Godsdiensten in Rome Door Sharifah Mohamed Hoesein

21 april 2017

Stel je voor: je bent in Rome in de jaren van het Romeinse Rijk. Er is een grote variatie van mensen, en

dus was er in het Romeinse Rijk een grote variatie van godsdiensten. Gaat het wel goed, als je zoveel

verschillende mensen constant bij elkaar hebt in zo’n drukke stad als Rome? Bekijk hier de houding van

de Romeinen naar het mithraïsme, het christendom, en de Isiscultus.

Waar denk je aan als je de oude Grieken en Romeinen hoort? Waarschijnlijk beeldkunst, oorlog, maar

natuurlijk ook de goden uit de oudheid. Om dit hele verhaal goed te begrijpen, beginnen we bij de

godsdienst van de Romeinen zelf. Een paar van de belangrijkste Romeinse goden waren:

-Jupiter, oppergod, hemelgod en vader van de godenfamilie

-Juno, de godin van het huwelijk en echtgenote van Jupiter

-Minerva, de godin van de vindingrijkheid en wijsheid

-Mars, de god van de oorlog.

Deze goden waren staatsgoden omdat ze de Romeinse staat beschermden. In het begin werden de

Romeinse goden gezien als krachten die niet afgebeeld konden worden, maar vanaf de vijfde eeuw v.

Chr. waren de Romeinen onder Griekse invloed en daardoor werden hun belangrijkste goden

antropomorf. Ook gingen deze goden langzamerhand steeds meer op soortgelijke Griekse goden

lijken, omdat de Grieken veel verder ontwikkeld waren met hun cultuur. De goden hielden hun

Romeinse naam, maar qua mythen en uiterlijk werd er veel van de Grieken overgenomen.

De oude Romeinen hechtten ontzettend veel waarde aan religie en tradities en typerend voor de

Romeinse religie was dus een veelvoud aan riten met als doel om de natuurlijke en publieke orde te

behouden. Daarin wijkt deze godsdienst af van bijvoorbeeld de islam of het christendom, waar het

vooral om het individu draait.

Maar de Romeinse religie was natuurlijk niet de enige grote godsdienst in het Romeinse Rijk. Nieuwe

culten kwamen in opkomst in het Romeinse rijk: door de jaren heen kwam er steeds meer

belangstelling voor deze culten, zoals de Mithras- en Isiscultus, maar ook voor het christendom. Deze

ontwikkeling had al plaatsgevonden in de tweede eeuw na Christus en zette zich in de eeuw daarna

steeds verder voor. Zelfs de Romeinse keizers toonden in de tweede eeuw belangstelling voor nieuwe

culten. De adel raakte in de derde eeuw ook geïnteresseerd en ging optreden als priesters. Pas in de

vierde eeuw namen ook sommige Senatoren deel aan de henotheïstische culten, maar we weten niet

zeker of dit werkelijk uit interesse was.

Veel van deze nieuwe godsdiensten hebben een paar dingen met elkaar gemeen: vaak kwamen zij uit

het oosten, of zeiden ze dat ze uit het oosten kwamen. Dit gaf de culten de aantrekkelijkheid van het

onbekende en een groter aanzien, omdat de oosterse wijsheid een goeie reputatie had.

De Mithrascultus

We weten eigenlijk niet veel meer over het mithraïsme, omdat het een mysteriegodsdienst was

waardoor er een groot gebrek is aan bronnen. Het enige dat we zeker weten is dat de god Mithras

werd vereerd. Verder is bekend dat de godsdienst zich vanaf halverwege de eerste eeuw heeft

verspreid vanuit Iran door het gehele Romeinse Rijk.

Mithras was een militante god, die was geboren uit een rots en veel heldhaftige daden verrichte.

Mithras was op aarde gekomen om de wereld te redden van het kwaad, dat in de god Ahriman zat en

daar begint hij al meteen vanaf zijn geboorte mee. Hij versloeg de zon, en sloot een verbond met hem.

Hij kreeg ook de stralenkrans van de zon. Maar toen kreeg hij via de raaf, de boodschapper van de

zon, het bericht om een stier te doden. Samen met zijn trouwe helper, de hond, ging Mithras op pad.

Uiteindelijk vond hij de stier en stak hem, toen het dier een grot als beschutting gebruikte, in zijn zij.

