gezonde verstedelijking 2014 rws trenddossier lichtkogel · PDF fileraag. En wat we anders...

Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat.Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie via [email protected]

November 2014

12 Water. Vriend én vijand van de gezonde stad

28 Hoe je een gezonde stad organiseert Overheid, kom in actie! Of juist niet … ?

42 EU-programma Horizon 2020: kijk verder dan de binnenstad

> Trendwatch 48 Na jaren van reorganisaties is het

tijd voor vakmanschap

Trenddossier van en voor professionals in Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid

Lichtkogel | 2014 | nr 2


Gezonde verstedelijking De invloed van ruimtelijke inrichting op de gezondheid van stadsbewoners

Gezonde verstedelijking

>

RWS Lichtkogel NR2 2014 omslag.indd 1 12-11-14 12:10

EDITO

RIA

L

Geachte lezer,

Het is m

ij een bijzondere eer dat ik als eerste het woord tot de lezer m

ag richten in dit them

anumm

er over Gezonde verstedelijking.

Gezondheid is van oudsher een issue in de ruimtelijke ordening en stedenbouw

kundige planning. D

enk aan de bestrijding van besmettelijke ziekten zoals cholera en de aanleg

van riolering in de negentiende eeuw, maar ook aan de aanleg van stadsparken om

de stedeling bew

eging en frisse lucht te bieden. Of denk aan de opkom

st in de afgelopen decennia van w

oonerven, fietspaden en speelnatuur. Het is heel goed om

te zien dat gezondheid nu w

eer volop in belangstelling staat als aspect van ‘verstedelijking’. Gezondheid is voor veel beleidsterreinen een inspiratiebron en uitdaging; dat laten de interview

s en artikelen in dit cahier ook volop zien. En als het ons lukt om elkaar

vanuit die verschillende beleidsterreinen te versterken, levert dat zelfs nog méér op dan

gezondheid alleen. Imm

ers: gezonde burgers zorgen ook voor een vitale samenleving,

met econom

ische en imm

ateriële baten!

Dit cahier laat zien dat er diverse kansen zijn om

de gezondheid van de stedeling te bevorderen. Bijvoorbeeld m

et een doordacht ruimtelijk ontw

erp, een afgestemde com

-binatie van vervoerssystem

en en een inrichting waarbij bew

ust met w

ater wordt om

ge-gaan. M

aar er is ook aandacht nodig voor de sociale aspecten en voor de inspanningen bij de overheid, w

oningcorporaties en bewoners zelf om

de gezondheid te verbeteren. H

et onderwerp ‘verdienm

odellen’ wordt in dit cahier apart geadresseerd. Terecht, w

ant kosten en baten liggen op het terrein van gezondheid en gezondheidsbevordering nu eenm

aal niet in dezelfde hand.

U ziet dat gezondheid in de stedelijke om

geving inspanningen vraagt vanuit veel ver-schillende dom

einen, zowel im

pliciet als expliciet. Dat vraagt om

verbinding. Hoew

el dat niet eenvoudig lijkt, is m

ijn ervaring dat de dialoog tussen al die domeinen een hoop

energie en enthousiasme genereert. D

it lees ik ook terug in de artikelen van dit cahier, en ik hoop dat dit ook voor u geldt. D

e dynamiek tussen de dom

einen die uit dit cahier spreekt, w

il ik samen m

et u gebruiken om gezondheid en gezondheidsbevordering

te stimuleren. Laten w

e samen optrekken en elkaar inspireren.

Veel leesplezier toegewenst!

Marianne D

onkerW

aarnemend directeur-generaal Volksgezondheid

Ministerie van Volksgezondheid, W

elzijn en Sport

Lichtkogel 2 - 20143

INH

OU

D

CO

LOFO

N

Thema > G

ezonde verstedelijking IN

TER

VIEW

S

4 G

ezondheid als opkomend them

a in de ruim

telijke ontwikkeling

Hugo Backx en Jan H

endrik Dronkers

8

Gezonde m

obiliteit door com

binatie van vervoerssystemen

Alexandra van Huff

elen

18 Zonder sociale maatregelen geen

gezonde stad

M

arco Pastors en Els Tieman

27 Agenda Stad Ali Rabarison

28 O

verheid, kom in actie!

Of juist niet …

?

Jacques W

allage en Zef Hem

el

42 EU-program

ma H

orizon 2020: K

ijk verder dan de binnenstad

Ruud Sm

it

REP

OR

TAG

E

32 Architectuur Biënnale Urban by Nature

Dirk Sijm

ons

TER

UG

BLIK

24 LEF-sessie big data

CO

LUM

N

11 Verstedelijking kan gezonder

Eric Frijters

ESS

AY

12 W

ater. Vriend én vijand van de gezonde stad

Frans van de Ven en John Jacobs

38 W

elk verdienmodel is het beste

voor de gezonde stad?

Jurgen van der H

eijden B

OEK

REC

ENS

IE

22 Res publica

N

adinja Hett

inga

23 Lees- en kijktips

OP

EXP

EDIT

IE 27 februari en 5 maart 2015

26 G

ezonde verstedelijking in G

roningen en Heerlen

Trendwatch > nieuw

e onderwerpen om

te belichten

46 W

elkom in space age, Copernicus

wijst u de w

eg

M

arlène van Benthem

48 D

e ware betekenis van vakm

anschap

Arjo Klam

er

50

Logistieke lenigheid door synchrom

odaal transport

Kees Verw

eij

Uitgave

Novem

ber 2014O

pdrachtgever Rijksw

aterstaat, Programm

a Strategische VerkenningenRedactieraad Leendert van Bree (Planbureau voor de Leefom

geving), Arthur van Iersel (Ministerie van

Volksgezondheid, Welzijn en Sport), John Jacobs

(Gem

eente Rotterdam

), Frederik Leenders (G

emeente U

trecht), Hugo van der Steenhoven

(Fietsersbond), Frans van de Ven (Deltares),

Theo van de Gazelle (Rijksw

aterstaat plv. DG

en H

ID M

idden-Nederland), G

emm

a van Eijsden (Rijksw

aterstaat Leefomgeving), H

erman H

eegstra (Rijkw

aterstaat Alliantiemanagem

ent), Jan van Kem

pen (Rijkswaterstaat M

idden-Nederland), Erna

Ovaa (Rijksw

aterstaat Strategische Verkenningen, voorzitt

er), Jasmina Tepic (Rijksw

aterstaat Strategische Verkenningen, projectleider)Redactie M

arianne Donker (M

inisterie van Volksgezondheid, W

elzijn en Sport), Ingrid Zeegers (Portretten in

woorden), Eric Frijters (FABRIC), Frans van de Ven

(Deltares), John Jacobs (gem

eente Rotterdam

), Jurgen van der H

eijden (AT Osborne), N

adinja H

ettinga, Jasm

ina Tepic en Erna Ovaa

(Rijkswaterstaat), Ed Coum

ans, Chris van der Hulst

en Janine Tiekstra (gloedcomm

municatie)

Fotografie en illustratiesD

e Urbanisten (p.16), H

anna Anthonysz (p.19), G

emeente N

ijmegen (p.13 Ruim

te voor de W

aal-Nijm

egen), Jeroen Oerlem

ans (p.30), iStock (p.22, 23, 26, 27, 44, 47), Shutt

erstock (p.41, 45, 49), H

ollandse Hoogte (p.8 Co de Kruijf, p.14 G

oos van der Veen, p.18 D

avid Rozing, p.28 Jan Boeve), N

iranyana (p.29) en Jan de Vries (p.32,35,36), Projectbureau A2 M

aastricht (cover, p.1, 2, 3, 4).Concept en vorm

geving gloedcom

mm

unicatieD

ruk Total G

raphics, Oss

Meer inform

atie Project D

e Lichtkogel: jasmina.tepic@

rws.nl

Programm

a Strategische Verkenningen: erna.ovaa@

rws.nl

Definitie gezonde

verstedelijking:


is het zodanig ontwerpen,

inrichten en beheren van de

stad dat deze vanuit economisch,

ecologisch en menselijk oogpunt

gezond en aantrekkelijk is.

4Lichtkogel 2 - 2014


De m

anier waarop w

e onze ruimte inrich-

ten, gebruiken en beheren heeft invloed

op onze gezondheid. Dat is op zich geen

nieuwe gedachte. M

aar hoe komt het dat

gezond heid de laatste jaren zo’n sterk opkom

end thema is in het denken over

stedelijke regio’s? En hoe kunnen we dit

thema de kom

ende jaren verder handen en voeten geven?

We vroegen aan H

ugo Backx, directeur GGD

GHO

R Nederland, en Jan Hendrik D

ronkers, directeur-generaal Rijksw

aterstaat, wat de

urgentie is van het vraag stuk. En wat w

e anders m

oeten gaan doen als we gezonde

verstedelijking willen bevorderen. “Als het

gaat om de publieke gezondheid, hebben

we te m

aken met een aantal hardnek kige

problemen”, begint Backx. “D

an bedoel ik m

et name de chronische w

el vaarts ziekten. O

vergewicht speelt daarbij een grote rol,

maar ook roken en alcohol.” H

et verschil in levens verw

achting tussen kansarme en

kansrijke Nederlanders is ongeveer zeven jaar, en dit neem

t niet af. “Het besef dringt

door dat ruimtelijke inrichting van grote

invloed is op het bewegen van m

ensen in de stad, en op hun gezondheid.” D

e lan delijke koepel GGD GH

OR Nederland

werkt aan een nieuw

publiek gezondheids-begrip w

aarin preventie het sleutelwoord is.

Vooral de genoemde w

elvaartsziekten zijn er de oorzaak van dat de laatste jaren in Nederland de kosten voor gezond heidszorg enorm

zijn opgelopen. Door m

eer preven-tieve m

aatregelen te nemen, kunnen de

kosten dalen. “D

aarbij werkt m

ee, dat door de decentra-lisatie de zorg voor publieke gezondheid w

eer meer in één hand is gekom

en, bij de gem

eenten. En dat zet die gemeenten aan

het denken.” Behalve bij gemeenten, ziet

Backx ook bij burgers een verandering optreden. Burgers zijn m

eer ontvankelijk

gewor den voor het idee dat zij zelf verant-

woordelijkheid dragen voor hun gezond-

heid, en dat zij hiervoor ook zelf iets kunnen ondernem

en.

Gezonde condities scheppen

“Een gezonde stad is een beweegbare stad”,

herkent ook Dronkers. “In de stad kom

en heel veel activiteiten bij elkaar. D

e verwach-

ting is dat de komende jaren nog m

eer m

ensen naar de steden trekken, en daarmee

wordt de bew

eeg baarheid, of in onze termen

de bereikbaarheid, in en om de stad, een

steeds groter probleem. D

aar zullen we m

et elkaar slim

me oplossingen voor m

oeten gaan zoeken. O

plossingen waarbij het type

vervoermiddel dat m

ensen gebruiken van buiten naar binnen de stad, verschuift van de auto naar de fiets, lopen en openbaar vervoer.”Gezonde verstedelijking betekent ook, aldus D

ronkers, het verbeteren van de leef-baarheid in en om

de steden. Het drukke

autoverkeer gaat vaak gepaard met hinder

voor mensen die er w

onen en werken, in

de vorm van ruim

tegebrek, weinig groen,

lucht ver vuiling en geluidsoverlast. Sinds de beleidsvelden ruim

te en milieu zijn

samengevoegd m

et verkeer en water in één

departement voor Infrastructuur en M

ilieu, is leefb

aarheid nadrukkelijk ook het domein

van Rijkswaterstaat. “W

ij willen daar de

komende jaren sterker op gaan inzetten.

Juist door onze kennis en ervaring op het gebied van m

obiliteit, water, ruim

te en leefb

aarheid met elkaar te com

bineren. En door hier ook bew

oners en bedrijven bij te betrekken. Zo kunnen w

e gezonde condities creëren.”

Ruimtelijke plannen en w

elbevindenO

p te veel plekken staan er nu woningen

vlak naast de snelweg, m

et fijnstofproble-m

en tot gevolg. Dat is een van de opgaven

INT

ERV

IEW

Gezondheid als

opkomend them

a in de ruim

telijke ontw

ikkelingD

oor Erna Ovaa

Project De Groene Loper in M

aastricht is een goed voorbeeld van gezonde verstedelijking. Bovenop de landtunnel kom

t een langgerekte bomenlaan. O

p deze parklaan krijgen fietsers en voetgangers volop de ruimte.

>



voor de komende jaren, aldus de directeur

van de GGD GH

OR Nederland: “H

oe houden w

e de bedreigingen van het snelverkeer buiten? Rijksw

aterstaat is hier een speler in, w

ant die komt m

et een voorstel voor het tracé, m

aar ook de gemeenten, w

ant die m

aken de afweging over de locaties voor

woning bouw. Vaak kiezen ze dan toch voor

economische ontw

ikkeling, en zetten ze huizen vlak langs de snelw

eg. Dat is écht

onverant woord! W

e moeten m

et elkaar zoeken naar oplossingen. H

et zou goed zijn als RW

S, gemeenten en GGD

die discussie m

et elkaar gaan voeren.” D

e DG van Rijksw

aterstaat ziet die beweging

ook al. “Infrastructuurvraagstukken worden

in ons land steeds meer inrichtings vraag-

stukken”, constateert hij. “Inmiddels zijn

we er op een paar plekken sam

en met

betrokkenen in geslaagd om tot inventieve

oplossingen te komen. D

enk bijvoorbeeld aan D

e Groene Loper in Maastricht. M

et de landtunnel die w

e hier aanleggen, slaan we

drie vliegen in een klap. We zorgen ervoor

dat de doorgaan de snelweg de lucht in de

stad niet langer vervuilt en de stad in tweeën

splijt. Op die tunnel w

ordt een groen recrea-tief lint aangelegd m

et mogelijkheden voor

wandelen en fietsen, verbindingen m

et de om

geving, en aantrekkelijke locaties voor w

oningbouw en kantoren. W

e doen dit sam

en met gem

eenten, provincie en ook m

et de GGD Zuid-Lim

burg. Een ander voorbeeld is de w

egverbreding van de A9 Gaasper dam

merw

eg: hier wordt een drie

kilometer lange landtunnel aangelegd m

et op het dak een langgerekt park. M

ede door inbreng van bew

oners is besloten om in het

park bomen en struiken te planten w

aar m

ens en dier van kunnen eten. Samen

met de D

ienst Ruim te lijke O

rdening van gem

eente Amsterdam

werken w

e nu aan het groeninrichtings plan.”Backx: “D

at zijn mooie voorbeelden. D

e afgelopen jaren hebben w

e hoogtechnische norm

en vastgesteld voor allerlei stoffen die schadelijk zijn voor de volksgezondheid. Steeds m

eer wordt erkend dat het ook gaat

om het hele plaatje, om

het welbevinden

van de mensen.” In het voorstel voor de

nieuwe O

mgevingsw

et is dat volgens hem

overigens nog veel te weinig verw

erkt. Gem

eenten hebben een instrument nodig

om nieuw

e ruimtelijke plannen expliciet op

gezondheid te kunnen toetsen. “De m

antra is dat de O

mgevingsw

et beleidsarm is, om

dat

het alleen om herkadering gaat. M

aar die w

et grijpt majeur in de om

geving in!” Backx w

as tot 1 maart 2014 directeur van de GGD

H

art voor Brabant, en weet uit eigen erva-

ring hoe ruimtelijke keuzes de verspreiding

van de Q-koorts hebben bepaald. D

ie erva-ring m

aakt hem nu, in zijn nieuw

e functie bij de lande lijke koepel, des te gedrevener om

aandacht te vragen voor gezondheid in de ruim

telijke inrichting.

