonen. Ik kan alleen mijn dochtertjeniet zomaar uit haar omgeving wegrukken en elders neerzetten.Dat overkwam mij als kind, erg ingewikkeld. Hoewel naar Neder-land gaan natuurlijk iets anders is dan naar Afrika.’



Sihle woont bij haar ouders. Ze is een nakomertje:haar zussen en broer zijn 30, 29 en 27 jaar oud.Haar vader is golfinstructeur maar verdient nietveel. Daarom gaat Sihle naar een liefdadigheids-school, gesponsord door een Amerikaanse orga-nisatie, die alle scholieren naast gratis onderwijsminstens twee maaltijden en een paar gezondesnacks per dag geeft. Ook gratis. Sihle is heeltrots op Zuid-Afrika: ‘Het is zo’n leuk land! Ikheb heel veel vrienden. Nelson Mandela enWalter Sisulu hebben gezorgd dat de apartheid

verdween. En nu leven we allemaal in harmoniemet elkaar. Alleen het geweld vind ik minderleuk. In mijn buurt wordt veel geschoten metpistolen. Dat doen de gangsters. Laatst overvielenze de bakker en toen schoten ze een jongen diedaar brood stond te kopen zomaar dood. Als ik’s avonds in bed lig, hoor ik de schoten en danben ik bang. Maar ze zeggen dat het geweldbinnenkort gaat ophouden. Dat hoop ik maar.Ik zou nergens anders willen wonen. Ons huisis zalmroze en best groot.Sihle droomt van een carrière als werkendevrouw: ‘Als historica of als fotomodel, dat maaktme niet uit. Misschien allebei tegelijk. Ja, ik denkwel dat ik daartoe de kans krijg. Nou ja, eenbeetje, dan. Ik wil niet trouwen. Mijn moederzegt dat je aan een man niks hebt, ook al is mijnvader een goede man die haar nooit heeft ver-laten en prima voor zijn gezin zorgt. Mannennemen geen genoegen met één vrouw: ze willendat je hun eten kookt en dan gaan ze naar hun

vriendin. Nee hoor, voor mij geen man. En ookgeen kinderen. Het is beter om alleen te blijven,dan krijg je geen problemen.’Over aids weet ze een heleboel. ‘Het is een virusen je krijgt het van andermans bloed. Het heeftal 45 miljoen mensen gedood. Ook NkosiJohnson. Ik ben me heel bewust van het gevaarvan aids. Daarom blijf ik zoveel mogelijk thuis.Er gebeuren erge dingen op straat. Jonge meisjesworden zwanger gemaakt tegen hun wil en zijkrijgen aids. Ik wil niet dat mij dat overkomt. Ikblijf liever binnen en maak mijn huiswerk.’Hoogtepunt van vorig jaar was een weekjeJohannesburg, waar ze logeerde bij haar broer.‘We zijn naar de televisiestudio’s geweest entoen heb ik alle soapies in het echt gezien. Van‘Backstage’ en van een paar kinderprogramma’s.Dat vond ik geweldig. Maar ik kijk weinig televisie,hoor. Ik mag van mijn ouders heel kort kijkenomdat ik moet leren en de volgende dag weernaar school ga. Jammer.’ •

Zij zijn geboren in 1994. Zij weten niet

beter dan dat Zuid-Afrika een democratisch

land is waar vrijheid en gelijkheid heerst.

Wat vinden deze kinderen van hun land?

Hoe ziet hun leven eruit? En wat weten

zij eigenlijk van het verleden?

Tien jaar!FOTO: OBED ZILWA

ANNEMIEKE VAN TWUIJVER


Aids kwam op het verkeerde moment. “De timing

van de epidemie kon niet slechter. We waren zó

bezig met de bevrijdingsstrijd.” Hoe aids het land

kaapte – en het een vitale burgerbeweging teruggaf.

Fana Khama maakte vorig jaar mei op de radiobekend dat hij aids had. Het nieuws sloeg in alseen bom. Want Fana was niet zomaar iemanduit Soweto, hij was de populaire radiodiskjockeyKhabzela van het commerciële radiostationYfm. Een charismatische persoonlijkheid meteen rappe tong, een rolmodel voor de ruim 1,7 miljoen luisteraars in de regio Gauteng– vooral jongeren. Ooit als taxichauffeur be-gonnen, was hij opgeklommen tot een superdjdie in zijn show met harde humor vele taboesslechtte. Zijn heldenstatus bereikte ongekendehoogten toen hij verkondigde aids te hebben.In het land met miljoenen seropositieve inwo-ners, is het nog steeds ongewoon als één vanhen met opgeheven hoofd zijn status onthult.Afgelopen december kreeg de doodziekeKhabzela een Nation Builders’ Award. De prijswas gesponsord door B3 Funeral Services – eengratis begrafenis was onderdeel van de prijs.Khabzela (35) stierf op 14 januari 2004. Op zijnherdenkingsdienst in Johannesburg namencollega’s en vrienden het stokje over. “Sero-positief zijn is niet het einde van de wereld”,zei directeur van Yfm, Dirk Hartford. “Uitein-delijk is er niets glorieus aan seropositief zijn”,waarschuwde Khabzela’s homeboy Lucky Mazi-buko uit Soweto – reeds twaalf jaar seropositief.“Laat je testen en ga voorop in de strijd.” Eenweek later lanceerde Yfm een nieuwe aidscam-

pagne: Remember Khabzela, Remember yourself.De campagne sluit aan bij de laatste trend inaidsvoorlichting: Voluntary Counseling andTesting (vct). De bijbehorende slogans zijn telezen op de levensgrote billboards langs desnelweg. ‘Ken je status’. ‘Laat je testen, danweet je wat je eraan kunt doen’.De aidsepidemie in Zuid-Afrika omvat 5,3 mil-joen seropositieven en dagelijks raken er 1800tot 2000 mensen besmet. Maar aids is méérdan een ziekte. “Aids is een mensenrechten-vraagstuk en een ethische kwestie”, zegtMandisa Mbali, een jonge historica en aids-activiste uit Durban. “Waarderen we het levenvan armen net zo veel als dat van rijken? Wedachten dat het anc een sociale, democrati-sche regering was, maar de beloftes van 1994hebben ze niet waargemaakt.” De aidsepidemieis de belichaming van een fundamentele crisisin het land. Hoe kon het zo misgaan de afge-lopen tien jaar?“Timing”, meent medisch antropologe SuzanneLeclerc-Madlala, werkzaam aan de universiteitvan Kwazulu-Natal. “Aids kwam op een momentdat we zó bezig waren met de bevrijdingsstrijd,de struggle. We waren daardoor geobsedeerd,aids was gewoon iets dat we terzijde moestenschuiven. En daarna kregen we de vrijlatingvan Mandela, het Reconstruction and Develop-ment Programme, het vaststellen van de agendafor change.”De moord op Chris Hani in 1993 was misschienwel een van de grootste tegenslagen in het be-teugelen van de aidsverspreiding, zeggen so-ciale wetenschappers van de WitwatersrandUniversiteit in hun recente studie naar aids,Waiting to Happen. De bevlogen en heroïschefiguur Hani was één van de weinige top-anc’ersdie inzagen dat aids een grote bedreigingvormde voor politieke vrijheid. “We kunnen

niet toestaan dat de aidsepidemie de realisatievan onze dromen ruïneert”, sprak hij in 1990op de anc-gezondheidsconferentie in Maputo,Mozambique.“Het anc was ongelofelijk innovatief op datmoment”, stelt Samantha Willan vast. Ze is ver-bonden aan de universiteit van Kwazulu-Natalen doet onderzoek naar gezondheidszorg enaids. “Aanvankelijk, in de periode van balling-schap was, de partij hyperactief ten aanzienvan de bestrijding van aids. Maar op een be-paald moment, midjaren negentig, verdweendat leiderschap.” Willan wijst erop dat de ver-schuiving samenviel met een verandering vaneconomische politiek. “We begonnen met hetReconstruction Development Programme –eenerg progressief, humaan plan. Verdeling stondhoog in het vaandel. En we stapten over naarGrowth, Employment and Redistribution. Dat ismeer technocratisch, meer gecentraliseerd.Sommigen zeggen: alleen nog maar bikkelhardkapitalisme.” Een praktische hindernis had vandoen met de herstructurering van de gezond-heidszorg. Voordat de belofte ‘toegang tot ge-zondheid voor allen’ kon worden ingelost,moesten de veertien gezondheidsdepartementenuit de apartheidstijd samensmelten tot één na-tionaal ministerie. Verantwoordelijken raaktenverwikkeld in bureaucratische veranderings-

pos i t i e f e f f e c t

MARIEKE VAN TWILLERT

de metamorfoseDrie medewerkers van Zuidelijk Afrika reisden dit voorjaar naar Zuid-Afrika.

Op zoek naar de metamorfose, tien jaar na invoering van de democratie.

In dit en in komende nummers doen zij verslag van hun zoektocht.

Hoe de aids epidemie in Zuid-Afrika de democratie versterkte


processen; de voortekens van een epidemieontging hen.Vanaf halverwege jaren negentig zijn de nodigenationale comités opgezet om aids te onder-zoeken, “maar die hebben weinig uitgevoerd”,signaleert Willan. “Ze ontwikkelden plannendie niet veel om het lijf hadden. En toen ThaboMbeki in 1999 aan de macht kwam, creëerdehij zo mogelijk nog grotere obstakels door zijnontkenning van aids.” Overigens heeft NelsonMandela, tijdens zijn presidentschap, aidsevenmin behoorlijk aangepakt, stelt Willan.“Achteraf heeft hij publiekelijk erkend dat dateen vergissing is geweest.”Suzanne Leclerc-Madlala meent dat er pas aanhet eind van de jaren negentig ‘ruimte’ was omecht over de Zuid-Afrikaanse aidsepidemie na tedenken. “Je kunt het zien aan de nieuwspagina’sin de kranten: pas vanaf november 1998 kwa-men er grote omslagverhalen over aids. Dat washet moment dat de epidemie explodeerde, maarook de fase dat het democratische proces vol-doende op de rails stond. Als aids tien jaarlater was gekomen,” vervolgt ze, “dan waren wein een betere positie geweest om te reageren,op een verstandige, eensgezinde manier.”

Belangrijkste toets

De openbare ontkenning van aids door presidentThabo Mbeki en minister van GezondheidszorgManto Tshabalala-Msimang bestond uit verschil-lende componenten, somt historica MandisaMbali op: “Ze ontkenden dat een virus, hiv, aidsveroorzaakt. Ten tweede plaatsten ze vraag-tekens bij de omvang van de epidemie. Ze be-twijfelden het effect en de veiligheid van hiv-remmers. En ze kritiseerden de Afrikaanseoorsprong van aids– al is dat laatste niet rele-vant voor de aanpak van de epidemie.” Mbekihaalde onder meer twee ‘dissidente’ aidswe-tenschappers erbij om zijn ideeën te schragen.Interessanter is de vraag hoe de aidsontkenningvoet aan grond kon krijgen. Mark Heywood,projectleider van het Aids Law Project aan deWitwatersrand Universiteit in Johannesburg,ziet die ontkenning als een logisch proces dat‘regeringen wereldwijd’ hebben doorgemaakt.“Dat is gebeurd in de Verenigde Staten onderReagan en in Groot-Brittannië. Maar het verschilmet Zuid-Afrika is dat hier de president bevat-telijk bleek voor het ontkennen. Hij geloofdeecht dat hij de wetenschappelijke verklaring er-voor had gevonden, met theorieën van de zo-

genoemde aidsdissidenten. En dat versterkteeen wellicht natuurlijk instinct om iets te ont-kennen wat in feite een groot probleem is”,zegt Heywood, bovendien penningmeestervan de Treatment Action Campaign. De tac isin 1998 opgericht door Zackie Achmat,Heywood en andere vaak seropositieve activis-ten die betaalbare aidsmedicijnen eisten.Aids is de belangrijkste toets geweest van depolitieke volwassenheid en de interne demo-cratie van het anc, oordeelt Mark Heywood,zelf ruim twintig jaar actief lid van het anc.“Helaas, als het gaat om aids, heeft de internedemocratie grotendeels gefaald. De aidsont-kenning is geen standpunt van de regering alsgeheel of van het gehele anc. Sterker, demeerderheid van het anc en van de anc-leidingwas altijd tegenstander van de lijn die Mbekiinnam. Maar het probleem was: de machtigeminderheid rond de president verkondigde ditstandpunt. Het gebrek aan partijdemocratieleidde ertoe dat het niet openlijk in twijfel werdgetrokken.”“Uit de speeches van Mbeki die ik heb onder-zocht”, zegt Mandisa Mbali, “komt een beeldnaar boven dat hij echt geloofde in het idee van

“Het ANC was ongelofelijk innovatief op dat moment”

FOT

O: T

AC

aids als een racistisch complot.” Zou het kunnenzijn dat een partij met voormalige bevrijdings-strijders vatbaarder is voor complotdenken?Heywood erkent dat er een zekere mate vancomplotdenken bestaat binnen het anc. “Ik wasonaangenaam verrast te merken dat ook senioreanc-mensen echt geloofden in die complot-theorieën. Voor sommigen is aids onderdeelvan een samenzwering om het nieuwe Zuid-Afrika te ondermijnen. Zij denken dat in feitede multinationale farmaceutische industrie deepidemie manipuleert ten behoeve van de po-litieke agenda van die bedrijven, maar ook uitcommerciële overwegingen.” Heywood haastzich eraan toe te voegen dat het een minder-

heid is die zo denkt. “Alleen wel een zeer mach-tige minderheid.”De rol van de huidige minister van Gezond-heidszorg Tshabalala-Msimang is niet cruciaal,lijkt het. Zij maakte zichzelf ongeloofwaardigdoor een dieet met de ‘Afrikaanse aardappel’aan te raden als medicijn voor aidspatiënten.Mandisa Mbali denkt dat de bewindsvrouwevooral ‘haar president’ naar de mond praatte.De ontkenning door Mbeki c.s. heeft eenadequate repons op de epidemie weggekaapt,stelt Samantha Willan. “Je hebt al een crisis inde gezondheidszorg, en je voegt daar ontken-ning aan toe. Dan kun je niet anders zeggendan dat ons land in vele opzichten gekaapt is

door deze onnodigediscussie.” “Het treurigeis dat het zo lang is door-gegaan”, voegt MarkHeywood toe. Pas in april2002 trok Mbeki zichterug uit de publiekeaidsdiscussie.Erger nog is dat het spookvan de ontkenning nietecht van het toneel is ver-dwenen. Afgelopen febru-ari nog trok Mbeki in eeninterview het aantal aids-doden in twijfel.Gevraagd naar de achter-grond van zijn stilzwijgenrond de aidsepidemie,antwoordde hij dat – vol-gens zijn huisarts – Zuid-Afrika ook een suikerziek-te-epidemie heeft. “Er isgeen bewijs is dat de pre-sident echt van mening isveranderd”, concludeert

Heywood. ”Hij heeft nooit gezegd: ik geloofdat hiv bestaat, ik geloof dat het een nationaleramp is die prioriteit moet hebben.” Het uit-blijven van een openlijke herroeping van deontkenning hindert een voortvarende aanpakvan de epidemie. “Het probleem is dat demensen om hem heen, in de regering en binnenhet is, zijn positie begrijpen”, legt Heywooduit. ”Niet dat ze het toejuichen, maar ze begrij-pen het wel. Als je daartegenin gaat, dan zet jeje eigen loopbaan op het spel.”