Uit de zijde van de stier kwamen alle heilzame planten, uit zijn bloed een wijnrank, en uit zijn

wervelkolom tarwe. Ahriman kon dit niet aanzien, en stuurde een schorpioen op de stier af. Maar

Ahriman was te laat: het zaad van de stier kwam op de grond, en met hulp van de maan werden alle

nuttige dieren geboren. Al het kwaad op aarde ontstond door de sappen van de schorpioen. Mithras

en de zon hielden een feestmaaltijd, en stegen toen weer op naar de hemel.

Omdat Mithras de stier in een grot had gedood, is het begrijpelijk dat Mithras vooral in grotten werd

vereerd. Ter herinnering aan de feestmaaltijd hielden leden van de cultus er ook een. Bij de

feestmaaltijd werden hymnen gezongen, formules gepreveld en het vlees van offerdieren gegeten en

het bloed van offerdieren gedronken. Het is niet bekend hoe vaak de maaltijd plaatsvond, of op een

bepaald tijdstip, of bijvoorbeeld dagelijks of wekelijks, of alleen bij nieuwe initiaties. Er is daarnaast

ook sprake van een maaltijd tijdens de initiatie, waarbij de kandidaat brood en water kreeg. Op 25

december, de geboortedag van Mithras, werden de uitgebreidste riten gehouden. Maar alleen

ingewijden mochten hieraan deelnemen.

Om te worden ingewijd moest je door zeven stadia reinigingsrituelen. Hier moest je laten zien dat je je

emoties onder controle had. Deze beproevingen schenen steeds zwaarder te worden, en de wildste

geruchten gingen rond over wat de beproevingen waren.

Verder geloofden de aanhangers van deze cultus dat ze na de dood zouden overgaan naar de schoot

van Mithras tot de dag des oordeels, als ze deelnamen aan deze rituelen. De poorten van de hemel

zouden op de dag des oordeels door Mithras worden geopend om gelovigen te ontvangen. De rest

zou worden vernietigd bij de terugkeer van Mithras op aarde.

De Mithrascultus had de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk kunnen worden, als de godsdienst

niet alleen voor mannen was en iets toegankelijk was. Het christendom werd uiteindelijk wel de

staatsgodsdienst omdat ze sneller kon groeien: het mitraïsme was vooral voor soldaten terwijl het

christendom voor iedereen was. De Romeinen erkenden het mithraïsme als één van de twee officiële

godsdiensten tot ongeveer 300 n.Chr., toen de opkomst van de christenen in Rome het mithraïsme

afzwakte. Het bleef een belangrijke godsdienst in het West- en Oost-Romeinse Rijk.

De houding van de Romeinen naar andere godsdiensten was over het algemeen tolerant. De houding

van de aanhangers van de Mithrascultus was dat ook: veel leden behoorden tot het mithraïsme en de

Romeinse religie. De Romeinen hadden geen probleem met de Mithrascultus.

De cultus kende echter, in tegenstelling tot de Isiscultus en praktisch alle andere heidense culten,

geen openbare onderdelen. Processies, offers en dergelijke waren voor niet-ingewijden dus niet

zichtbaar. De heiligdommen ook waren niet zichtbaar vanaf de openbare weg, en ze waren niet

toegankelijk voor niet-ingewijden.

De Isiscultus

De Isiscultus is een van bekendste culten van het Romeinse Rijk. De cultus komt oorspronkelijk uit

Egypte, maar ze werd door het hele Romeinse Rijk verspreid en bleef daar een lange tijd populair.

De mythe van Isis gaat in grote lijnen zo: Isis was getrouwd met haar broer Osiris, die heerste over de

mensen en de goden. Isis gaf vooral wetten aan de mensen en hielp ze, terwijl haar broer de leiding

had over de onderwereld. Maar Osiris’ broer Seth werd jaloers en vermoordde Osiris, hakte hem in

stukjes en verspreidde die over Egypte. Anubis, de jager-god met jakhalskop, hielp Isis om de stukjes

te vinden en ze vonden uiteindelijk alles terug, behalve Osiris’ geslachtsorganen. Isis wekte Osiris weer

tot leven en maakte nieuwe voor hem. Daarmee bevrucht baarde ze hun zoon Horus. Toen Horus

volwassen werd, nam hij wraak op Seth en doodde hem uiteindelijk.

