Code voor Goede Teeltpraktijken voor de Industriële Cichoreiteelt

Landbouwcentrum Bieten Cichorei

Voorwoord:

Ir. Peter Cornelis

(Landbouwcentrum Bieten Cichorei, LCBC)

Deze gids kwam tot stand met de samenwerking en steun van de volgende projectmedewerkers: • Administration de l’Agriculture de la Région Wallonne

• Centre Agronomique de Recherches Appliquées du Hainaut (C.A.R.A.H.), Ath

• Centre d’Etude et de Formation Agricole (CEFA), Waremme

• Centre Herbager de Promotion Technique et Economique (CHPTE), La Reid

• Rijksuniversiteit Gent, departement Centrum voor Onkruidonderzoek, Melle

• Centre de Recherches Agronomiques, Département de Génie Rural (CRA), Gembloux

• Centre de Recherches Agronomiques, Département de Phytopharmacie (CRA), Gembloux

• Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, dienst Ontwikkeling

• Koninklijk Belgisch Instituut tot Verbetering van de Biet (KBIVB), Tienen

• Land-en Tuinbouwcentrum Waasland, Sint-Niklaas

• ORAFTI S.A.

• Provinciaal Instituut voor Biotechnisch Onderwijs en het PHL-Departement Biotechnologie

(PIBO), Tongeren

• Provinciaal Onderzoek- en Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw (POVLT), Beitem

• Warcoing Industrie S.A.

Coördinator: Jean-Pierre Vandergeten (LCBC)

Wettelijk depotnummer: D/2003/6430/1

De illustraties en de inhoud van deze brochure mogen voor publicaties worden gebruikt op

voorwaarde dat de bron uitdrukkelijk wordt vermeld.

1

1. INLEIDING ...................................................................................................................................................................2

2. TEELTTECHNIEK .....................................................................................................................................................3

2.1. KEUZE VAN HET PERCEEL.......................................................................................................................................... 3 2.2. VARIËTEITEN............................................................................................................................................................... 3 2.3. TEELTROTATIE............................................................................................................................................................ 5 2.4. BEMESTING.................................................................................................................................................................. 5 2.5. BODEMBEWERKING EN ZAAI.................................................................................................................................... 7

2.5.1. Primaire grondbewerking............................................................................................................................7 2.5.2. Klaarleggen van het kiembed......................................................................................................................8 2.5.3. Zaai................................................................................................................................................................10 2.5.4. Teelt op ruggen............................................................................................................................................13 2.5.5. Grondbewerking en zaai onder dekvrucht..............................................................................................15

2.6. ONKRUIDBESTRIJDING............................................................................................................................................. 16 2.6.1. Onkruidbestrijding met de lage dosissystemen......................................................................................16 2.6.2. Mechanische onkruidbestrijding (door K. Wellemans) ........................................................................23 2.6.3. Bestrijding van aardappelopslag (door O. Hermann)..........................................................................26 2.6.4. Bestrijding van onkruidgrassen................................................................................................................27

2.7. PLAGEN- EN ZIEKTEBESTRIJDING........................................................................................................................... 28 2.7.1. Plagen...........................................................................................................................................................28 2.7.2. Ziekten...........................................................................................................................................................31

2.8. DE OOGST................................................................................................................................................................... 34 2.8.1. Het ontbladeren...........................................................................................................................................34 2.8.2. Het rooien.....................................................................................................................................................35 2.8.3. Het reinigen..................................................................................................................................................37 2.8.4. De oogst van cichorei op ruggen..............................................................................................................38 2.8.5. Specifieke rooimachines voor de cichoreiteelt.......................................................................................39

2.9. BEWAREN OP DE HOOP............................................................................................................................................. 41

3. INULINE EN FRUCTOSE......................................................................................................................................43

3.1. INLEIDING.................................................................................................................................................................. 43 3.2. CHEMISCHE EN FYSISCHE EIGENSCHAPPEN.......................................................................................................... 43 3.3. INULINE ALS DIEETVEZEL........................................................................................................................................ 44 3.4. PREBIOTISCH EFFECT VAN INULINE........................................................................................................................ 44 3.5. INULINE ALS WATERVERZACHTER......................................................................................................................... 45 3.6. INULINE ALS BASIS VOOR ZOETST OF...................................................................................................................... 45 3.7. INULINE ALS VETVERVANGER................................................................................................................................. 45 3.8. FRUCTO-OLIGOSACCHARIDEN................................................................................................................................ 46 3.9. INULINE IN DE CHEMISCHE INDUSTRIE................................................................................................................... 46

4. NEVENPRODUCTEN VAN DE INULINEPRODUCTIE UIT CICHOREI ............................................47

4.1. CICHOREIPULP........................................................................................................................................................... 47 4.1.1. Chemische samenstelling van cichoreipulp............................................................................................48 4.1.2. Geperste en droge cichoreipulp................................................................................................................48 4.1.3. Inkuilen van geperste cichoreipulp..........................................................................................................48 4.1.4. Cichoreipulp als veevoeder.......................................................................................................................49

4.2. CICHOREISTAARTJES................................................................................................................................................ 50 4.3. KALKPRODUCTEN..................................................................................................................................................... 50

5. REF ERENTIES ..........................................................................................................................................................51

APPENDIX I: Erkende herbiciden in de cichoreiteelt in 2002.................................................................................53

APPENDIX II: Erkende producten in de cichoreiteelt voor de bestrijding van ziekten en plagen in 2002.54

2

1. Inleiding

Cichorium intybus L. behoort tot de Asteraceae-famillie. Het is een twee-jarige, rechtstaande, vorst-bestendige plant die 80 tot 90 cm hoog kan worden. Het genus Cichorium bestaat uit zes soorten die in grote delen van Europa en Azië voorkomen. Cichorei wordt geteeld in landen zoals het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk, Nederland, Duitsland, Zuid-Afrika, de Verenigde Staten, Australië en India. De cichorei heeft een vlezige, fijne, breekbare penwortel die tot 75 cm lang kan zijn. De wortel is geelbruin aan de buitenkant en wit aan de binnenkant met een dunne schors. De plant komt in zijn reproductieve fase na een overwinteringsperiode waarbij blauwe bloemen worden gevormd (fig. 1.1). In het verleden werd cichorei gebruikt bij de productie van papyrus (papyrusrollen van Ebers dateren van 4000 v.Chr.) en werd ook beschouwd als een plant met therapeutische krachten. In het oude Egypte werd cichorei gebruikt voor de behandeling van maagpijnen en de melkachtige sappen voor oogaandoeningen. Later werd de cichorei bekend voor zijn zuiverende en verfrissende eigenschappen en zijn helend effect op de maag, de lever en het hart. Het was pas in de 17e eeuw dat men zijn voedende eigenschappen ontdekte. In de 18e eeuw had de handelsblokkade tegen Europa een buitensporige prijsstijging van de koffie tot gevolg. Cichorei bleek toen de meest geschikte plant om de koffieboon te vervangen. In de 19e eeuw kende de industrie gekoppeld aan de cichoreiteelt gouden tijden. De cichorei werd evenwel tot in 1980 uitsluitend voor koffieproductie geteeld. Het was pas vanaf dan dat de cichorei voor de productie van fructose

en inuline geteeld werd. Sinds enkele jaren kent de cichoreiteelt in België een sterke groei. Momenteel is ongeveer 15.000 ha in België bezaaid met cichorei waarvan ±90 % in vlakke cultuur en ±10 % in teelt op ruggen. Cichorei kan worden beschouwd als een groentegewas. Dit betekent dat hiermee totaal anders moet worden omgesprongen dan met bieten en aardappelen. Met een goede teelttechniek en een goed werkende en afgestelde rooimachine zou het mogelijk moeten zijn om een gemiddelde opbrengst van 50 tot 60 ton per ha te bekomen. Momenteel is dit nog gemiddeld 44 ton/ha. Deze gids voor goede teeltpraktijken bevat raadgevingen voor de cichoreiteelt die moeten leiden tot een verhoogde productie en verhoogde rendabiliteit van de teelt, een verlaging van de milieudruk (vermindering tarra en overbemesting, gebruik van erkende producten) en een vermindering van residu’s (pesticiden, fungiciden,…) in de plant om zodoende de voedselveiligheid van deze teelt te garanderen.

Fig. 1.1. Cichoreiplant in de reproductieve fase in het

tweede jaar; hierbij worden er blauwe bloemen gevormd

Fig. 1.2. Cichoreiplant in het eerste jaar

3

2. Teelttechniek

2.1. Keuze van het perceel

Cichorei wordt bij voorkeur geteeld op zand-, zandleem en op leemgronden. Een ideaal perceel moet aan de volgende criteria voldoen:

• de onkruiddruk mag niet te hoog zijn. Vooral distels (zowel akker- als melkdistels), en hondspeterselie moeten vermeden worden;

• de grond mag niet te zwaar zijn (tarra), niet te nat (rooiproblemen) en liefst vrij van stenen (machinebreuk);

• de percelen moeten zo vlak en vast mogelijk liggen om erosie te vermijden bij zware neerslag, met weinig hoeken en kanten om tijdverlies te voorkomen bij het loonwerk (bespuiten, rooien) en zijn best zo groot mogelijk;

• de grond moet goed voorzien zijn van organisch materiaal en een neutrale pH hebben.

2.2. Variëteiten (Van Waes et al., 2002)

Net zoals voor de suikerbieten wordt er elk jaar aan de hand van rassenproeven een beschrijvende en aanbevelende rassenlijst voor industriële cichorei samengesteld. Hierin wordt een overzicht gegeven van de kenmerken van industriële cichoreirassen opgenomen in de Belgische rassencatalogus. Een ras wordt pas in de Belgische rassencatalogus opgenomen als het aan drie voorwaarden voldoet:

• een voldoende cultuur- en gebruikswaarde hebben; dit niveau evolueert met de tijd, door een aanpassing van de standaardrassen en/of beoordelingscriteria;

• voldoen aan de criteria voor onderscheidbaarheid, homogeniteit en bestendigheid; • een goedgekeurde naam hebben.

De informatie is gebaseerd op de resultaten van de vergelijkende rassenproeven van de cultuur- en gebruikswaarde die tijdens de periode 1993-2001 in België werden aangelegd in opdracht van het Comité voor de samenstelling van de Nationale rassencatalogus voor landbouwgewassen, werkgroep cichorei. Bij de opstelling van deze lijsten werd rekening gehouden met de gegevens van elk ras, getest onder een brede waaier van bodem-, klimaat- en ziekteomstandigheden. Er moet een juiste keuze gemaakt worden in functie van zaai- en rooidata. Rassen die schietergevoelig zijn worden best na 15 april gezaaid. De rassen Katrien (2001) en Vivace (2001) hebben een zeer geringe schietergevoeligheid. De rassen in deze lijst met een zeer geringe tot geringe schietergevoeligheid zijn: Orchies, Arancha, Apolina, Cassel, Hera en Melci. Balzane, Dageraad, Eva, Madona, Maurane en Nausica hebben een geringe schietergevoeligheid en Regalo en Faste hebben een uitgesproken schietergevoeligheid. Voor elke cultivar wordt nagenoeg elk jaar de hoogste netto wortelopbrengst bekomen bij rooiingen vanaf eind oktober.

4

Tabel 2.1. Plant- ,teeltkenmerken en landbouwkundige waarden van industriële cichoreigewassen - Belgische rassenlijst 2002 (Bron: CLO-Gent) RAS Kenmerken

Apolina Balzane Cassel Dageraad Eva Hera Katrien Madona Maurane Melci Regalo Vivace Tilda (? )

Orchies (? )

Gemiddeld (? )

Lengte van de wortels (cm) 21,8 21,8 22,0 22,2 21,6 21,8 22,3 21,9 21,8 22,6 21,4 21,3 20,5 22,1 21,8

Vertakte wortels (%) 7,9 9,8 8,9 5,6 6,3 7,7 6,7 10,0 7,2 6,8 8,7 12,6 8,4 8,8 8,3

Jeugdgroei (1-9) 6,5 6,7 7,0 7,4 6,4 7,5 7,4 6,9 7,1 7,1 6,9 6,2 6,8 7,0 6,9

Loofontwikkeling (1-9) 6,6 6,9 7,6 7,5 6,1 7,7 7,1 6,8 7,2 7,4 7,8 6,4 7,3 7,0 7,1

Groenblijven loof (1-9) 6,36,4 6,0 6,8 5,4 6,0 6,4 5,7 6,2 6,2 5,8 5,8 6,3 6,5 6,4 6,1

Koprot (gevoeligheidsgraad) (*) 3,5 5,8 6,8 4,2 1,9 2,6 3,3 4,4 4,6 6,2 3,3 7,5 1,8 7,0 4,5

Opbrengst (relatief)

Vers 10,1 101,8 103,5 93,5 95,0 99,9 95,9 101,0 100,1 101,6 104,1 100,6 103,8 98,0 100=56,070 kg/ha

suiker 100,0 99,9 98,9 96,5 98,6 100,5 98,4 98,0 103,1 106,5 100,0 102,1 99,8 97,6 100=9,729 kg/ha

Totaal suikergehalte (¦ )

17,2 17,0 16,6 17,9 18,0 17,5 17,8 16,8 17,9 18,2 16,7 17,6 16,7 17,3 17,4

DP (polymerisatiegraad) (¦ ) 8,4 8,3 7,8 8,4 8,6 8,7 8,3 8,4 8,6 8,6 8,2 8,1 8,2 8,4 8,4

tarra (%) 10,9 11,7 12,0 11,9 11,6 11,2 10,6 12,3 12,0 11,7 10,9 11,6 11,2 12,6 11,6

(*) Gevoeligheidsgraad = 1x het % licht aangetaste wortels /2 x het % sterk aangetaste wortels (? ) Rassen van de Europese rassenlijst met een zekere verspreiding in België en als controle of referentie mee in de proeven genomen (¦ ) Totaal koolhydraatgehalte = (% fructose + % glucose, na hydrolyse)/1,1 DP: polymerisatiegraad = (verhouding fructose/glucose, na hydrolyse) + 1 (? ) 100 = gemiddelde van alle rassen

5

2.3. Teeltrotatie

Een lange vruchtwisseling blijkt ideaal voor de cichorei. Op basis van de huidige kennis laat een vruchtwisseling van minimaal 5 jaar toe dat verschillende parasieten, ziekten en ook onkruiden, die dikwijls moeilijk te bestrijden zijn, worden vermeden. Aardappelen en koolzaad moeten vermeden worden als voorvrucht omwille van mogelijke opslag, verder ook vlas omwille van de bodeminsecten en bieten omwille van de bodemstructuur die soms minder gunstig is.

2.4. Bemesting

Bij het toedienen van meststoffen is het van belang dat men niet blindelings gaat bemesten. Bodemontledingen en het bijkomend nemen van dieptemonsters voor de bepaling van de stikstofdosis zijn ten zeerste aangeraden. Bemestingsproeven in België en Frankrijk gaven aan dat cichorei weinig stikstof nodig heeft voor een goede opbrengst. Stikstof heeft een negatieve invloed op de inulineopbrengst. Er werd aangetoond dat hoge stikstofgiften bacterieziekten kunnen stimuleren, juist door de grotere loofhoeveelheid en de daardoor hogere luchtvochtigheid in het gewas19. De opname van mineralen door cichorei en de afvoer door de wortels wordt in Tabel 2.2. weergegeven.