Ongelofelijk intelligent

Willan kan na al die tijd nog steeds bevattenwaarom Mbeki met zijn alternatieve visie kwam.“Het enige dat ik weet, is dat hij een ongelofe-lijk intelligente man is. Hij was één van anc ’stopdiplomaten toen hij in ballingschap leefdein Groot-Brittannië en ik acht hem heel hoog.”Ze analyseert de manier hoe Mbeki zichzelfneerzet: “Hij wil herinnerd worden als de manvan Afrikaanse renaissance, van de Afrikaanseoplossingen voor Afrikaanse problemen. Datis een bewonderenswaardig idee, ik waardeerdat ook. De aidsepidemie betekende – voorhem – de ondermijning van de Afrikaanse re-naissance. Want hoe kun je een pan-Afrikaansekracht opbouwen, wanneer je te maken hebtmet een epidemie van deze omvang? Ik kanme voorstellen dat hij daarom aids volledigmoest ontkennen.”Minder belangrijk, maar toch van invloed, is hetkarakter van Mbeki, stipt Willan aan. “Het is eenbuitengewoon koppige man, die maar moeilijkzijn ongelijk kan toegeven.” Inmiddels is vice-president Jacob Zuma de trekker van het nieuweaidsprogramma. “Zuma is naar voren gescho-ven door Mbeki. Veel mensen zeggen dat Zumaaltijd de kracht is geweest van het regerings-beleid over aids. Als het iets goeds is, komt het

de metamorfose

“De omslag is bewerkstelligd dankzij vijf jaar druk door de TAC”

De moord op Chris Hani in 1993 was een tegenslag in hetbeteugelen van de aidsverspreiding

FOT

O: P

IET

ER

BO

ER

SMA


van Zuma. Dus in een bepaald opzicht, doorterug te treden en Zuma de leiding te geven,heeft Mbeki een uitspraak gedaan.”Het omslagpunt lag in augustus 2003. Toenkondigde het kabinet aan in principe het anti-retrovirale behandelprogramma te accepteren.Afgelopen februari heeft de regering het lang-verwachte Operationele Plan gepresenteerd,dat voorziet in de verstrekking van antiretro-virale medicijnen. Het streven is om ten minsteéén verdeelpunt per gezondheidsdistrict in testellen. Binnen vijf jaar zouden alle Zuid-Afri-kanen in hun lokale kliniek deze hiv-remmersmoeten kunnen krijgen.Waaraan was deze politieke ommekeer tedanken? “De regering zal het ontkennen,” voor-spelt Heywood, “maar de omslag is bewerk-stelligd dankzij vijf jaar druk door de tac. Vanafhet begin hebben we gepleit voor de mogelijk-heid van behandeling. Bijna alle sectoren in desamenleving steunden ons. Religieuze organi-saties, de medische wereld, vakbonden. Uitein-delijk werd de druk op de regering te groot omte weerstaan”, denkt Heywood. “Daarnaastmengden zeer belangrijke stemmen als Mandelaen Tutu zich in de discussie. Zij hebben deregering openlijk bekritiseerd – zeer waarschijn-lijk ook intern.”“De regering beweert dat de verandering eengevolg is van het verlagen van de medicijn-prijzen”, aldus Heywood, “of omdat er meerkennis beschikbaar was. De realiteit is dat demedicijnen al drie jaar goedkoper worden endat wij al sinds 1999 kennis hebben verzameld.Ik denk dat zij wist dat de tac op het punt stondom een grote rechtszaak te lanceren, over het

falen van de regering om tehandelen. We hebben eenburgerlijke ongehoorzaam-heidcampagne gevoerd. Enhoewel daar relatief weinigmensen bij betrokken waren,was het behoorlijk pijnlijkvoor de regering.”De tac mag zich gelukkigprijzen met de omvangrijkeoude activismestructuren inZuid-Afrika, die alleen maareven afgestoft hoefden teworden. “Eén van de terreinen

waar we erg veel geluk mee hebben in dit land,is dat we een geschiedenis van activisme heb-ben”, denkt tac-activiste Samantha Willan,“We zijn bevoorrecht. De ongelijkheid is vrese-lijk – maar we hebben wel een opgeleide groepactivisten. Vooral de mensen die teruggekomenzijn uit ballingschap, hebben een enorme erva-ring meegenomen.”Zuid-Afrikanen zijn gewend te denken in acti-vismestructuren, denkt Willan. “We zijn eraangewend om de regering te confronteren, wezijn gewend de straat op te gaan.” De economewas sinds de jaren tachtig actief voor het anc.“Veel van de mensen die actief zijn bij de tac,zijn leden van het anc. Daarom is het ook zomoeilijk om het níet eens te zijn met de rege-ring… Ik denk dat veel mensen dat zo voelen.Maar dat maakt het ook zo lastig voor de rege-ring. Ik vermoed dat de tac in geen enkel anderland zo’n impact had gehad.”

Een positief effect

Willan vertelt haast met geestdrift over ‘de eer-ste verzetscampagne sinds de jaren zestig’, deburgerlijke ongehoorzaamheidsactie in 2003.Op 21 maart, de Zuid-Afrikaanse Mensenrech-tendag, gingen 600 TAC-vrijwilligers naar depolitiebureaus van Kaapstad, Durban enSharpeville om een aanklacht in te dienenwegens doodslag tegen de ministers van Volks-gezondheid, Tshabalala-Msimang, en vanHandel en Industrie, Alex Erwin. De tac achtdeze ministers schuldig aan de dood van dui-zenden hiv-positieven omdat ze weigeren hiv-remmers ter beschikking te stellen. “Het wasongelofelijk grondig georganiseerd. Als je bereid

was te worden gearresteerd, werden je gegevensdoorgespeeld aan het tac hoofdkantoor. Zijnamen 24 uur van tevoren contact met ons op.We werden opgeroepen te komen, maar ver-telden ons niets. Ze namen contact op met depers. Toen we daar waren gebruikte de politiegeweld tegen ons.” In Sharpeville en Kaapstadgebeurde weinig gewelddadigs, maar in Durbanwerden de demonstranten ontvangen mettraangas, waterkanon en wapenstok. Vijf de-monstranten moesten in het ziekenhuis wordenopgenomen. “Ik kon niet geloven dat ze nogsteeds geweld zouden gebruiken. Niet extreem,maar toch geweld. Een behoorlijk aantalkameraden liep botbreuken of kneuzingenop.” Kameraden, zegt ze. “Ja, dat gebeurt alsik het over de tac heb. De tac geeft nog altijddat fijne gevoel van echte kameraden.”Met de tac is een nieuwe sociale beweging ont-staan in Zuid-Afrika. Zo heeft de aidsdiscussietoch nog een positief effect. “Misschien leekhet voor de buitenwereld dat we ons louter opéén onderwerp richtten, maar dat was nooitzo. We hebben op verschillende terreinen ge-vochten en daar gaan we mee door”, zegtHeywood. “We willen de zorg in het algemeenverbeteren. Wij beseffen heel goed dat je aidsniet kunt aanpakken, zonder een fatsoenlijksysteem van gezondheidszorg. Dat is onzecampagne voor de komende jaren.” Het is nogpril, erkent Heywood. “Maar we weten wel datin potentie honderdduizenden mensen gemo-biliseerd kunnen worden. We willen armemensen ervan overtuigen dat ze recht hebbenop een degelijke gezondheidszorg – maar wewillen ook rijke mensen ervan overtuigen datze belang hebben bij een goede gezondheids-zorg voor arme mensen.” Dat vereist een an-dere aanpak door de tac. “Inderdaad, maardaar zijn we klaar voor”, klinkt het strijdlustig •

Gebruikte literatuur:Letting Them Die: Why HIV/AIDS PreventionProgrammes Fail, Catherine Campbell, 2003.State of the Nation, Adam Habib, John Daniel &Roger Southall (red.), 2003.Waiting To Happen, HIV/Aids in South Africa, Liz Walker, Graeme Reid & Morna Cornell, 2004.website Treatment Action Campaign:www.tac.org.za

de metamorfose

FOT

O: P

IET

ER

BO

ER

SMA


Vooral de moeder van Savannah moet de eind-jes aan elkaar knopen, want zoiets als ‘de bij-stand’ bestaat niet in Zuid-Afrika. Abigail is zo-juist overgestapt naar een andere school. Opdeze nieuwe school wordt ze tenminste niet ge-

pest met haar zwarte vriendjes.Abigail: ‘Op mijn oude school noemden ze me‘choc-a-holic’, dat was niet fijn. Ik vond hetvooral heel vervelend voor mijn vriendjes.’Savannah: ‘Nelson Mandela is ook zwart. Hijzegt dat je mensen niet mag beoordelen ophun huidskleur. Hij heeft gevangen gezeten.’Abigail: ‘Nelson Mandela gevangen gezeten?Nee toch?’Savannah: ‘Jawel!’Abigail: ‘Oooh, wacht even, was dat niet opZeehondeiland of zo? Maar waarom dan?’

Savannah: ‘Omdat hij iets slechts had gedaan.Ik denk dat George Bush hem daarheen heeftgestuurd.’Abigail: ‘Nee, Mugabe! Volgens mij heeft Mugabedat gedaan.’Savannah: ‘Huh? Maar die zit toch achter de manaan die de vliegtuigen heeft laten neerstorten?’Abigail: ‘Die met die baard? Nee joh, die hebbenze opgepakt, hij woonde in een hol. Hij heeftzijn zoons laten vermoorden, dat zag ik op hetnieuws.’Savannah: ‘Meneer Mandela had wel wat meerverantwoordelijkheid mogen nemen toen hijpresident was.’Abigail: ‘Ja, want bij ons is laatst ingebroken entoen kwamen de veiligheidsmensen en die ar-resteerden onze tuinman, moet je nagaan!Daar had meneer Mandela wat tegen moetendoen. Mijn vader woont in Johannesburg en dieis al duizend keer beroofd van zijn portemonnee.Het is niet veilig in Zuid-Afrika.’Savannah: ‘Wel in onze straat. Wij kunnen ge-woon buiten spelen.’Abigail: ‘Ja, zoals gisteren, toen we Finding Nemohebben nagespeeld met alle buurtkinderen.’Savannah: ‘En we kunnen zonder problemenlangs de deuren gaan om onze ansichtkaartente verkopen, zoals met kerstmis.’Abigail: ‘In december hebben we wel 300 randverdiend!’Savannah: ‘Dat is heel veel geld. Veel kinderenhebben dat niet.’Abigail: ‘We doen op school veel aan liefdadig-heid voor de mensen die in townships leven.

Zij hebben het zwaar.’Savannah: ‘Ik zag op televisie dat zelfs hunschoolgebouw een hut is. En ze hebben aids.’Abigail: ‘Aids? Wat is dat? Is dat een soort Sars?’Savannah: ‘Aids is een virus en als je het krijgt,ga je na een paar jaar dood. Je krijgt het alsbloed van een ander in aanraking komt met jeeigen bloed. Daarom moet je heel voorzichtigzijn. Altijd je nagels schoonmaken en nooit vanhetzelfde ijsje likken.’Abigail: ‘Van hetzelfde ijsje likken? Yuk, dat issmerig!’ •


FOT

O: O

BE

D Z

ILW

A

Zij zijn geboren in 1994. Abigail en Savannah

wonen naast elkaar. Ze zijn beste vriendinnen.

Onafscheidelijk. Hun (werkende) moeders

zijn allebei alleenstaand.

Tien jaar!


Het is zaterdag in Nthabiseng, het townshipbij Soekmekaar, de dag voor feesten en begra-fenissen. Bij zijn huis boven aan de glooiendehelling waartegen Nthabiseng ligt, heeft de84-jarige Peter Makoba zijn vijf kinderen enandere familieleden bijeengeroepen om devoorouders te eren. Een geit wordt geslacht,de mannen staan in een kring en reciteren eentwintigtal namen van stamvaders. Na bereidingvan het geitenvlees worden de botten begravenop het erf, met snuiftabak en een guts k.b.,zoals het zelfgebrouwen maïsbier hier in devolksmond nog heet: kafferbier. Alles voor dedooimense, vertelt Makoba in het Afrikaans, ge-leerd tijdens jaren werken voor blanke boeren.“Als ik er straks niet meer ben, wil ik met even-veel respect worden behandeld”, zegt hij. “Ik zitdan op die struik, maar niemand kan me zien.”Hij wijst naar jonge boompjes in de hoek vanzijn erf. In hun schaduw zitten mannen hetmaïsbier te drinken. Makoba zal vanaf die plekproberen zijn nazaten te beschermen.Zijn kinderen waren ook het eerste waaraan hijdacht toen hij op televisie zag hoe Nelson Man-dela uit de gevangenis kwam. “Ek was happyvir die kleintjies. Ons plek is nou ons. Is reg”, zegthij simpelweg over het eind van het blankeminderheidsbewind in 1994.

Nthabiseng mag dan een ‘township’ wordengenoemd, het maakt in feite deel uit van eentypische Zuid-Afrikaanse plattelandsgemeen-schap met ruim negenduizend zielen. Verderopligt de voorheen blanke dorpskern Soekmekaar,met aan de rand twee Indiase families. In ditdorp en de wijde omtrek wonen enkele tiental-len blanke Afrikaners – minder dan voorheen,maar genoeg om zondags de Nederduits-Gereformeerde Kerk met vijftig zielen te vullen.In Nthabiseng, in Soekmekaar zelf en in dedorpen vlakbij – die tot 1994 behoorden tot dezwarte ‘thuislanden’ Venda, Lebowa of Gazan-kulu – wonen de zwarten die met hun stem hetanc aan de macht hielpen.Vlak voor die historische verkiezingen in 1994kwam ik hier voor het eerst, nieuwsgierig naarhet platteland, gelokt door de naam. Zoudenzwart en blank elkaar al weten te ‘vinden’ inSoekmekaar, wilde ik weten. Ik trof hoop, maarook veel onderling wantrouwen en onbegripen twee volstrekt gescheiden werelden.Nthabiseng – ‘plezier’ in het Noord-Sotho – lagverscholen achter bomen, uit het zicht van deasfaltweg. Het was duidelijk een woonoordvoor tweederangsburgers: wc’s bestonden uitzwarte plastic emmers, die een aantal keer perweek werden geleegd in vrachtwagens. Aan demuur van het vervallen kantoortje van de pro-vinciale dienst Transvaal hing nog de verorde-ning uit 1954, die ‘naturellen’ verbood zich ‘snachts in het ‘stadsgebied’ van Soekmekaar tebevinden.In 1999 kwam ik er opnieuw en trof ik een ge-transformeerd township. De wijk had rioleringen stroom gekregen en was dankzij het kappenvan de bomen zichtbaar vanaf de weg. Er warenvierhonderd tweekamerwoningen (tworooms)gebouwd, kleurige huisjes van niet meer dandertig vierkante meter, bestemd voor de arme

zwarte bevolking. Ik raakte bevriend met dejonge Zacharia Ramaboa, die was belast metde toewijzing van de huizen aan de rechtheb-benden. Eind 2003 ben ik weer terug en omarmZacharia. In de dagen die volgen, zoek ik methem naar wat tien jaar democratie met Soek-mekaar heeft gedaan.

Hernoemen

Al snel blijkt dat Soekmekaar niet meer be-staat. Althans: niet in het telefoonboek vanLimpopo, de provincie waarin het dorp ligt.Limpopo – voorheen de Noordelijke Provincie– is koploper in Zuid-Afrika bij het omdopenvan besmette ‘blanke’ namen en ook Soek-mekaar is niet gespaard. Het dorp heeft eenonschuldige geschiedenis – het dankt zijn naamaan twee landmeters die elkaar in 1883 dagen-lang kwijt waren in de dichte mist die in dezestreek plotseling de kop kan opsteken – maardat mocht niet baten. In 2002 was er eentumultueuze inspraakavond over geweest inhet gemeenschapscentrum van Nthabiseng,vertelt Zacharia. Blanke boeren stapten opzodra ze merkten dat behoud van de oudenaam er niet in zat. Eéntje nam het woord.Verspilling van geld, noemde hij de hele exer-citie, dat beter kon worden besteed aan het optijd legen van de septic tanks waar de wc’s vanveel huizen in het ‘oude’ dorp op uitkomen.Door het late legen ruikt soms het hele dorpnaar stront, constateerde hij. “Daarom zei hijdat als je Soekmekaar wilde hernoemen, je hetbeter Masepa, Sotho voor ‘kak’, kon noemen”,lacht Zacharia. Het werd uiteindelijk Morebeng,de naam van de imposante, traditionele bomendie er al groeiden vóór de komst van de blanken.In de praktijk echter heeft nog niemand het overMorebeng. Aan het begin van het dorp prijktnog altijd het bord ‘Welkom in Soekmekaar’.

Een plattelandsgemeenschap,tien jaar later

soekmekaar ( be

de metamorfose

Het dorp Soekmekaar ligt in wat altijd een van de

conservatiefste streken van Zuid-Afrika was. Vele

blanke bewoners hebben nog steeds grote moeite

met de omwenteling. “Onze kinderen zullen non-

raciaal leren denken. Voor ons is het te laat.”