Verbindingen leggenIn het advies De toekom

st van de stad adviseert de Raad voor de leefom

geving en infra-structuur om

de zelforganiserende kracht in de stad te benutten, en tegelijk ons m

eer te gaan richten op infrastructurele en bestuurlijke verbindingen tussen de stede-lijke regio’s. W

at betekent dat voor de aan-pak van gezonde verstedelijking? D

ronkers: “D

e essentie van dat advies is voor mij dat

afzonderlijke gemeen ten niet alleen naar

de eigen ontwikkeling m

oeten kijken, maar

ook slim van elkaars m

oge lijkheden gebruik m

oeten maken. En daar zijn goede verbin-

dingen voor nodig.”Backx ziet bij de gem

eenten nu bestuurlijke clustervorm

ing. “Als ik Rijkswaterstaat

was, zou ik daarbij aansluiten. D

e GGD zit

hier zelf met zijn 25 regio’s ook dichtbij.”

Gezonde verstedelijking kun je niet in je eentje voor elkaar krijgen. D

aar is cocreatie

voor nodig, en verbinding met allerlei

disciplines. En dat vraagt iets van de mede-

werkers. “GGD

’ers zijn van de kennis, van de inhoud. M

aar voor die cocreatie moeten

de netwerk gerichte com

petenties sterker w

orden aangezet. Wij voelen op dat punt

een behoorlijke druk van gemeenten.”

Dronkers: “In tw

ee pilotgemeenten,

Schiedam en U

trecht, zijn we nu aan het

beproeven hoe gezonde verstedelijking in de praktijk vorm

kan krijgen en welke rol

we hier als Rijksw

aterstaat kunnen spelen. Als overheid zou je het cem

ent moeten zijn

tussen de samenw

erkende partners.”

Uitnodiging

Wat kunnen GGD

en Rijkswaterstaat voor

elkaar betekenen, als het gaat om gezonde

verstedelijking? Backx: “Zou het niet verstandig zijn om

als GGD, RIVM en

Rijkswaterstaat de koppen bij elkaar te

steken, om bew

ust te gaan nadenken hoe w

e bij ruimtelijke ingrepen gezondheid

een grotere rol kunnen geven? Daar gaan

we gew

oon op vooruitlopen. Jan Hendrik,

ik nodig jou als DG van Rijksw

aterstaat uit om

dat debat met m

ij te openen!” D

ronkers: “Die uitnodiging neem

ik graag aan. Leefb

aarheid en gezondheid zijn én blijven centrale them

a’s als het gaat om

ingrepen in de publieke ruimte w

aar Rijksw

aterstaat bij betrokken is.” <

Jan Hendrik D

ronkers Jan H

endrik Dronkers is directeur-generaal van Rijksw

aterstaat, en uit dien hoofde gastheer van de Lichtkogel.

Contact

janhendrik.dronkers@rw

s.nle

“Gemeenten hebben een

instrument nodig om

nieuwe

ruimtelijke plannen expliciet op

gezondheid te kunnen toetsen”

Hugo Backx

Hugo Backx is sinds 1 m

aart 2014 directeur van GGD GH

OR N

ederland, de koepel-organisatie van de 25 regionale G

GD

’s (Gem

eentelijke of Gem

eenschappelijke G

ezondheidsdiensten) en GH

OR (G

eneeskundige Hulpverleningsorganisatie in

de Regio). Haar taak is het bew

aken, beschermen en bevorderen van de publieke

gezondheid en veiligheid. Van 2009 tot 2014 was Backx directeur van G

GD

Hart

voor Brabant. Daarvoor w

as hij wethouder in Tilburg.

Contact directiesecretariaat@

ggdghor.nl e



e

“Reizigers die met het openbaar vervoer

of met de fiets de binnenstad aandoen,

zijn gezonder dan automobilisten om

dat ze m

eer bewegen. D

aarnaast dragen ze ook bij aan een leefb

aar klimaat en de

versterking van de economie in de stad.”

Aan het woord is Alexandra van H

uffelen, sinds dit jaar directeur van het GVB, de ondernem

ing die het openbaar vervoer verzorgt in Am

sterdam.

Wat ziet u als de grootste uitdaging

in uw nieuw

e functie?“Spannend is dat de Stadsregio Am

sterdam

en de gemeente de bestaande concessie

hebben verlengd: het GVB mag het open-

baar vervoer (ov) tot en met 2024 uitvoeren.

Daar staat tegenover dat onze subsidie

terugloopt. Terwijl het w

el de bedoeling is dat m

eer mensen gebruik gaan m

aken van het ov. D

at wordt een uitdaging. Vooral

doordat er ook nog een aantal grote projecten zijn, zoals de opening van de Noord-Zuidlijn.”“Een belangrijk punt is om

samen m

et de gem

eente, de Stadsregio en andere betrok-ken partijen na te denken over de toekom

st van het vervoerssysteem

van Amsterdam

. H

et gaat niet alleen om het optim

aliseren van het huidige systeem

(sneller maken

van bestaande lijnen, ontwikkelen van

handige producten, zorgen voor betere

aanslui tingen), maar ook over toekom

stige nieuw

e metrolijnen en vernieuw

ende vervoersconcepten, zoals de driverless car.”

In hoeverre speelt het thema

gezondheid een rol voor het GVB?

“Op verschillende m

anieren. Het ov is een

manier van vervoeren die gezondheid

stimuleert. In de stad zorgt het voor zo m

in m

ogelijk luchtverontreiniging en zo veel m

ogelijk doorstroming en dus veel m

inder verkeerscongestie. Reizigers die gebruik-m

aken van het ov bevorderen daarmee hun

gezondheid, zo wees onderzoek in New

York uit. Ze m

oeten namelijk m

eer bewegen dan

als ze met de auto reizen.”

“Onze tram

s en metro’s rijden op groene

stroom. Voor onze busvloot en veerponten

geldt dat we daarvoor nog fossiele brand-

stoffen gebruiken. Wij zijn aan het onder-

zoeken hoe we onze busvloot schoner

kunnen maken, op w

eg naar emissieloos

in 2026. We kijken ook hoe w

e onze veer-ponten van schone brandstoffen kunnen voorzien, of nog beter: em

issieloos kunnen m

aken. Daarnaast besteden w

e veel aan-dacht aan de gezondheid van onze m

ede-w

erkers, die hebben vaak een zittend beroep. M

et aandacht voor sport, voeding, en stressreductie w

illen we gezondheids-

klachten voorkomen.”

Alexandra van Huff

elen Alexandra van H

uffelen is sinds 1 juni 2014 algem

een directeur bij het GVB in

Amsterdam

. Daarvoor w

as ze wethouder D

uurzaamheid, Binnenstad en Buitenruim

te in Rott

erdam. Van 2008 tot 2010 w

as ze directeur van de businessunit New

Energy van Essent N

V en directeur Deutscher Essent. Ze begon haar carrière bij het m

inisterie van VRO

M (1992-1997).

Contact M

ireille.muller@

gvb.nl (woordvoerder van G

VB, Mireille M

ulder) 020 460 58 85

INT

ERV

IEW

Gezonde

mobiliteit door

combinatie

van vervoerssystem

enD

oor Ingrid Zeegers

t

>



Verstedelijking kan gezonder

We w

eten veel over onze steden in termen

van omvang, structuur en historie. W

at m

inder scherp op het netvlies staat, is hoe de stad w

ordt gebruikt en wat het eff

ect hiervan is op de om

geving. Dat w

ordt treff

end duidelijk als we kijken naar een

actueel vraagstuk als energiegebruik.

Moderne kolencentrales hebben een

rendement van m

aximaal 46 procent –

54 procent van de energiewaarde w

ordt dus om

gezet in restproducten, zoals w

armte, CO

2 en roet. Het gevolg is dat in

een stad als Rotterdam

alleen al de bedrij-ven in de haven jaarlijks tw

ee keer zoveel w

armte verliezen als de hoeveelheid ener-

gie die met alle bestaande en geplande

Nederlandse w

indmolens op de N

oord- zee kan w

orden opgewekt. En dat terw

ijl nergens ter w

ereld de omstandigheden

gunstiger zijn om restw

armte te her-

gebruiken. Denk alleen m

aar aan het W

estland, dat nu aardgas gebruikt om aan

zijn warm

te- en CO2 -behoeft

e te voldoen.W

at voor energie opgaat, geldt ook voor voedsel, afval, w

ater- en luchtkwaliteit.

Ook hierbij zijn vorm

en van verspilling te ontdekken die door ontw

erp te verminde-

ren zijn. De vraag die zich dus opdringt is:

hoe kunnen we zorgen dat steden m

inder verspillend zijn, dat er een gezondere relatie ontstaat tussen gebruik, eff

ect en verlies? H

et manipuleren van het stedelijk eco-

systeem om

de milieuprestatie van de

stad te verbeteren, kun je een aspect van het streven naar ‘gezonde verstedelijking’ noem

en. Dat klinkt voor de hand liggend,

maar het betekent niets m

inder dan een forse verbreding van het klassieke steden-

bouwkundig ontw

erp. In de opleiding van nieuw

e generaties stedenbouw-

kundigen is die verbreding al merkbaar.

In de opleiding ontstaat een aanpak die begint door tegelijkertijd deel antw

oorden te verzam

elen, visies te ontwikkelen en

ideeën te testen. Als we een m

eer gezonde vorm

van verstede lijking willen ontdekken,

zullen we ver schillende agenda’s m

oeten verbinden. Agenda’s bovendien op ver-schillende schaalniveaus (regio, stad, straat) op het vlak van veiligheid, leef-baarheid en bereikbaarheid gekoppeld aan econom

ische, sociaal-culturele en ecologische ontw

ikkelingen. Nadenken

over gezonde verstedelijking verwisselt

met andere w

oorden de vraag naar de stad als fysiek object, m

et de vraag naar verstedelijking als proces. D

e stad an sich hoeft

niet opnieuw te w

orden uitgevonden. W

el zullen ontwerpers, bestuurders en

investeerders de krachten moeten

bundelen om bestaande initiatieven en

ontwikkelingen slim

mer in te richten en

te benutten. Zo zal verspilling tot het

verleden gaan behoren!

Eric Frijters

CO

LUM

N

Eric FrijtersEric Frijters studeerde Bouw

kunde aan de TU

Eindhoven, architectuur aan de U

niversität Karlsruhe en filosofie aan de U

vA. Frijters is auteur van boeken zoals Farm

tycoon, Tussenland en Architect by Accident. Sam

en met O

lv Klijn richtt

e hij in 2007 FABRIC op. Sinds 2013 is Frijters tevens Lector Future U

rban Regions aan de zes academ

ies van Bouwkunst.

Contact

ww

w.fabrications.nl

w

ww

.futureurbanregions.nl Zijn er ook program

ma’s die de

combinatie van ov, fietsen en lopen

stimuleren, en w

at betekenen die dan voor de bereikbaarheid van de stad?“D

e bereikbaarheid, gezondheid en vitaliteit van de stad zijn erg gebaat bij een com

bina-tie van vervoerssystem

en. In een stad als Am

sterdam zal het vaak gaan om

een com-

binatie van ov, fietsen en lopen. Ook vanuit

stedenbouwkundig perspectief is dat een

logische combinatie. M

aarten Hajer van

het Planbureau voor de Leefomgeving vindt

bijvoorbeeld dat er veel minder auto’s in

de stad moeten kom

en. We zien die trend

ook al in de praktijk, het autobezit daalt.”“D

e stad Amsterdam

moet dus zorgen dat

de auto’s aan de rand van de stad geparkeerd w

orden en reizigers met het ov de stad in

vervoeren. Wij als GVB m

oeten er op onze beurt voor zorgen dat het ov van hoge kw

a-liteit is, dat het ov snel, schoon en prettig is, lijnen goed op elkaar aansluiten enzovoort. W

e kijken ook naar de overstapmom

enten, naar plekken w

aar je makkelijk de fiets neer

kunt zetten, een fiets kunt huren, of je auto kunt parkeren. W

ij gaan overigens zelf niet over de fietsenstallingen, dat doet de gem

eente. Die is ook bezig om

de hinder-lijke opeenhoping van fietsen die af en toe ontstaat (en gevaarlijk kan zijn als ze de w

eg of rails versperren) op te lossen.”

Klopt het dat vervoersproblem

en in de binnenstad eigenlijk opgelost m

oeten worden in de perifere schil?

“Het is een com

binatie tussen binnenstad en periferie. W

ij moeten zorgen dat het

ov-netwerk in de stad zo goed m

ogelijk functioneert. H

et is natuurlijk heel relevant dat er goede aansluitingen op de lijnen buiten de stad zijn. D

enk aan de verbinding naar Schiphol, Alm

ere of Noord-Holland.

Streekvervoerders, die andere concessies hebben dan w

ij, rijden samen m

et ons de stad in. D

ie overlap is voor de reiziger vaak erg onduidelijk en dit m

oet dus beter. D

at is een thema voor de Stadsregio en

vervoerders.”

Wat doen jullie eraan om

de reiziger de auto uit en het ov in te krijgen?“D

oor een prima product en service aan

te bieden. Steeds blijven denken vanuit de reiziger. W

e sluiten overeenkomsten af m

et bedrijven zoals de RAI, w

aar soms duizenden

bezoekers op af komen, de Stadsschouw

burg en het Concertgebouw. Telkens gaat het om

het m

aken van handige combinaties, w

aar-door de reiziger m

akkelijker met het ov naar

zijn bestemm

ing kan.”

Tot slot: wat is uw

meest

inspirerende buitenlandse stad?“H

eb ik eigenlijk niet echt. Het zou een stad

moeten zijn w

aar de combinatie ov, lopen

en fietsen goed georganiseerd is. Zelf ben ik trots op Am

sterdam. Nu de Noord-Zuidlijn

bijna klaar is, staan er ook bij ons nieuwe

ruimtelijke ontw

ikkelingen op stapel, voor-al in Am

sterdam-Noord. Kopenhagen is ook

interessant, omdat daar – net als bij ons –

veel wordt nagedacht over stedenbouw

-kundige ontw

ikkeling en het openbaar vervoer, lopen en fietsen. D

aar kunnen w

e van leren.” <

GVB in cijfers

Het G

VB voert het openbaar vervoer uit in Am

sterdam, D

iemen, D

uivendrecht en enkele uitlopers naar Am

stelveen en Schiphol. Het bedrijf

zorgt ook voor beheer en onderhoud van materieel

en railinfrastructuur, en het borgen van de sociale veiligheid in en om

het openbaar vervoer. Het

GVB heeft

3.740 medew

erkers. Per jaar stappen er 260 m

iljoen reizigers in, samen goed voor ruim

1 m

iljard reizigerskilometers per jaar.

ww



Water. Vriend én vijand

van de gezonde stad W

ater in de stad kan een bedreiging zijn voor de volksgezondheid. Tegelijk is een gezond w

oon- en werkklim

aat in de binnensteden juist sterk gebaat bij de aanw

ezigheid van water en groen. H

et is de kunst om in de stedelijke

ontwikkeling beide invalshoeken op een slim

me m

anier te combineren.

‘Veul te klage hebben we niet’, zei

een Rotterdam

se arbeider die met

hoogzwangere vrouw

en twee kinderen

een kamer bew

oonde, ‘maar ’t is w

el erg natt

ig.’

Auke van der Woud geeft in het boek Koninkrijk

vol sloppen; achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw een onthutsende inkijk in de leefom

geving van onze overgrootouders. O

ok schetst hij de grote verbeteringen die eind negentiende en begin tw

intigste eeuw w

erden gerealiseerd door ver-betering van de w

oningen, aanleg van riolering en een betrouw

baar drinkwatersysteem

.Een gezonde leefom

geving begint bij een veilige, aangenam

e plek om te w

onen en te werken.

De inrichting en de kw

aliteit van het water, de

bodem en de infrastructuur en de kw

aliteit van de lucht in de bebouw

de omgeving zijn daarvoor

bepalend. De plaats m

oet duurzaam veilig

bestand zijn tegen overstromingen, w

ateroverlast en w

atertekorten, hittestress, fijnstof en versprei-ding van ziekteverw

ekkende organismen. Contact

met bodem

en water m

oet niet tot ziekte leiden. Een goede inrichting van het bebouw

d gebied draagt in grote m

ate bij aan een gezonde leef - om

geving.Als je goed om

je heen kijkt in de stad, ontdek je dat w

ater vele verschijningsvormen kent.