Tabel 2.2. Opname van mineralen door cichorei en de afvoer door de wortels Opname door de plant (1) Afvoer door de wortels (1)

N 180 - 230 140 – 180

P2O5 80 - 120 70 – 90

K2O 300 - 600 200 – 400

(1) in kg/ha per jaar; bron: 37 en 8 De opname en afvoer van mineralen hangt af van de opbrengst en de bemestingstoestand. Bij een te laag tot voldoende bemestingsniveau zijn de gehalten aan N, P2O5 en K2O in de wortel respectievelijk gemiddeld 1,6; 0,7; en 4,4 en in het blad 2,1; 0,8 en 5,3 kg per ton vers gewicht 40. Bij het toedienen van de minerale meststoffen moet men verder nog rekening houden met de beschikbare elementen die vrijkomen uit het organisch materiaal (stalmest, drijfmest, kippenmest en oogstresten) en met de uitloging, afspoeling en verdamping van de toegediende meststoffen. De basisbemesting wordt bij voorkeur in de herfst toegediend terwijl de stikstof het liefst een veertiental dagen voor het zaaien wordt toegepast. Voor vroege rooiingen moet men de stikstofdosis verminderen. Teveel stikstof toedienen levert ook problemen bij de bewaring op de hoop door een verhoogde kans op verrotting 4. Als de stikstofvoorraad in het voorjaar nagenoeg 100 kg minerale stikstof op 1,5 m diepte bedraagt, kan in het algemeen voldoende stikstof geleverd worden door natuurlijke mineralisatie. Door de afbraak van de organische stof die in de bodem aanwezig is, kan aan de behoefte van de teelt beantwoord worden. In dit geval moet er geen bijkomende stikstof toegediend worden. Als de stikstofvoorraad in het voorjaar tussen de 100 en 50 eenheden N/ha bedraagt, moet men een bijkomende hoeveelheid stikstof toedienen om uiteindelijk te komen tot 100 eenheden N/ha. Onder de 50 eenheden N/ha in de lente, mag men niet meer dan 80 eenheden N/ha toedienen 14. Het humusgehalte van de bodem moet minimaal 1,5 tot 2% bedragen. Hiermee moet men rekening houden met het al of niet toedienen van organische bemesting.

6

De gemiddelde toediening van minerale meststoffen voor normale tot rijke bodems wordt weergegeven in tabel 2.3. Voor de bepaling van de optimale meststoftoediening volgt men best de bemestingsadviezen, opgesteld door erkende instellingen. Deze houden rekening met de bemestingstoestand van de grond, de gewasbehoeften, de teeltrotatie, de na staalname verwachte uitspoeling van stikstof en mineralen en de plant- of zaaidatum. Het bemestingsadvies beoogt een optimaal financieel resultaat en streeft na of handhaaft een goede vruchtbaarheidstoestand van de grond.

Tabel 2.3. Minerale bemesting voor normale en rijke bodems Stikstof (N) 0 tot 50 E Fosfor (P2O5) 50 tot 80 E Kalium (K2O) 160 tot 200 E Magnesium (MgO) 50 tot 90 E Calcium (CaO) 400 tot 600 E

Stikstof wordt meestal toegediend onder de vorm van ammoniaknitraat (27% N) of vloeibare stikstof (39% N), fosfor onder de vorm van tripelsuperfosfaat (43% P2O5), kalium onder de vorm van kaliumchloride (60% K) of kaliumsulfaat (25% K), magnesium: magnesiumsulfaat (16% MgO) of Kieseriet (27% MgO) en calcium via schuimaarde. De minerale meststoffen kunnen in combinatie met organische mest worden gebruikt. Dit gebeurt meestal onder een verhouding van 2/3 organische en 1/3 minerale meststoffen. Bij gebruik van organische mest dient de minerale bemesting te worden verminderd met volgende hoeveelheden (tabel 2.4): Tabel 2.4. Bemestingswaarde van organische mest N P2O5 K2O MgO Na2O droge stof

(kg/ton) Voorjaarstoediening op alle grondsoorten

drijfmest rundvee 25 13 49 11 6 95

kalveren 19 9 27 4 10 20

mestvarkens 41 40 47 14 10 85

zeugen 25 33 32 10 7 60

kippen 63 58 50 18 10 160

vaste mest rundvee 16 21 40 11 7 240

varkens 22 63 25 18 7 230

legkippen vochtig 68 105 99 28 18 320

droog 129 196 189 55 27 600

slachtkippen 142 133 185 55 20 580

champignonmest 18 36 58 21 17 400

Bron: Bodemkundige Dienst van België vzw., W. de Croylaan 48, 3001 Heverlee In de praktijk wordt er met deze gegevens te weinig rekening gehouden wat op lange termijn zou kunnen leiden tot een te hoog fosfaatgehalte in de bodem (MAP; vooral in gevoelige gebieden).

7

Cichorei teelt men het best op een neutrale tot licht-alkalische bodem (pH KCl 7 - 7,5). De zuurtegraad van de bodem is belangrijk voor het vrijkomen van de voedende bestanddelen en voor de opkomst. In zure gronden zijn er meestal meer problemen met de opkomst. In de praktijk overdrijft men meestal met de NPK-bemesting, en worden kalk- en magnesiumtoediening verwaarloosd 4.

2.5. Bodembewerking en Zaai

De bodembewerking bij de cichoreiteelt is van kapitaal belang omdat het ondergronds gedeelte van de plant geoogst wordt. Het gaat hier om een voorjaarsteelt wat wil zeggen dat de uitzaai afhankelijk is van de bodem en het weer. De uitzaai kan niet gebeuren voordat de bodem weer begint op te drogen en de temperatuur toeneemt. Deze teelt is hierdoor meer dan andere onderhevig aan droogteperiodes in het voorjaar. Het klaarleggen van de grond moet er voor zorgen dat de grond het nodige water kan leveren voor het zaad (door capillariteit). Omwille van de kans op onweer in de lente moet er ook voor gezorgd worden dat de bodem bestand is tegen dichtslempen en korstvorming wat de kieming van de zaadjes (door gebrek aan bodemverluchting) en de jonge kiemplantjes (door mechanische druk) kan tegenwerken. Het bodemprofiel moet zodanig zijn dat de penwortel zo snel en zo vertikaal mogelijk in de ondergrond kan doordringen. De cichoreiteelt vereist een dichte, zeer homogene bodem zonder holtes 31. Een optimaal profiel zou aan de volgende kenmerken moeten voldoen (zie figuur 2.1):

1. de toplaag moet bestaan uit kleine kluiten en

fijne grond. De verkruimelde laag moet zeer oppervlakkig zijn (6 à 7 cm);

2. de onderliggende zone moet regelmatig aangedrukt zijn om een degelijke diepteafstelling van de zaaimachine en een juiste plaatsing van het zaad mogelijk te maken;

3. de onderste laag moet barsten vertonen om het doordringen van de wortels toe te laten.

2.5.1. Primaire grondbewerking

De bodembewerking moet steeds gebeuren onder goede omstandigheden. Bewerkingen in slechte omstandigheden kunnen in een latere fase van de groei aan de basis liggen van misvormingen van de wortels waardoor een aanzienlijk opbrengstverlies kan optreden. Alvorens de eerste grondbewerking uit te voeren moet men eventueel bepaalde onkruiden (vooral distel) mechanisch, of wanneer dit niet mogelijk is, chemisch (met een totaalherbicide) vernietigen. Een diepe bodembewerking, wat noodzakelijk is om een goede wortelontwikkeling van cichorei te verzekeren, mag alleen uitgevoerd worden wanneer de grond perfect droog is. Bij leemgronden wordt er in de winter geploegd. Opeenvolgende periodes van vorst en regen verzekeren een goede doorwortelbare grond. Op lichte gronden gaat de voorkeur naar ploegen in het voorjaar. In dit geval moet het ploegen zeer regelmatig gebeuren en moet de periode tussen het ploegen en het klaarleggen beperkt blijven om een totale uitdroging van de bodem te voorkomen.

Fig. 2.1. Optimaal bodemprofiel

8

2.5.2. Klaarleggen van het kiembed

Het doel van het klaarleggen bestaat erin een geëgaliseerde laag te bekomen die goed is aangedrukt. Dit is van het grootste belang om nauwkeurig de werkdiepte van de zaaimachine te kunnen afstellen. De grond moet voldoende fijn zijn zodat men het zaad oppervlakkig kan afzetten en op een correcte manier kan aandrukken. Hiervoor moet men werken op een gesloten en goed aangedrukte bodem. Een perfect aangelegd kiembed laat een snelle en homogene groei toe. Men moet ervoor zorgen dat men in goede omstandigheden kan werken. De bodem moet voldoende droog zijn om het verbrokkelen van de bodem te bevorderen. Zo vermijdt men ook het dichtslempen en verdichten van de bodem 32. Men kan met het klaarleggen van start gaan zodra de grond bij het vastnemen, in de hand verkruimeld zonder aan de vingers te blijven kleven. Hiervoor maakt men meestal gebruik van gecombineerde werktuigen, bestaande uit een opeenvolging van tanden verkruimelrollen en nivelleringsrollen of -platen (fig. 2.2 en 2.3). Het klaarleggen kan eveneens gebeuren met een rotoreg die niet dieper gaat dan 6 à 7 cm. Onafhankelijk van het gebruikte werktuig moet uitdrukkelijk toegezien worden op het gebruik van een zware crosskillwalts of een combinatie van twee crosskillwalts achteraan om de grond aan te drukken en om de vochtigheid aan de oppervlakte te houden. Het klaarleggen van het kiembed moet in de richting van het ploegen of licht gekruist ervan gebeuren.

Samenvatting:

q bodembewerking uitvoeren onder goede omstandigheden. De grond moet perfect droog liggen;

q onkruiden (vooral distel) mechanisch of chemisch verwijderen;

q leemgronden: ploegen in de winter. Lichte gronden ploegen in het voorjaar.

9

Fig. 2.2. Gecombineerd werktuig met 2 verkruimelrollen, 2 egaliseringsbalken, 2 rijen tanden met gevleugelde kouters en een crosskillwalt (fig. uit Oestges, 1994)

Fig. 2.3. Gecombineerd werktuig met crosskillwals

Het gebruik van brede banden of dubbelwielen met een banddruk van 0,4 bar wordt ten zeerste aanbevolen, evenals het gebruik van sporenwissers. Deze maatregelen zijn voor het verhinderen van de verdichting van de bodem en het vermijden van diepe sporen, die dikwijls door de egalisatiebalken opgevuld worden door drogere grond 36. Het wordt aangeraden om onderdelen te gebruiken die de totale werkbreedte homogeen aandrukken.

Samenvatting:

q werken in goede omstandigheden;

q van start gaan zodra bodem bij vastnemen in hand verkruimelt zonder aan de vingers te blijven kleven;

q klaarleggen in richting van ploegen of licht schuin ervan;

q gebruik brede banden of dubbelwielen;

q bandendruk: 0,4 bar;

q gebruik van sporenwissers is ten zeerste aanbevolen.

10

2.5.3. Zaai

De kwaliteit van het zaaien heeft een grote invloed op het succes van de teelt. Dit moet leiden tot een regelmatige, homogene, en zo volledig mogelijke opkomst. Cichoreizaad is klein en bevat vaak weinig voedingsreserve waardoor het van uiterst belang is dat het zaad juist geplaatst wordt 29. Het zaaien moet onmiddellijk na het klaarleggen gebeuren. Men mag het kiembed niet laten drogen. Het kiembed heeft in ideale omstandigheden een temperatuur tussen 10 en 15°C. Variëteiten met een zeer goede schieterresistentie mogen worden gezaaid vanaf begin april maar uitsluitend indien men een perfect zaaibed kan klaarleggen. Men maakt het best gebruik van een zaaimachine aangepast voor de cichoreiteelt (fig. 2.4 en fig. 2.5). Deze bestaat uit een parallellogram dat een nauwkeurige bijstelling van de zaaidiepte toestaat, een fijne kouter, een smalle en kleine drukrol en een vlak en breed bedekkingswiel. Wanneer het kiembed goed is voorbereid, is het gebruik van een kluitenruimer niet nodig.

Fig. 2.4. Specifieke zaaimachine voor cichorei: (1) kluitenruimer; (2) voorlooprol; (3) fijne specifieke zaaikouter; (4) uitstrijker; (5) zaaischijf; (6) fijne aandrukrol;

(7) brede en vlakke bedekkingsrol

Fig. 2.5. Vergelijking tussen zaai met een specifieke zaaimachine en met een zaaimachine voor bieten; links: zaaimachine aangepast voor cichorei;

rechts: bietenzaaimachine (fig. uit Vademecum 2002, Orafti)

11

Het zaaien gebeurt op 0,5 cm tot maximaal 1 cm diepte (het zaad heeft voldoende zuurstof nodig, probleem bij korstvorming). De keuze wordt evenwel mee bepaald door het moment van zaaien en is droogteafhankelijk. Bij een zeer fijn zaaibed waarbij het zaaien gevolgd wordt door een lichte neerslag is 0,5 cm diepte ideaal. Bij aanhoudende droogte of wanneer het zaaibed niet voldoende fijn is, is het beter om iets dieper te zaaien. De zaaiafstand bedraagt gemiddeld 10 cm. De zaaiafstand is in de praktijk vrij variabel (afwijkingen tot 44%). Men moet evenwel een zo regelmatig mogelijke zaaiafstand proberen na te streven. Een regelmatige verdeling laat toe om wortels met een regelmatig kaliber te krijgen. Hiervoor moet men gebruik maken van machines met een hoge precisie en moet men de zaaisnelheid aanpassen (4 km/u). Uit onderzoek bleek verder dat wortels met een regelmatig kaliber leiden tot een hogere productie, minder tarra en een betere interne kwaliteit van de wortel. Een optimale opbrengst wordt bereikt met 150.000 planten per hectare. Dit varieert evenwel in functie van het gebruikte rooimateriaal (zie tabel 2.5 en 2.6) 36.

Tabel 2.5. Plantenaantal voor cichorei (45 cm tussen de rijen) planten per hectare

beoordeling

170.000 te hoog: rooiverliezen

kans op opslag in volggewas

niet te hoog: wanneer gerooid met specifieke rooimachines voor cichorei (max. 200.000)

160.000 aanvaardbaar

150.000 optimaal voor opbrengst en rooikwaliteit

minimum wanneer gerooid wordt met vorken

140.000 aanvaardbaar

<130.000 te laag: opbrengst begint te dalen, geen groeicompensatie

Tabel 2.6. Keuze van de zaaiafstand in functie van de opkomst wanneer de afstand tussen de rijen 45 cm bedraagt

populatie zaaiafstand in cm

aantal zaden / ha opkomst

50% opkomst

60% opkomst

70% opkomst

80% 8 278.000 139.000 167.000 194.000 222.000

9 247.000 123.000 148.000 173.000 198.000

10 222.000 111.000 133.000 156.000 177.000

11 202.000 101.000 121.000 141.000 162.000

12 185.000 93.000 111.000 130.000 148.000 De gunstige zaaiperiode kan soms van korte duur zijn. Om geen tijd te verliezen moeten de zaaimachines in goede staat zijn en perfect afgesteld worden. Wanneer men gebruik maakt van omhuld gekalibreerd zaad en rekening houdt met een veldopkomst van 65 tot

12

70 % zijn voor alle zaaimachines ongeveer 2,22 eenheden of 222.000 zaden per ha nodig (10 cm afstand in de rij). In de praktijk is dit evenwel meestal 2,5 eenheden.

Enkele praktische tips:

q zaaibakken en elementen reinigen; q de spanning van de riemen en kettingen nagaan; q de draaiende onderdelen voldoende smeren; q de bandendruk (trekker en zaaimachine) aanpassen; q een zelfklever plaatsen op de versnellingsdoos met een vermelding van de

zaaiafstanden; q de lengte van de cardanas nagaan in verschillende standen; q sporenwissers plaatsen; q de graad van slijtage van de zaaikouter nagaan; q bij pneumatische machines de graad van slijtage van de aandrijfriem van de

ventilator nagaan en de zuigdarmen controleren.