MARNIX DE BRUYNE


Het dorp zelf heeft méér dan een cosmetischeverandering ondergaan: het is veel minder‘wit’ geworden sinds 1994. In het nieuw ge-bouwde kantoor van de gemeente en het poli-tiebureau werken nauwelijks nog blanken. Aande hoofdweg floreert sinds kort het Africa Café,een ‘stads’ overkomende plek om pool te spe-len en bier te drinken. De ‘blanke’ begrafenis-ondernemer krijgt binnenkort concurrentievan twee broers die – na een ruzie – elk aparteen bedrijf zullen vestigen in het dorp. Beidendenken de door aids gegroeide zwarte klandi-zie een goedkopere laatste rustplaats te bieden.Nieuw is verder een klerenwinkel, waar eenSomalische vluchteling achter de kassa staat.En in de hoofdstraat de supermarkt van PatrickMangware, waar de koopwaar nog op degrond ligt. “Over vijf jaar moet mijn winkel zijnuitgegroeid tot een Pick & Pay”, droomt hijzichzelf een Albert Heijn-status toe.Herence Sanoamadi is er ook nog, de succes-volle zakenman die in 1994 als eerste zwarteeen bedrijf opende in Soekmekaar. Zijn huidigewinkel loopt niet naar wens, vertelt hij in zijngrote, bijna afgebouwde woning in Matoks,net buiten Soekmekaar. Maar vertrekken zalhij nooit. “Het is een uitdaging om mijn zaakin dit dorp, waar ik vroeger niet mocht komenomdat ik het goede pasje niet had, tot eensucces te maken.” Sanoamadi heeft een huisin Johannesburg en heeft veel blanke vrienden.Maar in Soekmekaar blijven de werelden langselkaar heen leven, zegt hij. “De blanken hierdenken nog steeds dat ze god zijn. Ze pratenneerbuigend. De veranderingen die je in Soek-mekaar ziet, zijn afgedwongen door de wet.The law is pushing them to change.”Toch is het gedrag van blanken wel degelijkveranderd, in ieder geval tegenover ‘vreemde’kleurgenoten. In 1994 werd je als blanke bezoe-

ker automatisch gezien als geestver-want. “Als Mandela de macht heeft, wilhij ons allemaal naar zijn pijpen latendansen. Ze hadden beter de duivelkunnen vrijlaten dan Mandela”,vertrouwde de uitbaatster van CaféImpala me toe. Inmiddels zijn politiekecorrectheid en beleefdheid er troef.Maar de afstand tussen de mensenachter de toonbank en de vooral zwarteklandizie is niet overal verdwenen. “Zezijn hier gek op”, zegt de zwijgzamevrouw in het verbouwde Impala, terwijlze de voorraad lippenvet aanvult.“Shame”, zegt haar collega meelevend,als ik vertel dat ik in Nthabiseng logeer.Wanneer ik op een ander moment bin-nenstap terwijl ze net een zwarte werk-neemster uitfoetert – “Ik vermoord jeals je nog eens die fout maakt” – haastze zich om te zeggen dat ik haar uit-spraken vooral niet letterlijk moet nemen.

Veel belangrijker

Wie in Nthabiseng vraagt naar de veranderingensinds 1994, hoort weinig over verzoening of derelatie met blanken. Veel belangrijker wordenbanen, huizen, stroom en water gevonden. Na1999 is daarin niet veel meer verbeterd, lijkt het.De middelbare school bovenin Nthabisenghuist tegenwoordig in een nieuw roodbakste-nen gebouw, maar gebleven zijn de overvolleklassen – gemiddeld vijftig kinderen per klas –en de slechte resultaten. In 2003 slaagdenslechts 18 van de 43 eindexamenkandidaten(42 procent), ver onder het provinciale gemid-delde van zeventig procent. Een oorzaak is degeïsoleerdheid en het gebrek aan faciliteiten,zeggen de leraren. Pretoria stuurt wel nieuweboeken, zoals Real People, Real Places, het leer-

boek Engels met Nelson Mandela op de cover.Maar veel te weinig, waardoor soms zes kinde-ren één boek moeten delen. Een andere factoris de lage motivatie bij leerlingen. “Kinderenzien dat ook mensen met een hoge opleidingin Nthabiseng geen baan hebben. Dat stimu-leert niet”, zegt scheikundeleraar KgomoMabitsi (30). Mabitsi’s aanwezigheid is overi-gens een teken van de nieuwe tijd: tot drie jaargeleden werd geen scheikunde gegeven inNthabiseng.Wat Zacharia betreft, moet er in Nthabisengnog veel gebeuren. Geen van de onverhardestraten is gerepareerd na de overstromingenvan 2000, die diepe kuilen veroorzaakten. Indie tijd kwamen ook veel mensen wier huizenwaren ingestort naar Nthabiseng. “Veel van detworooms stonden leeg, omdat de rechtheb-bende niet was komen opdagen. Die hebben

s taa t n i e t meer )

Soekmekaar blijkt aan devooravond van een echte

omwenteling te staan

de metamorfose

Patrick Manguare

FOT

O: M

AR

NIX

DE

BR

UIJN

E

we aan overstromingsslachtoffers gegeven. Ikkreeg er ruzie over met gemeenteambtenaren.Maar wat moesten we dan? Als je huizen laatleegstaan, worden ze in korte tijd gesloopt:mensen halen de kozijnen eruit of de deuren.”Hij schat dat driekwart van de nieuwe huizenvoor de armen niet wordt bewoond door deoorspronkelijke rechthebbenden.“Je ziet hetzelfde patroon in Bara”, verteltZacharia. Bara – wat ‘baksteen’ betekent – iseen nieuwe wijk van vijfhonderd huizen aan derand van Soekmekaar, geheel gebouwd voorarme zwarten, met subsidie van de staat. In1999 was de projectontwikkelaar nog bezigmet de laatste huizen. Als we er nu doorheenlopen, valt op hoe verzorgd de destijds kale

erfjes er uitzien. We zien tuintjes met somsBrits aandoende gazonnetjes, hier en daar zijngevels gestuct. De bewoners vertellen tevredenverhalen. Wie hier woont, wil hier wortelen.Niemand klaagt dat de meeste huizen nietworden bewoond door de armen op wiensnaam ze staan. Een arme weduwe blijft nueenmaal liever in haar vertrouwde dorp zonderwater wonen, dan zich te vestigen in een wijkmet jong en luidruchtig manvolk. Dus stuurtze een zoon of neef naar haar huis. Het is dereden dat de Zuid-Afrikaanse regering tegen-woordig op het platteland liever kleine groepjeshuizen bouwt tussen oude bebouwing danhele nieuwe wijken.Christo Adendorff was de eigenaar van de grond

waarop Bara kwam. Hij, een van deboeren die in de omgeving opgroeideen perfect Sotho sprak, had de grondaan de gemeente geschonken. Inruil daarvoor kreeg hij de bouwop-dracht – en verloor hij blanke vrien-den ‘because he brought the blacks totown’. Hoe kijkt hij terug op zijnactie, destijds als ‘gebaar van ver-zoening’ gepresenteerd?“Ik zal nooit, nooit meer zoietsdoen”, zegt hij uit de grond van zijnhart in zijn huidige woning, eennieuwe boerderij aan de voet vande imposante Soutpansberg bijMakhado, voorheen Louis Trichardt.Met stijgende verontwaardigingvertelt de gezette Adendorff overzijn gevecht met een gemeente-secretaris “die blanken haat” en nade bouw weigerde de overdrachts-papieren voor de huizen en degrond te tekenen. Ook een laatstesom van zijn beloning kwam niet

los. Pas in oktober vorig jaar, vijf jaar na de op-levering, kwam alles rond.

Dezelfde fout

Inmiddels heeft de 55-jarige Adendorff anderezorgen. Zes jaar geleden kocht hij zijn huidigeboerderij, ontgon het land, legde plantenkas-sen aan – en het metershoge geëlektrificeerdehek, dat de gewelddadige roofovervallers moettegenhouden. Maar nu blijkt een eigendoms-claim op het land te liggen van de ooit verdre-ven oud-bewoner. Als diens aanspraak op degrond terecht is, koopt de staat de boerderijop om het land ‘terug te geven’ – alles in hetkader van een groot restitutieprogramma,waarmee de regering de gevolgen van decenniaapartheid wil terugdraaien. De staat betaaltechter alleen de marktwaarde van het land eneen vergoeding voor verbeteringen die zijndoorgevoerd vóór de claim is ingediend.Adendorff deed al zijn investeringen erná.“Voor ik het land kocht, vroeg ik de landclaim-commissie in Polokwane of er een claim oprustte. Nee, zeiden ze.” Hij laat een brief uit2001 zien die dit bevestigt. Het toont hoe hijslachtoffer werd van de slordige administratievan de landclaimcommissie, die meer claimste verwerken kreeg dan ze aan kon.De landclaims domineren elk gesprek metblanke boeren rond Soekmekaar. Geen won-der: op het hele gebied ligt een claim, afkom-stig van enkele tijdens de apartheid verdrevengemeenschappen. Zij maken veel kans hunland terug te krijgen. Tien jaar na het eindevan de apartheid blijkt Soekmekaar aan devooravond van een echte omwenteling testaan: de overname van de commerciële farmsdoor gemeenschappen van gemarginaliseerden.Veel boeren blijken best bereid hun land teverkopen. Zoals het oudere echtpaar Vorster,

de metamorfose

Wat bereikt werd: Ruim 8 miljoen Zuid-Afrikanen werden aangesloten op de waterleiding, bijna 3,5 miljoen op het elektricite

afgenomen land werd bijna de helft behandeld. De negen semi-onafhankelijke thuislanden die apartheid-Zuid-Afrika creëerde, werden geïnteguitkeringsgerechtigden nam zodoende toe van 2,6 naar 5,1 miljoen. Het analfabetisme werd onder volwassenen teruggedrongen van 17% tot 1school, in 2003 was dat 72%. Het ministerie van Gezondheidszorg liet ruim zevenhonderd eerste-lijnsklinieken bouwen. Polio komt niet meer v1994 naar 1% in 2003. De economische groei nam toe van 1% in 1994 tot 2,8 in 2003. Het aantal moorden nam in de afgelopen tien jaar met 3

Je hoort weinig over verzoening of de relatie met blanken

Boven: ChristoAdendorff, onder:

de begraafplaats vanSoekmekaar


dat hier in 1938 neerstreek en groente verbouwten koeien houdt. “Als iedereen verkoopt, blijvenwij niet achter”, zegt Ben Vorster. Anderen ver-zetten zich, zoals Kosie Eloff, een blonde fruit-teler op tien kilometer van Soekmekaar.Ironisch genoeg waren zijn ouders ooit zélfslachtoffer van gedwongen verhuizingen: in1975 kocht de staat het land om toe te voegenaan het ‘onafhankelijke’ thuisland Venda. Hethele dorp Daviesville kwam daardoor leeg testaan. De bewoners ervan streken neer inSoekmekaar. De ‘regering’ van Venda deedechter niets met het land. In 1992, toen duide-lijk was dat de thuislanden zouden opgaan inhet nieuwe Zuid-Afrika, kon Eloff een grootstuk land terugkopen, waaronder de hele boer-derij van zijn familie en het spookdorp Davies-ville. Maar ook op dat land ligt nu een claim.“We moesten alle bomen rooien en het landopnieuw bebouwbaar maken”, vertelt Eloff,terwijl hij me rondleidt door Daviesville, deprachtige plafonds tonend van de leegstaandehuizen. “Nu telen we passievruchten en avo-cado’s voor de export, wat pas over jaren winstoplevert. Moet ik het land weer afstaan, omtoe te zien hoe ongeschoolde mensen er neer-strijken om het bedrijf te laten verpieteren? Webegonnen met vier mensen, nu bied ik werkaan honderd landarbeiders. Moet ik hun banenin gevaar brengen? De regering heeft mijn fa-milie onrecht aangedaan in 1975. Daarmee hebik me verzoend, omdat ik onze boerderij konterugkopen. Maar ik ga er niet aan meewerkendat dezelfde fout wordt herhaald.”Desondanks is Eloff een tot de nieuwe tijden‘bekeerde’ boer. In 1992 stemde hij nog ‘Nee’in het referendum over de afschaffing van deapartheid. Als student was hij aanhanger vande Konservatieve Party, die de regerende Na-sionale Party rechts voorbijstreefde. “Zeven,

acht jaar geleden heb ik geaccepteerd andereculturen op een andere manier te zien”, zegt hij.De helft van zijn land gaf hij in beheer bij eentrust; zijn landarbeiders bezitten de helft vande aandelen. Meer winst voor de boerderij be-tekent zodoende op termijn meer geld voor dearbeiders. Hij betaalt netjes het minimumloonen vindt het “eigenlijk beschamend dat we eenwet nodig hadden om hiertoe over te gaan.”Inmiddels zitten zijn twee zoons op een ge-mengde school in Duiwelskloof. Dat wil zeggen:bijna alle kinderen in hun klas zijn blank, omdatze in het Afrikaans les krijgen; sporten en an-dere activiteiten doen ze echter met de zwartekinderen, die in het Engels les krijgen. Laatstkwam voor het eerst een zwart cricketvriendje

logeren. Het ging heel goed, vertelt Eloff en-thousiast. “Het enige wat snaaks was, was datonze honden de jongen steeds wilden bijten – ze waren dat niet gewend.” Eén zwarte familieis lid van de Nederduits-Gereformeerde Kerkvan Soekmekaar, vervolgt hij even stralend.Vorig jaar “werd op één dag een zwart en eenblank babatjie gedoopt. Daar werd geschiedenisgemaakt.” Maar Eloff wil realistisch zijn. “Ikheb de draai gemaakt. Vele anderen van mijnleeftijd kunnen dat niet, en de ouderen al hele-maal niet. Maar mijn zonen groeien op in eennon-raciale maatschappij. Zij zullen veel ver-anderingen meemaken en non-raciaal lerendenken. Voor onze generatie is het te laat.” •

de metamorfose

eitsnet. Er werden anderhalf miljoen huizen gebouwd. Bijna 2 miljoen hectare land werd herverdeeld. Van de 68.000 ingediende claims op ooitgreerd. Inmiddels is 72% van de ambtenarij zwart. Bij toekenning van sociale uitkeringen werd het gelijkheidsbeginsel ingevoerd; het aantal1%, onder jongeren tussen 15 en 24 van 17% naar 4%. In 1994 slaagde net de helft van de scholieren voor het eindexamen van de middelbareoor in Zuid-Afrika. Bijna 4,5 miljoen schoolkinderen ontvangen dagelijks een gezond lunchpakket. Het begrotingstekort daalde van 9,5% in30% af. Er werden 80.000 illegale wapens in beslag genomen. Zuid-Afrika herstelde diplomatieke relaties met vrijwel alle landen in de wereld.

FOT

O’S

: MA

RN

IX D

E B

RU

IJN

E

Een braai inSoekmekaar

Twee jaar geleden is zij gestorven. Anele isdaar nog verdrietig van, maar voor de rest is hijredelijk gelukkig. Hij heeft een innige band metzijn ‘weesmoeder’ Mary-Ann. Ooit brachtNelson Mandela een bezoekje aan het wees-huis. Toen ging Anele met hem op de foto: ‘Opeen kameel, samen met een ander jongetje inhet weeshuis – we vielen er bijna vanaf. NelsonMandela is mijn grote held. Hij is een aardigeman. En een vredestichter. Hij is niet zoalsSaddam Hoessein of George Bush. Zij zijnvechtersbazen en willen mensen uit hun hui-

zen jagen. Mandela vecht voor onze rechten.Hij heeft de hele wereld verteld dat aids eenmensenrechtenkwestie is. Dat zei hij tijdenshet grote popconcert dat ik op televisie zag. Entoen gingen Bono en Beyoncé daarover zin-gen.’Pas een paar dagen geleden hoorde Anele hetwoord ‘apartheid’ voor het eerst. Dat kwamdoordat hij op het journaal iets zag over racismeen hij zijn weesmoeder erover vroeg. ‘Ik kanniet geloven wat ze vertelde: zij mocht welstemmen, maar zwarte mensen mochten datniet. Zwarte mensen mochten niet naar hetzelf-de strand en ook niet op dezelfde wc als wittemensen. Ze zei dat wij nu deel uitmaken vanhet nieuwe Zuid-Afrika en dat we moeten zorgendat onze dromen uitkomen. Ik ben nog ver-baasd en wil er meer over weten: ik vind hetvreemd dat witte en zwarte mensen van elkaar

gescheiden waren. Ik vind het leuk om over hetverleden te lezen. Ik wil later archeoloog wordenen dinosauriërs bestuderen – volgens mij hebik, vlakbij ons huis, een oud dinosauriërspoorontdekt.’ Als Anele jarig is, mag hij kiezen waar hij en dekinderen van het weeshuis die dag naartoegaan. ‘Zwemmen. Of nieuwe kleren kopen inhet winkelcentrum, dat vind ik ook leuk. En daneten bij Spurs, want ik hou veel van kip enpatat. Kip is mijn lievelingseten.’ Zijn verjaar-dagsgeld (100 rand) heeft hij in zijn spaarpotgestopt. Nog 50 rand en dan heeft hij genoegvoor een nieuwe fiets. Dat geld verdient hij doorallerlei klusje op te knappen, zoals onkruidwieden en het vuilnis buitenzetten. ‘Mijn oudefiets is kapotgemaakt door een stel inbrekers.Ik kan er al maanden niet op rijden, want dewielen zijn verbogen.’•

Anele is geboren in 1994 en woont in een

weeshuis. Daar heeft zijn moeder hem als

baby naartoe gebracht omdat ze niet voor

hem kon zorgen.