Het m

eest zichtbaar is het oppervlaktewater in

grachten, sloten en vijvers. Maar w

ie in de stad vertoeft, heeft ook te m

aken met grondw

ater, m

et afstromend regenw

ater, met drinkw

ater, afvalw

ater, met w

ater dat uit fonteinen spuit, en m

et water uit verdam

pingskoelers en w

atervernevelaars.In de kom

ende pagina’s nemen w

e u mee langs

de verschillende soorten water. O

ok onderzoeken

we de rol van w

ater in gezonde verstedelijking. W

e beschrijven de maatregelen die nodig zijn

om risico’s voor de volksgezondheid te beperken.

En we laten zien w

at de – in potentie – krachtige bijdrage van w

ater is aan een gezond woon- en

werkklim

aat.

Overstrom

ingenO

verstromingen zijn zo’n risico. D

e waterstanden

op zee en in onze rivieren en beken kunnen snel stijgen; sow

ieso ligt een groot deel van ons land onder de w

aterspiegel. Met dijken, duinen en

gemalen voorkom

en we dat het land onderloopt

en er slachtoffers vallen. De veiligheid van dit

beschermingssysteem

is in Nederland zo groot dat de vraag óf w

e binnen die beschermde

polders verder willen verstedelijken niet m

eer aan de orde is. D

e vraag is eerder hóé we onze

steden zo veilig mogelijk inrichten.

Dat begint m

et voldoende ruimte m

aken – en behouden – voor alle bescherm

ende voor - zie ningen die nodig zijn: ruim

te voor dijken en gem

alen, en ruimte voor rivieren en beken,

zodat die hun water kw

ijt kunnen. Die ruim

te kan heel goed ‘groen’ w

orden ingericht, met

mogelijkheden voor diverse vorm

en van ont-spanning. Zo w

ordt de dijkverlegging bij Lent-N

ijmegen gecom

bineerd met de aanleg van

een rivierpark.Vervolgens kunnen w

e de meest ernstige ge-

volgen van een overstroming beperken door

bebouwd gebied zo in te richten, dat w

e nog

weg kunnen vluchten van het w

ater, zowel hori-

zontaal als verticaal, en dat vitale en kwetsbare

infra structuur beschermd blijft. Bij de bouw

van het M

eander Medisch Centrum

in Amersfoort

is bijvoorbeeld bewust rekening gehouden m

et een overstrom

ing van de Eem. Alle vitale functies

zijn gesitueerd op 2,60 meter of hoger boven

het maaiveld en de lager gelegen ruim

ten zijn zo ingericht dat ze na een overstrom

ing snel w

eer kunnen worden gereinigd en in gebruik

genomen.

Ten slotte moeten w

e onze vaardigheden en voorzieningen om

mensen te evacueren goed

op orde hebben en houden. Dit geheel staat

bekend onder de naam M

eerlaagsveiligheid.

RegenW

ateroverlast door zware buien kom

t in bebouw

de gebieden met enige regelm

aat voor.

ESSAY

Frans van de Ven Frans van de Ven is team

leider Stedelijk Land- & W

aterbeheer bij Deltares en

UH

D Stedelijk W

aterbeheer bij de TU D

elft. Zijn belangrijkste aandachtsgebied

is de klimaatbestendige en duurzam

e inrichting van stedelijke watersystem

en.

Contact frans.vandeven@

deltares.nl

nl.linkedin.com/pub/frans-van-de-ven/19/a07/8a4

John Jacobs John Jacobs is Strategisch adviseur W

ater bij de gemeente Rott

erdam. H

ij houdt zich bezig m

et klimaatadaptatie, drijvend bouw

en en strategische internationale projecten in het program

ma Rott

erdam Clim

ate Proof. Hiervoor w

as hij verantw

oordelijk voor Waterplan 2 Rott

erdam.

Contact jcj.jacobs@

rotterdam

.nl e

e

Dijkverlegging bij Lent-Nijm

egen

>

in



D

e goten en riolen moeten zorgen voor de afvoer

van water. Zij w

orden zo ontworpen dat ze ook de

heftige regenbuien kunnen verwerken die gem

id-deld eens per tw

ee jaar voorkomen. Regent het

nog harder, dan zitten de buizen vol en blijft er w

ater op straat staan. Of het stroom

t terug de straat op, vanuit het riool of de straat kolken. Recentelijk is onderzoek gedaan naar de kw

aliteit van dit ‘w

ater op straat’. De gem

eten concentraties ziekteverw

ekkers leiden tot een grote kans op infectie. Voor bijvoorbeeld kinderen die spelen in dat w

ater is die kans 33 procent als het water uit

gemengde rioolstelsels kom

t. Om

kinderen na fikse regenbuien te laten spelen in het w

ater op straat, is dus m

isschien wel verm

akelijk maar

niet gezond!

Stabiel ecosysteemAan de basis van een gezonde stad ligt een gezond en stabiel ecosysteem

met een grote biodiversiteit.

Dat betekent ten m

inste een goed doorstromend

watersysteem

en een gezonde waterplanten- en

vispopulatie. Zo’n stabiel ecosysteem heeft een

groot zelfreinigend vermogen: ziekte verw

ekkers sterven er sneller in af. D

at is belangrijk omdat de

stedelijke omgeving ook een ideale broedplaats

is voor veel ziekteverwekkers. D

e stad is een open systeem

. Door in- en uitstroom

van water,

grond, mensen en dieren w

orden steeds ziekte-verw

ekkers binnengebracht en verspreid. Het is

zaak die ziekteverwekkers zo veel m

ogelijk ter plekke te laten afsterven, voordat ze schade kunnen doen aan dieren en m

ensen.

Hoge grondw

aterstandenVan vochtige w

oningen is bekend dat de vol-w

assen bewoners circa anderhalf tot tw

eemaal

zoveel chronische luchtwegaandoeningen hebben

als mensen in niet-vochtige huizen. Kinderen

zelfs anderhalf tot drieënhalf keer zoveel! Zeker bij oudere huizen m

et een niet-dampdichte vloer

of optrekkend vocht door de muren leidt grond-

wateroverlast vrijw

el zeker tot vochtoverlast in de w

oning en dus tot gezondheidsklachten. In 2001 w

aren er 260.000 woningen in Nederland m

et grondw

ateroverlast. De gezondheidseffecten,

hoeveelheid woningen en de m

ateriële schade hebben in 2008 geleid tot de W

et Gemeentelijke

Watertaken en tot een actieve aanpak van de

problematiek. N

ieuwbouw

gebieden krijgen een goed drainagesysteem

en in oude probleem-

gebieden wordt zo nodig aanvullende drainage

aangebracht.

Hittestress

In de bebouwde om

geving zijn de temperaturen

hoger dan in het landelijk gebied. Warm

e dagen kunnen tot extrem

e hitte leiden in deze urban heat islands. En hitte is dodelijk: het sterftecijfer stijgt m

et 2,1 procent per graad Celsius op dagen met

een gemiddelde tem

peratuur boven de twintig

graden Celsius. Dit heeft TNO

afgeleid uit de m

eteogegevens van het KNM

I en de sterftecijfers van het CBS. O

nderzoek in Engeland toont aan dat boven een gem

iddelde dagtemperatuur van

achttien graden Celsius, elke graad Celsius tem

peratuurstijging leidt tot een toename van

0,36 procent in het aantal ziekenhuisopnamen.

Naast gezondheidseffecten heeft hittestress directe gevolgen voor de arbeidsproductiviteit en het w

elbevinden van mensen. Steden w

orden zo w

arm vanw

ege de stenige inrichting. Meer

straling wordt ingevangen, m

eer warm

te wordt

vastgehouden en er verdampt aanzienlijk m

inder w

ater. Juist dat gebrek aan verdamping (= het

gebrek aan vermogen om

te ‘zweten’) leidt ertoe

dat de ingevangen energie alleen als voelbare w

armte naar buiten kan treden. In Rotterdam

kan het verschil in tem

peratuur binnen en buiten de stad ’s avonds tot zo’n zeven graden Celsius oplopen. D

e oplossing is eenvoudig: meer groen

en water aanbrengen in de stad. Groen zorgt voor

schaduww

erking, verdamping en m

inder weer-

kaatsing tussen gebouwen. D

aarmee kan het aan-

zienlijk koeler worden in de stad. H

et draagt boven-dien bij aan het w

oongenot en gezondheid van bew

oners en aan de aantrekkelijkheid van de stad. W

aternevelStedelijk sierw

ater (zoals fonteinen) en ook verdam

pingskoelers (zoals koeltorens en water-

vernevelaars) kunnen een risico vormen voor de

volksgezondheid. Hun w

aternevel is mogelijk ver-

ontreinigd met ziekteverw

ekkende organismen

die direct worden geïnhaleerd in de longen.

Bijvoorbeeld bacteriën, virussen, protozoa, schim

mels en w

ormen. D

eze watervoorzieningen

ter verbetering van de kwaliteit van onze leef-

omgeving m

oeten daarom altijd intensief w

orden beheerd om

problemen te voorkom

en.

Warm

te uit water

Om

warm

en gezond te blijven, hebben we

behoefte aan warm

te in koude tijden en ver-

koeling tijdens hittegolven. Oppervlaktew

ater in de stad is een grote collector van zonnestraling. D

ie warm

te kunnen we ‘oogsten’ m

et een warm

te-w

isselaar of warm

tepomp en opslaan in het

grondwater in een w

armtekoudeopslag voor

gebruik in de winter. M

ooie voorbeelden zijn te vinden in het Paleiskw

artier in ’s-Hertogenbosch

en langs de Nieuw

e Maas in Rotterdam

. In de nabijheid van dat w

ater worden de m

aximale dag-

temperaturen ook getem

perd, waardoor het – in

de schaduw – een aantrekkelijke plek w

ordt tijdens extreem

warm

weer.

Lokaal gebruik van buitenwater

Veel mensen gebruiken regenw

ater of soms

ook lokaal grondwater voor het besproeien van

tuinen, de toiletspoeling of als spoel- en blus-w

ater. Op enkele uitzonderingen na is het diepere

grondwater vrij van ziekteverw

ekkers. Alleen w

anneer septic tanks of lekkende riolen in de buurt zijn, kunnen ziekteverw

ekkers doordringen tot de bron. In drainagew

ater zijn af en toe sporen van E. coli aangetroffen, m

aar de kwaliteit ervan

levert geen gevaar op voor de volksgezondheid. De kw

aliteit van opgevangen regenwater is m

eestal zo goed dat zelfs w

ordt voldaan aan de drink-w

aternormen. Alleen het loodgehalte is som

s te hoog. O

ok de bacteriologische kwaliteit is

doorgaans goed, zeker als de first flush – dat is het eerste, m

eest vervuilde water – w

ordt afgevoerd. Regenw

ater is dus breed toepasbaar, behalve als drinkw

ater.

Verkwikkend w

aterIn aanw

ezigheid van water zijn m

ensen aantoon-baar m

inder gespannen. Zowel de schoonheids-

beleving als de rustgevende werking van w

ater speelt hierbij een rol. Naarm

ate het water een

meer natuurlijk en dynam

isch karakter heeft, w

ordt het hoger gewaardeerd: het w

atertype beek scoort veel beter dan het w

atertype kanaal. M

ensen ervaren water als m

editatief, zo blijkt uit onderzoek. D

e spirituele waarde van w

ater

Het sterft

ecijfer stijgt m

et 2,1 procent per graad Celsius op dagen m

et een gemiddelde

temperatuur boven de

twintig graden Celsius

>



kom

t niet alleen tot uiting in veel religies, maar

ook in ‘heilige’ plaatsen als bronnen en langs beken. D

e emotionele w

aarde van water in steden

mag dan ook niet w

orden onderschat – en kan w

orden gestimuleerd door een goede inrichting.

Doelen sam

enbrengenInm

iddels zal duidelijk zijn dat keuzes over de inrichting direct van invloed zijn op de risico’s voor de volksgezondheid. M

eestal wordt de

inrichting daarom in verdedigende zin aangepast:

we w

illen ons imm

ers beschermen tegen die

gevaren. Maar w

e kunnen ook offensief het stedelijk systeem

inrichten. Hoe kunnen w

e op zo’n m

anier aan de slag gaan met de stedelijke

omgeving, dat w

e tegelijk de gezondheidsrisico’s aanpakken én dat w

e bewoners en andere

betrokkenen in beweging brengen om

samen

een gezonde stad te creëren? Een eerste proeve van w

at dan kan ontstaan, zien w

e bijvoorbeeld bij het Bellamypark in de

Rotterdamse w

ijk Spangen. In deze wijk, m

et w

einig water en veel verharding, is een groen

plein gerealiseerd dat bij heftige regens als w

aterberging kan dienen, maar ook een bijdrage

levert tegen de hittestress. Het groene karakter

is gunstig voor de biodiversiteit en voor het w

elbevinden van de omw

onenden.Bij het Benthem

plein in Rotterdam kom

en zo m

ogelijk nog meer doelen bij elkaar. H

et Benthem

plein was oorspronkelijk bedekt m

et grijze stoeptegels. Nu is het een w

aterplein: een plein dat bij droog w

eer een aantrekkelijke, leuke om

geving biedt, waar gebasketbald en

geskatet kan worden. Bij heftige regenbuien

zorgt het dat er minder w

ater naar het riool en de singels stroom

t. De architecten hebben een

traject begeleid met studenten, bew

oners en ondernem

ers uit de buurt, zodat zij zo veel m

ogelijk invloed hadden op hun nieuwe plein.

Bij de kerk, die aan het plein is gelegen, is een kunstw

erk gekomen in de vorm

van een water-

fontein die door de kerk gebruikt kan worden

als doopvont. Ook op deze m

anier heeft water

een bijzondere rol op het plein.

ConclusieD

e gezondheid van onze stedelijke leefomgeving

is gebaat bij een watersensitieve inrichting,

waarbij w

e:1. alert blijven op bronnen van ziekteverw

ekkers, en de blootstelling van m

ens en dier hieraan via het w

ater zo veel mogelijk beperken;

2. het zelfreinigend vermogen van bodem

en w

ater bewust versterken;

3. ruimte houden én creëren voor bescherm

ings-m

aatregelen tegen overstromingen, en voor

berging en afvoer van het teveel aan regen - w

ater; 4. het verkoelend verm

ogen van water en groen

inzetten om hittestress te beperken;

5. de (belevings)waarde van w

ater in de stad zichtbaar vergroten m

et aandacht voor de spirituele beleving en m

ogelijkheden voor bew

eging en spel.

De uitdaging is om

deze invalshoeken op een slim

me m

anier te combineren, in het belang van

de gezonde ontwikkeling van onze steden! <

Het Benthemplein in Rotterdam

De gezondheid van onze

stedelijke leefomgeving

is gebaat bij een water-

sensitieve inrichting



We gaan van verzorgingsstaat naar

ver zorgingsstad, waar krachtige sociale

collectieven de wijk zelf gezond en vitaal

houden. Maar voor het zover is m

oet er nog w

el wat gebeuren, stellen M

arco Pastors (N

ationaal Programm

a Rott

erdam Zuid) en Els Tiem

an (m

inisterie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, BZK).

Gezondheid vanuit sociaal perspectief. W

at moeten w

e ons daarbij voorstellen? W

ordt de jaarlijkse buurtbarbecue voortaan vervangen door een gezonde fietspuzzel-tocht m

et een appel voor onderweg? D

at blijkt te sim

plistisch gedacht. Het gaat om

een com

plex vraagstuk met vele facetten.