In Memphis werd de stier Apis vereerd als de incarnatie van Osiris. De koning Ptolemaios I vond dat de

dierenverering te ver was gegaan en dat de goden zelf, vergeten werden. Daarom wilde hij een

nieuwe god creëren als partner voor Isis, en dus verzon hij Sarapis, wiens naam een combinatie was

van Apis en Osiris. De verering van Isis en Sarapis werd snel in het land geaccepteerd. In de Isiscultus

die in het Romeinse rijk verspreid werd, werd met vooral Sarapis genoemd als partner van Isis, terwijl

in de beschrijvingen van de cultus steeds naar haar originele partner, Osiris, verwezen wordt. Osiris en

Sarapis waren eigenlijk dus verwisselbaar.

Tempels werden gebruikt als de centra van de Isiscultus, net als bij de traditionele Romeinse

godsdienst. In de tempel verbleef een beeld van de godin en daar vonden de belangrijkste rituelen

plaats. De tempels zagen er wel anders uit dan de Romeinse tempels. De scheiding tussen de wereld

en de cultus werd benadrukt doordat de ingang van de tempel niet direct aan de straat lag, zodat je

als niet-ingewijde niet kon zien wat er binnen gebeurde. Het hoofdgebouw van de tempel was

de cella, waar de cultusbeelden van Isis en Sarapis waren. Vóór de cella, stond het hoofdaltaar. In het

tempelcomplex waren er ook woningen voor de priesters, een soort kluizen waar mensen zich tijdelijk

konden terugtrekken voor hun initiatie, initiatieruimtes en ruimtes voor de gemeenschappelijke

cultusmaaltijden. In deze eetkamers waren afbeeldingen van de mythe van Isis. Af en toe bevonden

tempels van Isis zich ook in privé-huizen, net zoals bij de Mithrascultus. Naast de tempels hadden de

mensen ook altaren in huis waar ze Isis in privé konden vereren.

Er werden voor Isis door het hele het jaar op een aantal vaste dagen feesten gevierd. Hoewel de

rituelen van plaats tot plaats verschilden, zijn er enkele vaste elementen die overal terugkeerden. De

bedoeling van de meeste rituelen was om de mythen opnieuw te beleven. Bijvoorbeeld op 5 maart,

wanneer de Navigium Isidis (de scheepvaart van Isis) werd gevierd, wat tegelijkertijd de opening van

het vaarseizoen was. Isis was namelijk de beschermster van de zeevaart. Daarnaast vond er een

processie plaats waarin alle gelovigen, bedienden en priesters meeliepen, direct achter verklede

mensen die zelf niet ingewijd waren in de mysteriën. Het hoogtepunt van de processie was het

cultusbeeld van Isis, dat werd meegevoerd.

Isis was een reddende godin, die mensen verloste van het lot. Ook na de dood schonk zij haar

aanhangers na de dood een beter lot, als ze goed geleefd hadden dan.

Isis was verder een troostende godin, die bescherming, liefde en persoonlijk heil gaf. Ze was de godin

van de onderwereld en baas over het kwaad, en kon de mensen daar dus tegen beschermen en de

mensen, zo nodig, gerechtigheid schenken. Ze had de mensheid al heel vaak geholpen, bijvoorbeeld

door de mensen allerlei handige dingen te leren, en bleef hen hulp aanbieden. Isis hielp ook bij

dagelijkse problemen, zoals ziekte, de liefde, bevallingen, rechtszaken en het schrijven. Ze verscheen

vaak in dromen en visioenen om haar aanhangers te adviseren.

Voor al deze hulpvaardigheid moesten haar volgelingen wel iets doen. Van de aanhangers van de

Isiscultus werd verwacht dat ze hun leven in dienst stelden van Isis. De gelovige werd als soldaat van

godin beschouwd, wat betekende dat hij haar gehoorzaamheid verschuldigd was. Hij werd geacht te

leven als een soldaat, op een sobere manier dus. De aanhangers moesten puurheid uitstralen, die

onder

andere bepaalde seksuele voorschriften had. Zondenaars moesten in het openbaar biechten en

boetedoen. Mannen moesten hun hoofd scheren en vrouwen een sluier dragen, als ze deelnamen aan

de rituelen en processies voor de godin. Ook voor eten had de cultus regels voor de aanhangers. Net

als de Mithrascultus had de Isiscultus ook een inwijdingsritueel, hoewel die van deze cultus een stuk

minder extreem was dan die van het mithraïsme. Daarnaast moesten veel dingen door de gelovigen

zelf betaald worden, bijvoorbeeld de initiatie, het onderhoud van de tempel en processies.