Tien jaar!FOTO: OBED ZILWA




de metamorfose

mof f i e s

MADELEINE MAURICK

Zuid-Afrika is het eerste land ter wereld met

een grondwettelijk verbod op discriminatie van

homoseksuele mannen en lesbische vrouwen.

Een wonder, vinden sommigen. Waarom vond

het ANC homorechten opeens zo ontzettend

belangrijk? Een reconstructie.

In de Nederlandse grondwet zoek je tevergeefsnaar een expliciet verbod op discriminatie vanhomo’s en lesbo’s. Dat geldt ook voor de restvan Europa en de Verenigde Staten. In veelAfrikaanse landen is homoseksualiteit zelfsnog steeds bij de wet strafbaar gesteld. Hoekan het dat Zuid-Afrika hierin de pionier werd?“Het was een gedeeltelijke vrijheidsbonus”,antwoordt Edwin Cameron, homoactivist entegenwoordig rechter bij het Hoger Gerechtshof.“Zuid-Afrika heeft de menselijke waardigheidin al zijn geledingen willen omvatten, deels inreactie op het onmenselijke racisme tijdenshet apartheidsregime.” Maar hij nuanceert on-middellijk: “Dat is het korte antwoord. Er wasmeer voor nodig.”Veel is te danken aan de trotse, eigenzinnigeSimon Nkoli, die weigerde zijn strijd voor eenvrij Zuid-Afrika los te koppelen van zijn homo-seksualiteit. De homobeweging bestond in hetbegin van de jaren tachtig vooral uit blankemiddenklassers, mannelijk en politiek conser-vatief, zonder enige affiniteit met de vrijheids-strijd in Zuid-Afrika. Daardoor kon de zwarteNkoli in de Gay Association of South Africa(gasa) die verbinding niet tot stand brengen,

ook al had hij binnen deze homo-organisatieeen succesvolle zwarte groep opgericht. gasaliet hem zonder enige scrupules vallen na zijnarrestatie in 1984. Nkoli stond toen met 21andere vrijheidsstrijders terecht op beschuldi-ging van moord en hoogverraad. Achter de tralies van de gevangenis ontbrand-den heftige ruzies over Nkoli’s homoseksuali-teit, die hij weigerde te verbergen. Een van demedegevangenen, de huidige minister vanDefensie Mosiuoa Lekota, sprak op de begra-fenis van Nkoli in 1998. Hij heeft een les geleerdvan Si, zoals hij Simon liefdevol noemt. “Onzegrondwet garandeert iedereen gelijkheid, on-geacht seksuele voorkeur. Wij zouden de ge-schiedenis tekortdoen als wij nu niet erkendendat Simon de voorvechter was die dit onderwerponder onze neus heeft geduwd.” De impactdaarvan ging verder dan de gevangenismuren,vindt Lekota.Ook Edwin Cameron stelt dat de gelijke rechtenvoor homo’s en lesbo’s er zonder Nkoli nooitgekomen waren. “Hij is de centrale figuur, hetonmisbare symbool van ons succes.” Nkoliheeft bij de binnenlandse leiders van het ancdefinitief de mythe ontmaskerd dat homosek-sualiteit on-Afrikaans zou zijn. Hij werd tevensde verpersoonlijking van het recht op vrijheidvoor iedereen, niemand uitgezonderd.

Timing was perfect

Terwijl midden jaren tachtig de repressie binnenZuid-Afrika werd opgevoerd en activisten alsNkoli en Lekota achter slot en grendel verdwe-nen, vonden buiten Zuid-Afrika de eerste ge-heime ontmoetingen plaats tussen het anc ende Afrikaner leiders en de zakenwereld. Overrechten voor homo´s en lesbo´s was binnen hetanc in ballingschap tot dan toe nooit gesproken.Daarin komt plotsklaps een verandering als

Ruth Mompati, lid van het bestuur van hetanc, in Londen wordt geïnterviewd door PeterThatchell van de Britse anti-apartheidsbeweging.Homo’s zouden geen mensenrechten nodighebben, omdat ze allemaal blank en rijk zijn,stelt zij daarin. Edwin Cameron herinnert zichde uitspraken heel goed. “Het was het soortargument van iemand die nooit met de homo-en lesbogemeenschap te maken heeft gehaden het verraadde een visie waarin homoseksu-aliteit duidelijk gekoppeld was aan ras en klasse.En dat was precies de reden dat Simon zo on-misbaar was, omdat in de tijd dat Ruth dezeopmerkingen maakte, deze onverschrokkenzwarte homo in de gevangenis zat.”Thabo Mbeki, op dat moment hoofd van depubliciteitsafdeling van het anc, gaf na de uit-spraken van Mompati opvallend snel – binnenenkele maanden – een verklaring uit en steldedaarin dat mensenrechten voor iedereen golden,maar dat homoseksualiteit verder een privé-kwestie was.Mbeki’s uitspraak was voor de Organisation ofLesbian and Gay Activists (olga) in Kaapstad,opgericht in 1987, aanleiding om een delegatienaar Londen te sturen. De organisatie wildedaar gaan praten met Albie Sachs, momenteelconstitutioneel rechter en toen een van de be-langrijkste schrijvers van de conceptgrondwetvan het anc. “Wij waren net onderling aan hetpraten over de vraag hoe wij een luidere stemkonden laten horen binnen links”, vertelt SheilaLapinsky, een van de initiatiefnemers van olga.“Het anc was een grondwet aan het schrijvenin ballingschap, maar de mensen in het landdeden het werk aan de basis. We hadden daar-om besloten het anc te benaderen en daarnaastolga lid te maken van het udf (de binnen-landse tak van het anc). De verklaring die Mbekiuitgaf, bood ons de ruimte om te handelen;

De Zuid-Afrikaanse grondwet

is ook van homo’s en lesbo’s


mensenrechten zijn namelijk geen privé-kwestie!In 1989 gingen twee van ons naar Londen enontmoetten daar Albie Sachs.” En zo ontstondde eerste rechtstreekse onderhandeling tussenhet anc in ballingschap en homo’s en lesbo’sdie actief waren in de binnenlandse strijd.Cameron en Lapinsky vinden allebei dat deEngelse anti-apartheidsactivist Peter Thatchellhier goed werk heeft verricht, al verschijnt bijbeide activisten een aarzelende glimlach ophet gezicht als ze over hem praten. Er is eencontroverse gaande over het belang van zijnbijdrage, door Thatchell zelf in gang gezet: hijeist de exclusieve rechten op voor de totstand-koming van de grondwetsclausule. MaarCameron vindt dat Peter Thatchell veel over-eenkomsten heeft met Simon Nkoli. “Het zijnallebei personen met een kwetsbare en dappereintegriteit, die geen concessies doen aan hetestablishment. Ik heb groot respect voor datsoort mensen.”En de timing was in dit geval perfect. “Zonderde opmerkingen van Ruth Mompati had Mbeki,die zoveel andere dingen aan zijn hoofd had,zich nooit uitgesproken over homoseksualiteit,denk ik. Veertig jaar lang heeft het apartheids-regime gepoogd om het anc als een monster teportretteren. Een stalinistisch en onchristelijkmonster dat mensenrechten niet respecteert.De mate van propaganda was verbijsterend; elkschoolkind, zwart en wit, werd er door beïn-vloed. Mbeki moest dit neutraliseren en het ancpresenteren als een gedistingeerde, toleranteorganisatie die een hand uitstak naar iedereen.”Tegelijkertijd schrok het anc enorm van dewoedende reactie van sommige internationalesolidariteitsgroepen en reageerde daarom on-gelofelijk snel, aldus Cameron. Zackie Achmat,een bekende homoactivist in Zuid-Afrika, ver-weest vorig jaar in een interview nadrukkelijk

de metamorfose

Homo’s zouden geen mensenrechten nodig hebben, omdat ze allemaal blank en rijk zijn

naar de Nederlandse Anti-Apartheid Beweging(aabn). Om deze klomp moffies (groep homo’s,mm), zoals hij de medewerkers van de aabnvriendschappelijk aanduidt, kon het anc nietheen. De aabn heeft de maanden na Mompati’suitspraak veel ontmoetingen met het anc aan-gegrepen om het onderwerp aan de orde testellen. Het anc luisterde, soms met ongeloof,maar luisterde wel. “Het belang van de verkla-ring van Mbeki in 1987 is dat het geen oppor-tunisme was. Het is een strategische plaats-bepaling van het anc geweest, die blijvendewaarde bleek te hebben”, besluit Cameron.

Cruciaal moment

De binnenlandse grond was ingezaaid dooractivisten zoals Nkoli. Ook Cameron – sindshet mislukken van zijn huwelijk in 1981 vast-besloten om zijn leven als homoseksuele mante integreren met zijn bestaan als advocaatvan activisten – eiste door zijn handelwijzerespect op. Ruth Mompati fungeerde vervol-gens als trigger waardoor het onderwerp op deagenda van het anc werd gegrift. Maar hoewordt een toevallig voorval verheven tot eengrondwettelijk thema binnen het anc in balling-schap?In dit volgende stadium was de Kaapse actie-groep olga cruciaal. Cameron benadrukt debijzondere rol die Sheila Lapinsky heeft gespeeld.“Een prachtige sterke vrouw, ook met eenenorme integriteit. Als je ooit homo zegt zonderook de lesbo’s te noemen, dan zal ze je mid-denin je toespraak onderbreken. Dan zal zehaar vinger opsteken en zeggen: ‘Sorry, voor-zitter, de spreker heeft mij zojuist beledigd engenegeerd, hij heeft mij uit deze vergaderinggeschreven en ik weiger genegeerd te worden’,”lacht Cameron. “Zo’n vrouw is het! Ze is fan-tastisch. Zij werkte in de anti-apartheidsbewe-

ging vanaf het begin van de jaren zestig en be-hoorde tot de linkse beweging, vocht voor ar-beidersrechten en riskeerde haar persoonlijkevrijheid.”“Lapinsky kende Albie Sachs vanaf het beginvan de jaren zestig. Toen Sachs terugkwam in1991 en hij lid werd van het constitutioneelcomité van het anc, nodigde zij hem uit om tekomen praten. Albie Sachs was de sleutelfiguurbinnen de constitutionele commissie, eenvisionair, een van de centrale figuren die demensenrechtenparagraaf van het anc formu-leerde. Binnen het anc was hij een van de be-langrijkste voorstanders van gelijke rechtenvoor homo’s en lesbo’s; hij heeft een humane,liberale en inclusieve visie op mensenrechtenen menselijke waardigheid.”Volgens Cameron was de ontmoeting tussenAlbie Sachs en leden van olga in 1991 zeersuccesvol. “Ik denk dat het anc een beves-tiging gaf van ons recht om opgenomen teworden in het bevrijde Zuid-Afrika. Het werdniet uitgesteld tot ‘na de revolutie’. En dit ont-stond mede vanwege de geloofwaardigheidvan mensen zoals Sheila. En ik denk dat diteen ander cruciaal moment was. Het wasopnieuw een trigger die ervoor zorgde dat dewoorden ‘seksuele oriëntatie’ in het eerstegrondwetsontwerp van het anc was opge-nomen.” Dit ontwerp werd in 1992 op heteerste anc-congres geaccepteerd.

Op een keukentafel

Volgens Albie Sachs hadden Kader Asmal enhijzelf de Bill of Rights, het onderdeel van degrondwet waarin de clausule over seksueleoriëntatie is opgenomen, from scratch ge-schreven. Op een keukentafel in Durban. Hij zegt in een eerder interview over dit onder-werp: “Ik denk dat het juist is om te zeggen


de metamorfose

Het ANC luisterde, soms met ongeloof, maar luisterde wel

HOOFDROLSPELERS

Edwin Cameron homo-activist en rechter aan hetHooggerechtshof. Voerdesamen met advocaatKevin Botha een effectievelobby tijdens de politiekeonderhandelingen over degrondwet.

Simon Nkoli homo enanti-apartheidsstrijder,die binnen het anc demythe doorbrak dathomoseksualiteit on-Afrikaans zou zijn.

Peter Thatchell Britseanti-apartheidsactivist,die via een interview metRuth Mompati, lid van hetanc -bestuur in balling-schap, een principe-uitspraak van het ancover homoseksualiteitforceerde.

Albie Sachs rechter aanhet Constitutioneel hof ensleutelfiguur bij het op-stellen van de grondwet.Schreef samen met KaderAsmal de Bill of Rights,waarin de clausule overseksuele oriëntatie.

Sheila Lapinsky lesbo enanti-apartheidsstrijdster.Mede dankzij haar over-tuigingskracht erkende hetanc de gelijke rechten vanhomo’s en lesbo’s.

FOT

O’S

: ELI

ZA

BE

TH

SE

JAK

E

FO

TO

: GO

RD

ON

RA

INSF

OR

D


de metamorfose

dat Kader en ikzelf de twee standard bearerswaren. Het was voor ons een kwestie van prin-cipe, eer en een fatsoenlijke maatschappij. Hetwas deel van de menselijke emancipatie, diezoveel voor ons betekende. Ik denk dat de helftvan de vijftien leden van het constitutionelecomité hetzelfde voelde, de andere helft gingakkoord omdat wij het zo belangrijk vonden.”Albie Sachs is er niet van overtuigd dat de homo-en lesbobeweging echt heeft bijgedragen aande standpuntbepaling van het anc. Hij erkentdat sommigen hebben geholpen om een posi-tief klimaat te creëren en noemt in dit verbandEdwin Cameron. Wat hij wél van belang acht,is de conferentie in 1990 in Lusaka, georgani-seerd door de vrouwensectie van het anc.Hier stond ook het thema homoseksualiteit opde agenda. “Het was voor het eerst dat eenanc-conferentie met officiële gedelegeerdenstelling nam en steun uitsprak voor rechtenvan homoseksuelen en non-discriminatie”,aldus Albie Sachs. Dat hielp volgens hem tijdenshet latere debat op het anc -congres in 1992.Het anc was overtuigd. Hierna begon de strijdom de seksuele oriëntatie in de conceptgrond-wet te houden. Want er kon nog van alles mis-gaan voor de verkiezingen van 1994. De anderepartijen in Zuid-Afrika moesten nu ook wordenovertuigd. “De homo- en lesbobewegingmoest nu een formele input hebben en toenverscheen ik weer op het toneel”, aldus EdwinCameron. “Wij hebben geld ingezameld om deadvocaat Kevin Botha eind 1992 en het grootstedeel van 1993 aan te nemen als een consultant.Ons primaire doel was om de seksuele oriën-tatie binnen het wetsontwerp van de Bill ofRights te houden, zodat het uiteindelijk aange-nomen kon worden door alle onderhandelings-partijen.”Tijdens het onderhandelingsproces bestondeen speciaal ontwerpcomité voor de Bill ofRights, dat elke discussie over de gelijkheids-clausule terugrapporteerde. “Ik kende drie vande vier leden persoonlijk. Het waren specialistenin wetgeving, onafhankelijk, maar betrokkenbij de verschillende politieke partijen. Het debatging erom of gekozen zou worden voor eenruime of een beperkte gelijkheidsclausule. Dit comité publiceerde zo’n veertien verschil-lende ontwerpen tussen juni 1992 en de twee-

de helft van 1993, toen de ontwerpgrondwetuiteindelijk was geaccepteerd. Onze input, dievan Kevin en mijzelf, was zeer intensief. Wijkonden optreden als vertegenwoordigers vande homo- en lesbobeweging, werkten samenaan voorstellen en Kevin deed enkele grootseinterventies.”“Wij hebben altijd het principiële standpuntingenomen dat racisme tijdens de regering vande Nationale Partij een natuurlijke uitdrukkingvond in homofobie. Het verbood elk alternatiefvoor een blanke paternalistische overheersing.Er was een functioneel verbond tussen racismeen homofobie. Hoe controleer je de seksualiteitvan mensen? Op precies dezelfde manier alsje interraciale seks controleert. Je moet dus hunslaapkamer binnengaan. En een zwart publiekin de late jaren tachtig of begin jaren negentig,begrijpt het argument van een advocaat, datdiscriminatie van homo’s en lesbo’s vergelijk-baar is met de degradatie, de vernedering enondergeschiktheid die zwarte Zuid-Afrikanenhebben moeten ondergaan tijdens apartheid.Je verlaagt mijn menselijkheid door mijn sek-sualiteit te controleren. Daarom moet je mijdaarvan bevrijden door mijn gelijkheid in degrondwet te garanderen. Dat was het belang-rijkste argument dat we gebruikten in onzegesprekken met het anc, tijdens publieke bij-eenkomsten en gedurende het onderhandelings-proces. Het resoneerde, het was de juiste tijd.Ons argument viel gewoonweg in geploegdeaarde.”