Het gaat over de (her)inrichting van onze

stedelijke leefomgeving gekoppeld aan de

vraag of en hoe onze gezondheid daarbij een rol speelt. Vooral in achterstandsw

ijken is de koppe-ling tussen de inrichting van de w

ijk, sociale aspecten en gezondheid evident. D

e cijfers liegen er niet om

. In achterstandswijken

leven armere m

ensen gemiddeld zeven jaar

korter, en zijn gemiddeld ook nog eens veer-

tien jaar chronisch ziek (bron: Gezonde wijk

in de praktijk). Om

de leefbaarheid en de

gezondheid te bevorderen is herstructure-ring van zulke w

ijken vaak nodig, maar dat

niet alleen. Het gaat om

zowel fysieke als

sociale maatregelen in de w

ijk.

Herstructurering vraagt coördinatie

De kw

estie is niet nieuw. Om

het geheugen op te frissen: denk aan de w

ijkaanpak van m

inister Vogelaar, een van de speerpunten van het kabinet-Balkenende IV in 2007. O

pdracht: binnen tien jaar moesten de

probleemw

ijken het gemiddelde niveau

van hun stad halen op het gebied van w

onen, werken, onderw

ijs, integratie en veiligheid. W

at is er sindsdien gebeurd?Els Tiem

an, manager bij de directie w

oon- en leefom

geving van het ministerie van

BZK en vanaf 2007 betrokken bij de wijk-

aanpak: “Door de gebiedsgerichte focus

en de samenhangende w

erkwijze heeft de

wijkaanpak de volksgezondheid zichtbaar

verbeterd. Bewoners voelen zich m

eer betrokken bij de w

ijk, ze hebben minder

overgewicht en bew

egen meer. D

e kosten van de gezondheidszorg zijn om

laag gegaan, en er zijn nieuw

e vormen van

samenw

erking ontstaan.” Even een stapje terug. H

oe is het zo geko-m

en, en wat is de rol van BZK hierin? “D

e m

inisteries van BZK en Volksgezondheid, W

elzijn en Sport (VWS) sloegen de handen

ineen om gem

eenten zo goed mogelijk te

ondersteunen bij de aanpak van gezond-

Marco Pastors

Marco Pastors is politicus en bestuurder en w

erkzaam als program

madirecteur van

het Nationale Program

ma Rott

erdam Zuid. Tot 2005 w

as hij wethouder voor Leefb

aar Rott

erdam, daarna gem

eenteraadslid voor dezelfde partij. Hij is verder lid van het

curatorium van de Vereniging van N

ederlandse Gem

eenten, dat ‘synergie moet

genereren tussen de bestuurspraktijk en de wetenschap voor vraagstukken die zich

lokaal en regionaal voordoen’.

Contact nprz@

rotterdam

.nl ww

w.rott

erdam.nl/nprz

https://w

ww

.linkedin.com/in/m

arcopastors

Zonder sociale m

aatregelen geen gezonde stadD

oor Ingrid Zeegers

in

INT

ERV

IEW

ew

>



heidsproblemen in de aandachtsw

ijken. D

aartoe kwam

en er partnerships. Onze rol

was divers. W

e zorgden voor kennis, experi-m

enteerruimte en coördinatie, en m

aakten afspraken m

et zorgverzekeraars. Als het nodig w

as pasten we beleid aan in D

en Haag.”

Tieman coördineerde de sam

enhang tussen 13 verschillende stedelijke experim

enten en een landelijk onderzoek, U

rban40. Daarin

werden 40 aandachtsw

ijken vergeleken met

40 controlewijken. Zo w

erd gekeken of investeringen in een w

ijk ook daadwerkelijk

resulteren in meer gezondheid van de

bewoners.

Levensstijl, leefomgeving, zorg

en meedoen

In de experimenten ging het om

de levens-stijl van de bew

oners zelf. “Soms ging het in

de experimenten om

het verbeteren van de gezondheidszorg voor oudere bew

oners van een w

ijk, soms ging het over sportclubs, of

over gezonde voeding op scholen.” Tweede

thema: gezonde leefom

geving. “De rijks-

bouwm

eester liet zien hoe je met kleine

aanpassingen mensen al naar buiten kunt

trekken. Dat speelt bijvoorbeeld bij flatge-

bouwen, w

aar mensen vaak binnen blijven.

Door de benedenverdieping niet vol te bou-

wen m

et parkeergarages of bergingen, maar

in plaats daarvan woonruim

te op de begane grond te creëren of trappen te bouw

en,

nodig je mensen uit om

naar buiten te gaan. M

ensen gaan graag op trappen zitten, zeker als ze aansluiten op de groene ruim

te.” D

erde onderdeel: gezonde zorg, gericht op professionals in de w

ijk. “Hoe stim

uleer je m

ultidisciplinaire samenw

erking in de w

ijk?” En ten slotte de laatste pijler: gezond m

eedoen, gericht op langdurig werklozen.

Tieman: “D

e belangrijkste experimenten en

het onderzoek zijn afgerond. De m

ensen die er aan hebben m

eegewerkt gaan verder in

hun eigen organisaties. Projectleider Laetitia Kuijpers bijvoorbeeld, is terug-gekeerd naar het m

inisterie van VWS en zet

de aanpak voort in het nieuwe program

ma

Gezond in de Stad. De resultaten van de

experimenten zijn bovendien voor iedereen

beschikbaar gesteld in het e-boek Gezonde w

ijk in de praktijk.”

Nationaal Program

ma

Rotterdam Zuid

Als case voor dit verhaal over ‘gezonde ver-stedelijking in sociaal perspectief’ zoom

en w

e in op de dilemm

a’s die spelen in het Nationaal Program

ma Rotterdam

Zuid. Bestuurder en politicus M

arco Pastors blijkt persoonlijk betrokken bij zijn w

ijk: “Toen ik verhuisde van Rotterdam

Noord naar Zuid viel het m

e op dat de reistijd vanhier naar de ‘buitenw

ereld’ ineens veel langer werd.

Waar je ook naar toegaat, alles duurt

minstens een halfuur langer. D

at is niet alleen een drem

pel voor nieuwkom

ers om

naar deze wijk te kom

en en hier te investe-ren, m

aar ook voor de huidige bewoners die

buiten de wijk naar school of naar het w

erk m

oeten. Het gaat hier om

200.000 mensen

die letterlijk ver van de maatschappij af

staan.” Pastors doet er alles aan om

Rotterdam

Zuid te transformeren van achterstandsw

ijk naar fatsoenlijke w

oonwijk m

et goede voor-zieningen. O

f in ieder geval op hetzelfde niveau te brengen als een gem

iddelde wijk

in een grote stad in Nederland, en met

dezelfde ken merken. D

aarvoor is er sinds 2012 het Nationaal Program

ma Rotterdam

Zuid, een sam

enwerkingsverband w

aarin Rijk, gem

eente, coöperaties, onderwijs, zorg-

instellingen en het bedrijfsleven participeren. D

eelnemers trekken er tw

intig jaar voor uit om

de wijk naar een hoger plan te tillen.

“We praten hier over achterstandsbeleid.

Dat is in het verleden erg gericht gew

eest op fysieke herstructurering. M

aar daarbij ont-braken de sociale com

ponenten school en w

erk. Die zijn juist erg belangrijk om

dat ze zorgen voor een zinvolle dagbesteding van de bew

oners. Mensen hebben baat bij ritm

e en regelm

aat, en bij contacten. Dat geeft

zelfvertrouwen en voorkom

t een hoop andere problem

en.”

Scholing, werk en w

onenPastors heeft een set rekensom

men achter

de hand waarm

ee hij kan aantonen dat het financieel rendeert om

fors te investeren in scholing en opleiding van jongeren en in ondersteuning thuis. “D

at verdien je later terug via besparingen op uitkeringen en zorgkosten. Goed opgeleide jongeren m

et een voor de arbeidsm

arkt relevante oplei-ding vinden snel w

erk.” D

aarom krijgen kinderen op de basisschool

tien uur per week extra les om

leerachter-

standen weg te w

erken. Met het voortgezet

onderwijs zijn afspraken gem

aakt om te

focussen op techniek en zorg, want ‘daar is

later veel werk in te vinden’. D

aarnaast is er volgens Pastors ook veel ongeschoold w

erk in de om

geving, zoals in het Westland.

School en werk dus als rem

edie tegen een ongezonde achterstandsw

ijk. Maar er is

meer.

Pastors rekent voor dat het loont om

sociale problemen aan te pakken, som

s tot achter de voordeur aan toe. Volgens hem

levert dat een besparing op in de kosten van de gezondheidszorg. D

it heeft er toe geleid dat er voor drie op de tien kinderen in Rotterdam

Zuid nu extra zorgcapaciteit is geregeld om

de ouders te kunnen helpen bij de opvoeding. D

aarnaast wordt stevig

ingezet op echte probleemgezinnen. “Als

er in het gezin schulden zijn en er is veel stress om

dat de deurwaarder volgende

week kom

t, dan hebben gezonde opvoed-tips w

einig effect. Daarom

moet je eerst

de crisisproblemen helpen oplossen.”

Verbinding met de buitenw

ereldD

eze frontlinemethode is volgens Pastors

nodig om de sociale problem

en in de wijk

op te lossen en de wijk daarm

ee gezonder te m

aken, zodat er ook economisch gezien

meer perspectief kom

t. “Nu wordt er nog

beweerd dat investeringen in extra open-

baar vervoer niet lucratief zijn, omdat er

maar zo w

einig werkende m

ensen – en dus forensen – in Rotterdam

Zuid wonen.

Dat is een kip-of-eivraag. Een nieuw

e m

etroverbinding kan er juist voor zorgen dat hier m

eer werkende m

ensen komen

wonen en de m

ensen die nu nog werkloos

zijn straks gemakkelijker naar hun w

erk of opleiding kunnen reizen. D

e wijk w

ordt aantrekkelijker en leefb

aarder.” <

Els Tieman

Els Tieman w

erkt als adviseur bij de directie woon- en leefom

geving van het m

inisterie van BZK. Daarvoor w

as ze onder andere politiek adviseur bij het ministerie

van VROM

. Vanaf 2007 is ze betrokken bij de wijkaanpak (actieplan-Vogelaar).

Ze coördineerde een reeks wijkexperim

enten en onderzoeken, resulterend in het e-boek G

ezonde wijk in de praktijk: w

ww

.experimentgezondew

ijk.nl/gezondewijk/

eboek/eboekgezondewijk.pdf.

Contact els.tiem

an@m

inbzk.nl nl.linkedin.com/pub/els-tiem

an/13/41a/233e

in



BO

EKR

ECEN

SIELEES- EN

KIJK

TIPS G

EZON

DE V

ERSTED

ELIJKIN

G

Res publica

Res publica betekent letterlijk: zaken die behoren tot een grote groep m

ensen. In De stad als inter-face onderzoekt M

artijn de Waal

hoe nieuwe digitale en m

obiele m

edia het publieke domein kun-

nen versterken. Hij houdt een

pleidooi voor de ‘republikeinse’ stad, een stad m

et bewoners die

naast vrijheid ook verantwoorde-

lijkheid voor de stad als geheel voelen. Res publica! Een geschikt vertrekpunt voor gezonde verste-delijking, w

aarin de burger zelf een grote rol speelt. D

it boek biedt goede aanknopingspunten om

met

behulp van nieuwe m

edia de stad gezonder, socialer en veiliger te m

aken.

Drie m

ogelijkhedenEr w

orden drie mogelijkheden

genoemd: ten eerste als territory

device. Door bijvoorbeeld gegevens

Hebt u de sm

aak te pakken en wilt u nóg m

eer informatie over

gezonde verstedelijking? De redactie selecteerde voor u enkele

boeken, websites en andere publicaties over dit onderw

erp.

Boeken en andere publicaties:- Benjam

in Barber, If mayors ruled the w

orld: dysfunctional nations, rising cities (2013)

- Jason Corburn, Toward the Healthy City: People,

Places, and the Politics of Urban Planning (2009)- Sven G

atz, Sas van Rouveroij, Christian Leysen, M

attias de Backer, Stephanie D

’Hose en Patrick

Stouthuysen, Vitale steden. Stadslucht maakt vrij

(2009)- Jan G

ehl, Cities for people (2010)- M

aarten Hajer en Ton D

assen, Slimm

e steden. De

opgave voor de 21e eeuwse stedenbouw

in beeld (2014)- Frans van der H

oeven en Alex Wandl, Am

sterwarm

. Gebiedstypologie w

armte-eiland Am

sterdam (2013)

- Kracht van Utrecht, D

uurzame en gezonde stedelijke

ontwikkeling en m

obiliteit. Notitie ten behoeve van coalitiebesprekingen en collegevorm

ing 2014-2018. Initiatief van bew

oners en experts (2014)- M

inisterie van Infrastructuur en Milieu i.s.m

. FABRIC, Gezonde verstedelijking (2012)

- Ministerie van Infrastructuur en M

ilieu, Netw

orking for urban vitality (2014)- Raad voor leefom

geving en infrastructuur, D

e toekomst van de stad (2014)

- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,

Gezond ontwerp (2013)

- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

en Planbureau voor de Leefomgeving, Bouw

en aan een gezonde stad. Luchtbeleid in het perspectief van gezonde en duurzam

e verstedelijking (2014)- Rijksoverheid, Alles is gezondheid …

Het Nationaal Program

ma Preventie 2014-2016 (2013)

Websites:

- Agenda Stad, ww

w.agendastad.nl

- Atlas Leefomgeving, w

ww

.atlasleefomgeving.nl

- De G

ezonde Stad, ww

w.degezondestad.org

- Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam

, w

ww

.iabr.nl - Kracht van U

trecht, w

ww

.krachtvanutrecht-initiatief.nl- W

aaaro? Daaaro!, w

ww

.waaarodaaaro.nl/

3653/nl/gezonde-verstedelijking

Filmpjes:

- Fietsenzwerm

en, w

ww

.youtube.com/w

atch?v=A0-9BzUpw

p4- Piano trap,

ww

w.youtube.com

/watch?v=TD

M_nRg4bl4

- The speed camera lott

ery, w

ww

.youtube.com/w

atch?v=Qi3oN

s6nLcs <

wegen tot actuele locaties van

bussen en metro’s, zelfs w

ie er w

anneer hoeveel afval weggooit

kan worden gem

eten. De w

eg of stoep w

eet of iemand langskom

t en kan zo de sterkte van de straat-verlichting aanpassen en kantoor-gebouw

en schakelen zelf alle com

puters en lichten uit wanneer

de laatste werknem

er het pand heeft verlaten. H

ierdoor moet de

stad efficiënter, gezonder en veili-

ger worden. H

oewel de m

eeste technologieën nog in w

erking gesteld m

oeten worden, plaatst

De W

aal nu al een kanttekening bij deze ontw

ikkeling: is dit de stad van de toekom

st? Willen w

e in zo’n stad leven, w

aarin alles slim

gemechaniseerd en uitge-

dacht is?D

it boek legt een heldere relatie tussen het denken over stad, gem

eenschap en burger met

materiaal van filosofen en de rol

van technologie in een zich ont-w

ikkelende netwerksam

enleving. D

e Waal plaatst een duidelijke

kanttekening bij deze ontwikke-

ling. Het gaat niet alleen over het

maken van het ontw

erp, waarbij

nieuwe m

edia een belangrijke rol kunnen spelen, m

aar ook om een

filosofische exercitie, want: no one

likes a city thats’s too smart.

Nadinja HettingaRijkwaterstaat

op te vragen over wie er op een

bepaalde plek was en m

et welke

beleving, kan het scenario van living together apart w

orden versterkt. H

et beïnvloedt de ervaring van de stedelijke ruim

te en kan bijdragen aan een sociale en veilige stad. Ten tw

eede kunnen digitale media

een rol spelen in het zichtbaar m

aken van collectieve ritmes of

issues. Datavisualisaties van lucht-

kwaliteit, bew

egingspatronen en ritm

es van verkeer kunnen patro-nen of them

a’s inzichtelijk maken

die de gemeenschap als geheel

aangaan. Wederom

een mooi

aanknopingspunt voor gezonde verstedelijking.Ten slotte kunnen nieuw

e media

een rol spelen bij het in gezamen-

lijk beheer nemen van stedelijke

hulpbronnen. Denk aan deelauto’s, buurttuinen en het opzetten van een collectieve energie- m

aatschappij.