Er moet een afdraaiproef gedaan worden door de machine op te heffen en aan het aandrijfwiel te draaien. Missers of dubbels worden veroorzaakt door een slechte afstelling van de afstrijker, door verstoppingen van de zaadcellen, door onvoldoende afzuiging, enz. Het omhulsel rond het zaad mag ook niet beschadigd zijn (minder bescherming tegen schimmels of insecten en kans op verstoppingen). De aanwezigheid van stof (afval van omhulsels) kan bij bepaalde zaaimachines nadelige effecten hebben.

Nog enkele bijkomende wenken:

q aanwezig zijn wanneer er gezaaid wordt. Controleer of er zaden uit alle elementen vallen door aan het aandrijfloopwiel te draaien;

q de zaaikouter mag niet verstopt zijn door aanklevende grond; q de afstand tussen twee werkgangen controleren, dit is immers belangrijk voor de

onderhoudswerkzaamheden en voor het rooien. Indien ongunstig, dienen de sporentrekkers opnieuw afgesteld te worden;

q trachten rechtlijnig te zaaien en de lijnen zo lang mogelijk maken; q de boordstenen of hoekstenen aanduiden om machinebreuk te vermijden; q de wendakkers moeten minstens 21,60 m bedragen (bij 45 cm) om vlot te kunnen

draaien met rooimachines. Voor de kopwendakkers waar de silo aangelegd wordt is 27 m of 30 m aan te raden. Tevens niet te dicht bij een talud, gracht of hindernis zaaien.

Samenvatting:

q zaaien onmiddellijk na het klaarleggen; zaaibed niet laten drogen;

q gebruik specifieke zaaimachine voor cichoreiteelt;

q zaaimachines in goede staat en perfect afgesteld; afdraaiproef door de machine op te heffen en aan het aandrijfwiel te draaien;

q zaadomhulsel mag niet beschadigd zijn.

13

Tabel 2.7. Enkele cijfers 36

Zaaidatum Begin april

Kaliber zaad 2,75 - 3,25 mm

Zaaiafstand 9 tot 12 cm

Zaaidiepte 0,5 tot 1 cm

Afstand tussen de rijen 45 cm

Plantenaantal 150.000 /ha

Zaaisnelheid 4 km/u

Wendakker 21,60 tot 24 m

Kopakker met losplaats 27 tot 30 m

2.5.4. Teelt op ruggen

De teelt van cichorei op ruggen biedt een aantal voordelen en nadelen. Deze zijn in tabel 2.8 weergegeven 4.

Fig. 2.6. Cichorei op ruggen biedt een aantal voor- en nadelen (fig. uit Vademecum 2002, Orafti)

14

Tabel 2.8. Voor- en nadelen van de ruggenteelt

Voordelen Nadelen ð bestendig tegen zware neerslag of erosie ð minder goede opkomst bij droogte ð minder mollenschade ð groot technisch karakter verbonden aan ð minder schieters door een hogere

temperatuur in de ruggen ruggenteelt ð meer kans op schade bij vorst in

november ð een andere en betere ontwikkeling van de

penwortel ð grond zal een paar dagen vroeger dan bij

vlakke teelt bevroren zijn ð minder grondtarra ð meeropbrengst door rooien van volledige

wortels

ð betere bewaring door minder breuk en beschadiging

Hier zijn enkele voorwaarden aan verbonden voor het slagen van de teelt28:

• voor een cichoreiperceel is een winterakker vereist; • het geploegd perceel in het voorjaar (februari-maart) zeker niet laten uitdrogen,

desnoods bewerken en terug dichtrollen; • eventueel de gekiemde onkruiden (bvb. kamille) afdoden met een totale

onkruidverdelger (risico’s van te herplanten). Indien er toch onkruidproblemen opdagen, zijn er speciale schoffelmachines voorhanden om op de ruggen te schoffelen;

• om ruggen te maken moet de grond zeer goed verkruimeld zijn, heel los en vochtig maar nooit kleverig. Voor de opbouw van de ruggen is het van belang dat de grond op een grotere diepte wordt bewerkt, dit om voldoende fijn verkruimelde aarde in de opbouw van de ruggen te verkrijgen;

• er moet een wendakker aangelegd worden die overeenkomt met de breedte van een spuitmachine. De breedte van de spuitmachine wordt afgesteld op een veelvoud van 6 rijen;

• de ideale zaaiperiode is de eerste helft van april met een vroege variëteit. De cichorei moet steeds ondiep gezaaid worden daar het contact tussen het zaad en het zaaibed van kapitaal belang is om het capillair vocht te benutten. Een goede zaadaandrukking in het zaaibed is daarbij van primordiaal belang;

• zaaien in één werkgang met de combinatie rotoreg of frees, gevolgd door een ruggentrekker met zaaimachine in een fijn verkruimeld en aangedrukt zaaibed heeft een gunstig effect op de opkomst. Men moet meestal een beroep doen op tractoren met een vermogen van 150 pk;

• de oogst gebeurt met aangedreven rooischaren met een afstand van twee cm tussen twee scharen of met een rooier uitgerust met vorken.

15

2.5.5. Grondbewerking en zaai onder dekvrucht

Bij het zaaien onder dekvrucht gaat men de bodembewerking in de herfst uitvoeren. Vervolgens wordt er een groenbemester (Phacelia of Mosterd) gezaaid waarbij een minimum aan stikstof aan de grond wordt toegevoegd. Deze planten sterven af tijdens de winter (Mosterd en Phacelia zijn zeer gevoelig aan de vorst). Vlak na de winter wordt er dan gespoten met een totaal herbicide. Er wordt gezaaid zonder bodembewerking of met een zeer oppervlakkige bodembewerking. Deze techniek biedt zowel voor- als nadelen.

De voordelen zijn 31:

• een beter aanwenden van het stockagewater (tijdens de tussenteelt wordt een zeer dicht en zeer efficiënt capillair netwerk gevormd);

• een verbeterde bodemstructuur (er wordt gewerkt in goede omstandigheden en de structuur blijft behouden door het wortelstelsel van de dekvrucht);

• een verminderd dichtslaan en minder erosie (beschermend effect van de plantenresten op het zaaibed);

• een betere bestrijding van onkruiden in naopkomst (het klaarleggen van het zaaibed voor de dekvrucht speelt de rol van “valse zaai”). Hierbij moet worden opgemerkt dat het inwerken van Bonalan niet mogelijk is waardoor Melganzenvoet toch voor problemen kan zorgen.

Bij het zaaien onder dekvrucht wordt het capillair netwerk gevormd en gestabiliseerd door de wortels van de dekvrucht, alsook de bodemfauna. Men kan uit deze techniek maximaal profijt halen wanneer men een toestel gebruikt dat geen holtes maakt in het profiel (toestel met tanden eerder dan een ploeg).

De nadelen van deze techniek zijn:

• in jaren van een late zaai, blijkt het moeilijk te zijn om een voldoende hoog vochtgehalte te behouden aan het oppervlak. Door de uitstekende capillariteit stijgt er immers meer water naar het bodemoppervlak dan er valt in de regenbuien van maart en april. Als in dergelijke omstandigheden de bodem te vroeg wordt klaargelegd, bekomt men een grover zaaibed dat minder makkelijk kan fijngemaakt worden waardoor ook het opkomstpercentage lager zal liggen. Men doet er in dit geval beter aan voorzichtig te zijn en de grond in het voorjaar niet klaar te leggen voor hij voldoende is opgedroogd. Als de grond te vroeg opengetrokken wordt met de bedoeling hem sneller te laten opdrogen, begaat men een grove fout. Er worden dan grote vochtige kluiten gevormd die zeer hard worden bij het opdrogen en derhalve zeer moeilijk te verkruimelen zijn;

• de zaaimachine wordt meer belemmerd naarmate de mosterd over meer stikstof beschikt. Er wordt dan ook Phacelia verkozen boven mosterd 31;

• meer risico’s op muizen- en slakkenschade;

• hoger tarragehalte naargelang van de weersomstandigheden tijdens het groeiseizoen.

16

2.6. Onkruidbestrijding

Onkruiden en onkruidbestrijding vormen een hoge kost voor het akkerbouwbedrijf. Ze verminderen enerzijds de opbrengst door concurrentie met het teeltgewas en door een kwaliteitsverlaging. Anderzijds verhoogt het gebruik van de herbiciden het kostenplaatje van de teelt gevoelig. Zaadvorming kan zorgen voor jarenlange problemen en moet dus ook zoveel mogelijk vermeden worden. Voor een goed resultaat moet men dikwijls vijf of zes bespuitingen uitvoeren: één voor de zaai, één voor de opkomst en drie of vier bespuitingen na de opkomst. Een ha cichorei onkruidvrij houden kost hierdoor tussen € 250 en € 375, afhankelijk van de aanwezige onkruidenflora. De aanwezigheid van bingelkruid, zwarte nachtschade, melkdistel en/of hondspeterselie in een perceel verhoogt de kostprijs beduidend. De laatste jaren werd er in de cichoreiteelt uitvoerig onderzoek verricht naar een onkruidbestrijding met de lagedosissystemen. Deze systemen bestaan uit herhaaldelijke toepassingen op weinig ontwikkeld onkruid en cichorei van herbicidenmengsels aan een lage dosis. Hierdoor kon ook de klassieke BOKAL formule vóór de zaai en vóór de opkomst wat verlicht worden.

2.6.1. Onkruidbestrijding met de lage dosissystemen 26 1. BO Behandeling voor de zaai

De behandeling vóór de uitzaai bestaat uit het toedienen van 9 l/ha van een product van het type Bonalan (werkzame stof benfluraline). Na toepassing is de onmiddellijke inwerking in de grond tot op een diepte van 7 tot 8 cm absoluut noodzakelijk, aangezien benfluraline enerzijds vluchtig maar vooral fotolabiel (afbreekbaar onder invloed van het licht) is. Om die reden is het ook aangeraden deze toepassing ‘s avonds uit te voeren. Benfluraline bestrijdt tweezaadlobbige onkruiden waaronder melganzenvoet, kleefkruid, veelknopige brandnetel, dovenetel, ereprijs en vogelmuur. Ook bepaalde grassen zoals duist en straatgras worden goed bestreden.

17

Fig. 2.9. Uitdunning in wintergerst door een te hoge dosis Kerb toegepast

in de voorvrucht.

2. Behandeling voor de opkomst: KAL, Kerb of mini KAL

a) Kal of Kerb

De KAL-behandeling (Kerb, Asulox, Legurame, elk aan 1 kg of l/ha) wordt bij voorkeur onmiddellijk na het zaaien toegepast omwille van de lange nawerking van de producten in de bodem en om een maximale benutting van de bodemvochtigheid te waarborgen. Bij droog weer dient de behandeling ’s avonds te gebeuren wanneer de verdamping minder is, en dit met voldoende water. Kerb (werkzame stof propyzamide) is werkzaam tegen vogelmuur, zwarte nachtschade, bingelkruid, kleine brandnetel en grassen waaronder duist. Dit product wordt vooral aangeraden in percelen met zwarte nachtschade (fig. 2.7) en bingelkruid (fig. 2.8). De aanbevolen dosis in vooropkomst is over het algemeen 1 kg/ha. De combinatie van Bonalan voor de zaai gevolgd door Kerb in vooropkomst is onmisbaar voor de bestrijding van kleefkruid en varkensgras. De totale dosis Kerb in voor en naopkomst bedraagt maximaal 2,5 kg/ha. Bij een te hoge totale dosis kan, op lichte of humusarme gronden, uitdunning optreden bij vroeg ingezaaide wintergrassen (zie fig. 2.9). Kerb is weinig oplosbaar en dus sterk afhankelijk van het bodemvocht. Producten van het type Asulox (werkzame stof asulam) beschermen het perceel tegen een overwoekering van composieten, in het bijzonder van kamille (fig. 2.10), van klein kruiskruid en van klein knopkruid. De aanbevolen dosering in vooropkomst bevindt zich in het algemeen tussen 1 en 2 l/ha. Dit product is de meest agressieve component van het KAL mengsel en kan een zekere tijdelijke gewasremming teweegbrengen, vooral in zeer natte omstandigheden.

Fig. 2.7. Zwarte nachtschade

Fig. 2.8. Bingelkruid

18

Fig. 2.10. Kamille

De toepassing van Legurame (werkzame stof carbetamide) is vooral nodig voor de bestrijding van bingelkruid. De dosis van dit herbicide in vooropkomst bedraagt tussen de 1 en 3 l/ha (maximale dosis nodig in percelen die sterk overwoekerd worden door bingelkruid).

b) Mini-KAL behandeling: tot in het kiemlobstadium van de cichorei

De mini-KAL behandeling situeert zich tussen de voor- en naopkomst en wordt in het bijzonder aanbevolen bij een onregelmatige en moeilijke opkomst van de cichorei. Deze behandeling is samengesteld uit verlaagde dosissen KAL: 0,25 tot 0,5 kg/ha Kerb, 0,25 tot 0,5 l Asulox en 0,5 l Legurame . Asulox mag niet meer bijgevoegd worden indien de cichorei reeds het 1-echte blad stadium bereikt heeft, daar het niet voldoende selectief is vanaf dit stadium. Deze mini-KAL behandeling kan uitgevoerd worden in: - ofwel één enkele bespuiting (dit is de meest toegepaste behandeling), gedurende de

opkomst van de cichorei en vóór het verschijnen van enig onkruid; - ofwel twee bespuitingen. In dit geval voert men het best de eerste bespuiting uit één

week na het zaaien (ter vervanging van de KAL-behandeling in vóóropkomst), gevolgd door een tweede bespuiting bij de opkomst.

Bij een belangrijke aanwezigheid van knopkruid, kamille of koolzaad (opslag), moet de Asulox van de "mini-KAL" in het stadium opkomst-kiemlob vervangen worden door 5 g SAFARI. Deze behandeling Kerb+Safari+Legurame geeft een zekere voorgevoeligheid van de hierboven vermelde onkruidsoorten op de volgende behandelingen.

3. Behandelingen na de opkomst

a) 1° Naopkomst behandeling: van het kiemlob tot 1 echt bladstadium (Mini-KAL of Mini-SKAzL)

Het indicatief stadium van de eerste naopkomst behandeling is het kiemlob-1 echt bladstadium van de cichorei. De volgende onkruidbestrijdingssystemen worden dan aanbevolen:

- in het geval van een onregelmatige opkomst van de cichorei: het systeem mini-KAL zoals hierboven beschreven werd in paragraaf 2.b;

19

- in het geval van een regelmatige opkomst: een mini-SKAzL behandeling op basis van 5 à 10 g/ha Safari, 0,35 kg Kerb, 25 ml AZ500 en 0,5 l Legurame . Deze mini-SKAzL behandeling kan opgestart worden vanaf de opkomst van de cichorei indien er 6 à 7 cichoreip lantjes in het kiemlob- of 1 bladstadium per lopende meter worden geteld.

- Op dit stadium mag Dual Gold nog niet toegepast worden (zie verder).