Voor de priesters golden er nog meer regels. Er waren verschillende soorten priesters, die in de

tempel leefden en te onderscheiden waren door bepaalde aspecten: priesters droegen witte linnen

kleding, hadden kaalgeschoren hoofden en mochten bepaalde dingen niet eten. Zout, brood, bepaalde

soorten vis, olie, varken en wijn waren verboden. De priesters van de Isiscultus waren vaak mannen,

maar in de loop der tijd kwamen er ook wat vrouwelijke priesters.

De Isiscultus had aanhangers uit alle sociale klassen. Ze verspreidde zich vooral via Egyptische

handelaren en zeelui. Keizers hadden bijvoorbeeld vaak invloedrijke Egyptische slaven, die zich hadden

aangesloten bij de Isiscultus. Of de sociale status van de gelovige invloed had op zijn kansen om

priester te worden is niet duidelijk. Als zelfs slaven een hoge positie konden bereiken in de priesterlijke

hiërarchie, dan zou dit een belangrijke stimulans voor hen kunnen zijn om aanhanger te worden.

Hoewel het over het algemeen niet de allerarmsten waren, maar vooral veel middenklassers die

aanhangers werden van Isis.

De cultus drong meer dan de Mithrascultus door tot de lokale bevolking van het rijk. Er is echter niet

bekend hoeveel meer. In ieder geval was iedereen toegestaan om lid te worden. De cultus was dus

ook voor vrouwen toegankelijk en veel vrouwen sloten zich inderdaad bij de Isiscultus aan.

Net zoals bij de Mithrascultus hadden de Romeinen ook niet te veel problemen met de Isiscultus. Ze

leefden over het algemeen rustig samen, in tegenstelling tot hoe de Romeinen omgingen met onze

volgende godsdienst, het christendom.

Het christendom

De steun van de keizer was erg belangrijk voor een cultus. Mensen die zich bij de een door de keizer

gesteunde cultus aansloten hoefden niet bang te zijn dat zij hiervoor zouden worden gestraft, zoals

gebeurde met de aanhangers van onze laatste godsdienst: de christenen.

De houding van de keizers tegenover het christendom veranderde in de eerste vier eeuwen n. Chr.

Voor het grootste deel waren mensen onverschillig naar het christendom, of werd de godsdienst

genegeerd. In de tweede en derde eeuw was het aantal aanhangers van het christendom in het

Romeinse Rijk nog laag: niet eens een halve procent van de bevolking was christelijk rond 200. De

christenen vielen niet op, en werden vooral met rust gelaten. Er waren toen alleen nog lokale

christenvervolgingen, georganiseerd door de bewoners van de regio zelf.

Maar vanaf de derde eeuw begon het aantal christenen snel te groeien. Ze begonnen steeds meer op

te vallen en trokken de aandacht van de Romeinse overheid. In de tweede helft van de derde eeuw en

het begin van de vierde eeuw waren er dan ook een paar grote christenvervolgingen, georganiseerd

door de keizer.

De eerste grote vervolging vond plaats van 249 tot 251, onder leiding van keizer Decius. Decius

maakte een edict uit waardoor iedereen verplicht werd om te offeren aan de staatsgoden. Het ging

hem er dus vooral om dat iedereen de handelingen uitvoerde, en niet dat iedereen ook echt geloofde,

want daar ging het in de Romeinse religie niet om. De relatie van het volk met de goden was gericht

op het heil van de staat. Er was een verhouding van do ut des (‘ik geef opdat jij geeft’): de mensen

gaven de goden offers om de goden tevreden te stellen, en in ruil daarvoor beschermden de goden

het rijk. Werkelijk geloof was niet nodig: zolang de cultushandelingen volbracht werden bleef alles

goed gaan. Dat het Romeinse rijk al zoveel eeuwen bestond, was hier het levende bewijs van.

Het voornaamste bezwaar van de regering tegen het christendom was dat ze niet mee wilde doen met

de staatscultus en dus ook niet met de rituelen van de Romeinse godsdienst. Als ook maar enkelen

zouden weigeren om deel te nemen aan de rituelen, zouden de goden boos worden en de

staatsveiligheid in gevaar brengen: de goden zouden het Romeinse Rijk niet meer beschermen. De

christenen werden daarom gezien als een gevaar voor de Romeinse staat, en dit gaf de staat de

mogelijkheid om hen te vermoorden om niets anders dan hun geloof. Als iemand christen was,

betekende dat dat hij schadelijk was voor de staat en daarom gedood mocht worden.