Rechtstreekse aanval

Toch waren er wel degelijk enorme menings-verschillen tijdens de onderhandelingen. De nogsteeds regerende Nationale Partij (np) verzettezich fel tegen de opname van seksuele oriëntatie.In de tweede helft van 1993 was er een zeerkritiek moment in het onderhandelingsproces,vertelt Cameron. “Net voordat de grondwets-onderhandeling in zijn eindstadium was, zeide np opeens dat zij de seksuele oriëntatie nietkon opnemen in de interim-grondwet, omdatdan pedofilie en beestachtige praktijken zou-den worden gelegitimeerd. Altijd dezelfde ar-gumenten”, verzucht Cameron. “Het was eenrechtstreekse aanval op ons werk van dat jaar.Gelukkig was er toen een regering van nationale

eenheid geïnstalleerd en waren er schaduw-ministers aangesteld, naast iedere minister vande NP. Kevin haastte zich naar mijn kantoorop de universiteit. Het was rond lunchtijd enhet voorstel moest voor 4 uur ’s middags inKempton Park zijn, waar de onderhandelingentoen plaatsvonden. We werkten onder eenenorme druk en bereidden toen in drie uur eenvoorstel voor dat deze argumenten weerlegde.Kevin nam het mee terug naar Kempton Parken beargumenteerde toen namens de homo-en lesbogemeenschap dat de redenering vande np intellectueel verstoken was van elkeredelijke inhoud.”“Een ander zeer kritisch moment was kortdaarvoor, in juni of juli 1993, toen het ontwerp-comité zelf besloot om een magere versie vande clausule te maken. Daarbij werd het gelijk-heidsbeginsel gereduceerd tot de formuleringdat niemand gediscrimineerd mag worden opgrond van ras en sekse en dat iedereen rechtheeft op een gelijke behandeling op welke gronddan ook. Het was zondagavond en ik belde elklid van het comité op. Ik zei tegen ze: ‘Dit is deverkeerde weg, het geeft een verkeerde spirit inZuid-Afrika, het benadrukt ras en sekse. Het isveel beter om een ruimere clausule te maken,waarbij zoveel mogelijk categorieën wordenbenoemd, zoals invaliditeit, leeftijd en seksu-ele oriëntatie, kortom zo inclusief mogelijk.’En ik geloof dat deze telefoongesprekken ookhebben geholpen. Mensen hebben achteraftegen mij gezegd dat mijn interventie invloedheeft gehad.”Ook Albie Sachs herinnert zich deze momenten.“Dat was het enige echte gevaar tijdens hetcertificeringproces. Er was géén risico dat deonderhandelaars van het anc opeens zoudenzeggen dat ze tegen homorechten waren. Erwas wél een risico dat ze zich er vanaf wildenmaken en de hete aardappel zouden door-schuiven naar het parlement. Dan zouden wein moeilijkheden zijn geraakt, echte moeilijk-heden.” In de nacht van 18 op 19 november1993 werd de interim-grondwet uiteindelijkaangenomen, inclusief de felbegeerde bredegelijkheidsclausule •

Ons argument viel gewoonweg in geploegde aarde

Het tweede deel van deze reconstructie gaat over de periode

na 1994, de totstandkoming van de definitieve grondwet

in 1996 en het verloop van de homo- en lesbobeweging.

Het verschijnt in het volgende nummer van Zuidelijk Afrika.

De Metamorfose kwam tot stand dankzij een financiële

bijdrage uit het NiZA Sector Media Plan.

Zijn opa werd minister in het kabinet vanpresident Thabo Mbeki. Oisín wil later prof-cricketspeler worden. Voor de Protea’s, hetZuid-Afrikaanse nationale team. Hij is al eensaanvoerder geweest van zijn eigen team, deunder elevens-selectie. ‘Toen hebben we helaasverloren, maar we werden niet ingemaakt, dusdat was weer positief. Maar misschien wil ikpoliticus worden. Als dat werkelijk in mijnbloed zit, ach, waarom niet? Dan ga ik bij hetanc, net als opa.’

Oisín vindt Zuid-Afrika een prachtig land, voor-al voor de toeristen. ‘Er zijn hier zulke mooiedingen te zien. De natuur is erg indrukwekkenden de huizen zijn dat ook. Alleen de criminaliteitis een probleem. De gangsters van de minibus-taxi’s zijn gevaarlijk. Eh, daar weet ik niet hetfijne van. Ik heb het gelezen in de krant. Ik leeselke ochtend de Cape Times. In de auto, wanneermijn stiefvader me naar school brengt. Ik begrijpnog niet alle woorden. Zoals laatst ‘racisme’.Dat heb ik op school moeten navragen.’Oisín kent het woord ‘apartheid’ evenmin, maarziet op school wel dat kinderen elkaar pestenvanwege hun huidkleur. ‘Er loopt een rotjochierond op school – ik heb altijd ruzie met hem – dieloopt te schelden op zwarte kinderen. Hij noemtiemand nooit bij de naam; hij zegt alleen ‘heyyou, black boy’ of soms ‘hey you, white boy’.

Hij is nu van school gestuurd omdat hij tijdenseen partijtje voetbal te ver ging – toen ging hijvechten. Ik weet inmiddels dat racisme slecht is.Opa vertelde dat niet zo lang geleden racismebij de wet geregeld was. Gelukkig is dat niet meerzo, want dan waren wij arm geweest. Dan was

onze achtertuin niet weelderig, maar dor en triest.’Oisín heeft, naast cricket, nog een passie: surfen.‘Ik ga vaak naar het strand en dan surf ik op dekleine golfjes. Mijn ouders waren eens heel be-zorgd omdat ze een donkere schim in het waterzagen, vlakbij waar ik surfde. Ze dachten dat

het

een haai was, maar het bleek een zeehond tezijn. Grappig beest hoor, met zwarte flippers.Nee, ik wil geen prof-surfer worden, daar verdienje lang niet zoveel mee als met cricket. Ik wil laternamelijk een sportauto kopen. Een Lamborginimet GPS.’ •

Oisín is geboren in 1994. Hij woont in een

van de mooiste wijken in Kaapstad. Zijn

opa was een bekend anti-apartheidsstrijder.

Tien jaar!

FOT

O: O

BE

D Z

ILWA



Op 17 januari 1980 zonk voor dekust van Senegal de olietankerSalem. Volgens de bemanning hadhet schip een lading olie afgeleverdin Durban. Dat bracht de wereldin rep en roer. Want de Salem ver-voerde Shell-olie, afkomstig uitKuwait. Had Shell Internationalde verplichte oliesancties tegen hetapartheidsland doorbroken? Nee,zei Shell: het bedrijf wist van niets.De lading was voor een andere,niet nader genoemde maar heusheel fatsoenlijke, klant bestemdgeweest. De olie was door de blijk-baar criminele scheepsbemanninggekaapt en tegen Shell’s wensenin aan Zuid-Afrika geleverd. Shellvond dat behalve de dieven zelf –de Griekse kapitein van de Salemen een tussenpersoon in Rotter-dam, die de zaak met Zuid-Afrikahad geregeld – Zuid-Afrika zelfook schuldig was. Dat land hadimmers de tussenpersoon voor deolie betaald zonder te verifiërenof deze zich wel de rechtmatigeeigenaar mocht noemen. Shell spande een proces aan tegenZuid-Afrika en Zuid-Afrika betaalde het bedrijf daarop dertigmiljoen dollar. ‘Jullie komen er nog schappelijk vanaf’, liet hetoliebedrijf het toenmalige regime in iets bureaucratischer taalweten, ‘want wij hebben onze leverancier er 56 miljoen dollarvoor betaald.’

Frontorganisatie

Het was die verklaring die jarenlang bleef rondspoken in het hoofdvan pc Swanepoel, destijds chef van de onderzoeksafdeling vande National Intelligence Service. ‘Ik kon de vele vragen rondomdeze zaak niet van me af zetten’, licht hij toe in een gesprek naaraanleiding van de publicatie van zijn boekje. ‘Waarom liet Shelltoe dat de olie op een ondeugdelijk schip met een half-criminelebemanning belandde? Waarom betaalde Shell volgens eigenzeggen zijn leverancier – Pontoil, een papieren eenpersoonsbe-drijfje in Lausanne – zo’n ongebruikelijk hoog bedrag, en nogwel nadat de Salem al gezonken was? Het is in de oliebranchegewoonte om pas te betalen als je zeker weet dat je de waar binnenhebt. Dit was erg vreemd.’

Ook aan de kant van Pontoil wriktehet, zo ontdekte hij. ‘In faxen dieverstuurd waren in het kader vanhet contract tussen Pontoil-tussen-personen en de kapitein stond datde olie ‘om en nabij’ 27 december1979 in Durban afgeleverd zouworden. Het leek of Pontoil ende ‘dieven’ onder een hoedjespeelden. Maar Shell heeft Pontoilnooit om compensatie of zelfsmaar uitleg gevraagd.’

Swanepoel verdenkt Pontoilervan dat het bedrijf vanaf hetbegin een frontorganisatie vanShell was. ‘Olieleveranties gaanvaak via zulke tussenpersonen,zeker als er sprake is van sancties.Als de Salem niet gezonken was,had Pontoil de olie in opdrachtvan Shell aan Zuid-Afrika kunnenleveren en er had geen haan naargekraaid. Maar door alle publici-teit rond het zinken van de tankerhad Shell een probleem. Pontoilkon als papieren bedrijfje geenverantwoordelijkheid nemen voor

het ontduiken van de sanctie. Het was olie van Shell en Shellmoest met een verklaring komen. Ik denk dat het bedenken vaneen verhaal over diefstal de enige uitweg was voor Shell.’

Fraude

Het is volgens Swanepoel ook mogelijk dat niet de Shell-leiding,maar Shell-‘inladers’ van de olie in Kuwait ervoor zorgden datde lading in Zuid-Afrika belandde. ‘Mij werd uitgelegd dat hetin het oliebedrijf vaak voorkomt dat in de haven van de leveran-cier iets te veel olie per keer in het schip geladen wordt, en ookwordt afgeleverd bij de klant’, schrijft Swanepoel. ‘Na eenpaar vrachtjes heeft de klant een fikse hoe-veelheid olie ‘te veel’, waar hij niet voorbetaald heeft en hij zich niet van bewust is.Vervolgens kan eenzelfde hoeveelheidzonder problemen van de leverancier af-genomen worden en aan een derde klantafgeleverd: de tussenpersonen steken debetaling hiervoor in hun zak. De officiëleklant komt er nooit achter dat hij deze lading


Vijfentwintig jaar na dato kan voormalig geheim

agent PC Swanepoel de verdenking nog steeds

niet van zich afzetten dat de Koninklijke Shell de

Zuid-Afrikaanse belastingbetalers (‘wit, bruin en

zwart’) dubbel liet betalen voor een vracht olie in

het zogeheten ‘Salem-schandaal’. In het voorwoord

van zijn onlangs in eigen beheer uitgegeven boekje

‘Die Salem en andere oliegeheime’ spoort hij

president Thabo Mbeki aan tot een ‘gekoördineerde

amptelike herondersoek’.

EVELIEN GROENINK EN RICHARD HENGEVELD

Voormalig geheim agent wil onderzoek

LICHTTE SHELL BELASTING-BETALERS IN ZUID-AFRIKA OP?

niet heeft ontvangen, want hij heeft immers al zo’n hoeveelheidbinnengekregen. En hij heeft de leverancier daarvoor betaaldook, dus die merkt ook niets.’

In zijn jarenlange onderzoek ondervond Swanepoel mede-werking van onverwachte kanten: van de tussenpersoon van de‘dieven’ in Rotterdam, tot van de tot lange gevangenisstraf ver-oordeelde Griekse kapitein. Alleen in Zwitserland, met zijnbankgeheim, kwam hij niet verder en op het hoofdkantoor vanShell in Londen werd hij zelfs ronduit tegengewerkt. De betrokkenmedewerkers waren inmiddels overgeplaatst naar ‘de anderekant van de wereld’; zei de woordvoerder. Hun adressen warenhelaas niet beschikbaar waren en nee, Swanepoel kon ook depapieren niet inzien.

Onderzoekers – zoals van het Nederlandse Shipping ResearchBureau, dat in de apartheidstijd de illegale olieleveranties aanZuid-Afrika nauwgezet bijhield – zouden het onderzoek naar water precies gebeurde rondom de Salem net als Swanepoel graagwillen heropenen. Er kunnen immers tal van lessen in ‘maat-schappelijk verantwoord ondernemen’ uit worden geleerd. Zoals

hoe de mazen te dichten in internationale im- en exportregels,waar sanctie- of belastingontduikende oliemaatschappijen entussenpersonen nog steeds doorheen weten te glippen.

Geen reactie

Misschien wil Shell nu wel iets meer tekst en uitleg geven danindertijd aan pc Swanepoel? We legden een lijstje vragen vooraan Matt Samuel van Media Relations Shell International Limitedin Londen en ontvingen de volgende e-mail: ‘Het incident metde Salem vond bijna 25 jaar terug plaats. Sinds 1980 hebben ver-schillende instanties onderzoeken gedaan waaraan Shell allemedewerking heft verleend. Deze onderzoeken richtten zich opalle aspecten van de zaak; het publiek is van veel informatie voor-zien. We zijn niet in staat om opnieuw op de zaak te reageren.’Shell verkoos tevens om niet te reageren op een vraag naar dereden van een betaling van 6 miljoen rand door Shell aan Zuid-Afrika in 1996 – aan het licht gekomen in een onderzoek van deZuid-Afrikaanse nationale ombudsman – onder de aanduiding‘herwonnen geld in de Salem-zaak’ •


FOTO’S: ELI WEINBERG

‘All kinds of Photographic Work under-taken by Eli Weinberg Photographer. 11 Plantation Road, Gardens, Johannes-burg’, was halverwege de vorige eeuween bekende annonce in Johannesburg.Op 19 april zendt de vpro de documen-taire ‘De donkere kamer van EliWeinberg’ van Rudi Boon en Hans Felsuit. Daarin leren we Weinberg kennenals een van de pioniers van de socialedocumentaire-fotografie in Zuid-Afrika.Tot in detail legde de fotograaf de leef- enarbeidsomstandigheden van de zwartebevolking vast. Maar ook het verzet tegende apartheid – de demonstraties, depasverbrandingen, de arrestaties – isgedocumenteerd.

In 1929 emigreerde Weinberg vanLetland naar Zuid-Afrika. Daar sloot hijzich onmiddellijk bij de communistischepartij aan. Zijn betrokkenheid kwam hemop huisarrest en later gevangenisstraf testaan. Zijn werk werd verboden. In 1976raadde het anc de fotograaf aan om inballingschap te gaan. Hij overleed in1981 in Tanzania.

Het meest bekend werd Weinberg,als ‘hof-fotograaf’ van anc-leiders als Mandela, Sisulu, Tambo, Dadoo,Luthuli en Fischer. Weinbergs werk uitde jaren vijftig – op deze pagina’s naarvoren gehaald – registreert het verzet,de repressie en de verwachtingen kortvoor beweging en leiders werden ver-bannen en vastgezet. Tot ver in de jarenzeventig hielden alleen foto’s de droomvan een vrij Zuid-Afrika in stand•‘De donkere kamer van Eli Weinberg’, maandag 19 april, Tegenlicht, 22.00 uur,Nederland 3.

In Beeld

Plantation Road, JohannesburgDe donkere kamer van Eli Weinberg

Contaktafdrukken trouwfoto’s Nelson en Winnie Mandela’s, 14 juni 1958.

Freedom Day 1957, een jaarlijkse nationale protestdag tegen de apartheid.

ANC-school inGermiston,Johannesburg, jarenvijftig. Vlnr. BernardMolewa, Peggy Ras,Simon Maku, Prince Angus Mpikeen Pauline Makue.

De begrafenis van Ida Mntwanain 1956. De kistwordt gedragendoor ondermeerWinnie Mandela,Albertina Sisuluen Viola Hashe.

Afvoeren van arrestanten bijHoogverraadproces, 1956.

Dienaren van deapartheid. Van links naar rechts: Victor Leibrandt, deBantucommissarisen magistraat inBizana (Transkei), T. van Heerden,Bantucommissarisin Lusikisiki(Transkei) en eenveiligheidsman.

Acties tegen depaswetten leiddentot tienduizendenarrestaties, jarenvijftig.