Safari (werkzame stof triflusulfuron-methyl) is zowel een contact als een systemisch herbicide (bladherbicide met beperkte bodemwerking) dat door de bladeren en wortels geabsorbeerd wordt. Zoals alle sulfonylurea werkt dit product in op composieten, kruisbloemigen en schermbloemigen maar is het inactief tegen meerdere dicotylen, met name diegenen waarvoor Bonalan gebruikt wordt (melganzenvoet, vogelmuur, enz.). De totale maximaal toegelaten dosis Safari in naopkomst bedraagt 60 g/ha. Safari en Asulox mogen in geen geval gemengd worden. AZ500 (werkzame stof isoxaben) is in de eerste plaats een bodemherbicide met beperkte bladopname dat de breedbladige onkruidsoorten bestrijdt. [Dit product migreert door de bodem naar het weefsel van jonge kiemplantjes, voornamelijk dat van de kiem en van de kiemlobben, op het moment dat deze de oppervlaktelaag (die het product bevat) doordringen.] Het product werkt tegen composieten, kruisbloemigen, ereprijs, dovenetel, akkerviooltje en melganzenvoet met uitzondering van kleefkruid en in mindere mate van bingelkruid, veelknopigen en klein knopkruid. Dit middel heeft zelf geen bladwerking met uitzondering op herik en knopherik die vernietigd kunnen worden in ontwikkelde groeistadia. Bij menging met Safari versterkt het de contact(blad)werking van dit laatst vernoemde herbicide. De totale dosis AZ500 van 200 ml/ha mag niet overschreden worden. AZ500 is weinig oplosbaar en dus sterk afhankelijk van bodemvocht. De exacte dosering van de componenten dient bepaald te worden in functie van de aanwezige onkruidsoorten, het groeistadium van de onkruiden en van het gewas. Behandelen op een vochtige bodem en op een droog gewas komt zowel de bodemwerking als de contactwerking ten goede. Zowel de werkzaamheid als de selectiviteit van de herbiciden zijn in deze condities optimaal. De selectiviteit van deze opeenvolgende toepassingen is dus in het algemeen goed. Er kan in bepaalde gevallen een tijdelijke vergeling en gewasremming optreden door Safari. Deze fytotoxiciteit komt echter enkel voor na een tweede toediening van dit product en dit bij een grote variatie tussen de dag- en nachttemperatuur. Ook zware neerslag kan kort na een toepassing in een jong stadium van de cichorei groeiremming veroorzaken.

b) 2° Naopkomsttoepassing: vanaf het 1° tot het 2° echte blad stadium

De volgende behandeling wordt aangeraden: - hetzij een mengsel van 10 tot 15 g Safari met 0,5 l Legurame ; - hetzij een combinatie van 10 g Safari, 20 à 50 ml AZ500 en 0,5 l Legurame . De

toevoeging van Kerb is enkel nodig in aanwezigheid van bingelkruid of zwarte nachtschade.

- Hetzij, in de percelen met zwarte nachtschade, kamille, knopkruid en kruiskruid, een combinatie van 10 g Safari, 0,1 l Dual Gold en eventueel 0,5 l Legurame .

Dual Gold (werkzame stof s-metolachloor) is een bodemherbicide die zowel enkele breedbladige onkruidsoorten als grassen bestrijdt. Het product biedt een goede nawerking tegen zwarte nachtschade, kamille, knopkruid, kruiskruid alsook tegen éénjarige grassen. Het product heeft, in combinatie met Safari, een matige werking op kleine hondspeterselie. Indien

20

onkruid nog aanwezig is, moet Dual Gold gemengd worden met Safari en Legurame. Dual Gold mag daarentegen niet gemengd worden met AZ. Dual Gold mag niet vóór de opkomst of vóór het 1-bladstadium van de cichorei toegepast worden. De dosis is begrepen tussen 0,1 en 0,6 l/ha, naargelang het stadium van de cichorei (zie verder). Maximaal 3 toepassingen zijn toegelaten, en de totale dosis in naopkomst bedraagt maximaal 1,3 l.

c) 3° Naopkomsttoepassing: van het 2° tot het 4° echte blad stadium

Een nieuwe mini-SKAzL behandeling van 15 g/ha Safari, (0,35 kg Kerb), 30 à 50 ml AZ500 en 0,5 l Legurame wordt aanbevolen vanaf het tweede echte blad stadium van de cichorei. In de percelen met zwarte nachtschade, kamille, knopkruid of kruiskruid, moet men AZ500 vervangen door 0,2-0,4 l Dual Gold.

d) Verdere naopkomsttoepassing: van het 4° tot het 6° echte blad stadium

Met de hierboven beschreven gefractioneerde toepassingen aan lage dosissen wordt meestal het vierde echte blad stadium bereikt zonder enige onkruidvervuiling van het perceel. Het perceel kan dus onkruidvrij zijn maar een nieuwe onkruidopkomst is steeds mogelijk.

ð In het geval van een onkruidvrije bodem

Op een onkruidvrije bodem mag men niet vergeten de nawerking van de herbiciden te verzekeren. Dit kan met behulp van een behandeling met AZ500 of met Dual Gold. - De Dosis zal vastge legd worden om een totale dosis van 125 tot 200 ml AZ500 te bekomen. In bepaalde omstandigheden kan de maximale dosis beperkt worden tot 125 ml. - Dual Gold wordt best ingezet in de percelen waar late opkomst verwacht wordt van zwarte nachtschade, kamille, knopkruid, kruiskruid, of zomergrassen (bv. hanenpoot). De dosis zal bepaald worden teneinde een totale dosis van 1,3 l Dual Gold te bereiken. Deze dosis mag niet overschreden worden. Maximaal 3 fracties zijn toegelaten.

ð In het geval van een nieuwe onkruidopkomst

In dit geval wordt de volgende behandeling aanbevolen: 15g Safari, 75ml AZ500 en 0,5l Legurame, of met 0,6 l Dual Gold in de plaats van AZ500. Een andere mogelijkheid bestaat erin te schoffelen teneinde de onkruiden te vernietigen, en dit voor of na een toediening van AZ500 of Dual Gold. AZ500 mag niet meer toegepast worden vanaf het zesde blad stadium. Dual Gold mag na het 8-bladstadium niet meer toegepast worden.

4. Enkele zwakke punten van deze systemen

De werkzaamheid van de hierboven beschreven systemen is goed tegen meerdere probleemonkruiden maar kan onvoldoende zijn tegen hondspeterselie en melkdistel., Daarnaast kan ook nog late kieming van bingelkruid optreden.

21

Belangrijk: q GEBRUIK ENKEL ERKENDE PRODUCTEN (zie bijlage IIA).

q Indien het perceel reeds voor de zaai veronkruid is met kamille, muur,… bestrijd deze onkruiden met een totaalherbicide (bvb. met een product van het type Roundup, Basta, Ouragan, Touchdown, Paraquat,…) en leg eventueel een vals zaaibed aan (zie paragraaf 2.6.2.1).

q Zorg voor een regelmatige en snelle opkomst van de cichorei. Een goede grondvoorbereiding en een goede zaadkwaliteit zijn hier doorslaggevend. Het bekomen van een egaal en goed aangedrukt zaaibed is zeer belangrijk.

q Voorkom elke vervuiling van uw cichoreiperceel. Grijp in voor of tijdens de opkomst van de onkruiden, en zeker als ze nog klein zijn. De cichorei moet niet noodzakelijk volledig opgekomen zijn.

q Voer de bespuitingen uit, indien mogelijk, om de 6 à 8 dagen.

q Kies de geschikte producten volgens de verwachte of de aanwezige onkruidflora (een goede kennis van het onkruid in een jong stadium is zeer nuttig), en pas de dosis aan aan het stadium.

q Hou rekening voor bepaalde producten met het stadium van de cichorei en vermijd ongewenste mengsels.

q Hou vooral rekening met de ontwikkelingsstadia van de onkruiden, meer dan die van de cichorei.

q Eens het veld onkruidvrij is, verzeker dan de nawerking.

q Voer uw bespuitingen uit bij gunstige weersomstandigheden. Vochtig en overtrokken weer zijn ideaal. Vermijd bespuitingen gedurende perioden met grote temperatuurverschillen tussen dag en nacht, alsook veel regen kort na de bespuiting.

22

Tabel 2.9. Mogelijke onkruidbestrijdingsschema's volgens het stadium van de cichorei en van de onkruiden Gebruikte afkortingen voor de producten en uitdrukkingen van de dosissen: K = Kerb (kg/ha); A = producten van het type Asulox (l/ha); L = Legurame (l/ha); Dg = Dual Gold (l/ha); S = Safari (g/ha); AZ = AZ500(ml/ha) Bij elk systeem: VOORZAAI behandeling met een product van het type BONALAN 9 (met inwerking) Regelmaat VOOR NAOPKOMST van de cicho- rei opkomst

OPKOMST Opkomst-kiemlob Kiemlob 1-echt blad (**)

1 à 2 echte bladeren vanaf 2 bladeren Vanaf 4 bladeren (max. 6 bladeren voor

AZ)

Systeem "passe-partout"

Regelmatig K 1 A 1 L 1 - S 5 K 0,35 Az 25 L 0,5 S 10 K 0,35 Az 50 L 0,5 S 15 K 0,35 Az 50 L 0,5 Indien bodem onkruidvrij: Az 75

Onregelmatig K 1 A 1 L 1 K 0,25-0,5 A 0.25-0,5 L 0,5 S 5 K 0,35 Az 25 L 0,5 S 10 K 0,35 Az 50 L 0,5 S 15 K 0,35 Az 50 L 0,5 Of indien nieuwe opkomst: S 15 Az75 L 0,5

Systeem voor percelen bij sterke aanwezigheid van BINGELKRUID EN ZWARTE NACHTSCHADE

Regelmatig of

Onregelmatig K 1 (A 1*) L 3 K 0,5 (A 0,25*) L 0,5 S 5 K 0,35 Az 25 L 0,5 S 10 K 0,35 Az 50 L 0,5 S 15 K 0,35 Az 50 L 0,5 Zoals hierboven

(*) Asulox enkel in aanwezigheid van kamille

Systeem voor percelen bij sterke aanwezigheid van KAMILLE, ZWARTE NACHTSCHADE, HONDSPETERSELIE MELGANZENVOET

Regelmatig of

Onregelmatig

K 1 (A 1*) L 3 K 0,5 (A 0,25*) L 0,5 S 5 K 0,35 Az 25 L 0,5 S 10 K 0,35 Dg 0,1 L 0,5 S 15 K 0,35 Dg 0,2-0,4 L 0,5

Zoals hierboven

Systeem voor percelen zonder BINGELKRUID, ZWARTE NACHTSCHADE, KAMILLE of HONDSPETERSELIE

Regelmatig of

Onregelmatig K 1 - - K 0,25-0,5 A 0,25-0,5 L 0,5 S 10 - - L 0,5 S 10 - Az 50 L 0,5 S 15 - Az 50 L 0,5 Az 100

(**) Toediening van AZ500 in het stadium 1 blad-kiemlob enkel mogelijk bij aanwezigheid van minstens 6 à 7 cichoreiplantjes per meter

23

2.6.2. Mechanische onkruidbestrijding (door K. Wellemans, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie voor Land- en Tuinbouw)

Het gebruik van bestrijdingsmiddelen kan aanzienlijk gereduceerd worden door gebruik te maken van mechanische onkruidbestrijding. Waar vroeger enkel de schoffel ter beschikking was, zijn er vandaag de dag een aantal nieuwe werktuigen ter beschikking. Door het mechanisch (of thermisch) bestrijden van onkruiden wordt er naast de verminderde milieudruk ook vermeden dat de onkruiden resistentie gaan ontwikkelen tegen de bestrijdingsmiddelen. Vooral bij gewassen (zoals cichorei) die in een rij worden gezaaid of geplant, is mechanische onkruidbestrijding goed uit te voeren. Preventieve bestrijdingstechnieken en een goede vruchtopvolging houden het meeste onkruid binnen de perken.

2.6.2.1. Principe van de mechanische onkruidbestrijding Mechanische onkruidbestrijding vraagt tijd Het toepassen van mechanische onkruidbestrijding vergt meer tijd dan chemische onkruidbestrijding. Om een goed resultaat te bekomen is het belangrijk dat in de werkplanning hiervoor voldoende tijd wordt vrijgemaakt. Het doel is evenwel van met een minimum aan tijd en inspanning een optimaal resultaat te bekomen. Onkruid heeft dikwijls een signaalfunctie De plaats waar onkruiden groeien en welke onkruiden er groeien zegt heel dikwijls iets over de bodemgesteldheid. Onkruiden met een penwortel groeien bijvoorbeeld hoofdzakelijk op plaatsen waar een bodemverdichting aanwezig is. Door het optimaliseren van de bodemgesteldheid kan een reductie van de onkruiddruk gerealiseerd worden. Onkruiden voorkomen Het belangrijkste principe van mechanische onkruidbestrijding is het voorkomen van onkruiden. Dit gebeurt onder meer door een doordachte teeltrotatie, door een goede bedrijfshygiëne, door een goed akkerrandbeheer en door de bodem zoveel mogelijk bedekt te houden. Witte-dradenstadium De onkruiden zijn het best te bestrijden in het kiemstadium, het zogenaamde “witte-dradenstadium”. Op dat ogenblik zijn de onkruiden nog niet vastgeworteld. Heel dikwijls zijn deze onkruiden nog niet zichtbaar boven de grond. Om deze onkruiden waar te nemen dient men dan ook manueel de grond oppervlakkig om te woelen. Onkruidbestrijding voor de zaai: vals zaaibed Bij de volleveldse mechanische onkruidbestrijding wordt indien mogelijk gebruik gemaakt van een vals zaaibed: na het ploegen wordt de grond voorbereid alsof het zaaibed wordt aangelegd. In plaats van te zaaien wacht men echter nog tot de eerste onkruiden ontkiemen. Op dat ogenblik wordt een volleveldse mechanische onkruidbestrijding toegepast waardoor de kiemende eenjarige onkruiden worden verwijderd. Het zijn immers deze onkruiden die in concurrentie zouden komen met het ontkiemende zaad.

24

Zaaiklaar leggen van het land na een vals zaaibed Na het opruimen van de onkruiden dient het veld onmiddellijk gelijk, vast en zaaiklaar gereden te worden. Het bekomen van een effen en goed bezakt perceel is noodzakelijk om op een later tijdstip de mechanische onkruidbestrijding efficiënt te laten verlopen. Onkruidbestrijding in voor- en na-opkomst Door de geringe zaaidiepte van cichorei is een volleveldse mechanische behandeling vanaf de zaai niet meer mogelijk. De onkruidbestrijding zal zich dan ook voornamelijk richten op het onkruidvrij houden tussen de rijen. Invloed van de bodemtextuur en -structuur De textuur en de structuur van de bodem zijn belangrijke elementen voor een gepaste onkruidbestrijdingsstrategie. Zandgronden lenen zich doorgaans meer tot mechanische onkruidbestrijding dan bijvoorbeeld de zwaardere gronden waar de mechanische onkruidbestrijding moeilijker realiseerbaar is. Dit komt omdat enerzijds een zwaardere grond moeilijker te berijden is (oppassen voor structuurschade) en anderzijds omdat deze grond meer “kluiterig“ is. Het voordeel is evenwel dat de onkruiddruk op deze gronden vaak geringer is dan op lichtere gronden.

2.6.2.2. Combinatie van mechanische en chemische onkruidbestrijding Als overstap naar een volledige mechanische onkruidbestrijding kan geopteerd worden om de mechanische onkruidbestrijding toe te passen in combinatie met een chemische toepassing. Aanvullende rijenbespuiting De bestrijding van de onkruiden in de rij kan gebeuren door middel van een rijenbespuiting. De rijenspuit kan opgebouwd worden op de schoffelmachine, zodat schoffelen en bespuiten in één werkgang kunnen gebeuren. Aanvullende volleveldsbespuiting Een milieuvriendelijkere “chemische“ onkruidbestrijding is eveneens mogelijk vollevelds. Na de mechanische onkruidbestrijding gaat men over tot een volleveldse chemische onkruidbestrijding waarbij rekening gehouden wordt met de onkruidsoort en het ontwikkelingsstadium. Hierdoor kan men een chemische bestrijding inzetten wanneer de onkruiden zeer klein zijn aan een gereduceerde dosis (zie paragraaf 2.6.1).