Songdo, stad van de toekom

st?D

e Waal neem

t ons in zijn boek m

ee naar de stad Songdo in Zuid-Korea, bekend als een van de eerste sm

art cities ter wereld en tevens

een mooi voorbeeld van een

gezonde stad. Een centraal com-

putersysteem verzam

elt allerlei data, van energie die gebouw

en verbruiken tot bezetting van parkeerplekken. Van drukte op

De stad als interface. H

oe nieuwe m

edia de stad veranderenM

artijn de Waal, 192 pagina’s, paperback, 22,50 euro



‘Big data, wat betekent dat voor onze organisa-

ties?’ De Lichtkogel nodigde belangstellenden

uit om op 11 septem

ber 2014 in LEF Future Center hierover m

et elkaar in discussie te gaan. 57 deel nem

ers van ruim 20 organisaties w

issel-den ervaringen, belem

meringen en ideeën uit

en deden waardevolle nieuw

e contacten op.

Na het welkom

door Addy de Zeeuw, facili tator LEF, en Erna O

vaa, programm

aleider Strategische Verkenningen Rijksw

aterstaat, werden de deel-

nemers eerst zelf onder de loep genom

en. Zo’n tw

intig procent bleek al praktische ervaring te hebben m

et big data, de anderen oriënteerden zich nog op het onderw

erp.

Delen en com

bineren van dataArie Versluis, Chief D

ata Offi

cer van Rijks water-

staat, en Haydee Sheom

bar, Smarter Governm

ent Business D

evelopment Executive van IBM

, prikkelden de aanw

ezigen door te wijzen op de

wezenlijke verandering die het w

erken met big

data vraagt van medew

erkers en van organisaties. “W

illen we Nederland de kom

ende jaren bereik-baar, veilig en leefb

aar houden, en willen w

e dit sám

en met burgers en bedrijven doen, dan ligt

de sleutel in het delen en combineren van data”,

betoogt Versluis. Maar zover is het nog niet.

“De m

eeste organisaties werken nog te veel op

een eiland. Elke afdeling zijn eigen big data.” O

ok hebben de meeste nog te w

einig data-

scientists in huis, die het werken m

et verschillende bronnen en patroonherkenning in de vingers hebben en betrouw

bare uitspraken kunnen doen. O

ver de ethische aspecten zegt Versluis: “Laten we

in het experiment, het dóen, de discussie voeren

hoe we hierbij m

et de verantwoordelijkheden van

overheden moeten om

gaan.”

Nieuw

e olie Sheom

bar stelt hardop de vraag of de ‘dataficatie’ van onze w

ereld zal leiden tot een andere manier

van besturen. “Dagelijks produceren w

e met z’n

allen ontzettend veel data (dataficatie), we stoppen

overal sensoren in, en 80 procent van die data is ongestructureerd.” D

e meest com

petitieve organi-saties zullen straks al tijdens het scannen van de data beslissingen nem

en om veranderingen in gang

te zetten. “Data zijn de nieuw

e olie.” Eigenlijk is het geen data-science, m

aar data-art wat w

e nodig hebben. Sheom

bar geeft de deelnemers drie

adviezen mee over het w

erken met big data:

1) ga exploreren in plaats van analyseren, 2) zoek de kracht van patronen en 3) com

bineer en leer.

Discussie aan stam

tafelsAansluitend is in het W

orld Café over vijf vragen gediscussieerd. Een im

pressie aan de hand van uitspraken van de deelnem

ers.

Stamtafel 1. W

elke paradigmashift is nodig bij onze

experts? Moeten overheden zelf ook bigdata-experts in

huis halen, om uit big data slim

me oplossingen voor

overheidsvraagstukken te genereren?- “Iedere m

inuut komt er data binnen; het

mom

ent van interpretatie wordt bepalend

voor de beslissing, en niet zoals vroeger een beslissing op een afgepaste hoeveelheid data.”

- “Doordat de burger data gebruikt, ver andert

zijn gedrag en daardoor veranderen de data w

eer. Je hebt dus niet alleen statistici nodig, m

aar ook psychologen!”

- “Belangrijk is om de toepassing of de context

vooraf te bepalen.”- “O

ok in de politiek merk je dat interpre taties

op basis van rapporten snel zijn achterhaald door slim

meriken die veel recentere gegevens

hebben.”

Stamtafel 2. W

elke verantwoordelijkheden hebben over-heden bij het benutten en beschikbaar stellen van data, wanneer hier privacy- en integriteitsaspecten m

ee gemoeid

zijn? Wat zijn de risico’s? Hebben we striktere rand-

voorwaarden nodig om te werken m

et big data?- “Com

bineren van data kan onverwachte uit-

komsten opleveren. Anonim

iseren is bijna onm

ogelijk.” - “W

ie belang heeft bij een bepaalde politiek, kan big data daar slim

voor gebruiken.”- “D

e grenzen zijn aan het verschuiven, de gevoelsdiscussie rond privacy is sterker dan dat w

e daadwerkelijk hechten aan de privacy.

We genereren veel data bew

ust (LinkedIn, Facebook, Tw

itter) en onbewust (kopen op

internet, ov-kaart, Tom Tom

).” - “H

et vertrouwen van de burger in de overheid

is hoog. Je hebt als overheid de verantwoorde-

lijkheid om de burger te bescherm

en.”

Stamtafel 3. Het werken m

et deze grote data bestanden vergt veel van organisaties. W

at kun je slim delen?

Biedt big data kansen voor samen werking in de keten?

- “Door slim

delen van data kun je spookfiles oplossen.”

- “Er komt zoveel info dat je het niet m

eer alleen kunt behappen. Ieder m

aakt zijn eigen verwer-

kingsslag, en die verwerkte data m

oet je delen.”- “D

e overheid zou dit moeten faciliteren,

afspraken maken binnen de keten en de

regelgeving aanpassen.”- “W

e moeten kennis delen over data-analyse.”

Stamtafel 4. Big data = big business. W

elke rol zou de overheid m

oeten spelen om bedrijven op dit gebied te

stimuleren?

- “Bedrijven worden al voorzien van data, ook

van de overheid. De overheid betaalt één keer,

daarna is het openbaar.”- “Goed nadenken over de publiek-private balans.

Er is een aantal overheidsbedrijven geprivati-seerd, bijvoorbeeld op het gebied van energie.”

- “We proberen nieuw

e ontwikkelingen in te

passen in oude structuren. Laat de oude structuren los.”

- “Als je dit aan bedrijven vraagt, wordt het

opvallend stil.”

Stamtafel 5. W

at merken burgers van big data?

- “Burgers kunnen snel info genereren, bijvoor-beeld over onderhoud, m

aar de overheid heeft een heel traag onderhoudsprogram

ma.”

- “Mensen kunnen zelf m

eten, maar w

at ze w

illen weten is: w

anneer is het on veilig? Ze w

eten niet wat die getallen betekenen.”

- “Als burgers meer data hebben, is er dan

minder overheid nodig?”

- “De overheid is terughoudend w

at betreft big data en speelt onvoldoende in op het zelf-organiserend verm

ogen van de burger.” <

Met dank aan de tafelvoorzitters: Rien Bout (DGRW

), M

arion Braams (RW

S), Dirk-Jan Griffioen (RIVM

), M

arianne Linde (TNO), Paul Latour (IHW), Johan van

der Schuit (PBL), Raymond Sluiter (KNM

I), Eric van der Ster (RW

S) en Peter Struijs (CBS).

LEF-sessie big data: een im

pressieD

oor Erna Ovaa en Jetske Poland

TER

UG

BLIK



Agenda StadD

oor Ingrid Zeegers

De stad zien als een entiteit in plaats van een

thematische optelsom

. Dat helpt om

grote uit-dagingen op het gebied van gezonde verstede-lijking aan te kunnen, en econom

ische kansen beter te verzilveren. Agenda Stad vorm

t daarbij een verbindende factor.

Werkgelegenheid en dus ook productiviteit con-

centreren zich steeds meer in stedelijke regio’s.

Dat heeft gevolgen voor de leefb

aarheid en gezondheid van de stad. Agenda Stad is een plat-form

in wording, bedoeld om

verschillende par-tijen die w

erken aan de economische groei én de

leefbaarheid van de stad m

et elkaar te verbinden. Agenda Stad is een initiatief van de m

inisteries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Infrastructuur en M

ilieu en Economische Zaken,

met ondersteuning van Platform

31. Het m

oet stedelijke innovatie stim

uleren en de vraagstukken die daaraan vastzitten agenderen. D

enk aan ruimte-

gebruik, sociale cohesie, voorzieningen en duur-zaam

heid. En verder ook aan werk, financiering

van stedelijke ontwikkeling en (inter)nationale

positionering van de stad.

Krachten bundelen

Economische groei m

et behoud van de leefbaar-

heid in de stad. Het them

a is allesbehalve nieuw, de aanpak van Agenda Stad w

el. Die m

oet ervoor zorgen dat m

ensen elkaar daadwerkelijk kunnen

vinden en blijven ontmoeten. Eerst fysiek, en

daarna online. In juni 2014 was er de kick-off m

et een bijeenkom

st voor stadsmakers in Am

ersfoort. D

aar ontstonden aan verschillende tafels nieuwe

comm

unities. Eind 2014 kunnen die ook online verder w

erken op de nieuwe w

ebsite van Agenda Stad, die dan in de lucht zal zijn.

Ali Rabarison, plaatsvervangend directeur W

oon&Leefomgeving van het m

inisterie van BZK en program

mam

anager Agenda Stad, merkt

dat het initiatief voor Agenda Stad tot nu toe erg enthousiasm

erend werkt. “Er gebeurt al zoveel,

maar toch blijkt er ook behoefte te zijn aan een

verbindend platform voor de stad. Als je de econo-

mische kracht van de stad w

erkelijk wilt versterken

en tegelijkertijd de leefbaarheid w

ilt vergroten, m

oeten we m

et zijn allen innoveren. Daartoe zijn

er nieuwe coalities nodig. Bijvoorbeeld tussen

gemeenten en bedrijven, of kennisinstituten en

maatschappelijke organisaties. D

ie samenw

erking w

il Agenda Stad katalyseren en organiseren.”

Internationale showcase

Nederland wil deze stedelijke innovatiekracht

ook graag laten zien aan het buitenland, bijvoor-beeld tijdens het Europese voorzitterschap in 2016. D

e Europese Comm

issie is op initiatief van BZK gestart m

et een Europese Urban Agenda, die

er tijdens het voorzitterschap moet liggen. H

et zou m

ooi zijn als Europa de kennis en de inspiratie in Nederland kom

t halen.Rabarison: “Nederlandse steden zijn aantrekkelijk qua w

onen, werk en leefb

aarheid. Zeker vergeleken m

et veel buitenlandse steden. Onze steden zijn

redelijk evenwichtig en doen het econom

isch gezien goed. D

at willen w

e in de toekomst

behouden en nog verder versterken door te investeren in sam

enwerking. D

e Nederlandse steden m

oeten ook in de toekomst tot de m

eest leefb

are en concurrerende ter wereld blijven

behoren. Onze am

bitie: Nederlandse steden in de top 10 van de w

ereldwijde ranglijst van aan-

trekkelijkste steden.” <

Voor meer inform

atie:

ww

w.platform

31.nl/ruimte/agenda-stad

Ali Rabarison ali.rabarison@

minbzk.nl

e w

OP

EXP

EDIT

IE!

Gezonde

verstedelijking in H

eerlen en Groningen

Bent u door dit cahier nieuwsgierig gew

orden naar gezonde verstedelijking en gaat u een beetje avontuur niet uit de w

eg? Dan heeft

de Lichtkogel goed nieuws

voor u! We gaan op expeditie naar tw

ee steden om zelf te ontdekken w

at gezonde verstedelijking is of kan zijn. En u bent van harte uitgenodigd om

mee te gaan.

Op 27 februari 2015 gaan w

e naar Heerlen en op 5 m

aart 2015 naar Groningen. In

kleine groepjes wordt u in een m

iddag ‘langs vreemde en afgelegen gebieden’ geleid.

Plekken die u niet eerder zijn opgevallen of organisaties die u niet eerder hebt bezocht. Bezoek bijvoorbeeld het station Europapark en het om

liggende gebied in Groningen.

Of ontm

oet de samenw

erkingspartners van Masterplan Zorgvallei, dat m

oet bijdragen aan de continuïteit en kw

aliteit van de zorgvoorzieningen in Heerlen en om

geving. Aan de hand van enkele opdrachten krijgt u een nieuw

e kijk op gezonde verstedelijking. D

e expedities zullen behoorlijke inspanningen vragen. Niet in de laatste plaats vanw

ege het gure w

interweer. D

esalniettem

in zijn deze ondernemingen heel leerzaam

, omdat

u nieuwe ideeën opdoet die als inspiratie kunnen dienen om

in uw eigen w

erk- of leefom

geving nieuwe w

egen te ontdekken.

Wat w

ij van u vragen? Enthousiasme en een onderzoekende houding.

U kunt zich opgeven door een e-m

ail met uw

aanmelding te sturen naar

lichtkogel@rw

s.nl.

Graag verw

elkomen w

e u als reisgenoot!

PS De expeditie gaat door bij m

inimaal 15 en m

aximaal 30 deelnem

ers per datum.

27feb5maart



Hoe organiseren w

e gezonde verstede-lijking? D

oor het organiseren van nabij-heid. D

at blijkt uit gesprekken met

bestuurder en politicus Jacques Wallage

en hoogleraar planologie Zef Hem

el. D

e organisatorische rolverdeling moet

anders, daarover zijn ze het eens. Of de

overheid daarbij voorop moet lopen,

daarover lijken ze van mening te

verschillen.

“Segmentatie m

aakt de stad ziek. Hoe kan

een kind nou gezond opgroeien tussen gevaarlijke bendes in achterstandsw

ijken? D

e diplomadem

ocratie is de grootste bedreiging voor de gezondheid van de stedelijke sam

enleving. Want of m

ensen profijt hebben van stedelijke voorzieningen – zoals gezondheidszorg, onderw

ijs, en cultuur – verschilt per opleidingsniveau. Er is m

aar één remedie tegen ongezonde

stedelijke segmentatie, en dat is het

mengen van bevolkingsgroepen.” D

at zegt PvdA-bestuurder en politicus Jacques W

allage. Volgens hem draait het bij gezonde

verstedelijking om ecologische én hum

ane duurzaam

heid. Die ontstaat echter pas als

de kloof tussen hoger en lager opgeleiden in de stad gedicht w

ordt. “We hebben een

instrument om

die sociale segmentatie te

bestrijden, namelijk de w

oningbouw-

coöperaties. Die zijn in staat om

gemengd

te bouwen, dat w

il zeggen koopwoningen

en sociale woningbouw

door elkaar in een w

ijk.” Volgens Wallage w

ordt de rol van de w

oningbouwcoöperaties sinds kort stelsel-

matig onderm

ijnd en beperkt tot alleen sociale w

oningbouw. Dat is een gem

iste kans om

de stad weer gezond te krijgen.

Stap 1 voor de organisatie van een gezonde stad is daarom

wat hem

betreft: “Een her-w

aardering van de woningbouw

coöperatie.”

Activistische, selectieve overheid M

aar er is meer. H

et organiseren van gezonde verstedelijking vraagt vooral ook om

herbezinning op de traditionele rol-verdeling. “W

e komen uit een tijd van ver-

gaande marktw

erking. We zijn daarbij tot

de conclusie gekomen dat de overheid niet

alles aan de markt kan overlaten. W

ant m

arktpartijen alleen brengen de gewenste

ontwikkeling van de stad niet tot stand.”