Smac

hten

naa

r w

aarh

eid

en in

form

atie

Nie

uw

e k

ran

t in

Zu

id-A

frik

a

Soci

aal d

ram

ao

p B

ush

Rad

ioBu

sh R

adio

, een

com

mun

ity st

atio

nin

Kaa

psta

d he

eft d

e ee

rste

afl

ever

inge

nui

tgez

onde

n va

n Ca

pe T

own

Belle

, een

hoor

spel

met

soc

iaal

dra

ma

van

debo

vens

te p

lank

. Hoo

fdpe

rsoo

n is

Isab

elle

, een

zes

tien

jari

ge u

it C

ongo

,di

e bi

j haa

r oom

Pat

rice

kom

t won

en.

Die

is g

etro

uwd

met

Till

y, e

en K

aaps

e.Is

abel

le’s

bes

te v

rien

d is

Lol

o w

iens

zust

er le

sbis

ch is

en

sero

posi

tief

. En

dan

is e

r Wou

ter v

an D

ewen

ter,

een

truc

kbes

tuur

der m

et e

en ‘l

aag

verl

eden

’.D

e se

rie

wor

dt g

esch

reve

n do

orA

lkem

y, e

en g

roep

van

jong

e di

chte

rsen

and

ere

kuns

tena

ars.

kran

t tu

ssen

w

an

delen

de d

uin

en

Cas

h, c

ar e

n c

ell p

hon

e

Sch

rijf

clu

b te

gen

suik

ero

om

pje

s

Waa

rde

Lez

ers,

Aan

de

wes

tkus

t van

Nam

ibië

ligt

Sw

akop

mun

d ni

et v

er a

chte

r de

‘wan

dele

nde

duin

en’,

een

van

onze

gro

otst

e to

eris

tisc

he a

ttra

ctie

s. H

ier a

chte

r won

en d

e ve

levo

lker

en v

an m

ijn la

nd e

n he

t zui

den

van

Afr

ika.

Vro

eger

was

Sw

akop

mun

d ee

nD

uits

e ko

loni

e. D

e ‘O

bser

ver’

is e

en u

itki

jkpo

st d

ie w

eini

g on

tgaa

t. O

nze

bela

n-gr

ijkst

e in

tere

sse:

het

vri

je w

oord

in o

nze

regi

o (e

n so

ms

elde

rs te

r wer

eld)

. Wan

tho

ezee

r onz

e du

inen

som

s op

dri

ft ra

ken:

nie

man

d ve

rdie

nt h

et z

and

in d

e og

ente

wor

den

gest

rooi

d.

Hei

nric

h O

tjiw

aron

go,

Hoo

fdre

dact

eur

(h.o

tjiw

aron

go@

hotm

ail.c

om)

Zuid

-Afr

ikaa

nse

bedr

ijven

sla

an h

unsl

ag in

hee

l Afr

ika,

ook

in N

iger

ia.

And

erso

m g

ebeu

rt d

at v

eel m

inde

r,to

t erg

erni

s va

n on

der a

nder

en d

eN

iger

iaan

se k

rant

enm

an N

duka

Oba

igbe

na, d

ie in

zijn

land

Thi

sDay

enTh

isW

eek

uitb

reng

t. H

ij na

m z

ich

voor

in te

geng

este

lde

rich

ting

te g

aan

en

na w

at a

anlo

oppr

oble

men

ver

sche

en

7 ok

tobe

r 200

3 de

Zui

d-A

frik

aans

eTh

isD

ay. D

e ho

ofdr

edac

tie

van

deni

euw

e kr

ant i

s ge

vest

igd

in Jo

hann

es-

burg

. Hoo

fdre

dact

eur J

usti

ce M

alal

ahe

eft 1

20 m

ense

n in

die

nst.

Hij

wis

t de

crèm

e de l

a cr

èmev

an d

e Zu

id-A

frik

aans

ejo

urna

listi

ek a

an z

ich

te b

inde

n. D

atm

ocht

ook

wel

, wan

t naa

r ver

luid

t is

Mal

ala

(33)

de

best

bet

aald

e ho

ofd-

reda

cteu

r in

het l

and.

This

Day

rich

t zic

h op

de

opko

men

dezw

arte

en

de g

eves

tigd

e bl

anke

mid

-de

nkla

sse.

Mal

ala

sche

tst z

ijn p

ublie

kal

s pr

ogre

ssie

f, v

erm

ogen

d en

geï

nte-

ress

eerd

in in

tern

atio

naal

nie

uws,

econ

omie

, ond

erw

ijs e

n m

ode.

‘Ons

volk

hee

ft la

nge

tijd

ges

mac

ht n

aar

waa

rhei

d en

info

rmat

ie’,

schr

ijft

Mal

ala

op d

e si

te w

ww

.thi

sday

sa.c

o.za

.‘I

n ee

n w

erel

d w

aar i

eder

een

in e

en

hand

omdr

aai i

nfor

mat

ie k

an g

ooge

len,

moe

t een

kra

nt in

form

atie

ver

scha

ffen

die

niet

op

tv o

f Int

erne

t is

te v

inde

n.Th

isD

ayis

uit

erm

ate

gesc

hikt

om

dat

tedo

en.’

In te

gens

telli

g to

t vee

l and

ere

Zuid

-Afr

ikaa

nse

kran

ten

best

eedt

Thi

sD

ay v

eel a

anda

cht a

an A

frik

a. O

p de

voor

pagi

na is

mis

daad

doo

rgaa

ns o

p-va

llend

afw

ezig

. Hij

heef

t dri

e ja

ar d

eti

jd –

en

Nig

eria

ans

geld

– o

m v

an d

ekr

ant e

en s

ucce

s te

mak

en. E

ind

2004

isee

n op

lage

van

100

.000

inge

calc

ulee

rd.

Verl

ossi

ng

van

een

slec

ht g

ewet

en

Dak

loze

nk

ran

t vi

a h

et in

tern

et

Vol

gens

het

Joha

nnes

burg

se w

eekb

lad

Mai

l & G

uard

ian

is d

e Zu

id-A

frik

aans

em

inis

ter v

an F

inan

ciën

, Tre

vor M

anue

l, ‘g

enez

en’ v

an z

ijn ‘n

eolib

eral

e’ b

elei

d.

In z

ijn v

erki

ezin

gspr

ogra

mm

a be

loof

t het

AN

C e

en m

iljar

d ra

nd in

de

publ

ieke

sect

or te

pom

pen.

Met

het

op

gang

bre

ngen

van

gro

te, i

nfra

stru

ctur

ele

wer

ken

hoop

t het

AN

C v

ijfho

nder

ddui

zend

nie

uwe

bane

n te

cre

ëren

.

Sist

er N

amib

ia, d

at m

aand

elijk

s in

Win

dhoe

k ve

rsch

ijnt,

hee

ft e

en s

chri

jf-cl

ub v

oor m

eisj

es o

pgez

et. D

e le

den,

alle

maa

l van

de

mid

delb

are

scho

ol,

hebb

en in

mid

dels

de

stri

jd a

ange

bond

enm

et d

e zo

gena

amde

suga

r dad

dies

.A

anle

idin

g vo

rmde

de

zelf

moo

rd v

an d

eze

vent

ienj

arig

e N

desh

ihaf

ela

Sadr

ach,

die

door

een

hog

e po

litie

offi

cier

aan

de

haak

was

ges

lage

n. In

mid

dels

is d

em

an g

esch

orst

. Vol

gens

de

lede

n va

n

de s

chri

jfclu

b dr

aait

het

voo

r vee

lm

eisj

es a

llem

aal o

m d

rie

C’s

: cas

h, c

aren

cel

l pho

ne. E

n da

ar m

aken

oud

ere

man

nen

gebr

uik

van.

‘Ze

voel

en z

ich

jong

er a

ls z

e m

et e

en jo

ng m

eisj

e na

arbe

d ga

an’,

schr

ijft A

lda

Elis

a in

de

scho

olkr

ant v

an G

orea

ngra

b Ju

nior

Seco

ndar

y Sc

hool

. Eig

enlij

k vi

ndt z

eda

t een

‘geb

rek

aan

zelf

resp

ect.

’ Maa

r‘d

e ge

mee

nsch

ap m

oet h

et n

iet p

ikke

nen

ert

egen

vec

hten

.’

Sen

sati

on

al

rep

ort

ing

Wom

en’s

Med

ia W

atch

, een

ond

erde

elva

n he

t Zui

d-A

frik

aans

e In

stit

uut v

oor

Med

ia e

n G

ende

r, v

erze

t zic

h te

gen

dew

ijze

waa

rop

de m

edia

in d

at la

nd

beri

chte

n ov

er v

rouw

enm

isha

ndel

ing.

De

aan

pak

is v

aak

‘sex

y’, a

ange

dikt

of

juis

t rel

ativ

eren

d. In

alle

gev

alle

nge

tuig

t het

, vol

gens

Med

ia W

atch

,va

nee

n ge

brek

aan

inzi

cht i

n w

at e

rnu

pre

cies

aan

de

han

d is

.

Zo

gez

egd

“De

Dai

ly N

ewsm

oet n

iet k

lage

nw

anne

er d

e w

aarh

eid

wor

dt g

ezeg

d:de

kra

nt is

een

spr

eekb

uis

voor

Rho

desi

ërs

en c

rim

inel

e ho

mo’

s.”

Pers

verk

lari

ng v

an h

et D

epar

tem

ent

van

Info

rmat

ie, Z

imba

bwe

“De

druk

keri

j mel

dde

ons

dat h

etpa

pier

van

af k

omen

de w

eek

‘op’

zo

u zi

jn. D

e kr

ant m

oest

haa

r eig

endr

ukpa

pier

maa

r reg

elen

.”M

ario

Pai

va –

reda

cteu

r van

het

onaf

hank

elijk

e da

gbla

d Ag

ora,

Ang

ola.

Stin

kend

rijk

en

een

slec

ht g

ewet

en.

De

Joha

nnes

burg

se d

aklo

zenk

rant

Hom

eless

Tal

khe

eft e

r iet

s op

gev

onde

n.B

inne

nkor

t lan

ceer

t de

kran

t een

Inte

rnet

edit

ie. K

oste

n: v

ijfho

nder

dra

nd (5

5 eu

ro) p

er m

aand

. ‘So

mm

ige

men

sen

zien

de

verk

oper

s al

s be

de-

laar

s’, z

egt P

hilip

Coe

tzer

, sec

reta

ris

van

het s

tich

ting

sbes

tuur

van

de

uit-

geve

rij.

‘Maa

r bet

er is

om

ze

te z

ien

als

klei

ne m

idde

nsta

nder

s.’ O

ngev

eer

vier

hond

erd

med

ewer

kers

ver

kope

nm

aand

elijk

s zo

’n d

erti

gdui

zend

exe

m-

plar

en v

an d

e kr

ant.

De

best

e dr

aaie

nee

n om

zet v

an 2

800

rand

, zo’

n 31

0eu

ro. M

et d

e op

bren

gst v

an d

e In

tern

et-

edit

ie, d

ie v

oora

l ond

er b

edri

jven

abon

nees

hoo

pt te

wer

ven,

wil

Coe

tzer

een

fond

s be

ginn

en w

aaru

it tr

aini

ngva

n to

ekom

stig

e m

idde

nsta

nder

s ka

nw

orde

n ge

fina

ncie

rd. ‘

Maa

r ook

voo

rbe

graf

enis

kost

en o

f med

isch

e zo

rgka

n ee

n be

roep

op

het f

onds

wor

den

geda

an’,

aldu

s de

sec

reta

ris.

Inte

rnat

iona

le Sa

men

wer

king

(is)

, een

uit

-ga

ve v

an h

et N

eder

land

se m

inis

teri

eva

n B

uite

nlan

dse

Zake

n, m

ag h

et re

ge-

ring

sbel

eid

niet

lang

er k

riti

sch

volg

en.

De

hoof

dred

acte

ur v

an h

et b

lad

moe

top

zoe

k na

ar e

en a

nder

e fu

ncti

e.V

olge

ns w

ww

.one

wor

ld.n

l wor

dtge

vree

sd v

oor e

en ‘o

ntw

ikke

lings

-pr

avda

’. H

et m

aand

blad

hee

ft ru

im12

0.00

0 ab

onne

es e

n sc

hrijf

t ove

r de

effe

cten

van

het

bui

tenl

ands

e be

leid

van

de N

eder

land

se re

geri

ng. M

aar

ook

mod

e en

hip

hop

zijn

aan

dach

ts-

punt

en in

de

form

ule

van

het b

lad.

Voo

rmal

ig m

inis

ter P

ronk

bem

oeid

ezi

ch n

iet m

et d

e in

houd

van

Inte

rnat

iona

leSa

men

wer

king

. Vol

gens

one

wor

ld k

eek

voor

mal

ig m

inis

ter H

erfk

ens

er e

enbe

etje

op

neer

.

Min

iste

r Van

Ard

enne

zou

zic

h, v

ol-

gens

bro

nnen

op

het m

inis

teri

e, h

evig

gest

oord

heb

ben

aan

een

arti

kel d

at in

het o

ktob

ernu

mm

er v

an v

orig

jaar

vers

chee

n. D

aari

n ui

tten

vie

r des

kun-

dige

n st

evig

e kr

itie

k op

het

bel

eid

van

de m

inis

ter.

Vol

gens

die

zelf

de b

ron-

nen

heef

t Van

Ard

enne

in n

iet m

is te

vers

tane

woo

rden

dui

delij

k ge

maa

ktda

t het

zo

niet

lang

er k

on. I

n pl

aats

van

krit

iek

in h

aar e

igen

bla

d w

il ze

haa

rbe

leid

er j

uist

bet

er in

gaa

n ‘v

erko

-pe

n’.

Een

woo

rdvo

erde

r van

het

min

is-

teri

e ze

gt d

at i

sge

en ‘h

er m

aste

r’s

voic

e’ z

al w

orde

n. ‘D

at is

hel

emaa

l nie

tva

n de

ze ti

jd.’

Vre

es v

oor

ontw

ikke

lings

pra

vda

Ned

erla

nd

s vo

orl

ich

tin

gsb

lad

zw

ijge

n o

pge

legd


In het kader van het apartheidsproject omstamverbanden ‘in ere te herstellen’, voerdede regering in 1962 ‘Bantu Radio’ in: terwijlin de steden eentalige muziek de etnischeidentiteit moest bevorderen, moest in de rurale‘bantustans’ (thuislanden) de traditionelemuziek van de regio worden uitgezonden ometnische scheiding juist te promoten. Blanken zwart en zwart en zwart werden uit elkaargehouden. En hoewel tot die tijd zwarte musiciin hun muziek vaak openlijk politieke en socialekwesties in hun muziek aan de orde stelden,werden zulke teksten vanaf toen streng ge-censureerd.Nu de muren zijn geslecht, bloeit er van zoveelkanten zoveel nieuwe muziek op dat één cdnooit het hele spectrum recht kan doen. SouthAfrica, ten years of freedom: ten + one song biedt eenkeuze uit het aanbod van het onafhankelijkelabel Sheer Sound. Dit label zelf is al eengraadmeter voor de enorme vooruitgang die demuziek heeft geboekt. Terwijl de grote labelszich vastklampten aan de oude formules ofAmerika bleven nadoen, startte Sheer in dewoorden van oprichter Damon Forbes ‘metniet meer dan 1500 rand en een droom, wantonze muziek is een van de grootste rijkdommendie wij in dit land bezitten’.De cd biedt een dwarsdoorsnede van heden-daagse jazz, traditionele muziek en kwaito,een bonte lappendeken die alle scheidingenuit het verleden trotseert. De jonge zanger ShaluzaMax Mntambo waar-schuwt voor leugens in een relatie en de pijn diedat veroorzaakt. Zijn traditionele maskandi-benadering van de tekst – ‘Twee of vier regels’,aldus Mntambo, ‘die de luisteraar zelf kan in-terpreteren’ – mengt prachtig met de klankenvan Zoeloe-gitaarveteraan Johnny Chonco.Trompettist Marcus Wyatt’s woordenlozeGebed voor Nkosi is een herinnering aan de ge-storven Nkosi Johnson, Zuid-Afrika’s jongsteaids-activist. In Romeo and Alek beschouwenjazzsaxofonist McCoy Mrubata en zangeresGloria Bosman ras en schoonheid op eentekst van dichter Thulani ka Mkhize. Bosmanzingt in haar eigen Umuntu Wakho de lof van