2.6.2.3. Werktuigen voor mechanische onkruidbestrijding De laatste jaren is het arsenaal aan werktuigen aanzienlijk uitgebreid. Hierdoor wordt het steeds meer haalbaar om een goede mechanische onkruidbestrijding uit te voeren.

25

Volleveldse mechanische onkruidbestrijding Gezien de ondiepe zaai gebeurt de volleveldse onkruidbestrijding voor cichorei enkel voor de zaai. In sommige andere teelten kan ook nog voor de opkomst en tijdens de vroege opkomst een volleveldse toepassing worden ingezet. Eggen heeft als onkruidbestrijding het meeste effect bij klein kiemend onkruid in het 'wittedraadjesstadium'. Als de onkruiden te sterk geworteld zijn heeft eggen nog weinig zin. De neteg verwijdert onkruiden vollevelds. Aan een frame is een metalen netsysteem met tanden verbonden. De tanden dringen in de bodem en trekken onkruid met wortel en al uit de grond. Als het onkruidplantje zich juist tussen twee tanden bevindt, wordt het door grond bedekt. De diepte van de tanden is niet in te stellen. De wiedeg verwijdert ook onkruiden vollevelds maar bij sommige constructeurs kan in rijen gewerkt worden. Een rij naast elkaar staande tanden dringt tot een bepaalde (instelbare) diepte in de grond en trekt het onkruid met wortel en al uit de grond. Als het onkruidplantje zich juist tussen twee tanden bevindt, wordt het door grond bedekt. Mechanische onkruidbestrijding tussen de rijen Voor cichorei is er na de zaai voornamelijk onkruidbestrijding tussen de rijen mogelijk. De strokenroleg werkt in de rijen en bestaat uit ronde elementen met tanden die onder een schuine hoek geplaatst zijn. Afhankelijk van de instelling zal de bovenste grondlaag van de rij af of naar de rij toe worden verplaatst. De schoffelmachine wordt gebruikt in rijgewassen, op voorwaarde dat de rijenafstand overal precies dezelfde is. Om een goed overzicht te behouden, wordt de schoffel het best vooraan op de tractor gemonteerd, maar ook achteraan of tussen de voor- en achterwielen is mogelijk. Dankzij een mechanische of elektronische sturing kan de gewasrij nauwkeurig gevolgd worden en kunnen de schoffels bijgestuurd worden. Door de vorm en de stand van de messen kan niet alleen het onkruid worden verwijderd, maar kan tegelijk ook aan- of afgeaard worden. De rolhak kan ingezet worden in rijen maar kan ook vollevelds worden toegepast. De rolhak bestaat uit kooirollen of uit wiedkorven die hydraulisch of door de grond aangedreven zijn. Af- of aanaarden kan gebeuren met ploegjes, schijven, strips of rolletjes. Zij kunnen alleen of in combinatie met andere systemen worden gebruikt. Het onkruid kan met grond bedekt worden, waardoor het minder kans krijgt om door te groeien. Sommige uitvoeringen gebruiken een trilsysteem zodat de grond niet aan de tanden blijft kleven. Vooral in zwaardere gronden blijkt dat goede resultaten te leveren. De borstelmachine bestaat uit horizontaal of vertikaal roterende borstels. Deze borstels leveren bij vochtig weer een beter resultaat dan de schoffelmachine.

26

De strokenfrees slaat de onkruiden kapot en vermengt ze met de grond. Ook grotere onkruiden kunnen hiermee worden aangepakt. Mechanische onkruidbestrijding in de rij Voor de onkruidbestrijding in de rij is lange tijd geen mechanisatie beschikbaar geweest. Momenteel zijn er wel een aantal werktuigen die de onkruiden in de rij aanpakken. Voor cichorei dient het gewas voldoende sterk ontwikkeld te zijn om deze onkruidbestrijding toe te passen. Een manuele onkruidbestrijding kan in vele gevallen nog aangewezen zijn. De vingereg bestaat uit een ronddraaiend element langs elke zijde van de rij waarop een aantal metalen en rubberen pennen zijn bevestigd. De metalen pennen dringen in de grond en zorgen zo voor de aandrijving van de rubberen pennen die de onkruiden in de rij “uitduwen”. De harkwieder bestaat uit een ronddraaiend element met stalen veertanden die onder een hoek op de rij zijn gemonteerd. De elementen kunnen door de grond of hydraulisch worden aangedreven. Het systeem is gelijkaardig met de vingereg, maar werkt iets agressiever. De torsiewieder bestaat uit flexibele vierkante of ronde tanden die onder een kleine hoek op de gewasrij zijn geplaatst. Deze tanden ontwortelen het opkomend onkruid in de rij.

2.6.3. Bestrijding van aardappelopslag (door O. Hermann)

Voor de cichoreiteelt zelf betekent aardappelopslag een belangrijke concurrentie t.o.v. de jonge planten. Maar de ontwikkeling van aardappelopslag is ook zeer schadelijk voor de aardappelteelt. Ten eerste omwille van het feit dat deze planten het aardappelcystenaaltje kunnen vermenigvuldigen, ten tweede omdat ze een verspreid ingsbron vormen van aardappelziekte en de aardappelplaag. Het is dus van groot belang alle mogelijke maatregelen te treffen om deze opslag zo snel mogelijk te beperken. Alhoewel de ideale bestrijdingstechniek tegen aardappelopslag nog niet toepasbaar is, kunnen volgende preventieve of curatieve aanbevelingen hierbij een nuttige bijdrage leveren. Enkele preventieve maatregelen: • aardappelen vermijden in de vruchtwisseling van de cichorei (de meest doeltreffende

maatregel, geeft een werking van 100%); • het aantal overblijvende knollen beperken door een verzorgde aardappelrooi; • ploegen na de winter om de overblijvende knollen bloot te laten aan de vorst door ze

aan de oppervlakte te laten. Enkele curatieve maatregelen: vroeg aan te vatten ! • het manueel uittrekken: de beste oplossing bij een lage bezetting; • het schoffelen, hiermee kan wel nieuwe kieming veroorzaakt worden, maar het kan

toch interessant zijn bij een belangrijke bezetting (met het risico van het stroppen van de schoffelelementen indien de planten sterk ontwikkeld zijn);

• plaatselijke toepassingen van producten van het type 'ROUNDUP'

27

- bij een lage bezetting: door middel van een spuitpistool of een door een met 'ROUNDUP' gedrenkte handschoen (zeer voorzichtig te gebruiken);

- bij een hogere bezetting: - door middel van onkruidbestrijkers met koorden of rollen, op voorwaarde dat de aardappelplanten hoog genoeg staan t.o.v. de cichorei; - door het « chemisch schoffelen »: deze techniek bestaat erin ‘ROUNDUP’ te spuiten tussen de rijen, door middel van spuitdoppen die geplaatst zijn onder een schermkap, waardoor de cichorei volledig beschermd is. De kant van de deksels is geslepen om ieder cichoreibladstukje af te snijden dat toch onder het deksel zou komen en zo de migratie van 'ROUNDUP' naar de wortel te vermijden. Er moet ook voor gezorgd worden dat het behandelde aardappelloof niet op de cichoreiplanten valt, wat mogelijk is bij het verwelken van grote aardappelenplanten.

2.6.4. Bestrijding van onkruidgrassen

Grassen kunnen bestreden worden met behulp van graminiciden. Ze mogen echter niet met additieven of met het SKAzL mengsel toegepast worden. Zoals hierboven reeds vermeld kan de late opkomst van zomergrassen zoals bv. hanenpoot of naaldaar voorkomen worden dank zij Dual Gold.

28

2.7. Plagen- en ziektebestrijding

2.7.1. Plagen

Wanneer cichorei in een vruchtwisseling van minstens 5 jaar wordt geteeld, ondervindt het in tegenstelling tot andere teelten relatief weinig hinder van diverse plagen. De schade wordt meestal veroorzaakt door algemeen voorkomende plagen zoals slakken, enkele insecten of vertebraten. Enkel bladluizen koloniseren met regelmaat dit gewas.

Slakken

De schade door slakken komt af en toe voor in volle veld en verschijnt enkel tijdens regenachtig weer. De symptomen van slakkenschade zijn: doorgebeten wortels of stengels, ingekerfde bladranden en onregelmatige gaten in de bladschijf. De groeipunten van jonge planten worden soms vernietigd en sporen van melkwit, glinsterend slijm kunnen waargenomen worden. De schade kan worden verward met vogel- of wildschade. Slakken komen vooral bij een hoge vochtigheidsgraad en temperaturen boven 10°C voor. Het risico op slakkenschade wordt verhoogd wanneer er een groenbemester werd gezaaid of na braak, in percelen langs boskanten en langs grasranden of in geval van zaaien zonder ploegen. Voor het vermijden van slakken op de percelen moet men voor een goede voorbereiding van het zaaibed zorgen. Grove kluiten en resterende onkruiden kunnen dienen als schuilplaats voor de slakken. Het aantal slakken kan geteld worden door het aanbrengen van zwart plastieken zeilen (± 0,5 m²) op een vochtige bodem met daaronder slakkenkorrels (zeer aantrekkelijk voor slakken). De aanwezigheid van dode slakken de volgende dagen wijst op hun aanwezigheid. De drempelwaarde voor een behandeling bedraagt 5 tot 10 slakken per m² in 24 uur. De bestrijding gebeurt door het toepassen van granulaat korrels. Indien schade optreedt tijdens de opkomst moeten slakkenkorrels worden toegepast voordat de grenswaarde bereikt is 17.

Ritnaalden

Schade aangericht door ritnaalden (larve van de kniptor) (fig. 2.11) wordt vooral waargenomen in gescheurde weidegronden of na de teelt van vlas. Deze insecten doorboren het ondergronds gedeelte van de plant en kunnen indien de aantasting vroeg genoeg plaats heeft de volledige kiemplant vernielen. De symptomen zijn dus een gebrekkige opkomst en een verwelking van de jonge kiemplanten. Vermits lindaan sinds 1998 in de cichoreiteelt niet meer erkend is, kan

er op dit moment geen product aanbevolen worden om deze ritnaalden te bestrijden. Men kan alleen preventief handelen en vermijden van cichorei te telen op gescheurde weidegronden of na vlas.

Fig. 2.11. Ritnaalden

29

Fig. 2.12. Emelt (larve van de langpootmug)

Emelten

Schade door emelten (fig. 2.12) wordt gekenmerkt door aangevreten bladeren, wortelhals en stengeldelen aan de oppervlakte. Bladdelen of soms volledige bladeren kunnen worden meegetrokken in de grond. De aantasting gebeurt meestal pleksgewijs in het veld. Emelten zijn pootloze, grauwgrijze, ronde en weke larven van de langpootmug. Deze leggen hun eieren oppervlakkig in de grond, meestal in vochtige graslanden of groenbemesters. De jonge larven voeden zich met zijwortels en overwinteren in de grond. In de volgende teelt verblijven ze op enkele centimeters diepte en komen ’s nachts naar boven om zich te voeden.

Ze komen vooral voor bij gescheurde weiden, op humusrijke en luchtige bodems. Koel en vochtig weer bevordert eveneens het optreden van emelten 17. Emelten komen net als miljoenpoten of graafwespen slechts zelden voor. Ze worden vandaag de dag in de cichoreiteelt niet bestreden.

Thripsen

De thripsen kunnen zeer talrijk zijn in de cichorei, voornamelijk met vlas als voorvrucht. De wonden die zij in de jonge weefsels van het hart van de planten zuigen induceren bladmisvormingen die goed zichtbaar worden wanneer de verminkte bladeren zich ontwikkelen. De schade door thripsen kan in bepaalde gevallen aanzienlijk schijnen, maar vereist behoudens uitzonderlijke omstandigheden geen enkele behandeling.

Aardvlooien

De volwassen kevers bezitten een glanzende diep donkere, metaalblauwe kleur. De achterste poten zijn gespierd en gezwollen waardoor hij grote sprongen kan maken. Tijdens een droogteperiode vreten deze kevertjes gaatjes met een licht kleurige rand die later bruin wordt in jong opkomende plantjes. Ze berokkenen zeer zelden een schade van betekenis en kunnen bij een sterke aantasting enkel curatief bestreden worden met een erkend insecticide.

Nematoden

Wortelknobbelaaltjes (Meloidogyne spp.) kunnen zeer uitzonderlijk schade berokkenen aan de cichoreiteelt. Deze aaltjes hebben veel andere waardplanten, waaronder de aardappelen, de bieten en meerdere groenten (schorseneren, wortelen, bonen). Zorg dus voor een voldoende lange vruchtwisseling (minstens 5 jaar) zonder deze waardplanten. Een bodemontsmetting kan uitgevoerd worden (zie Appendix II), maar is zeer zelden rendabel.

30

Bladluizen

Bladluizen (fig. 2.13) zijn de meest voorkomende insecten in de cichorei. De reproductie van de bij ons belangrijkste soort, de Nasonovia ribis-nigri, heeft plaats vooral gedurende de tweede helft van de maand juni. De populaties kunnen soms een zeer hoog niveau bereiken. Ze veroorzaken evenwel weinig schade aan de teelt en worden vrij snel door natuurlijke vijanden vernietigd. Er is meestal geen bestrijding nodig (in tegenstelling tot de suikerbietenteelt, waar de luizen dragers kunnen zijn van belangrijke virusziekten).

Bosmuizen en veldmuizen

Bosmuizen en veldmuizen kunnen onmiddellijk na de zaai de zaden opgraven om zich te voeden. Indien het weer gedurende enkele dagen na de zaai droog blijft kan de schade zo groot zijn dat men moet herzaaien. De schade kan in zekere mate voorkomen worden door het plaatsen van lokaas bij voorkeur enkele weken voor de zaai. Het lokaas moet bedekt worden met holle dakpannen of stukken van PVC-buizen om te beletten dat de vogels het opeten of dat de regen het wegspoelt. Het lokaas moet vernieuwd worden tot de opkomst 17.

Vogels

Vogels berokkenen eveneens schade door het uitpikken van de bladeren of het groeipunt van jonge planten, wat gewasremming veroorzaakt. Ze kunnen ook zaden opgraven. Men kan alleen als laatste redmiddel gebruik maken van enkele afschrikkingtechnieken (knalapparatuur, vogelverschrikkers of specifieke afweermiddelen) 11.

Wild (konijn, haas, …)

Schade veroorzaakt door wild komt meestal voor in de omgeving van bossen. Hazen bijten meestal enkel de bladstelen door, dikwijls per rij. Konijnen graven de wortels uit en knagen aan de zijkanten. De economische schade is zelden van betekenis en de beheersing is vrijwel niet mogelijk 17. Er zijn geen producten erkend voor de bestrijding van wild en mollen.

Fig. 2.13. Bladluizen: Nasonovia ribis-nigri

31

Fig. 2.14. Blad aangetast door het schimmelpluis van witziekte (witziekte)

Fig. 2.15. Blad aangetast door roest

2.7.2. Ziekten

2.7.2.1. Bladziekten

Witziekte

De enige bladziekten in de cichoreiteelt die momenteel een invloed op de opbrengst kunnen hebben zijn witziekte of echte meeldauw en roest. De eerste symptomen van witziekte (Erysiphe cichoracearum) (fig. 2.14) kunnen optreden vanaf begin augustus waarbij zich een wit schimmelpluis ontwikkelt. De ziekte komt eerst voor op individuele planten, waarna het wit schimmelpluis het volledig bladoppervlak kan bedekken. Vervolgens wordt het schimmelpluis grijsachtig ten gevolge van het verouderingsproces. Op het einde van de groei kan het volledige veld een grijsachtige

kleur vertonen en blijken de bladeren nog weinig waarde te hebben. De laatste jaren werd witziekte zelden voor half augustus vastgesteld. De ziekte ontwikkelde zich vooral pas in de loop van september 20. De ontwikkeling van de ziekte en bijgevolg de invloed op de opbrengst is dus zeer variabel. De bestrijding steunt op waarschuwingen opgemaakt op basis van waarnemingen in het netwerk waarnemingsvelden 6.