Wallage pleit daarom

voor een mengvorm

, de begeleide m

arktwerking, m

et daarin een realistische en gedifferentieerde overheids-rol. “Stel, je w

ilt economische activiteiten

in de stad laten plaatsvinden, maar de

kredietverlening daarvoor loopt alleen via de banken. D

an ben je als overheid dus geen

INT

ERV

IEW

Overheid,

kom in actie!

Of juist niet …

?D

oor Ingrid Zeegers

Jacques Wallage

Jacques Wallage is bijzonder hoogleraar integratie en openbaar bestuur aan de

Rijksuniversiteit Groningen, PvdA-bestuurder en politicus. H

ij was jarenlang actief

in de landelijke politiek, onder andere als staatssecretaris voor onderwijs en sociale

zaken en als fractievoorzitter voor de PvdA. D

aarna was hij tien jaar burgem

eester van G

roningen. In zijn rol als voorzitter van de Raad voor het O

penbaar Bestuur is hij betrokken bij de rapporten Vertrouw

en op democratie en Loslaten in vertrouw

en.

Contact w

[email protected] (com

municatieadviseur W

enny Geenevasen)

nl.linkedin.com/pub/w

allage-jacques/31/827/944e

>

in



actieve partij in het stimuleren van bepaalde

functies, maar veroordeel je jezelf tot de rol

van toeschouwer.”

Is dit een pleidooi voor sterkere overheids-sturing? Nee, die conclusie is te kort door de bocht. “M

aar de weg terug naar een

gemengde, gezonde stad veronderstelt w

el dat de overheid actief ingrijpt en investeert. Bijvoorbeeld in openbaar vervoer, gem

engd bouw

en, cultuur en duurzame infrastruc-

tuur. Dat zijn activiteiten en taken die niet

tot stand komen zonder een activistische

– maar w

el selectieve – overheid.”

Bundeling van krachten“Eerlijk is eerlijk, de overheid kan dit soort kostbare ingrepen niet m

eer alleen tot stand brengen”, vervolgt W

allage. “Daarom

zijn er creatieve joint ventures m

et andere partijen nodig. D

at kan veel slimm

er dan nu gebeurt.” H

et gaat dus om nieuw

e vormen van sam

en-w

erken tussen verschillende partijen. Toverw

oord? Continue dialoog. Als succesvol voorbeeld noem

t Wallage het

programm

a Ruimte voor de Rivier. H

ij blijkt zeer te spreken over de m

entale joint venture die Rijksw

aterstaat daarbij aanging met

gemeenten, w

aterschappen en bewoners

van het rivierengebied zelf. “Daar is het door

een continue dialoog gelukt om partijen

én financieringsinstrumenten bij elkaar

Ontw

orpen en ingericht door een architect, m

et duidelijke ideeën over hoe de bewoners

het plein straks zullen gaan gebruiken. De

gemeente regelt alles, tot aan de bankjes

toe. En als het werk klaar is, valt de actie

weg. W

ant de bewoners besteden geen tijd

aan onderhoud van het plein of aan overleg m

et de gemeente over verdere ontw

ikkeling ervan.” Allem

aal goed bedoeld volgens Hem

el, m

aar deze manier van w

erken zet de om

wonenden zelf natuurlijk niet aan tot

beweging. Ze kijken slechts toe. H

et kan ook anders. “D

raai het om. Verzam

el de ideeën en initiatieven van de bew

oners zelf en breng die bij elkaar. Laat de bew

oners zelf de ruim

te inrichten. Daardoor w

orden ze actief. D

an bouw je gem

eenschappen en zet je m

ensen in beweging.”

Walkable London als inspiratiebron

Een gezonde stad herken je volgens Hem

el dus aan het feit dat de m

ensen er volop in bew

eging zijn. Ze knappen bijvoorbeeld speeltuinen of sportterreinen op, beheren zelf het openbaar groen, leggen m

oestuinen aan, en organiseren een avondvierdaagse, m

arathon of fietscursus voor allochtone vrouw

en. “Het gaat erom

wat m

ensen in bew

eging brengt en activeert.” Toverw

oord? Nabijheid. De vraag hoe orga-

niseer je een gezonde stad komt volgens

Hem

el feitelijk neer op de kwestie: hoe

organiseer je nabijheid, en wat m

oet je daarvoor als overheid doen of juist laten? H

ij is onder de indruk van het programm

a W

alkable city of London, dat de Londenaren in bew

eging moest brengen. Vooral om

dat de hele uitw

erking en uitvoering vanuit de Londenaren zelf kw

am, en niet vanuit de

gemeente. “Buurtgebonden stichtingen en

verenigingen kregen van de gemeente en

het stedelijke vervoersbedrijf wat handgeld

mee om

de mensen m

eer aan het lopen te

te brengen en de lokale planologie daad-w

erkelijk te veranderen. Deze m

anier van w

erken zouden we ook kunnen toepassen

om de kw

aliteit van de stedelijke leef-om

geving te verbeteren. Denk bijvoorbeeld

aan het doortrekken van tram- en trein -

verbindingen.” Bundeling van krachten is geen overbodige luxe, w

ant volgens Wallage w

ordt het alle hens aan dek om

de stad gezonder te maken.

“Er zijn grote infrastructurele ingrepen nodig. D

e transitie van de auto naar het openbaar vervoer vraagt om

enorme investeringen,

en dus ook om nieuw

e kostendragers.” W

allage denkt zelf dat het geld vrijgemaakt

zou kunnen worden uit de institutionele

beleggings- en pensioenfondsen, mits de

staat daarvoor de benodigde garanties organiseert.

Draai het om

!D

ezelfde vraag – hoe organiseer je een gezonde stad? – legden w

e ook voor aan hoogleraar planologie Zef H

emel. Van hem

krijgen w

e een streetview, want hij zoom

t in op de gezondheid in de haarvaten van de stad. H

emel geeft als voorbeeld de

traditionele renovatie van een pleintje in Am

sterdam O

sdorp. “Er moet een nieuw

e tram

halte komen, en de gem

eente knapt m

eteen maar het hele pleintje op.

krijgen. Lopen is imm

ers sneller en gezonder dan de overvolle m

etro. Het is

gelukt. En het project draait helemaal op

vrijwilligers.”

Ideeën ontstaan op straatW

at is volgens Hem

el dan de rol van de overheid? O

rganiseren, stimuleren? Nee,

want ook dat kom

t volgens hem voort uit

een diepgewortelde paternalistische over-

tuiging. Hem

el: “Ideeën ontstaan niet kunstm

atig ergens in een kantoortuin op het stadhuis, m

aar op straat. Bewoners

lopen zelf allang met allerlei ideeën rond.

Je moet dus als overheid eerst kijken w

at er in de w

ijk gebeurt, en daarbij aansluiten. M

et andere woorden: ideeën m

oet je op halen. D

at is dus een omgekeerde

volgorde.”Let op: deze ogenschijnlijk kleinschalige m

anier van denken kan uiteindelijk ook regionale gevolgen hebben voor bijvoor-beeld transport en m

obiliteit. Want als het

eenmaal gaat bruisen in de haarvaten van

het stedelijke systeem (de pleintjes, de

buurten en de wijken), w

ordt de hele stad geactiveerd. H

emel: “H

et gevolg daarvan is dat de stad als geheel intelligenter w

ordt. Gekoppelde kennis m

aakt de stad meer

zelfvoorzienend en duurzaam, en m

inder afh

ankelijk van de aanvoer van buitenaf. M

et als voordeel dat de grote toeleverende verkeerssystem

en, de nationale slagaders, dan veel effi

ciënter benut kunnen w

orden.” <

Zef Hem

elZef H

emel is hoogleraar grootstedelijke vraagstukken aan de U

niversiteit van Am

sterdam. Sinds kort w

erkt hij bij de Amsterdam

Economic Board, een sam

en-w

erkingsverband van gemeente, universiteiten, kennisinstellingen en bedrijven.

Daarvoor w

as hij directielid van de dienst ruimtelijke ordening van de gem

eente Am

sterdam. H

ij deelt zijn kennis en inzichten ook op een weblog: Vrijstaat

Amsterdam

.

Contact

z.hemel@

amsterdam

.nl nl.linkedin.com/pub/zef-hem

el/b/614/978e

“Laat de bewoners zelf

de ruimte inrichten”

in



Een eiland dat energieneutraal en zelf-voorzienend in de drinkw

atervoorziening w

il worden. Boom

kwekerijen die de

verdroging van natuurgebieden helpen bestrijden. “M

enselijke en natuurlijke processen zijn innig m

et elkaar vervloch-ten en er is geen w

eg terug. We kunnen

alleen nog vooruit. Maar hoe?” D

at liet de Internationale Architectuur Biënnale Rott

erdam 2014 zien.

Het is zondag 24 augustus 2014. D

e aller-laatste dag van de zesde Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam

(IABR), die gew

ijd is aan het thema Urban by Nature,

‘van nature stedelijk’. Vlak voor openings-tijd leidt curator D

irk Sijmons ons rond in

de Kunsthal, waar zes tentoonstellingen

een bijzonder verhaal vertellen. De zes

exposities nemen ons m

ee in de verande-rende denkw

ereld van landschapsarchitec-ten en stedenbouw

kundig ontwerpers.

Sijmons selecteerde 100 geschikte projecten

uit ruim 500 inzendingen, afk

omstig uit de

hele wereld. “Ze m

oeten vooral een frisse blik w

erpen op hoe we kunnen om

gaan m

et het wereldw

ijd toenemende ruim

te-gebruik. H

et is daarvoor essentieel te beseffen dat de ruim

te die een stad inneemt

veel groter is dan de bebouwde kern alleen.”

Want het stadslandschap is volgens

Sijmons een reusachtig artefact dat bestaat

uit dichter en dunner bebouwd oppervlak,

woongebieden, industriële com

plexen, vliegvelden, ingesloten natuurgebieden, verspreide bebouw

ing, landbouwgebieden,

kanalen, glastuinbouwgebieden en alle

infrastructuur die dit weefsel losjes aan

elkaar stikt. Het hoort allem

aal bij de enorm

e reuzensteden van deze tijd.

Geen w

eg terug “W

illen we deze beschikbare ruim

te optim

aal benutten, dan moeten w

e er anders naar leren kijken”, zegt Sijm

ons. H

oe? “Door te aanvaarden dat w

e in het antro poceen leven – een tijdvak w

aarin de m

ens invloed heeft op het klimaat en het

aard systeem. En door daarvoor verantw

oor-delijkheid te nem

en. De m

ens drukt een dusdanig groot stem

pel op het natuurlijke systeem

dat er geen weg m

eer terug is naar een natuurlijk evenw

icht. Stad en natuur zijn innig m

et elkaar verweven. Juist om

dat de stad deel uitm

aakt van de natuur, en om

gekeerd, moeten w

e de stad dus ruimer

zien, en ook de ruimtelijke planning anders

oppakken. Natuur en stad op een productie-vere m

anier met elkaar vervlechten.” D

e biënnale w

il hiervoor vooral realistische

REP

OR

TAG

E

Architectuur Biënnale Urban by NatureD

oor Ingrid Zeegers

Dirk Sijm

onsD

irk Sijmons is hoogleraar landschapsarchitectuur aan de TU

Delft

en mede-

oprichter van bureau H+N

+S Landschapsarchitecten. Van 2004 tot 2008 was hij

Rijksadviseur voor het Landschap. In 2007 ontving hij de Edgar Doncker Prijs voor

zijn bijdrage aan de ‘waarachtig N

ederlandse cultuur’. Hij publiceerde diverse

boeken waaronder O

orden van Onthouding, =Landschap, Een plan dat w

erkt en Greetings from

Europe. Zijn nieuwste boek Landschap en Energie gaat over de ruim

telijke gevolgen van de energietransitie naar CO

2 -arme bronnen.

Contact info@

iabr.nl nl.linkedin.com/pub/dirk-sijm

ons/a/5a1/596e

>

in



handelingsperspectieven bieden en is dus allesbehalve m

oralistisch bedoeld. De

bij behorende projecten zijn verdeeld over de hele Kunsthal, en beslaan m

aar liefst drie verdiepingen. Sijm

ons loodst ons er onverm

oeibaar doorheen, terwijl hij in

hoog tempo tekst en uitleg geeft. Elke etage

ademt een andere sfeer uit. D

e begane grond is aards en de natuur is er invoelbaar. D

e tweede etage heeft een m

eer industrieel karakter. En op de derde etage kunnen beleidsm

atige diehards nieuwe stedelijke

strategieën letterlijk van de muren

schrapen.

Kennis in de praktijkToegegeven: er is heel veel inform

atie te verw

erken. Sijmons lacht: “Laatst kreeg ik

een tweet van een bezoeker die aan een

suppoost had gevraagd wat hij van de ten-

toonstelling vond. De suppoost zei: ‘Leuk

en interessant, ik heb alles gelezen. Maar ja,

ik loop hier dan ook al vier weken rond’.”

De definitie van een biënnale is volgens

Sijmons dan ook: het is te veel. “M

aar daar kan de bezoeker natuurlijk zelf in selecteren.”H

et gaat op de biënnale niet alleen om het

etaleren van kennis, de vraag is imm

ers ook hoe de inzichten beklijven in de dagelijkse praktijk. D

aartoe werden er conferenties,

debatten, lezingen en symposia georgani-

seerd. De lijst m

et deelnemende organisa-

ties is indrukwekkend, de titels m

aken

hangt. Het is gem

aakt in het TextielMuseum

in Tilburg en staat sym

bool voor het Projectatelier BrabantStad. D

at project ging op zoek naar de verborgen krachten in een tapijtm

etropool. Een metropool, bestaande

uit de losse steden Eindhoven, Den Bosch,

Breda, Tilburg en Helm

ond. Hoe kunnen

deze steden gezamenlijk iets dat ze alleen

niet kunnen – overigens breder dan alleen op textielgebied? W

aar liggen er kansen die er zonder onderlinge sam

enwerking

niet zouden zijn, en wat zijn de ruim

telijke effecten van de verschillende sturings-filosofieën? O

ok de provincie Noord-Brabant deed m

ee.Sijm

ons: “Opvallend w

as dat de samen-

werking in som

mige projecten nieuw

e, onverw

achte kansen opleverde. Voorbeeld: het w

ater uit de Belgisch-Brabantse kanalen is qua sam

enstelling in principe niet geschikt om

de verdroging van de Brabantse natuur-gebieden te bestrijden. M

aar het blijkt daar-voor toch gebruikt te kunnen w

orden als er ook boom

kwekerijen betrokken w

orden bij het plan. D

e bomen kunnen de ionen-

samenstelling van het w

ater veranderen.” En hoe gaat het verder m

et het tapijt? “D

at verhuist na afloop van de tentoon-stelling naar het Noord-Brabantse provincie huis.”

De stofstrom

en van RotterdamLast but not least bezoeken w

e het Projectatelier Rotterdam

, dat gaat over het m

etabolisme (oftew

el de stofwisseling) van

de stad. Het stedelijk m

etabolisme bestaat

uit verschillende stofstromen die in feite de

inrichting van ons reuzenartefact bepalen. D

enk aan stofstromen als w

ater, afval, slib en energie. D

e gemeente Rotterdam

stelde zich beschikbaar als proefk

onijn, en liet het effect van een aantal stofstrom

en op het ruim

tegebruik doorrekenen. De vraag w

as:

kiezen lastig (van Sleutelen aan stofstromen

tot Belasting op de Toegevoegde Koolstof: BTW

wordt BTK). De IABR heeft ook zelf onderzoek

geïnitieerd en organiseerde daartoe diverse projectateliers. Bestuurders daagden ont-w

erpers uit om m

et totaal nieuwe ideeën

en oplossingen te komen voor bestaande

ruimtelijke kw

esties.