De poging om iedereen aan de goden te laten offeren verliep niet efficiënt, omdat het makkelijk was

om onder het offer uit te komen, door bijvoorbeeld omkoping. Veel mensen bekeerden zich weer

terug naar hun vorige geloof, uit angst voor vervolgingen, en voerden het bevel van Decius uit. Dit

kwam zelfs onder bisschoppen vaak voor. Christenen die geofferd hadden, konden echter makkelijk

vergiffenis krijgen. Het is dus niet zo dat veel christenen het slachtoffer werden van deze eerste

vervolging.

De tweede keizerlijke vervolging was van 257 tot 260, onder keizer Valerianus. In een van zijn eerste

wetten beval hij leiders van de kerk om te offeren en verbood hij christenen samen te komen. Daarna

werden priesters en bisschoppen ter dood veroordeeld. Valerianus viel vooral het bezit van de kerk

aan: door de christenen hun kerken af te pakken, zorgde hij ervoor dat de christenen hun diensten

niet konden houden. Deze strenge wetten leidden ertoe dat wat bisschoppen, martelaren werden. De

gewone christen werd echter niet vaak getroffen door deze wet.

De laatste grote vervolging van christenen was tijdens de Tetrarchie, van 303 tot 313. Het bezit van

kerken werd de christenen weer afgenomen en christenen, vooral leiders van de kerk, werden

geëxecuteerd. Maar de christelijke beweging was te sterk om te stoppen, en daarnaast voelden veel

heidense culten er niet veel voor de christenen te vervolgen. In 313 werd de vervolging beëindigd

door het Edict van Milaan, door Constantijn. Daarin stond dat er vanaf toen vrijheid van godsdienst

gold in het Romeinse Rijk.

Kortom: de Romeinen lieten je over het algemeen geloven wat je wilde, zolang de overheid maar niet

het idee had dat je een gevaar was voor de staat.

Bronnenlijst

https://www.google.nl/search?q=overige+godsdiensten+romeinse+rijk&espv=2&source=lnms

&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi37KuG0Y3TAhWrK8AKHdYsB3gQ_AUIBigB&biw=1366&

bih=700#imgrc=dqpa45MU9ItK1M:

https://www.google.nl/search?q=overige+godsdiensten+romeinse+rijk&espv=2&source=lnms

&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi37KuG0Y3TAhWrK8AKHdYsB3gQ_AUIBigB&biw=1366&

bih=700#tbm=isch&q=mithrascultus&*&imgrc=UUzFoTkofWnRrM:

https://www.google.nl/search?q=overige+godsdiensten+romeinse+rijk&espv=2&source=lnms

&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi37KuG0Y3TAhWrK8AKHdYsB3gQ_AUIBigB&biw=1366&

bih=700#tbm=isch&q=isis+romeinse+rijk&*&imgdii=Sue7UCNf3BoP8M:&imgrc=s2szhOWR7

RKJbM:

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/godsdiensten-romeinse-rijk/

https://nl.wikipedia.org/wiki/Romeinse_religie

https://nl.wikipedia.org/wiki/Mithras

http://www.ethesis.net/duivel/duivel_deel_3.htm

http://www.ethesis.net/duivel/duivel_deel_4.htm

https://www.tijdvakken.nl/christendom-in-het-romeinse-rijk/

http://historianet.nl/maatschappij/godsdienstgeschiedenis/christenen-voor-leeuwen-gegooid

http://www.rug.nl/education/scholierenacademie/studieondersteuning/profielwerkstuk/alfaste

unpunt/subjects/onderwerpen/godsdienst/christeneninhetromeinserijk

https://www.scholieren.com/werkstuk/9095

https://nl.wikipedia.org/wiki/Christendom

http://educatie-en-school.infonu.nl/werkstuk/97363-het-christendom-in-het-romeinse-rijk.html

http://www.ethesis.net/duivel/duivel_deel_2.htm

Boeken:

Beard, M. (2015) SPQR – Een geschiedenis van het Romeinse Rijk. Amsterdam, Nederland:

Athenaeum.

Fisser, C. Rome: leven met een verleden. Ede, Nederland: Veenman drukkers.

Fisser, C. en Jansen, T. Forum: basisboek klassieke culturele vorming. Lunteren, Nederland:

HERMAION.