Roest

Roest (Puccinia cichorii) (fig. 2.15) wordt gekenmerkt door de ontwikkeling van donkerbruine tot zwarte sporenhoopjes op de bladeren. Er zijn weinig gegevens beschikbaar over de invloed van roest op de opbrengst van de cichorei, aangezien deze ziekte dikwijls samen met witziekte optreedt.

De producten die in België erkend zijn (januari 2003) voor de bestrijding van witziekte en roest bij cichorei, zijn Impact-R, Geyser, Eminent en Opus (zie appendix II). Er dient opgemerkt te worden dat de ziektebestrijding slechts rendabel is indien de ontwikkeling van de ziekte de schadedrempel, welke bovendien zeer moeilijk te bepalen is, overschrijdt 20. Verder zijn er nog enkele andere symptomen die in cichorei kunnen verschijnen. Dit zijn ondermeer diverse bladvlekken te wijten aan de schimmel Alternaria of aan de bacterie

32

Pseudomonas (zie verder), af en toe een lichte verrotting of slijm aan de basis van de bladstelen of op de kop, necrosen aan bladranden of marmelingen.

Bladvlekkenziekten (Pseudomonas syringae of Alternaria)

Het onderscheid tussen een aantasting door de bacterie, P. Syringae of de schimmel, Alternaria kan nauwelijks worden gemaakt. De bacterie en de schimmel overleven op plantenresten in de grond. Infectie vindt plaats door opspattende waterdruppels vanaf de grond 23. De symptomen lijken op cercospora bij de bieten. De ontwikkeling van deze ziekten wordt bevorderd door een hogere lucht-vochtigheid en betrokken weer dat gedurende meerdere dagen aanhoudt. Zij verschijnen voornamelijk op verhagelde planten. Bij infectie van de plant ontstaan verspreid over het blad vrij scherp afgelijnde zwartbruine vlekken

die in het begin omgeven zijn door ontkleurd weefsel (fig. 2.16). Het centrum van de vlekken wordt vlezig en valt uiteen. Er ontstaan scheurtjes in de bladeren, die zich in het gezonde weefsel voortzetten en waarlangs de ziekte zich verspreid 17.

2.7.2.2. Wortelziekten De verschillende verrottingsverschijnselen bij de wortel kunnen door meerdere pathogenen worden veroorzaakt waarvan soms meerdere op hetzelfde ogenblik kunnen voorkomen.

Cylindrocarpon didymum

Deze natuurlijke bodemschimmel kan droogrot bij de cichoreiwortels veroorzaken. Het is een zwakteparasiet die alleen in geval van stress de plant kan infecteren. De symptomen blijven vrij beperkt en zonder ernstige gevolgen.

Erwinia (E. chrysanthemi en E. carotovora subsp.odorifera)

Deze gram negatieve bacterie veroorzaakt natrot en kernrot bij de cichorei. De bacteriën overleven op plantenresten in de grond. Teveel aan stikstof in de wortels bevordert de gevoeligheid voor bacteriële ziekten. Het rot ontwikkelt zich vooral bij lage zuurstofconcentraties en bij relatief hoge temperaturen. Onder de 17°C is de groei zeer traag 23. De bestrijding kan alleen preventief gebeuren door een goede vruchtafwisseling en evenwichtige bemesting (vooral door matige N-bemesting) 11.

Geotrichum candidum

Geotrichum candidum is een wondparasiet die geen intact weefsel kan infecteren. Hij treedt alleen op na infectie door een andere primaire parasiet. De ontwikkeling gebeurt vooral in een vochtig, warm en zuurstofarm (slechte structuur!) milieu. De optimale groeitemperatuur ligt tussen 25 en 27°C. Deze schimmel veroorzaakt een inwendige witgrijze verrotting met een typische zure geur (als van yoghurt). De interne rotting begint onderaan langs de kern van de wortel en groeit langzaam naar boven. In een vochtig warm

Fig. 2.16. Blad aangetast door een secundaire ziekte

(Pseudomonas of Alternaria)

33

milieu vormt zich langs de buitenkant van de wortel een plat, wit, poederachtig mycelium 33. Een doeltreffende chemische bestrijding is onbestaand.

Pseudomonas cichorii en P. fluorescens

Deze bacterie veroorzaakt gelijkaardige symptomen als Erwinia. Wortelrot veroorzaakt door Erwinia komt evenwel frequenter voor en de schade is meestal groter.

De enige producten die op dit moment erkend zijn in de cichoreiteelt voor de bestrijding van ziekten zijn: Impact-R, Geyser, Eminent en Opus. Deze zijn enkel erkend voor de bestrijding van witziekte.

34

2.8. De oogst

Het oogsten van industriële cichorei is een zeer delicate zaak. De cichorei onderscheidt zich van andere penwortels niet alleen door zijn aanzienlijke lengte en de aanwezigheid van talrijke wortelharen maar vooral door de grote fragiliteit van de wortel. Het rooimaterieel dat voor de cichoreiteelt gebruikt wordt, zijn veelal machines die oorspronkelijk bestemd zijn voor de bietenteelt waaraan men bepaalde wijzigingen aanbrengt. Het streefdoel is het bekomen van de volledige wortel waarbij de wortel maximaal ontbladerd is, al of niet ontkopt en met een minimum aan tarra. Het verlies tijdens het opslaan is bij cichorei twee maal zo groot als bij bieten 13. De inulineafbraak in de wortels is zeer groot waneer de wortel langer dan 3 weken wordt bewaard. Om deze reden mogen de wortels niet langer dan twee weken voor de levering worden gerooid indien men rooit met specifieke rooimachines en één week indien men rooit met niet-specifieke machines. Minder beschadigde wortels laten een betere bewaring toe. Het wordt aangeraden de oogstcampagne te beëindigen voor eind november. Het rooien begint met het bepalen van de ligging van de hoop.

2.8.1. Het ontbladeren

Bij de levering van de cichoreiwortel verwacht men zo weinig mogelijk loof en geen of slechts een minimale ontkopping (afhankelijk van de verwerker). Om dit te bereiken wordt er voor de ontbladering bij voorkeur gebruik gemaakt van de ontbladeraar met dubbele rotor met of zonder ontkoppers. Door de aanwezigheid van de dubbele rotor wordt er minder zwaar beroep gedaan op de ontkoppers waardoor deze minder diep afgesteld kunnen worden. Hierdoor blijven de verliezen door overontkopping beperkt 24. Met de ontbladermachine met één rotor en zonder ontkoppers is het aandeel aan wortels met loof van 3 cm soms te hoog. De ontbladeraar met enkele rotor en ontkoppers verwijdert het loof goed, maar hierbij zijn de verliezen door overontkopping te groot (figuur 2.17). Overtollige bladeren zorgen voor ernstige productieproblemen omdat zij een bijkomende bron van onzuiverheden zijn bij de verwerking. Een slechte ontbladering heeft verder nog een negatieve invloed op de kwaliteit van de staartjes.

35

Figuur 2.17. De invloed van het ontbladeringsmechanisme op de rooikwaliteit (CRA Département Genie Rural, 2001)

2.8.2. Het rooien

Machines uitgerust met vaste vorken specifiek voor cichorei (fig. 2.18) geven meestal de beste rooiresultaten 4. Deze bevinden zich op specifiek rooimateriaal voor cichorei. Van deze machines zijn er evenwel slechts enkele in België. De vork haalt de punt van de wortel onder in de bouwvoor en drijft de wortel naar boven. Deze gaat door molentjes die de wortel naar binnen slikken en de aarde er vanaf slingeren (fig. 2.25). De vork wordt gevoed door de wortels, de ene wortel duwt de andere. Bij een onregelmatig plantenaantal zullen de wortels elkaar niet naar binnen stoten en zal men verliezen krijgen. Verder kunnen er bij het rooien met vorken, indien de rijen niet recht, zijn relatief grote verliezen optreden. Men kan ook rooien met een machine met aangepaste trilscharen en diepwoelertanden (fig. 2.19). De installatie van een frame met diepwoelertanden voor de rooiploeg in het tweefasig systeem kost 1250 tot 1500 €. Hiermee kan men opbrengsten behalen die 10% hoger liggen in vergelijking met het rooien zonder de diepwoelertanden 4. Rooien met klassieke oscillerende scharen geeft aanleiding tot meer wortelpuntbreuken dan andere systemen 24.

Fig. 2.18. Specifieke vaste vorken voor de cichoreioogst

(Agrifac: zie paragraaf 2.8.5)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

dubbele rotorzonder

ontkoppers

dubbele rotor met ontkoppers

monorotor zonderontkoppers

monorotor metontkoppers

monorotor metroterende

ontkoppers

Per

cen

tag

e w

ort

els

(%)

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

Gem

idd

eld

e le

ng

te v

an d

e b

lad

eren

(cm

)

overontkoptmet bladerenmet bladeren > 3cmgemiddelde lengte

36

Fig. 2.19. Diepwoelertanden en specifieke scharen

Voor het rooien met aangepaste trilscharen moet het materiaal nauwkeurig worden afgesteld en gecontroleerd:

q aanwezigheid van diepwoelertanden;

q speciaal aangepaste trilscharen voor het rooien van cichorei, nieuw of met weinig slijtage;

q afstand tussen de scharen maximum 2 cm (voor het rooien van bieten is 3,5-4 cm vereist);

q aangepaste reinigingsrekken om wortelverlies te voorkomen;

q individuele regeling van de zeefradsnelheid;

q maximale rooisnelheid: 4 km/u.

Het rooien gebeurt bij voorkeur bij goede omstandigheden.

Samenvatting:

q bij voorkeur machine uitgerust met vaste vorken specifiek voor cichorei;

q bij het rooien met aangepaste trilscharen: maak gebruik van diepwoelertanden;

q voor het rooien met aangepaste trilscharen moet het materiaal nauwkeurig worden afgesteld en gecontroleerd;

q rooien bij voorkeur in goede omstandigheden.

37

2.8.3. Het reinigen

Na het rooien moeten de wortels gereinigd worden. Dit heeft als doel de aarde van de wortels te verwijderen. In dit proces worden onvermijdelijk de wortels beschadigd. Het bereiken van een compromis tussen deze twee factoren is niet altijd even gemakkelijk. De meerderheid van het rooimateriaal bestaat uit een combinatie van rollen (fig. 2.20), zeefraderen (fig. 2.21) en reinigingstapijten (fig. 2.22). De reinigingssystemen kunnen meerdere ongewenste effecten veroorzaken zoals wortelbreuk en schade aan de wortels. Rollen die zich onder aan het rooisysteem bevinden geven een bevredigend resultaat maar de afstand tussen de rollen moet beperkt worden. Bij een te grote afstand zullen kleine cichoreiwortels tussen de rollen doorglippen. Meer aarde opnemen is hier geen goede oplossing vermits hierdoor het reinigingscircuit meer zal worden belast. Wanneer rollen op het einde van het reinigingscircuit geplaatst worden kan dit resulteren in systematische aanzienlijke verliezen. Bij het gebruik van zeefraderen (of zonnen) voor de cichoreiteelt moet de afstand tussen de staven kleiner zijn en de omtrek nauwer dan bij het rooien van bieten. Wanneer er niet de nodige voorzorgen worden genomen kan dit leiden tot aanzienlijke verliezen. Horizontale trilvingers zijn dikwijls te verkiezen boven varkensstaarten. Reinigingscircuits uitgerust met zeef-raderen al dan niet voorzien van rollen geven goede resultaten. Rooisystemen uitgerust met reinigings-tapijten kunnen de verliezen beperken. Hierbij neemt het aantal wortelpunt-breuken tijdens de reiniging af, zelfs wanneer de wortels vrij lang zijn 24. De tapijten zorgen voor een zachte, maar onvoldoende, reiniging bij vochtige omstandigheden.

Fig. 2.20. Axiaalrollen

Fig. 2.21. Aangepast zeefrad voor het rooien van cichorei

Fig. 2.22. Reinigingstapijten (Pouchain: zie paragraaf 2.8.5)

38

2.8.4. De oogst van cichorei op ruggen

Tijdens proeven met cichorei op ruggen stelt men vooral een vlotter verloop van de oogst in vergelijking met de vlakke teelt vast. De gemiddelde lengte van de wortels ligt duidelijk hoger. Op het vlak van de ontbladering zijn er ook een aantal voordelen. Het aantal wortels met bladeren blijft min of meer gelijk met de vlakke teelt maar de gemiddelde lengte van de bladeren is kleiner. Buiten de nadelen die in tabel 2.8 werden weergegeven zijn aan het rooien van de ruggenteelt nog enkele risico’s verbonden. De doorgang tussen de ruggen tijdens agrochemische behandeling kan door de druk van de pneumatische banden het uiteenschuiven van de ruggen veroorzaken. De precisie van de rooimaterialen uitgerust met vorken is sterk afhankelijk van de interlinie, wat bij omstandigheden van uiteengeschoven ruggen kan leiden tot hogere verliezen van volledige wortels. Daarom wordt er aangeraden om tijdens de uitvoering van agrochemische behandelingen voldoende smalle banden te gebruiken 24. Bij vriestemperaturen kunnen er zich “blokken” aarde vormen waardoor het rooien in bepaalde gevallen moet worden stilgelegd.

Samenvatting:

q compromis tussen een voldoende reiniging en minimale schade aan de wortels;

q bij gebruik van rollen: afstand tussen de rollen klein genoeg;

q bij het gebruik van zeefraderen: afstand tussen de spijlen kleiner dan bij bieten;

q reinigingstapijten zachte maar onvoldoende reiniging bij vochtige omstandigheden;

q gecombineerde systemen zijn meestal de beste oplossing;

q reinigingscircuits uitgerust met zeefraderen al of niet voorzien van rollen geven de beste resultaten.

39

2.8.5. Specifieke rooimachines voor de cichoreiteelt

Pouchain

Deze machine is een bunkerrooier uitgerust met specifieke vorken. De ontbladeraar bestaat uit één rotor, zonder ontkoppers. Een tapijt doet dienst als afvoerband voor de bladresten. De wortels worden naar binnen geduwd tussen twee reinigingsmolentjes. Ze is voorzien van een reinigingssysteem met dubbele zeefband (fig2.24) en eventueel axiaalrollen. Bij ongunstige omstandigheden biedt deze machine bovendien de mogelijkheid tot zwadrooien. Deze machine bezit achteraan een aandrukrol wat bij zwadrooien het oprapen van de wortels vergemakkelijkt (fig. 2.23).

Fig.2.23. Pouchain Fig. 2.24. Dubbele zeefband (Pouchain)

Moreau-Copin

Deze machine is eveneens uitgerust met specifieke vaste vorken. De ontbladeraar bestaat uit een dubbele rotor, zonder ontkoppers. Een tapijt doet dienst als afvoerband voor de bladresten. De wortels worden naar binnen geduwd tussen twee reinigingsmolentjes (fig. 2.25). Ze is voorzien van een vereenvoudigde reinigingsinrichting met dubbele banden en een zwadinrichting.

Fig 2.25. Reinigingsmolentjes Fig 2.26. Moreau-Copin (Moreau-Copin)

40

Agrifac

De ontbladeraar van deze zesrijige integrale rooier met specifieke vaste vorken bestaat uit een monorotor en ontkoppers. De bladresten worden naar buiten gewerkt door middel van een vijzel. De wortels worden naar binnen geduwd tussen twee reinigingsmolentjes. Het reinigingssysteem bestaat uit 6 axiaalrollen + 5 zeefraden met onafhankelijke snelheid.