Planet Texel: duurzaam en

energieneutraalEen voorbeeld van zo’n projectatelier is Planet Texel. H

et eiland heeft de ambitie

duurzaam, energieneutraal en zelfvoor-

zienend in drinkwater te w

orden. Dat heeft

vergaande gevolgen voor de ruimte lijke

ordening van het eiland. Welke econom

ische en ecologische ontw

ikkelkansen vloeien daaruit voort? W

at gaat een even tuele ruil-verkaveling betekenen voor het toerism

e en de landbouw

? Hoe kan een duurzam

er Texel het hoofd bieden aan de steeds zw

aardere concurrentie op de toeris tische m

arkt? Daarover dachten ontw

erpers en de gem

eente Texel samen na, in sam

enspraak m

et verschillende stakeholders. De resul-

taten werden op de biënnale gepresenteerd.

Boegbeeld voor Planet Texel is een enorme

houten letter T. Het is een constructie à la

Achterwerk in de kast, met een cam

era aan de binnenkant. Sijm

ons: “De T heeft eerst op

Texel gestaan. Toeristen en bewoners konden

hun mening inspreken over de duurzam

e am

bities van Texel. Die korte film

pjes zijn hier nu terug te zien.” Sijm

ons voegt de daad bij het w

oord en verdwijnt grotendeels in

de constructie, terwijl hij nog lang niet uit-

gepraat is over de plannen op Texel.

BrabantStad: onverwachte kansen

Voor een andere praktijkcase van eigen bodem

verhuizen we naar de derde etage

van de Kunsthal, waar een reusachtig tapijt

“Willen w

e de beschikbare ruim

te optimaal benutten,

dan moeten w

e er anders naar leren kijken”

Dirk Sijm

ons toont drie van de zes exposities over de veranderende denkw

ereld van landschapsarchitecten en stedenbouwkundig ontw

erpers.>



hoe kan Rotterdam de kennis van haar

metabolism

e inzetten voor een duurzamere

ontwikkeling van stad en regio?

Sijmons: “D

it principe, het denken vanuit het stedelijke m

etabolisme, is cruciaal om

de m

ilieuproblemen van een stad te kunnen

aanpakken. Als we de problem

en van de stedelijke m

etropolen – inclusief de toe-leverende regio’s – onder controle hebben, zijn w

e een heel eind met het aanpakken

van de wereldw

ijde milieuproblem

en. W

ant de meeste van die problem

en hebben hun w

ortels in het uitgedijde stadslandschap. Kijk bijvoorbeeld naar een m

etropool als Istanbul, en hoe de drinkw

aterbekkens daar de verdere ruim

telijke ontwikkeling

beïnvloeden. Water is een kritiek punt voor

de verdere groei van de stad. Het kan zelfs

de vorm van de uitbreiding van Istanbul

bepalen – de stad krijgt er de komende jaren

nog 3,5 miljoen inw

oners bij. Zo gaat het in alle reuzensteden. M

aar dat denken vanuit stofstrom

en is nog nieuw voor veel stede-

lijke ontwerpers. D

ie vragen zich nog af wat

ze er precies mee m

oeten.”

Link met gezonde verstedelijking

De persoonlijke rondleiding in de Kunsthal

is voorbij, de deuren voor het publiek zijn inm

iddels open. Tijd voor koffie en een

laatste vraag: wat valt er te leren over het

onderwerp gezonde verstedelijking op de

biënnale Urban by Nature? Sijmons: “D

e them

a’s stad en gezondheid zijn van ouds-her verw

even. Begin vorige eeuw kw

amen

ziektes als cholera en malaria nog voor in

Nederland. Artsen en architecten bundelden toen hun krachten in de H

ygiënisten, een bew

eging, die in opstand kwam

tegen de slechte leefom

standigheden in de stad. D

e Woningw

et van 1901 was daarvan het

resultaat en moest zorgen voor m

eer licht, lucht en ruim

te om gezond te kunnen

wonen. Interessant is dat deze m

ensen ook geïnteresseerd w

aren in de natuur en de kiem

legden voor de vereniging Natuurm

onumenten. M

ij valt op dat hetzelfde soort m

ensen met een brede

belangstelling nu weer bezig is m

et de them

a’s rond Urban by Nature.”H

et verband tussen de kwaliteit van de

leefomgeving en de volksgezondheid is

nu meer gebaseerd op w

etenschappelijke feiten dan vroeger. Er zijn im

mers keiharde

bewijzen dat ziekenhuispatiënten eerder

opknappen in een mooie om

geving, en dus eerder naar huis kunnen. Sijm

ons: “D

ie inzichten hopen we te kunnen door-

trekken, zodat aandacht voor de kwaliteit

van de stedelijke leefomgeving niet beperkt

blijft tot een nevendoel of randvoorwaarde

bij een verder economisch program

ma.

Het m

oet een hoofddoel worden, in het

belang van de volksgezondheid.”D

e verzamelde kennis van de biënnale zal

zijn weg in de w

ereld nog moeten vinden.

Daar zorgen onder andere de ruim

24.000 bezoekers voor die de tentoonstelling aan-deden. D

e helft van de bezoekers bestond uit professionals. Andere geïnteresseerde bezoekers w

aren grotendeels afkom

stig uit de regio Rotterdam

. Ze nemen dus allem

aal een stukje Urban by Nature m

ee naar huis. <

“Aandacht voor de kwaliteit

van de stedelijke leefomgeving

moet niet beperkt blijven tot een

randvoorwaarde bij een verder

economisch program

ma”



Welk verdienm

odel is het beste voor de gezonde stad?H

oe kunnen we gezonde verstedelijking financieren? W

e zien in de stedennieuw

e partnerschappen ontstaan waarin deelnem

ers op andere manieren

verdienen dan in het gebruikelijke verdienmodel.

Een voorbeeld. De gem

eente wil m

eer mensen

aan het lopen en fietsen krijgen en zo gezondheid bevorderen en zorgkosten voorkom

en. Gebruikelijk is om

daarin te investeren door bijvoorbeeld geld te steken in een voorlichtings-cam

pagne. Minder gebruikelijk is investering in

de herontwikkeling van een park als stim

ulans voor m

eer beweging. O

ok weinig gebruikelijk is

een zorgverzekeraar die hieraan meedoet; het

project Gezonde Wijk O

vervecht is hiervan een voorbeeld. D

aar werken gem

eente en verzekeraar beide aan hun eigen doelstellingen en doen ze dat door te investeren in elkaar.

Twee of m

eer partijen die de eigen doelstelling bereiken door te investeren in elkaar is een con-currerend verdienm

odel. Zeker vergeleken met

partijen die elk afzonderlijk investeren in de eigen doelstelling. H

et heeft veel voordelen voor gezonde verstedelijking. Toch steken w

e vaak ons geld afzonderlijk in de eigen doelstelling, w

ant dat zijn w

e zo gewend. Belangrijke vraag in deze

Lichtkogel is hoe het investeren in elkaar zijn opm

ars kan voortzetten om gezonde verstedelij-

king te versnellen. Hiervoor geef ik als eerste een

betere beschrijving van de beide verdienmodel-

len, en van hoe ze met elkaar concurreren.

Daarna pas ik ze toe op gezonde verstedelijking.

Verdienmodel 1: investeren in elkaar

Investeren in elkaar betekent betrokken blijven bij elkaar. H

et gebruik staat hierbij centraal. Dit

geldt niet alleen voor het park, maar ook voor het

gebruik van andere stedelijke functies zoals groe-ne daken. Betrokken gebruikers ontw

erpen en bouw

en een park of een groen dak om deze zo

goed mogelijk te laten functioneren. D

at geeft een prikkel om

te investeren in duur zame m

ateri-alen die goed te onderhouden zijn, en zo goed m

ogelijk te hergebruiken. Beide voorbeelden leveren geld op dat m

eetelt wanneer je blijvend

een park of een dak zo goed mogelijk w

ilt benut-ten. D

aarnaast geeft gebruik nog twee andere

prikkels: namelijk tot het com

bineren van func-ties en het creëren van gem

eenschappen.Net als het park is een groen dak een voorbeeld van functiecom

binatie dat past in gezonde verstedelijking. D

it dak is meer dan alleen dak-

bedekking. Het is ook isolatie, natuur, w

ater-opslag, een m

aatregel tegen hittestress en een plek voor stadslandbouw. D

e diverse gebruikers verdienen daar sam

en aan op vier manieren:

1) zij delen kosten voor ruimte, 2) zij m

aken werk

met w

erk bij de aanleg, 3) zij delen kosten voor beheer en onderhoud en 4) zij genereren extra inkom

sten op een plek waar dat voorheen niet

kon. Goed gebruik van een dak of een park prikkelt tot functiecom

binatie, omdat het deze

vier opbrengsten kan hebben. Een geheel andere prikkel is het creëren van gem

eenschappen. Denk aan m

ensen die in hunbuurt aan de slag gaan m

et het aanwezige groen.

Alleen samen kun je een gezonde stad dichterbij

brengen door gebruik te maken van alles w

at er in de buurt is aan groen, w

ater, woningen, gereed-

schappen en mensen. D

it is niet anders bij deverduurzam

ing van woningen, of het overeind

houden van zorg. Deze doelen zijn beter te berei-

ken door een bundeling van krachten. Mensen

richten daarvoor tegenwoordig energiecoöpera-

ties en zorgcoöperaties op. Hun investering in de

buurt bestaat uit het zo goed mogelijk benutten

van alles wat daar is, en dat geeft een prikkel om

daarvoor een gem

eenschap te creëren.

Verdienmodel 2: investeren in jezelf

Hoe anders is dit in het gebruikelijke verdien-

model w

aarin een partij investeert in de eigen doelstelling. Neem

een ondernemer die zijn

product ontwerpt, het m

aakt en daarvoor geld m

oet regelen totdat hij dit terugverdient na ver - koop, liefst m

et winst. H

ij verdient door zo snel m

ogelijk zo veel mogelijk te produceren. En dat

is niet alleen het geval voor een ondernemer.

Bijvoorbeeld ook scholen en ziekenhuizen zijn ingericht om

zo snel mogelijk zo veel m

ogelijk scholieren en patiënten te ‘verw

erken’. Gebruik van het product staat niet centraal, m

aar levering. Zeker als dit lukt tegen zo w

einig mogelijk geld,

dan is het doel behaald. Dat prikkelt tot snelheid

en volume en niet of nauw

elijks tot gebruik en hergebruik van duurzam

e materialen, functie-

combinatie en de vorm

ing van gemeenschappen.

Hoe bereken je kosten en opbrengsten?

Van private financiers verbaast het niet dat zij het liever houden bij financiering van een product dat m

eteen geld oplevert, zeker als het in grote volum

es wordt geproduceerd. D

it past in het m

odel van investeren in de eigen doelstelling en de kracht van dit verdienm

odel volgt uit snelheid, volum

e en ook eenvoud. Van publieke financiers verbaast het evenm

in dat zij kiezen voor dit m

odel. Financieel gezien is het imm

ers lastig uit te leggen dat bijvoorbeeld budget voor gezond-heid w

ordt ingezet voor een park. Ook is het

lastig uit te leggen hoe de baten van een project verdeeld w

orden over alle partijen, en of het bestede geld w

el goed terechtkomt. Bovendien

kunnen bestuurders met een eigen project beter

scoren dan met een m

eervoudig project, waarin

zij minder zullen opvallen. H

et is makkelijk te

berekenen hoeveel resultaat een enkel product >

ESSAY

Jurgen van der Heijden

Jurgen van der Heijden is jurist en bestuurskundige en hij w

erkt als senior adviseur duurzaam

heid en gebiedsontwikkeling voor AT O

sborne. Vanuit deze functie helpt hij overheden en bedrijven bij het vinden en realiseren van functiecom

binaties. O

ok heeft hij gem

eenten en bewoners ondersteund bij het opzett

en van energie- en zorgcoöperaties. O

ver beide onderwerpen heeft

Van der Heijden gepubliceerd

in onder andere Water keren en com

bineren en Productie door de burger (google de titels om

ze gratis te downloaden).

Contact

[email protected] nl.linkedin.com

/pub/jurgen-heijden-van-der/7/2bb/499e

in



of dienst zal opleveren. Dat is geld w

aarmee de

ondernemer hopelijk w

inst kan uitkeren, en het is een bereikte doelstelling w

aarmee een publieke

instelling zich verantwoordt. H

et is meer w

erk om

te berekenen wat opbrengsten uit gebruik

zullen zijn en al helemaal uit hergebruik. Nog

meer w

erk is het om te berekenen w

at de op-brengsten zullen zijn uit functiecom

binatie en w

aar de kosten en baten terechtkomen. Er is

een overtreffende trap. Want als bew

oners in hun buurt aan de slag gaan, dan creëren zij w

aarde, m

aar hoe bereken je die en waar kom

en de kosten en baten terecht?D

e kracht van het verdienmodel (afzonderlijk

investeren in de eigen doelstelling) is het een-voudig kunnen verantw

oorden van aanwijsbare

snelheid en volumes in resultaat. D

e kracht van het verdienm

odel van investeren in elkaar bestaat uit het gebruik en hergebruik van duurzam

e m

aterialen, de onderlinge versterking van func-ties, en de gem

eenschap van gebruikers. Steedsm

eer private en publieke financiers zijn daarvan overtuigd, w

ant er zijn genoeg voorbeelden van m

eervoudige projecten. Dit past uitstekend bij

gezonde verstedelijking, bijvoorbeeld omdat er

in de stad zoveel functies zijn om te com

bineren.

In elkaar investeren is beter voor gezonde stadW

at zijn argumenten om

te kiezen voor inve-steren in elkaar en niet voor investering in de

afzonderlijke doelstelling? Het verdienm

odel van afzonderlijk investeren in de eigen doel-stelling heeft gezorgd voor scheiding tussen w

onen, werken, onderw

ijs, zorg, recreatie, w

elzijn, cultuur, groen en veel meer. Alleen apart

kunnen deze functies zo snel en zo veel mogelijk

georganiseerd worden. Zij kunnen elkaar zo dus

weinig onderling versterken en dat is een verlies

voor de gezonde stad. Bovendien zijn tussen deze functies tal van verplaatsingen nodig over uitge-breide infrastructuur en ook dat is verlies. Fysiek en ook sociaal w

orden de lijnen tussen mensen

lang, waardoor zij elkaar m

inder eenvoudig bij-staan. H

et andere verdienmodel, investeren in

elkaar, verandert de stad in een plek waar energie,

zorg, vervoer, voedsel, groen, water en veel m

eer functies elkaar kunnen versterken. D

aar kunnen m

ensen elkaar goed vinden om w

at ze hebben zo goed m

ogelijk te gebruiken, hergebruiken en com

bineren. Goede banden tussen bewoners

kunnen zorgkosten omlaag brengen, om

dat zij zich beter voelen en m

eer voor elkaar zorgen. Een geheel ander gevolg van korte lijnen is het veranderen van vervoer en de benutting van infra-structuur. Lopen en fietsen naar de activiteiten van de buurt, en vervoer dat bew

oners samen

organiseren, verminderen het autogebruik en

verbeteren luchtkwaliteit en gezondheid in de

stad. Kort gezegd is het verdienmodel van

in vesteren in elkaar beter voor een gezonde stad dan het ‘afzonderlijk investeren in de eigen doel stelling’. W

at betreft de maatschappelijke

effecten wint het m

odel van investeren in elkaar het pleit, m

aar niet altijd wat betreft econom

i-sche eenvoud en directe financiële inkom

sten.