haar talentvolle, multiraciale begeleidings-band, die ten tijde van de apartheid in dezesamenstelling nooit zou zijn geaccepteerd.Gitarist Louis Mhlanga en de Nederlandsebassist Eric van der Westen storen zich even-min aan scheidslijnen of muzikale genres. Zijwerken nu bijna zes jaar samen. ‘We moestenuitzoeken hoe we de muzikale afstand tussenons konden overbruggen’, vertelt Mhlanga.‘Dat heeft tijd gekost. Maar nu beginnen wegewoon te spelen – en it’s there.’ In Mhlanga’ssolonummer Mari Hakanua overbrugt hij degrens tussen Zuid-Afrika en de rest van hetcontinent met duizelingwekkende licks uit de

muziek van Zimbabwe. In Oxtinato van pianistPaul Hanmer wordt een brug geslagen naarde klassieke muziek via een samenspraak vanklarinet, cello en piano. Gitarist Prince Kupien saxofonist Moses Khumalo laten zienwelke kanten de jongste jazzgeneratie opgaat: Kupi in strakke, levendige dance-muziek van de internationale ster AndyNarell, Khumalo in een weemoedigeherinnering aan zijn overleden collega, de briljante en talentvolle jonge pianistMoses Molelekwa.Molelekwa waagde een enkele keer desprong van jazz naar kwaito, net als het

duo Slick One Feat TC doet in Don’t YouKnow?. Kwaito heeft zijn wortels in deAmerikaanse ‘bubblegum’-popmuziek vande jaren tachtig, maar wijkt daar inmiddels,dankzij onder andere de invloed van de ko-ningen van de townshipstijl, de pantsulas, engeïmporteerde house-platen sterk vanaf. De songs met hun zware baslijnen en de intownship-slang gezongen teksten, gegoten intypisch Afrikaanse vraag- en-antwoordpatro-nen, zijn de nieuwe sound van de Zuid-Afri-kaanse jeugd.De onderwerpen en levensverhalen van de dj’sten slotte, vertellen hoopvolle verhalen overde nieuwe democratie. Gurash zingt de lofvan Mapetla, de wijk van Soweto waar ettelijkesterren uit de muziek wonen. De mixen vanSlick1 zijn gebaseerd op een caleidoscopischemuziekkennis die hij bij de Zuid-Afrikaansestaatsomroep heeft opgedaan. De succesrijkecrossover-dj Mbuso heeft op het jongeren-radiostation Y-FM een eersteklas dance-programma, en zijn bedrijf Soul Candi is degrootste vinylimporteur van het land.En wat is dat andere geluid dat je nog op deachtergrond hoort, door de muziek heen? Hetrammelen van de architecten van de rassen-scheiding, die zich in hun graf omdraaien•Gwen Ansell is als jazzcriticus aan de Zuid-Afrikaansekrant Business Day verbonden. Haar boek SowetoBlues: Jazz and Politics in South Africa komt in sep-tember 2004 uit bij Continuum (New York).

Met zijn diversiteit van etnische

en taal-

gemeenschappen biedt Zuid-Afrika rijke

mogelijkheden om een versmelting tot

stand te brengen in de muziek. Maar ten

tijde van de apartheid was dat verboden;

de staat deed er alles aan om de populaire

muziek te beheersen. Radio was daarvoor

een machtig instrument.

Muziek zonder grenzen

SOUTH AFRICA, TEN YEARS OF

FREEDOM: TEN + ONE SONGGWEN ANSELL


In het centrum van Johannesburg klinktéén niveau boven het lawaai van de straattussen paarse en oranje muren het ge-zoem van computers. In de verschillendelokalen van de multimedia-afdeling vande Technikon van de Witwatersrand,zoals de school officieel heet, wordtgezweet op nieuwe websites, muziek-clips, cartoons, strips, posters en bladen.De studenten die naar de beeldschermenstaren, zijn bijna allemaal zwart. Dat isin Zuid-Afrika normaal en opmerkelijktegelijk. De meeste computerbedrijven,vormgevers en Internet providers hierzijn overwegend blank. ‘Dat gaat veran-deren’, zegt Marc Edwards, docent aande school en beeldend kunstenaar. ‘Erwordt nu al door alle mogelijke bedrijvenaan onze studenten getrokken.’ Dat leidt dan tot de typischespagaat die het transformatieproces in Zuid-Afrika kenmerkt.Dat proces is erop gericht het feit dat de meeste Zuid-Afrikanenzwart zijn op alle niveaus zichtbaar te maken: in de middenklasse,in de ambtenarij, in het zakenleven en dus ook in de wereld vanreclame en marketing. Maar vooralsnog is het blanke expertise,

zoals die van Edwards en al zijn colle-ga’s, die het artistieke talent onderzwarte studenten vormt en verfijnt.

Omdat het werk van de studentenverrassend, cool en hip is, bieden be-drijven hen aanzienlijke salarissen,hoewel ze in de ogen van Edwards,eigenlijk nog niet in alle opzichten alals professional kunnen worden aange-merkt. ‘Een van onze studenten heeftonlangs als eerste zwarte Zuid-Afrikaaneen muziekclip afgeleverd. De platen-labels bieden tegen elkaar op om hembinnen te halen, maar als hij het evenniet meer weet, komt hij naar ons voortechnisch en commercieel advies.’Inmiddels heeft de school een afdelingopgericht die de studenten de beginselen

van het ondernemerschap bijbrengt. Zo wordt onderricht hoe jemet de klant omgaat, hoe je uitlegt wat de mogelijkheden zijn,hoe je helder de vraag formuleert, hoe je technotaal vermijdt enhoe je uitlegt welke stappen gezet moeten worden om het doel tebereiken. Ook assisteert de afdeling bij het binnenhalen van com-merciële opdrachten en profiteert daarvan mee door provisie in

De technische hogeschool van

Johannesburg, Wits, leverde eind vorig

jaar de eerste generatie zwarte multi-

media-ontwerpers en IT-specialisten af.

Computerbedrijven, vormgevers en

Internet providers bieden tegen elkaar

op om ze binnen te halen. Inmiddels

heeft een aantal studenten een eigen

bedrijf opgericht.

Wits Kids

FOT

O:

ELL

EN

ELM

EN

DO

RP

Wits KidsELTJE BOS

te houden. Een welkome bron van inkomsten voor een schooldie veelvuldig het technologische machinepark moet vernieuwen.

Door beeldend kunstenaar Clifford Charles geattendeerd ophet bestaan van deze multimedia-afdeling kwamen onlangs desamenstellers van www.see.org.za, een website die zich adver-teert met de ondertitel ‘holland meets south africa meets holland’bij Wits terecht. De site is een initiatief van het NiZA en het inJohannesburg gevestigde Institute for the Advancement ofJournalism (iaj). De samenstellers vroegen de multimedia-afdeling een nieuw ontwerp voor hun site maken. Inmiddelshebben Brian Moono, Zibusiso Mkhwanazi en Tsoanelo Modisehet grove raamwerk afgeleverd. In de loop van april wordt ‘see’opnieuw gelanceerd.

Brian is het creatieve brein achter de nieuwe site. Zijn interessevoor muziek en geluid zijn gewekt op Athlone Boys, zijn middel-bare school waar hij het museum beheerde, nieuwe artefactsverwierf en in het schoolkoor zong. Beeldende kunst zat in zijnvakkenpakket maar al snel realiseerde hij zich dat juist de com-binatie van muziek, geluid en bewegend beeld hem het meestaansprak. De technologische kennis leerde hij uit boeken en latervan Andries Odendaal, een ingenieur die een programmeertaalvoor grafisch ontwerp heeft bedacht. Om tot de multimedia-afdeling toegelaten te worden, moet je eerst een jaar beeldendekunst studeren. ‘In dat jaar ben ik gaan begrijpen dat het in dekunst en ook bij het ontwerpen om een concept gaat. Eerst hetidee dan de uitvoering.’ Naast Odendaal behoren de webartie-sten Joshua Davis (vs) en Yuko Nakamura (Japan) als ook deItaliaanse schilder Leonardo da Vinci tot zijn inspiratiebronnen.Door zijn headphone luistert hij doorgaans naar Mozart. De beel-den in zijn werk haalt hij overal vandaan; zodoende ademt zijnwerk een universele sfeer uit.

De nieuwe site seeingbeing seen is een

ontmoetingsplek voorZuid-Afrikanen en

Nederlanders. De verschillende sectiesrichten zich ondermeerop jongeren (Youth) enreizigers (The Journey)De sectie Business classbedient zakenmensenmet informatie over

maatschappelijk verant-woord ondernemen.

Helpmekaar is een etala-ge van projecten op hetgebied van ontwikke-lingssamenwerking

tussen Nederlanders enZuid-Afrikanen. Tevens

bevat de site eenmagazine en een over-zicht van activiteiten

op het gebied vanculturele uitwisselingtussen beide landen.


Zibusiso, die binnenkort aan de technische afdeling afstudeert,heeft inmiddels zijn eigen bedrijf opgezet: Csonke Resolutions.‘We zijn jong, ongetrouwd en hoeven nog geen monden te vullen.Daardoor kunnen we risico lopen’, zegt hij. Maar de kans dathet bedrijf niet uit de verf komt, lijkt klein. Inmiddels rekent hetverschillende loterijen, iq, een grote ontwikkelaar in het centrumvan Johannesburg, het veiligheidsbedrijf Mazwai en accoun-tantskantoor Deloitte en Touche tot zijn klanten. Een oom inzaken is Zibusiso’s grote voorbeeld. ‘Tijdens vakanties zocht hijme op en meestal had een laptop bij zich’, herinnert hij zich.Meester Marais, een docent Engels, gaf met naschoolse teken-lessen de jonge student een creatief duwtje. In de bibliotheekvan Kathlehong, een township ten westen van Johannesburg,kon hij zijn nieuwsgierigheid naar computers en techniekbevredigen. ‘Toen de oude computer van de bibliotheek hetbegaf, bood ik aan die te repareren. Het lukte! Daarna kwamende mensen bij me als ze een technisch probleem hadden.’Zibusiso kan zodoende zijn studie aan Wits financieren uit deopbrengsten van Csonke.

Tsoanelo noemt zijn ‘leraar beeldende kunst’ als inspirator.Het blijkt dezelfde Marais te zijn, een paar jaar later op eenandere school. Dat Tsoanelo’s vader hem voorhield dat je in jeleven moet doen wat je wilt, bood hem houvast. Zijn moederdaarentegen was niet zo enthousiast over zijn beroepskeuze,maar ‘dat trekt nu bij’. Hij groeide op in Puthaditjaba in hetvoormalige thuisland Qua Qua in het zuidoosten van de Vrijstaatprovincie. Net als Brian bezocht hij een aanzienlijk aantalscholen. Ook Tsoanelo is bij Csonke betrokken, een grootbedrijf ziet hij niet zitten. De webkunstenaars Joshua Davis enAndré Venter (Zuid-Afrika), de quilt-vervaardiger David Small(VS), de film- en geluidskunstenaar Ian Andrews (Australië) enYinka Shonibare (zie achterpagina) zijn zijn voorbeelden •

yhoyhoyho!

Wat is het leuk om de enige zwarte juf te zijn op dezewitte school. Die blonde kinderen willen steeds maarkappertje spelen met mij – gewoon een smoes om aanmijn haar te kunnen zitten. Ik vind het niet erg. Toenik klein was, wilde ik ook aan het haar zitten van deblanke kinderen in het huis waar mijn moeder werkte.Maar de blanke ouders zijn anders dan wij Afrikanen.Altijd maar glimlachen naar hun kind, zelfs als hetstout is. ‘Nee liefje’, zeggen ze dan, ‘niet doen, myskattebollekie.’ Als wij Afrikanen boos zijn, dan zalhet kind het ook weten. Je kijkt ongelukkig en je roept‘YHOYHOYHO!’. Ik vraag mij af hoe die blanke kin-deren het verschil moeten leren tussen goed en kwaad.Terry is de ergste van allemaal. Yhoyhoyho, hij isniet zomaar stout, hij doet echt lelijk. Ik hou van hem,ik doe mijn best om hem terecht te wijzen maar hetvalt niet mee. Op een dag was ik helemaal op, entoen de kinderen buiten waren, zei ik tegen de blankehoofdonderwijzeres dat ik nog nooit zo’n stout enlastig blank kind had gezien. Dat was niet gemeenbedoeld, ik verbaasde mij gewoon over hem. Wij zijnopgevoed met de gedachte dat blanke kinderen mooien blond en engelachtig zijn. Als Terry een zwartkind was geweest, had ik niet voor zo’n raadselgestaan. Van onszelf weten wij wel: wij zijn wilderakkers, wij moeten worden getemd! Het hoofd vanmijn school vertelt graag dat zij mij heeft getemd, zobrutaal en koppig was ik in het begin. Tja, ik weetwat mijn rechten zijn...Ik zag dat zij zich ergerde aan wat ik vertelde overTerry, omdat ik iets naars zei over iemand met haareigen huidskleur. En ja, de volgende dag kwam zijbinnen met: ‘Hé Pru, ik zag daarnet een afzichtelijklelijke zwarte bij het winkelcentrum en alle kinderenhielden hem voor de gek.’ Ik zei alleen maar ‘O, leuk’.Maar ik had wel door dat zij mij met gelijke muntbetaalde!

Prudence Mbewu is onderwijzeres in Centurion, Zuid-Afrika

column

PRUDENCE MBEWU

FOTO’S: ELLEN ELMENDORP

Street WireIn 2000 ging in Kaapstad het Community BasedTourism Development van start. Inmiddels makenzeventig vrouwen en mannen de mooiste hebbe-

dingetjes. De kleurrijke kralen-koppen zijn onder meer tekoop in de winkel van StreetWire: 77 Short Market Street,Kaapstad.Overigens meldden we in hetvorige nummer van ZuidelijkAfrika dat werk van MathopeloNgaka’s Monkebiz Bead alleenin Khayelitsha township tekoop is. Maar lezer Trudy vanBemmelen vond uit dat de poppen ook in het centrumvan Kaapstad te koop zijn enwel in 43 Rose Street.

de markt

Onderweg van Johannesburg naar Swasiland zul je vanwege alle marktkooplui langs de weg niet van honger

of dorst omkomen. – Leon Hermans, fotograaf –


Verwarm de oven voor op 350 graden.

Smelt de boter in de Rooibosthee, weekde dadels in dit mengsel.

Klop de eierdooiers los met suiker, zout,vanille essence en kaneel.

Voeg de thee erbij

Leg de stukjes brood in een ingevetteovenschotel en gooi het mengsel erover.

Strooi walnoten erover en hier en daareen puntje jam.

Klop het eiwit tot het stijf is, doe er steedseen beetje poedersuiker bij.

Schep het mengsel over een cake desserten bak het 30 minuten in de oven

MuziekZambia roadside

‘Aanstekelijk, urgent’, schreef Roots. ‘Volstrekt verslavend’, aldus Rootsworld. De opna-men van de in Utrecht wonende, in Zambia geboren Michael Baird zijn overal enthou-siast ontvangen. Tussen 1996 en 2002 maakte Baird veldopnamen in Zambia, betaalde delokale musici goed (heel uitzonderlijk) en maakte afspraken over royalty’s. Uniekegitaarstijlen, vaak met zelfgemaakte gitaren of ‘banjo’s’, prachtige meerstemmige samen-zang, pakkende melodieën en ritmes, sociaal bewogen teksten en een paar meesterlijkedrummers. De cd kan besteld worden via www.swp-records.com .

voor 6 personen

3 koppen sterke Rooibos theekwart kopje boter of margarine

kopje kleingehakte dadels3 eieren - gescheiden

3 eetlepels bruine suikermespuntje zout

1 theelepel vanille extract1 theelepel kaneel

4 sneeën tarwebrood, in stukjestweederde kop kleingehakte walnoten

3 eetlepels abrikozenjam4 theelepels poedersuiker

Grote trekKoken met rooibos

televisie- en radiopresentator

De muziek van… Mieke van der Weij,

televisie- en radiopresentator

Wat voor soort muziek staat er bij u op?

Ongeveer de helft van de muziek die ik draai, isAfrikaans. Het hangt er natuurlijk vanaf wie er aanwezigis – en wat de gelegenheid is. Zelf heb ik een voorliefdevoor West-Afrikaanse muziek met van dieSahelstemmen.

Sahelstem?

Een woestijnstem, zo’n harde stem die heel lang wordtaangehouden. Ook de ritmes van West-Afrikaanse muziek zijn wat ingenieuzer dan van andere Afrikaansemuziek. Mijn favoriet is nog altijd de plaat Djam Leeliivan Baaba Maal en de blinde gitarist Mantsour Seck.

Hoe is het zo gekomen?