Fig. 2.27 en 2. 28. Agrifac: uitgerust met vaste vorken en een hybride reinigingsinstallatie

Machine uitgerust met Oppelwielen (Loonwerker: Bini, Firma: Gilles)

Het cichoreirooisysteem met oppelwielen haalt eveneens goede oogstresultaten. Het ontbladeringssysteem bestaat uit een dubbele rotor. Het getrokken rooisysteem is voorzien van diepwoelertanden. Het reinigingssysteem bestaat uit axiaalrollen gevolgd door zeefraden of een tapijt met tegentapijt. Wortels worden steeds op het zwad gelegd.

Fig. 2.29. Oppelwiel Fig. 2.30. Ontbladeraar met dubbele rotor

41

Prototype: getrokken rooisysteem met specifieke vorken (loonwerker C.M. Ghyselings)

Het ontbladeringssysteem bestaat uit een enkele rotor met ontkoppers. De rooielementen zijn specifieke rooivorken, zonder verbinding tussen de twee elementen van de rooivork, met dubbele versterking en schijven (zie fig. 2.32). Het reinigingssysteem bestaat uit reinigingsmolentjes gevolgd door een tegentapijt en een tafel van 24 axiaalrollen die de wortels op het zwad legt.

2.9. Bewaren op de hoop

De cichoreiwortels mogen niet te hoog (ca. 3 m) en niet te breed (ca. 6 m) gestapeld worden zodat de lucht gemakkelijk in de hoop kan dringen. Bij geringe ventilatie ontstaat er gemakkelijk broei zodat niet alleen ademhalingsverliezen ontstaan maar daarenboven ook de wortels kunnen rotten. Goed ontbladerde en volledige wortels die gezond zijn en weinig tarra bevatten kunnen gedurende de eerste twee weken gemakkelijker bewaard worden zonder dat er belangrijke verliezen zijn van opbrengst en inuline 2. De cichorei bewaart het best bij een temperatuur van 1 tot 6°C. Wanneer de temperatuur onder het vriespunt daalt kunnen er ernstige verliezen optreden 3. De silo’s moeten aangelegd worden op een harde ondergrond en tevens op goed bereikbare plaatsen voor de laadkranen en de vrachtwagens. Ze moeten met plastieken zeilen beschermd worden tegen de vorst om verrotting en kwaliteitsvermindering te vermijden. Het is belangrijk dat eens de vorst voorbij is, de zeilen opnieuw weggehaald worden om broei of uitschieten te vermijden. Om de tarra te verminderen is het misschien wenselijk bij het laden siloreinigers in te zetten (fig. 2.33). Hierdoor kunnen de vervoerskosten verminderd worden. De reiniging gebeurt het meest efficiënt indien de aanklevende aarde goed gedroogd is. De silo mag niet te groot zijn.

Fig. 2.31. Twee-fasig rooisysteem met specifieke vorken

Fig. 2.32. Specifieke rooivorken met dubbele versterking en schijven

42

Fig 2.33: Het laden van cichoreiwortels met een siloreiniger

43

3. Inuline en fructose

3.1. Inleiding

Uit de cichoreiwortel wordt op industriële manier inuline en oligofructose geëxtraheerd. Inuline kan als dusdanig worden verhandeld of, na hydrolyse (chemisch of enzymatisch) als siroop van fructose en glucose in een verhouding van ongeveer 85/15. De naam inuline werd voor het eerst gebruikt in 1818 voor een stof die al 1804 geïsoleerd werd uit Inula helenium. Pas in 1950 werd de structuur van inuline bepaald 35. Tot op heden is de precieze fysiologische functie van inuline nog niet helemaal duidelijk. Algemeen wordt aangenomen dat het een reservepolymeer is dat in ondergrondse overwinteringsorganen wordt opgeslagen. Het zou tevens een rol kunnen hebben als cryo-protector of osmo-regulator. Al deze functies laten de plant toe om te kunnen overleven bij watergebrek, zij het door koude of droogte 15. Inuline wordt onder meer aangemaakt in graan, uien, look, artisjok, aardpeer (Helianthus tuberosus) en cichorei. Alleen deze laatste twee bevatten genoeg inuline om de extractie ervan economisch aantrekkelijk te maken. Inuline heeft prebiotische effecten, het kan worden gebruikt als dieetvezel, een laag energetische zoetstof na partiële hydrolyse en het verhoogt tevens de Ca-opname in het lichaam. Momenteel loopt er uitgebreid onderzoek naar toepassingen van inuline in de “non-food” sector zoals ondermeer het gebruik als waterverzachter, emulgator, enz.

3.2. Chemische en fysische eigenschappen

Inuline komt onder twee verschillende vormen voor: de GpyFn-vorm en de FpyFn-vorm (fig. 3.1). Het bestaat uit een herhaling van fructoseeenheden (n = 2 tot 70). Omdat het in de plant wordt gesynthetiseerd uit sucrose (fig. 3.1) bevat inuline meestal een glucosemolecule aan het uiteinde.

44

Figuur: 3.1. Inuline bestaat uit voornamelijk ß-(2-1)-fructose verbindingen. Omdat het sucrose als bouwstenen heeft bevat inuline een terminaal glucosemolecule

(fig. uit Flamm et al., 2001)

Een groot deel van de organische stof die wordt gewonnen tijdens de fotosynthese, wordt gebruikt voor de synthese van sucrose. Onder deze vorm wordt het getransporteerd naar de verschillende delen van de plant. In de wortel wordt sucrose omgezet tot oligosacchariden en later tot inuline. Wanneer sucrose (of inuline) in de plant afgebroken wordt komt er fructose (5-ring, zie figuur 3.1) en glucose (6-ring) vrij 18.

3.3. Inuline als dieetvezel

Dieetvezels zijn per definitie sacchariden (+ lignine) die niet worden gehydrolyseerd of geabsorbeerd in het bovenste deel van het menselijk spijsverteringskanaal. Ze bereiken de dikke darm intact waar ze door de microbiële darmflora geheel, gedeeltelijk of helemaal niet worden gefermenteerd. Bij fermentatie worden onder meer korte vetzuren gevormd die worden opgenomen en verder gemetaboliseerd in het lichaam. De ß-(2-1)-verbindingen tussen de fructosemoleculen van inuline en oligo-fructose kunnen door de verteringsenzymen in het menslijk lichaam niet worden afgebroken. Studies wezen uit dat inuline en oligo-fructose de dikke darm quasi- intact bereiken. Ze worden gefermenteerd door specifieke micro-organismen van de dikke darm. Hierdoor wordt de groei van deze gestimuleerd 12.

3.4. Prebiotisch effect van inuline

Probiotica zijn per definitie levende micro-organismen in de voeding die de gezondheid bevorderen. Prebiotica worden gedefinieerd als een niet-verteerbaar voedingsingrediënt dat de gezondheid verbetert door stimulatie van de groei of activiteit van een aantal bacteriën

45

waaronder onder meer lactobacilli en bifidobacteria. De enige prebiotica waarover op dit moment voldoende gekend is, zijn inuline en oligo-fructose 30.

Positieve effecten van inuline op het lichaam

1. Bevordering van opname van mineralen

De hoge vetzuurconcentratie, afkomstig van de fermentatie, bevordert de opname van mineralen, in het bijzonder van Ca2+ en Mg2+. In recente studies werd aangetoond dat de inuline de Ca-reserve van het lichaam verhoogt. Bij adolescente meisjes toonde een studie aan dat de opname van 8 g inuline per dag de Ca-reserve reeds significant verhoogt. Dit is een belangrijk gegeven omdat voornamelijk op deze leeftijd de Ca-reserves worden opgebouwd. Hoe hoger deze reserve is hoe kleiner het risico op osteoporose op latere leeftijd 13.

2. Invloed op groei van lactobacilli en bifidobacteria

De aanwezigheid van inuline in de dikke darm stimuleert de groei van lactobacilli en bifidobacteria. Dit heeft een aantal positieve gevolgen: verlaging van de lactose-intolerantie, verhoging van de immuniteit …30. Bepaalde studies toonden aan dat celwandbestanddelen van Bifidobacterium een tumoronderdrukkend effect hebben 21.

3. Verlaging van risico op darmkanker

De aanwezigheid van inuline in de dikke darm gaat niet alleen de groei van de darmflora beïnvloeden, het zal ook de activiteit van de bacteriën beïnvloeden. Inuline zou ook de productie van een procarcinogeen enzym onderdrukken 21.

4. Verlaging van het cholesterolgehalte

3.5. Inuline als waterverzachter

Uit inuline kan op eenvoudige wijze carboxymethylinuline (CMI) worden gemaakt. Deze stof kan onder meer worden gebruikt om de neerslag van kalk en andere zouten in watersystemen te verwijderen. Op dit moment wordt kalkaanslag meestal bestreden door petrochemische verbindingen zoals polyacrylaten aan het water toe te voegen. CMI heeft ten opzichte van deze verbindingen tal van voordelen: het is biologisch afbreekbaar, niet giftig, bevat geen stikstof en fosfaat en is volledig vernieuwbaar. De werkzaamheid van CMI werd uitgetest onder meer bij een papierfabriek in Roermond (Nederland). Het toevoegen van CMI aan het afvalwater leidde tot een significante vermindering van dichtslibben van een 3 km lange afvoerbuis 5.

3.6. Inuline als basis voor zoetstof

Door hydrolyse kan uit inuline fructose gemaakt worden. Dit is zeer geschikt als natuurlijke zoetstof in frisdranken, ijs en bakkerijproducten. Fructose versterkt ook de smaak van fruit. Afhankelijk van de temperatuur en het voedingsmiddel waar fructose in wordt verwerkt, heeft het een zoetkracht van 1,1 tot 1,5 maal die van suiker. Fructose is even calorierijk als glucose maar door de hogere zoetkracht is een kleinere hoeveelheid vereist.

3.7. Inuline als vetvervanger

Wanneer inuline met een lange keten aan water wordt toegevoegd, gaat dit onder bepaalde omstandigheden een gel-achtige vloeistof vormen. Deze structuur is een goede imitatie van

46

vet en heeft hetzelfde mondgevoel en dezelfde textuur als vet. Het gebruik van inuline als vetvervanger is hierop gebaseerd. In uitsmeerbare producten die zowel vet als water bevatten kan het vetgehalte aanzienlijk verlagen en de emulsie stabiliseren 7.

3.8. Fructo-oligosacchariden

Uit inuline wordt door partiële hydrolyse fructo-oligosaccharide geproduceerd. Dit is een laag energetische, honingzoete stroop die eveneens bifidus eigenschappen bezit.

3.9. Inuline in de chemische industrie

Uit inuline kan dicarboxi- inuline (DCI) gewonnen worden. DCI wordt gevormd bij de oxidatie van inuline en heeft uitstekende Ca-bindende eigenschappen. Hierdoor kan het dienst doen als “builders” en “co-builders” voor detergenten bvb polyacrylaten. Het voordeel van DCI is dat het in tegenstelling tot andere “builders” en “co-builders”, biologisch afbreekbaar is 13. De totale productie van “co-builders” bedraagt enkele miljoenen tonnen per jaar. Hier ligt een grote afzetmarkt voor inuline.

47

4. Nevenproducten van de inulineproductie uit cichorei

Bij de verwerking van de cichoreiwortel voor de productie van inuline wordt er een aantal nevenproducten geproduceerd. Deze zijn gedroogde cichoreipulp of perspulp, cichorei-staartjes en schuimaarde. Tabel 4.1 geeft de hoeveelheden nevenproducten weer die er per ton cichorei worden geproduceerd. De cichoreipulp wordt gebruikt als voedingssupplement in de dierenvoeding. Schuimaarde wordt gebruikt om verzuurde bodems meer alkalisch te maken, de structuur te verbeteren en het bevat in kleinere mate stikstof, fosfor en natrium. De cichoreistaartjes bestaan uit een mengsel van worteldeeltjes en bladstelen. Ze kunnen rechtstreeks worden gebruikt bij de dierenvoeding of worden ingekuild.

Tabel 4.1. Nevenproducten per ton cichorei bij de verwerking tot inuline 1 Nevenproduct gevormd bij: hoeveelheid

staartjes wassen en transport van de cichoreiwortels

30 kg/ton

perspulp of

gedroogde pulp

diffusie na drogen

220 kg/ton of

52 kg/ton schuimaarde opzuiveren van het sap 80 kg/ton

4.1. Cichoreipulp

Cichoreiperspulp is een fris zuurruikend product dat qua structuur, vorm en kleur gelijkennissen vertoont met bietenperspulp. Cichoreiperspulp wordt voornamelijk gedroogd.

Fig. 4.1. Cichoreipulp wordt omschreven als: bijproduct van de inuline - of fructosebereiding, bevattende uitgeloogde en gedroogde snijdsels

(fig. uit Industriële cichoreiteelt, 1994, Ministerie van Landbouw)

48

4.1.1. Chemische samenstelling van cichoreipulp

De chemische samenstelling van cichoreipulp is vergelijkbaar met die van de bieten (tabel 4.2). Het fosfor- en natriumgehalte ligt nauwelijks hoger. Cichoreipulp is evenwel significant rijker aan totale suikers en ruwe vetten. Om deze reden wordt cichoreipulp verkocht als ‘grondstof voor dierenvoeding’ in tegenstelling tot bietpulp wat verkocht wordt als ‘enkelvoudig dierenvoeder’. Cichoreipulp is eveneens vezelrijker dan bietenpulp, waardoor hij sneller opzwelt.

Tabel 4.2. Chemische samenstelling van cichorei- en bietenpulp (volgens Smets, 1999) chemische samenstelling (g/kg droge stof)

cichoreipulp bietenpulp

organische stof 932 820 - 920

ruw eiwit 95 90 - 130

totale suikers 119 40 - 100

ruwe vetten 28 5 - 10

ruwe celstof 218 200 - 260

ruwe as 68 40 - 180

Ca 11,7 8 - 12

P 1,8 1 - 2

K 4,2 6 - 10

Mg 1,3 1,6 - 3,0

4.1.2. Geperste en droge cichoreipulp

Cichoreiperspulp heeft een droge-stofgehalte van minstens 18%. De perspulp kan onmiddellijk of na inkuilen worden gevoederd. Cichoreipulp komt vooral onder gedroogde vorm op de markt. Droge pulp wordt geperst tot stofvrije korrels van 6 mm. Dit maakt het gebruik van voederautomaten mogelijk. De productomschrijving luidt als volgt: bijproduct van de inuline- of fructosebereiding, bevattende uitgeloogde en gedroogde snijdsels. Cichoreipulp is vezeliger dan bietenpulp en zwelt daardoor makkelijker en sneller. Bij droge bewaring is de droge pulp zowat onbeperkt houdbaar.

4.1.3. Inkuilen van geperste cichoreipulp

Bij het inkuilen van perspulp dient men dezelfde regels te volgen als bij het inkuilen van bietenperspulp. Dit wil zeggen: liefst in een sleufsilo, aandrukken, kuil maximaal 2 m, egaliseren van het oppervlak, luchtdicht afdekken en verzwaren van het zeil. Het product verzuurt zeer snel tot een pH van 3,7 waardoor er weinig verderf kan optreden. Typisch voor het product is dat het na een paar dagen, en zeker na inkuilen, zijn structuur grotendeels verliest. De perspulp wordt een plakkerige, vettige massa. De oorzaak hiervan is waarschijnlijk het hoge vet- en suikergehalte. Dit leidt tot een hevigere kuilfermentatie en kan voor problemen zorgen bij mechanisch voederen.

49

4.1.4. Cichoreipulp als veevoeder

Cichoreipulp wordt bestempeld als een ‘grondstof voor dierenvoeding’. De voederwaarde ervan wordt in tabel 4.3 weergegeven. Tabel 4.3. Voederwaarde van cichoreipulp 34 cichoreipulp bietenpulp

voederwaarde rundvee (op droge stof) VEM 1034 1020 - 1047 VEVI 1112 1098 - 1126 PBD 56 60 - 67 DVE 97 106 - 112 OEB -62 -60 - -67

voederwaarde varkens NE in kcal op DS 1899 1836 - 2122

Cichoreipulp is net als bietenpulp een hoog-energetisch, eiwitarm basisvoeder. Om een evenwichtig rantsoen te bereiken moet pulp steeds worden aangevuld met een eiwitrijk voedermiddel (koeken, eiwitrijk krachtvoer, graskuil van goede kwaliteit, grashooi of hooi van vlinderbloemigen). Cichorei is arm aan fosfor, natrium, magnesium, oligo-elementen en vitaminen (vooral vitamine A) en moet dus worden aangevuld met een aangepast vitamine- en mineralenconcentraat (meer fosfor dan calcium). Omdat cichoreipulp onvoldoende structuur bevat waardoor de dieren onvoldoende herkauwen en speeksel afscheiden moet een vezelrijk voeder van goede kwaliteit bijgevoederd worden (graskuil, hooi of stro van goede kwaliteit). Een gebrek aan structuur in het ratsoen vermindert de opname en de verteerbaarheid en veroorzaakt een vaak chronische pensverzuring. Dit gaat gepaard met productieverlies: minder melk, een lager melkvetgehalte, tragere groei, maag- en leveraandoeningen, … Cichoreipulp past uitstekend bij weidegras 22. Het grote zwelvermogen van gedroogde pulp zorgt bovendien voor een maximale pensvulling en een optimale penswerking (fermentatie) 34. De pulp heeft eveneens een bufferend en een pH-verhogend effect vanwege de trage afbraak van de ruwe cellulose in de pens. Het opzwellen van de pulp en zijn pH-verhogende werking verhogen de totale verteerbaarheid waardoor de productiecapaciteit van het vee stijgt. Verder blijft er steeds een hoeveelheid inuline in de pulp aanwezig wat de werking van de dikke darm bevordert (Bifidus-effect) 1. Ook in de varkensvoeding kan cichoreipulp de bietenpulp vervangen. Cichoreipulp heeft noch op de melk-, noch op de vleeskwaliteit een negatieve invloed. Bij het inschakelen van cichoreipulp in het rantsoen dient zoals bij elke voederwijziging een overgangsperiode van enkele dagen te worden ingebouwd 34. Opmerking: aan schapen mag men geen droge pulp in pellets verstrekken (gevaar voor verstikking); deze moeten vooraf geplet of geweekt worden. Geef nooit pulp aan uitgehongerde schapen.

50

4.2. Cichoreistaartjes

Cichoreistaartjes zijn een mengsel van worteldeeltjes en bladstelen. De voederwaarde op de droge stof bedraagt ongeveer 810 VEM en 80 gram Ruw eiwit. Beperkend bij het voederen van staartjes zijn het mogelijk hoge suiker- en/of hoge asgehalte. Vandaar dat men aanraadt om dagelijks maximaal 5 kg per 100 kg levend gewicht te voederen. Staartjes zijn een zeer goedkoop voeder. Een gepast gebruik in het voederschema vermindert de totale voederkostprijs 34.

4.3. Kalkproducten

Het gebruik van cichoreischuimaarde is identiek aan dat van bietenschuimaarde. De samenstelling is grotendeels dezelfde (tabel 4.4).

Tabel 4.4. Samenstelling van schuimaarde uit cichorei en bieten cichorei (vers gewicht)1 bieten (vers gewicht)² Droge stof 60% 60% Totale stikstof 2,6 kg/t 3,7 kg/t P2O5 12,14 kg/t 9,2 kg/t K2O 2,2 kg/t 0,8 kg/t CaO 296 kg/t 258 kg/t MgO 4,8 kg/t 9,6 kg/t Organische stof 62,6 kg/t 60 kg/t 1: Bodemkundige dienst van België; ²: Destain, 1997

51

5. Referenties

1. Anon; (1997): Valeur alimentaire et valorisation de pulpes de chicorées. Notice RT p1-6

2. Anon. (2000a): Cichoreiopbrengst kan gevoelig beter. Landbouwleven 17 november 2000 p6

3. Anon (2000b): Najaarsoogst- en tarwezaai hervat. Landbouwleven 17 november 2000 p7

4. Anon. (2001): Cichorei vraagt aangepaste teelttechniek en machines. Landbouw & Techniek 16 7 september 2001 p21-24

5. Blom, J. (2000): Cleaning up with inulin. Cosun in Business 2 No 2 pp 10-11

6. Cornelis, P. en Hermann, O. (2002): Netwerk Waarnemigsvelden Cichorei. De Bietplanter juli-augustus 2002 p.5

7. Coussement, A. en Franck, A. (1998): New food applications for inulin. Agro-Food-Industry high-Tech Mei-Juni p26-28

8. De Proft, M., Cleassens, G., Schrevens, E. en Van Laere, A. (1991): Invloed van de stikstofbemesting op de ontwikkeling en productiviteit van de witloofplant. XIe tweejaarlijkse internationale witlofdagen , 20-21 sept. 1991, Arras (Fr.), A1-A9

9. De Proft, M. (2000): Plagen in de industriële cichorei. De Bietplanter, juli-Augustus 2000 p13

10. Destain, J.-P. (1997): Valorisation des engrais de ferme et utilisation d’autres matières organiques en cultures et prairies. Journées d’information “Les matières organiques” 28/09/1997 Ciney p1-27

11. De Temmerman, L., Hofmans, E. en Meurens F. (2002): Gewasbescherming in cichorei. Ministerie van Middenstand en Landbouw, Dienst Ontwikkeling Plantaardige Productie. 11p

12. Flamm, G., Glinsmann, W., Kritchevsky, D., Prosky, L. en Roberfrod, M. (2001): Inulin and oligofructose as dietary fiber: A review of the evidence. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 41 (5): p 353-362

13. Franck, A. en De Leenheer, L. (2002): Inulin. Biopolymers 6, p. 439-479

14. Frankinet, M. (1999): Stikstofbemesting in industriële cichorei. De Bietplanter April 1999 p15-16

15. Hendry, G.A. en Wallace, R.K. (1993): The origin, distribution and evolutionary significance of fructans, in Science and Technology of Fructans (Suzuki, M., Chatterton, N.J., Eds.) Boca Raton FL: CRC Press 119-139

16. Hermann, O. (2001): De bestrijding van aardappel- en cichoreiopslag in de suikerbieten. De Bietplanter april 2001 p4

17. Hermann, O. en Wauters, A. (2002): Ziekten en plagen in de Belgische suikerbietenteelt. Technische Gidsen van het KBIVB 64 p

18. Kruger, NL. (1990): Carbohydrate synthesis and degredation. In: Dennis DT, Turpin DH (eds) Plant physiology, biochemistry, and molecular biology. Longman, UK, p 55-79

19. Limami, A. en Machet, J.M. (1991): Studie van de fructosanen en van de stikstof in relatie tot de maturiteit en de productie van witloof. XIe tweejaarlijkse internationale witlofdagen , 20-21 sept. 1991, Arras (Fr.) A21-A36

20. Meeùs, P. en Wittouck, D. (2001): Ziektebestrijding in cichorei DeBietplanter 35, 374 p10

21. Meyer, P.D., Tungland, B.C., Causey, J.L. en Slavin, J.L .(2000): The immune effects of inulin in vitro and in vivo. Agro food industry Hi-tech. November/December p 18-20

22. Ministerie van Landbouw (1994): Industriële cichoreiteelt 45 p.

23. Ministerie voor Middenstand en Landbouw (2001): Ziekten en plagen in de witloofteelt.

24. Miserque, O., Oestges, O. en Tissot, S. (2000): Synthese van proeven op oogstmateriaal voor industriële cichorei. De Bietplanter September 2000 p6-12

25. Oestges, O. (1994): La mecanisation des travaux agricoles . Les presses agronomiques de Gembloux, A.S.B.L. 248 p.

52

26. Onkruidbestrijdingsgroep cichorei van het LCBC (2002): Onkruidbestrijding in de industriële cichorei met de lagedosissystemen. De Bietplanter April 2001 p10-16

27. Piffet, J., Fagard, J. en Van Eyck, M. (2000): Teelttechniek: de ruggenteelt in industriële cichorei. De Bietplanter April 2000 p16

28. Piffet, J . en Sevrin, V. (2001): Waakzaamheid en flexibiliteit Chico News Herfst 2001 10 p2-3

29. Quenon, G., Michot, B., Oestges, O. en Tissot, S (1999): Het zaaien, precisie boven alles. De Bietplanter April p13-14

30. Roberfroid, M.B . (2000): Prebiotics and probiotics: are they functional foods. Am. J. Clin Nutr 71(suppl) p1682S-1687S

31. Roisin, C., Ruelle, L. en Kerten, J.L. (1999): Resultaten uit proeven rond grondbewerking en zaai onder dekvrucht. De Bietplanter April 1999, p11-12

32. Roisin, C., Ruelle, L. en Kerten, J.L (2000): De grondbewerking en de zaai van cichorei. De Bietplanter April 2000 p9

33. Sarrazyn, R. en Höfte, M. (1996): Het optreden en de bestrijding van Geotrichum candidum in de witloofteelt Parasitica, 52 (1) p23-28

34. Smets, R. (1999): Cichoreiteelt en veevoeding. De Bietplanter mei 1999 p6-8

35. Stevens, C.V., Meriggi, A. en Booten, K. (2001): Chemical modification of inulin, a valuable renewable resource , and its industrial applications. American Chemical Society Vol. 2 Nr. 1

36. Vandergeten, J.P. (2001): Bodembewerking en zaai van industriële cichorei. De Bietplanter April 2001 p9-10

37. Van Kruistum, G. en H.H.H. Titulaer. (1991): N-voorziening tijdens de wortelteelt in relatie tot natrot in witloof. XIe tweejaarlijkse internationale witloofdagen, 20-21 sept. 1991, Arras (Fr.) D1-D2

38. Van Waes, J., De Vliegher, A., Carlier, L. en Van Waes C. (2002): Belgische rassenlijst voor industriële cichorei 2001 Landbouw & Techniek 04 22 februari 2002 p4-5

39. Versluis, H.P . (2000): Verbetering inwendige kwaliteit cichorei. PAV Bulletin Akkerbouw Juli 2000 p32-35

40. Westerdijk, C.E. (1996): Bemesting uit: Cichorei: Verslag van vier jaar onderzoek: verslag nr. 222 p29-35

53

Appendix I: erkende herbiciden in de cichoreiteelt in 2002 Werkzame stof Werkingsspectrum Handelsproduct(en)

gehalte Formu-lering1

ZEER GEVOELIGE ONKRUIDEN GEVOELIGE ONKRUIDEN MATIG GEVOELIGE ONKRUIDEN Eigenschappen

Bonalan , Benefex benfluraline 180 EC brandnetel, dovenetel, duist, duivenkervel, melganzenvoet, akkerviooltje, boterbloem, bodemherbicide

g/l ereprijs, klaproos, straatgras muur, papegaaiekruid, perzik- hanenpoot, kleefkruid, vluchtig & fotolabiel

kruid, varkensgras, wilde haver melde, zwaluwtong zeer lange nawerking

Kerb propyzamide 50% WP duist, graanopslag, straatgras, brandnetel, kweek, bingelkruid, dovenetel, ereprijs, bodemherbicide

spurrie perzikkruid, varkensgras, herderstasje, herik, kleefkruid, melde, droogtegevoelig

vogelmuur, zwarte nachtschade melganzenvoet, wilde haver lange nawerking

zwaluwtong max. totale dosis:2,5 kg

Asulox, Agrichim asulam asulam 400 SL kamille brandnetel, dovenetel duist, klein kruiskruid bodemherbicide

Asulnet, Asulam Hermoo g/l muur, straatgras korte nawerking

Asulam Protex Luxan

Legurame carbeetamide 300 EC duist, spurrie bingelkruid, muur, straatgras, akkerviooltje, brandnetel, ereprijs, bodemherbicide

g/l wilde haver hanenpoot, varkensgras, zwaluwtong temperatuurgevoelig

Safari triflusulfuron 50% WG driedelig tandzaad dovenetel, kamille, koolzaad, akkerviooltje, bingelkruid, bodem + contact-

methyl ereprijs, herderstasje, kruiskruid, papegaaiekruid, brandnetel, dovenetel, herbicide

herik, knopherik, knopkruid, zwarte nachtschade hondspeterselie, kleefkruid, korte nawerking

kroontjeskruid varkensgras max. totale dosis: 60 g

AZ500 isoxaben 500 SC akkerviooltje, driedelig tandzaad, duivenkervel, melganzenvoet, knopkruid, bodemherbicide

g/l dovenetel , ereprijs, herderstasje, muur, zwaluwtong perzikkruid, varkensgras, droogtegevoelig

herik, kamille, klein kruiskruid, zwarte nachtschade zeer lange nawerking

knopherik, spurrie max.totale dosis:200 ml

Dual Gold s-metolachloor

900

g/l

EC Zwarte nachtschade, kamille, kruiskruid, knopkruid, akkerviooltje

Éénjarige grassen

Hondspeterselie, melganzenvoet Bodemherbicide

Max. totale dosis: 1,3 l

Fusilade 2000 250

fluazifop-

p-butyl g/l

Onkruidgrassen Niet mengen met lagedosismengsels

Targa Prestige quizalofop - ethyl D

50 g/l Onkruidgrassen Niet mengen met lagedosismengsels

Gebruik enkel de erkende producten vernoemd in deze tabel !!! 1 Vaste formuleringen: WG = Waterdisperseerbaar Granulaat / WP = Spuitpoeder (Wettable Powder) Vloeibare formuleringen: EC= Emulgeerbaar Concentraat / SC = Geconcentreerde Suspensie / SL = met water mengbaar concentraat

54

Appendix II: erkende producten in de cichoreiteelt voor de bestrijding van ziekten en plagen in 2002

Vijand Werkzame stof Handelsnaam + concentratie dosis werkzame stof

Bemerkingen veiligheidstermijn (indien van toepassing)

carbendazim + flutriafol

Impact-R (200+ 94 g/l) B 1 l 42 d

difenoconazool Geyser (250 g/l) 0,5 l 30 d

tetraconazool Eminent (125 g/l) 0,8 l 30 d

Witziekte

epoxiconazool Opus (125 g/l) 1 l 30 d

dichloorpropeen Cyanamid D-D 95 (1100 g/l), Telone II (1158 g/l), Telone II Sanac (1158 g/l)

200 kg/ha determinatie noodzakelijk

vruchtafwisseling

Nematoden

metam-natrium Luxan Monam (510 g/l), Metham-Na (515 g/l), Monam (510 g/l), Solasan (510 g/l), Trimaton 510 (510 g/l)

350-380 kg/ha

lambda-cyhalothrin Karate Zeon (100 g/l) 10 gram/ha ook erkend tegen rupsen

14 d Bladluizen

pirimicarb Agrichim Pirimicarb (50 %), Pirimor (50 %)

0,2 kg/ha 7 d

methiocarb Mesurol pro (4 %) 4 kg/ha microgranulaten Slakken metaldehyde Metarex RB (6%) 7 kg/ha

Administratie:

Molenstraat 45B-3300 TienenTel: 016/78 19 40Fax: 016/82 04 68

E-mail: cabc.lcbc@irbab.be Website: www.kbivb.beautomatisch antwoordapparaat: 016/ 78.19.45

maatschappelijke zetel:

Tervurenlaan 182 B-1150 Sint-Pieters-Woluwe

BTW nummer: BE 463518359