Een vriendin introduceerde me begin jaren tachtig in de Afrikaanse muziek. Zij had een reis door de Saharagemaakt en nam me mee naar de Melkweg, waar ManuDibango speelde. Dat maakte een enorme indruk opme. Die energie, dat opzwepende! Ik heb in die tijd veelAfrikaanse concerten bezocht. Dan danste je de helenacht met een vreemde zwarte meneer en kreeg je hetgevoel dat je bijzonder goed kon dansen. Vaak inter-viewde ik de artiesten voor Afrika, een blad dat niet meerbestaat.

Schaft u nog nieuwe Afrikaanse cd’s aan?

Soms. Helaas wordt tegenwoordig veel West-Afrikaansemuziek door de ‘Parijse gehaktmolen’gehaald. Muziekdie is opgenomen en gemixt in Parijse studio’s klinktgladder, niet meer zo authentiek als oudere opnamen,waarop je bij wijze van spreken het zand langs het cassettebandje hoort schuren. Gelukkig wordt veel mooisopnieuw op cd uitgebracht. Uit Sudan bijvoorbeeld.Abdel Aziz El Mubarak met Straight from the Heart, of EreMela Mela van Mahmoud Ahmed. Dat is prachtig gelaagdemuziek. Zal ik een stukje laten horen?

Wat voor soort muziek staat er bij u op?

Ongeveer de helft van de muziek die ik draai, isAfrikaans. Het hangt er natuurlijk vanaf wie er aanwezigis – en wat de gelegenheid is. Zelf heb ik een voorliefdevoor West-Afrikaanse muziek met van dieSahelstemmen.

Sahelstem?

Een woestijnstem, zo’n harde stem die heel lang wordtaangehouden. Ook de ritmes van West-Afrikaanse muziek zijn wat ingenieuzer dan van andere Afrikaansemuziek. Mijn favoriet is nog altijd de plaat Djam Leeliivan Baaba Maal en de blinde gitarist Mantsour Seck.

Hoe is het zo gekomen?

Een vriendin introduceerde me begin jaren tachtig in de Afrikaanse muziek. Zij had een reis door de Saharagemaakt en nam me mee naar de Melkweg, waar ManuDibango speelde. Dat maakte een enorme indruk opme. Die energie, dat opzwepende! Ik heb in die tijd veelAfrikaanse concerten bezocht. Dan danste je de helenacht met een vreemde zwarte meneer en kreeg je hetgevoel dat je bijzonder goed kon dansen. Vaak inter-viewde ik de artiesten voor Afrika, een blad dat niet meerbestaat.

Schaft u nog nieuwe Afrikaanse cd’s aan?

Soms. Helaas wordt tegenwoordig veel West-Afrikaansemuziek door de ‘Parijse gehaktmolen’gehaald. Muziekdie is opgenomen en gemixt in Parijse studio’s klinktgladder, niet meer zo authentiek als oudere opnamen,waarop je bij wijze van spreken het zand langs het cassettebandje hoort schuren. Gelukkig wordt veel mooisopnieuw op cd uitgebracht. Uit Sudan bijvoorbeeld.Abdel Aziz El Mubarak met Straight from the Heart, of EreMela Mela van Mahmoud Ahmed. Dat is prachtig gelaagdemuziek. Zal ik een stukje laten horen?

Goede werkenStichting Tania Ruth Leon

In 1986 richtte de Zuid-Afrikaanse verpleegster TaniaRuth Leon een studiefonds voor zwarte vrouwen op.‘Dat kwam door haar nichtje’, vertelt Joke ’t Hart, voor-zitter van de inmiddels naar Leon vernoemde stichting.‘Die kon in Zuid-Afrika geen beurs krijgen.’ Tien jaarlater overleed Leon op 51-jarige leeftijd. Met de stichtinghouden enkele honderden vrouwen de herinneringaan haar in stand en tevens de steun aan jonge zwartevrouwen op gang. Liesbeth Daniels, penningmeestervan de stichting: ‘We zetten ons in voor het RuralEducation Access Programme in Kaapstad. Ze helpenschoolverlaters aan een overbruggingsbeurs voor wieop weg is van middelbaar naar hoger onderwijs. InZuid-Afrika kom je pas voor een beurs in aanmerkingals de opleiding je heeft toegelaten en ingeschreven.Daar gaat nogal wat tijd overheen.’ Wie meer wil weten,bezoekt www.studiefondszuidafrika.nl of belt Joke ’t Hart: 020- 622 3096.


FOT

O: H

AN

S Z

EE

GE

RS


Design Indaba 2004:ode aan de creativiteitPeter Kersten, voorzitter van de Beroepsvereni-ging Nederlandse Ontwerpers (BNO), bezochtde Design Indaba, een ontmoeting tussenZuid-Afrikaanse en buitenlandse merkontwikke-

laars, binnenhuisarchitecten, decorontwerpers engrafisch vormgevers, eind februari in Kaapstad. Kersten is laaiend enthou-siast: “Het was een ode aan de creativiteit. Wie er nog aan twijfelde: Zuid-Afrika loopt zeker niet achter. Vooral in de reclame en de vormgeving vantijdschriften is men ver. Dat kan zich meten met de rest van de wereld. Deindustriële vormgeving vind ik minder. Ook wordt er nog teveel gedacht intermen van gek, maar moderne bedrijven moeten vormgeving juist integrerenin hun marketingplannen.’ De BNO-voorzitter denkt dat de Zuid-Afrikanende Indaba, die voor de zevende keer georganiseerd werd, vooral zien als eenetalage waarin ze hun goede waren kunnen uitstallen. ‘Ze willen laten zienhoe ver ze zijn. Dat het nieuwe Zuid- Afrika ze inspireert. Hoe maatschappe-lijk verantwoord bedrijven ondernemen.’ Omgekeerd haastten buitenlandsevormgevers zich naar Kaapstad omdat de stad zo’n grote aantrekkings-kracht uitoefent. ‘De indaba heeft het potentieel om uit te groeien tot eeninternationaal toonaangevende ontmoeting.’Ook was Kersten onder de indruk van een foto-expositie die reclame-uitingenin de townships verbeeldde. ‘Prachtige belettering! Het is spontaan en norule. Het past niet in een westers concept van mooi, afgewogen en vernieu-wend. Het is volksdesign.’ Maar ook viel hem het sterke angelsaksische karakter van veel vormgeving op. ‘Dankzij flinke sponsoring werden nogalwat zwarte studenten in staat gesteld om aan de indaba deel te nemen.Maar er was vrijwel geen deelname uit andere delen van Afrika. Ik heb deindruk dat men zich moeilijk kan voorstellen dat daar interessante dingengebeuren. Een duidelijke blinde vlek.’

de markt

Inside ZambiaHet tweetalige fotoboek Inside Zambia,uitgegeven door Cordaid, ICCO, NCDOen de Werkgroep Zambia documenteertde geschiedenis van Nederlandse expatsdie het land sinds de onafhankelijkheid

in 1964 op vele wijzen dienden. U kunt het boek per e mail bestellen:

[email protected]. Het kost e 24,95, inclusief verzendkos-ten binnen Nederland, twee euro voorverzending binnen Europa en vijf euro

extra voor verzending daarbuiten.

De schoonheid van de sloppenwijkJarenlang fotografeerde de Zuid-Afrikaan Craig Fraser rijkeluis villa’s.Maar in Shack Chic, de vitaliteit van Zuid-Afrika’s shack-landschap, inNederland uitgegeven door Fontaine Uitgevers in samenwerking metNovib, worden de inen exterieurs van de sloppenwijk verbeeldt.Fraser werkte uitsluitend met het aanwezige licht en veranderde nietsaan de omgeving. De schoonheid spreekt voor zich. Je zou er wel willenwonen, zo mooiDe fotograaf voert ons langs bad- en slaapkamers en met etiketten be-hangen keukens. Klaprozen tussen golfplaten huisjes. Een kerk, eenkapperszaak en drie sportschoenen. Servies, een oude Singer naaima-chine, een strijkplank. Allemaal voorbeelden van no rule of volksdesign(zie elders op deze pagina), onderbroken door teksten van ondermeerde schrijver-journalist Sandile Dikeni: ‘Een huis wordt gebouwd opfundamenten, het heeft muren en een dak. Een thuis wordt gebouwd

van veel diepere dingen dieminder tastbaar zijn.’Voor wie geïnteresseerd is: eenshack van hout van 5 m x 3 mkost 2400 Rand (ca. 265 euro),van golfplaat 1100 Rand meer.Maar: geen glas in de ramen,geen deur en geen vloer. Hetboek heeft u al voor e 19,90.Verkrijgbaar in alle boekhan-dels. Fontaine Uitgevers, 2004.

Boeken

Web dossier: de anti-apartheidsbeweging 1957 - 2004

Met de apartheid verdween de anti-apartheidsbeweging. Maar over degeschiedenis van dat conglomeraat van actiegroepen, comité’tjes en Jan Nico Scholten heeft het NiZA nu een web dossier samengesteld.Deze organisatie beheert de nalatenschap van de beweging. Te zienvanaf 27 april op www.niza.nl/anti-apartheid

Gesignaleerd

Het wonder voorbij

In dit derde deel van een trilogiedoor de journalist Alister Sparks ishet Zuid-Afrika van na de apartheidaan de orde. Uitgeverij Anthos,2004, e 27,95 isbn 90 414 0613 1.

Het Afrikaanse dagboek van

Arthur Cripps

Schrijver Owen Sheers vindt in het familiehuis in Wales een de

poëziebundel van Arthur Cripps,een voorouder die als missionarisdienst deed in Rhodesië. Sheer reist af naar het huidige Zimbabwe. Uitgeverij Anthos,2004, e 21,95, isbn 90414 07944.

Vergelegen

Roman over vriendschap, liefde, pas-sie en intriges in een veranderendZuid-Afrika van de Ghanees-Schotseschrijfster Lesley Lokko. UitgeverijArchipel, 2004, 624 pagina’s, e 22,50, isbn 906305 092 5

5 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 1 /2 0 0 4 Alles over Nederland – Zuid-Afrika op: www.see.org.za/diary.htm

19 maart – 25 april:

beeldende kunst – Visible visionsElf kunstenaars uit drie werelddelen geven hun visie op duurzame ontwikkeling. Ze baseren zich daarbij op verhalen en foto’s van 20 ‘gewone’ Zuid-Afrikaansevrouwen. Zuid-Afrika is vertegenwoordigd met werk van Mmakgabo Sebidi, Nnoto Ditshego, Ilse Pahl, Fikile Skosana, Ruth Motau en Bongi Dhlomo-Mautloa. Plaats: FAXX,centrum voor beeldcultuur, Dunantstraat 1 in Tilburg. Meer informatie:www.faxx.nl

31 maart:

expositie – ‘familieverhalen’ opent in PretoriaDe expositie ‘Familieverhalen uit Zuid-Afrika’,die tot september vorig in het Tropeninsti-tuut in Amsterdam was te zien, opent op 31maart in het African Window National Cultu-ral and History Museum. Het verhaal van defamilies Nunn, Juggernauth, Mthethwa,Rathebe, Steyn en anderen, samengestelddoor Paul Faber in samenwerking met tien-tallen Zuid-Afrikaanse kunstenaars, historici,journalisten en fotografen. Meer informatie:

www.southafrica.info/ess_info/ga_glance/history/familyholland.htm

3 april:

manifestatie – Afrika dag Evert Vermeer StichtingJaarlijks terugkerend evenementmet dit keer als gasten ondermeerCharity Ngilu, minister vanGezondheidszorg in Kenia, Agnesvan Ardenne, Jan Pronk enSuzanne Lubrano. Verder tientallenworkshops, filmvertoningen enmarkt. Centraal thema: hoe komt ercoherentie in het mondiale handelsbeleid? Waarom wordt Europesesuiker zwaar gesubsidieerd waardoor Afrikaanse boeren het wel kun-nen vergeten om hun producten naar Europa te exporteren? Plaats: ROC in Utrecht. Meer informatie: www.afrikadag.nl

10 – 11 april:

muziek – North Sea inKaapstadAan het vijfde North Sea Festival inKaapstad wordt dit jaar ondermeerdeelgenomen door Miriam Makeba,Femi Kuti, Cassandra Wilson,Jonathan Butler, de Toon RoosGroup en Donald Tshomela. In hetkader van ‘tien jaar democratie’ is erondermeer een expositie van posters

van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging te bezichtigen. Meerinformatie: www.nsjfcapetown.com

8 – 15 mei:

film/debat – Guerrilla cinema on tourSchokkende footage en interviewsmet activisten en leiders vormen deelementen van Ben Cashdan’s guerrilla cinema. NiZA organiseerteen tournee van de filmmaker diemet beelden en discussie een ant-woord probeert te vinden op devraag: ‘Hoe ver is Zuid-Afrika natien jaar vrijheid?’ De tournee begintop 8 mei in de Amsterdamse Balieen wordt via Utrecht, Eindhoven enDen Haag op 15 mei afgesloten inRotterdam. Meer informatie: www.niza.nl/guerrillacinema

19 mei:

conferentie – NePAD en EuropaNePAD (New Partnership for Africa’s Development) is het Afrikaanseontwikkelingsplan voor duurzame groei en ontwikkeling van het con-tinent. Hoe werkt het African Peer Review Mechanism waarmee deAfrikaanse lidstaten de stand van democratie en mensenrechten in elkaars landen meten in de praktijk? Is die controle transparant en democratisch? Durven de lidstaten hun vingers te branden aan mis-standen in landen als Zimbabwe of Angola? Deze en andere vragen zijnaan de orde op een conferentie die NiZA op 19 mei in het AmsterdamseFelix Meritis organiseert. Aansluitend een verkiezingsdebat waarvoorMaria Martens (CDA), Jan Mulder (VVD), Max van den Berg (PvdA)en Alexander de Roo (GroenLinks)zijn uitgenodigd. Meer informatie:[email protected] ofwww.niza.nl

23 mei – 27 juni:

festival – Circus en rubberlaarzen uit Zuid-AfrikaHet Wereld Kinderfestival presen-teert dit jaar de beste acrobatenvan Zuid-Afrika, ZipZap Circus, ende gumboot dancers (rubberlaar-zen) van Jomba Junior. Beide groepen trekken per bus doorNederland en België. Wie wil wetenwanneer ze in de buurt zijn, bezoekt www.kinderfestival.nl ofbelt 030 – 2361250.

12 – 18 juni:

poëzie – Antjie Krog op PoetryDe traditionele defence of poetry zal tijdens het 35ste PoetryInternational Festival worden uitgesproken door de Zuid-Afrikaanseschrijfster Antjie Krog. Thema van het aankomende festival is ‘Hetheilige boek.’ Ook de Zimbabwaanse schrijver Julius Chingono heeftinmiddels zijn deelname toegezegd. Meer informatie: www.poetry.nl

de markt

A G E N D A

Tot 24 april is in Museum BoijmansVan Beuningen de expositie ‘DoubleDutch’ te zien: tableaux vivants en foto’svan de Nigeriaans-Engelse kunstenaarYinka Shonibare (1962). Zijn etalage-poppen-zonder-hoofd dragen Victori-aanse jurken en pakken gemaakt vanhet in Afrika razend populaire ‘DutchWax’. Deze uitbundige ‘traditioneel’Afrikaanse stoffen zijn in feite geïn-spireerd op patronen uit Indonesië,werden meer dan een eeuw geledendoor Nederlanders in Afrika geïntro-duceerd, ontwikkelden zich daar toteen statussymbool met een ‘eigen’Afrikaanse identiteit, maar worden aldecennia lang ontworpen en geprodu-ceerd door bedrijven in Helmond enManchester. In de fotoserie Diary of aVictorian Dandy heeft Shonibare zich-zelf met terugwerkende kracht tot eenvoorname zwarte figuur in de blankeLondense high society heeft gemaakt,en in de fotoserie Dorian Gray speelthij de hoofdrol als Oscar Wilde’s jonge-man die zijn ziel verkoopt om maareeuwig jong te blijven maar uiteindelijktoch roemloos en lelijk sterft. Volgensde toelichting van Boijmans steltShonibare ‘op speelse, humoristischeen visueel overdonderende wijze be-langrijke issues van de huidige multi-culturele maatschappij aan de orde’.Welke issues dat dan precies zijn, ismisschien niet meteen duidelijk, maarzijn werk zet je in ieder geval aan hetdenken. Net als de inleiding over de rolvan Islam in Afrika van de Zuid-Afrikaanse wetenschapper AchilleMbembe in de uitstekende catalogusbij de expositie.

Pauline Burmann

Double Dutch

Museum BoijmansVan BeuningenMuseumpark 18-20Rotterdamwww.boijmans.nl

Diary of a Victorian dandy

Woman with umbrella

Double Dutch

Gratis CD met 10 songs ZA Jazz Maatschappij Cultuur...

Documents

Transcript of Gratis CD met 10 songs ZA Jazz Maatschappij Cultuur...