Meer som

men nodig

Wie afzonderlijk investeert, kan eenvoudig zijn

opbrengsten uitrekenen. Wie deze opbrengsten

kent, kan ook uitrekenen wat de m

eeropbrengst is van investeren in elkaar. Zo begint gezonde ver-

Hechte banden tussen

bewoners kunnen

zorg kosten omlaag

brengen

stedelijking met alle afzonderlijke investeringen

en weten w

at zij kunnen opleveren. Bijvoorbeeld goed w

eten wat het nut is van een voorlichtings-

campagne over gezondheid en w

at het nut is van een afzonderlijke investering in een park. Alleen dan kunnen de gem

eente en een zorgverzekeraar uitvinden w

at een investering in elkaar méér

opbrengt. Het verdienm

odel van afzonderlijk investeren is als basis belangrijk, m

aar het mag

daarbij niet blijven. Betrokken organisaties m

oeten gewoon m

eer somm

en maken. Er is

geen andere weg dan uitrekenen w

at gebruik en hergebruik van duurzam

e materialen, functie-

combinatie en gem

eenschap allemaal opleveren.

Als dat een gezonde stad is, dan is dat de moeite

meer dan w

aard. <



vertaalt naar het beheer van de hoofd-netw

erken. Voor ons is de planning van infrastructuur in relatie tot ruim

telijke ordening erg belangrijk. W

e hebben daar in het dichtbebouw

de Nederland al veel ervaring m

ee opgedaan met het ‘gebieds-

gericht werken’. Veel andere landen zijn

nog niet zo ver. Bovendien kan het nog een stuk beter door dit vraagstuk op een overstijgend Europees systeem

niveau aan te pakken. D

aarom hebben w

e gezonde verstedelijking m

et succes als onderwerp

ingebracht bij de Europese Comm

issie, die het w

eer in haar programm

a Horizon 2020

heeft opgenomen. D

aar zal Rijkswaterstaat

dan samen m

et andere landen project-voorstellen voor indienen.”

Met w

ie werkt Rijksw

aterstaat sam

en in Europa als het gaat om

gezonde verstedelijking?“Netw

orking for Urban Vitality is een van de

zes strategische dossiers waar Rijksw

aterstaat zich op concentreert in haar Europese sam

enwerking voor onderzoek en innovatie.

Dat is de Engelse w

erktitel voor gezonde verstedelijking. Binnen dit dossier trekt Rijksw

aterstaat een Europese kerngroep, w

aaraan onder andere Duitsland, Zw

eden, Estland, O

ostenrijk en België meedoen.

Deze groep w

isselt best practices uit en stelt op basis hiervan een concrete, gezam

enlijke onderzoeksagenda op. W

at ons daarbij enorm stim

uleert is dat onze buitenlandse collega’s zeggen dat ze veel van onze gebiedsgerichte aanpak kunnen leren. W

ij zijn gewend om

in com

plexe bestuurlijke omgevingen te

plannen, en kunnen het nationale niveau koppelen aan het regionale en lokale niveau. D

it jaar trad ook Zweden toe tot

de kerngroep. De Zw

eden vertelden enthou-siast dat de resultaten van de kerngroep nu al zijn toegepast op de ontw

ikkeling van Stockholm

. Daar m

oeten voorsteden op een slim

me m

anier aan elkaar gekoppeld w

orden. Met onze kennis w

isten de Zweedse

collega’s meteen een aantal zw

aktes in hun beoogde aanpak te identificeren, w

aardoor ze dure fouten konden voorkom

en.”

Vitale steden hebben een aantrekkelijk sociaal-econom

isch vestigingsklimaat.

Maar zonder een goede fysieke infra-

structuur valt er weinig bedrijvigheid te

verwachten, laat staan innovatie. Logisch

dat veel Europese landen tobben over de vraag hoe infrastructuur en ruim

telijke ordening van m

eet af aan in de planvor-m

ing aan elkaar te koppelen is. Daarom

is deze kw

estie opgenomen in het onder-

zoeks- en innovatieprogramm

a Horizon

2020 van de EU.

Om

te beginnen: waarom

heeft Rijksw

aterstaat een eigen bureau in Brussel?Ruud Sm

it, Innovation Manager Europe bij

Rijkswaterstaat: “O

nderzoek van vandaag is regelgeving van m

orgen. Als we over tien

jaar Europese regelgeving willen hebben

waar w

e goed mee uit de voeten kunnen,

moeten w

e nu zorgen dat Europa het juiste onderzoek in gang zet. D

aarvoor moet je

zo dicht mogelijk bij het vuur zitten. En dat

lukt beter vanuit een vestiging in Brussel dan door vanuit Nederland steeds aan te reizen.”

Wat heeft infrastructuur te m

aken m

et gezonde verstedelijking?“H

et dossier gezonde verstedelijking, zoals dat binnen het m

inisterie van Infrastructuur en M

ilieu door de directeur-generaal van Rijksw

aterstaat wordt getrokken, heeft

betrekking op de fysieke omgeving. H

et richt zich op een betere bereikbaarheid (m

inder files), een betere leefom

geving (lucht-kw

aliteit, geluid, natuur), en meer veiligheid,

zowel in het verkeer als voor w

ater. Deze

fysieke voorwaarden w

egen zwaar in het

vestigingsklimaat van een stad w

aar het gaat om

het verbeteren van nieuwe instroom

, bedrijvigheid en innovatie. Andere departe-m

enten gaan over sociale en economische

aspecten van gezonde verstedelijking, zoals gezondheid, w

erkgelegenheid en wonen.

Waar het Rijksw

aterstaat om gaat, is de

vraag hoe gezonde verstedelijking zich

Ruud Smit

Ruud Smit is sinds 2012 voor Rijksw

aterstaat in Brussel gestationeerd als Innovation M

anager Europe. Onder die titel brengt hij de onderw

erpen voor onderzoek en innovatie van Rijksw

aterstaat in bij de Europese Comm

issie; direct of via de diverse Europese Technologie Platform

s. Van origine is Ruud Smit chem

isch technoloog.

Contact

ruud.smit@

rws.nl

nl.linkedin.com

/in/ruudsmit1961

e

EU-program

ma H

orizon 2020

Kijk verder dan de binnenstadD

oor Ingrid Zeegers

INT

ERV

IEW

“We hebben gezonde

verstedelijking met succes

als onderwerp ingebracht

bij de Europese Comm

issie”>

in



Welke ontw

ikkelingen spelen er in de samenleving, w

at zijn nieuw

e trends die ons denken en handelen in het ruim

telijk domein en onze w

ijzen van organiseren kunnen gaan beïnvloeden? Trendw

atch bevat korte interviews die

aan het denken zetten over de toekomst.

Hebt u suggesties voor trends die u hier graag sam

en met

ons voor het voetlicht zou willen brengen? M

eld het ons via lichtkogel@

rws.nl.

TR

END

WATC

H

TRENDWATCH

Wat kunnen w

e leren van steden in andere landen?“Als het om

de binnenstedelijke proble-m

atiek gaat, kunnen we veel leren van

miljoenensteden als Parijs, Londen, Rom

e en M

adrid. Dat soort steden m

oet extreem

woekeren m

et elke vierkante meter. H

et geïntegreerd plannen van infrastructuur en ruim

te in dat soort dichtbebouwde

megasteden, is voor ons erg inspirerend.

Ook al hebben w

ij zelf geen miljoenen-

steden. Vanuit Europees perspectief beke-ken is Nederland in feite één uitgestrekte polycentrische m

etropool. Met kanjers als

Amsterdam

, Rotterdam, D

en Haag, U

trecht en Eindhoven te m

idden van een veelheid aan kleinere stedelijke kernen en een dicht verw

even netwerk aan verbindingen. D

eze m

etropool vormt ook nog eens het begin

van de Europese hoofdtransportader, w

aardoor veel van ons netwerk in w

ezen in dienst staat van Europa. D

ie manier van

kijken is op zich ook al leerzaam.

Een ander inspirerend voorbeeld komt

uit Amerika. Lokale projecten zoals een

metrostation w

orden er gefinancierd met

belastinggeld dat alleen afkom

stig is uit het om

liggende verzorgingsgebied. Kunnen wij

dat ook? Leerzaam w

ordt ook de realisatie van m

ultimodale knooppunten in en rond

een stad als Birmingham

. Die ontw

ikke-lingen volgen w

e op de voet.”

Kan gezonde verstedelijking als

exportproduct ingezet worden?

“Gezonde verstedelijking gaat over een aanpak vanuit een eenduidig, consistent denkm

odel. Het product bestaat uit lei-

draden met voorbeelden, m

ethoden en m

odellen. Die ontw

ikkelen we sam

en met

andere landen. Ons exportproduct is onze

aanpak en werkw

ijze. Als die vaak worden

gevolgd, ontstaat er vanzelf een Europese standaard die op Nederlandse leest is geschoeid. Rijksw

aterstaat werkt hierbij

nauw sam

en met de Nederlandse industrie-,

kennis- en adviessector. Die kunnen de

opgedane expertise natuurlijk uitstekend verkopen in het buitenland.”

Wat is volgens u de grootste

uitdaging in het Brusselse de kom

ende tijd?“D

e internationale stedelijke agenda gaat nu nog erg over de binnenstedelijke problem

atiek, met kw

esties als: waar laat

ik de auto, hoe verminder ik luchtveront-

reiniging en hoe krijg ik mensen in het

openbaar vervoer? Maar zeker in de

Nederlandse situatie zijn de oplossingen hiervoor vaak afh

ankelijk van de wijze

waarop het gebied om

de stad heen, de peri-urbane schil, op die binnenstad is aan-gesloten. D

e uitdaging is om in H

orizon 2020 voldoende aandacht te krijgen voor dit denkconcept: kijk verder dan de binnenstad.” <



Het aardobservatieprogram

ma Copernicus levert onafh

ankelijke en betrouwbare

informatie over onze planeet. D

at is al geweldig, m

aar Nederland w

il meer. H

et program

ma m

oet ook innovatieve bedrijvigheid stimuleren. W

at is daarvoor nodig? Space Age begon ruim

vijftig jaar geleden met de

lancering van de Russische Spoetnik. Sindsdien nam

het aantal satellieten gestaag toe. De m

eeste w

aren bedoeld voor wetenschappelijke en m

ilitaire toepassingen. D

aar merk je als burger w

einig van. M

aar dat veranderde door de opkomst van bedrijven

als Google en TomTom

. De gebruikersgroepen

breidden zich uit van militairen naar auto -

mobilisten naar iedereen m

et een mobieltje.

Tegenwoordig zijn w

e allemaal aan de satelliet.

“We leven in een nieuw

tijdperk met nieuw

e m

ogelijkheden, dus die moeten w

e vooral zien en benutten”, zegt M

arlène van Benthem, senior

adviseur satelliettoepassingen van Netherlands Space O

ffice (N

SO). D

eze ruimtevaartorganisatie

voert het ruimtevaartbeleid van Nederland uit

en vertegenwoordigt ons land in andere inter-

nationale ruimtevaartorganisaties zoals de

European Space Agency (ESA) en de Amerikaanse

National Aeronautics and Space Administration

(NASA).

Luchtkwaliteit per straat m

etenM

et inmiddels tw

ee eigen vlaggenschepen tim

mert de Europese U

nie vlijtig aan de weg.

Het gaat om

Galileo – het ruimtevaartprogram

ma

voor navigatiedoelen – en het aardobservatie-program

ma Copernicus. D

e Europese ruimtevaart-

programm

a’s moeten zorgen voor een gegaran-

deerde datastroom. “D

ie datastroom is ontzettend

waardevol voor organisaties die toepassingen

ontwikkelen of gebruiken die op satellietdata

gebaseerd zijn”, meent Van Benthem

. W

aar moeten w

e dan aan denken? Copernicus telt zes satellieten – Sentinels – die allem

aal een specifieke taak hebben. Ze m

eten bijvoorbeeld de luchtkw

aliteit, golfhoogtes op de oceaan, de

actuele kustwaterdiepte, strom

ingen, water-

kwaliteit en bodem

beweging. Binnenkort schittert

er ook een Nederlands diamantje in de ruim

te met

de naam Tropom

i. Met deze innovatieve sensor,

die op de Sentinel-5-p zal meevliegen, kan tot op

stadsniveau de luchtkwaliteit w

orden gemeten.

Van Benthem: “M

et de voorganger Ozone

Monitoring Instrum

ent (OM

I) die we aan de NASA

leverden, hebben we al laten zien w

at Nederland kan op technologisch gebied. M

et de Tropomi

kunnen we de luchtkw

aliteit nog veel preciezer m

eten, in kolomm

en van tien bij tien kilometer.

Als de satellietsensoren ook nog eens gekoppeld w

orden aan het sensorennetwerk op de grond,

is monitoring tot op straatniveau m

ogelijk.”D

aarmee m

aakt Van Benthem een belangrijk

punt, want satellietinform

atie heeft pas echte m

eerwaarde als de data regionaal of zelfs lokaal

toegepast kunnen worden. D

at vraagt wel om

koppeling van data uit de ruim

te aan het al bestaande sensorennetw

erk op aarde. Als dat lukt, kan het verzam

elen van geoinformatie

volgens Van Benthem veel effi

ciënter worden.

Hoe doet Nederland het vergeleken m

et de rest van Europa? Terw

ijl andere Europese landen al dik tevreden lijken m

et gegarandeerde data-services over onze planeet, doet Nederland er nog een schepje bovenop. “Copernicus kan een vliegw

iel zijn voor innovaties. Het m

oet bedrijvig-heid stim

uleren. Niet voor niets valt Copernicus

bij de Europese Comm

issie onder het directoraat-generaal O

ndernemingen en industrie.”

Europa: aansluiten en sturenD

rie jaar geleden opende de NSO

daarom een

satellietdataportaal met gratis data. Nederlandse

organisaties kunnen hiermee alvast toepassingen

ontwikkelen om

ze later met Copernicusdata

(die gefaseerd aangeleverd worden) aan te vullen

en in de markt te zetten. Nederland w

on daar zelfs een internationale prijs m

ee. Ter vergelijking: Noorw

egen en Zweden hebben ook een data-

portaal, maar die is alleen toegankelijk voor

overheden. O

m optim

aal gebruik te kunnen maken van

Copernicus is het van belang dat onze kennis-

instellingen aansluiting houden bij de consortia in Europa die zich richten op nieuw

e services en system

en, vindt Van Benthem. “Zij m

oeten zorgen dat ze de brug slaan naar operationele toepassingen die direct bruikbaar zijn voor het bedrijfsleven.” D

aarbij dicht ze overigens ook een belangrijke rol toe aan Rijksw

aterstaat, als grootgebruiker van geoinform

atie. “Incidenteel gebruikt Rijksw

aterstaat al wel satellietdata, zoals

voor oliedetectie en dijkbewaking en natuurlijk

dagelijks via het KNM

I. Nederland kan echter m

eer invloed in Brussel hebben met een sam

en-hangende toekom

stvisie op de toepassing van Copernicus in alle w

erkgebieden van het m

inisterie van Infrastructuur en Milieu.” <

Welkom

in space age, Copernicus w

ijst u de weg

Door Ingrid Zeegers

e

TR

END

WATC

H

Contact Marlène van Benthem

, senior adviseur satelliett

oepassingen bij Netherlands Space O

ffice

(NSO

) m

.vanbenthem@

spaceoffice.nl

Satellieten in opmars

Vorig jaar cirkelden er naar schatt

ing 1.071 satellieten om

onze planeet. De kom

ende 10 jaar kom

en er jaarlijks 122 bij. Vooral de satellieten voor civiele doelen – denk aan navigatie, com

municatie en

aardobservatie – zijn sterk in opm

ars. Nu zijn er 150

satellieten in de ruimte die

hun sensoren naar de aarde gericht hebben; in 2015 zijn dat er 267.



Na jaren van krim

p en reorganisaties heeft iedereen het ineens over de

herwaardering van het vakm

anschap. Is dit een voorspelbare reactie op doorgeschoten effi

ciëntieoperaties? Of is er m

eer aan de hand? Na de zoveelste heisessie over effi

ciënter werken

haalt een manager de term

vakmanschap van stal.

Hij w

il de focus terugbrengen naar de inhoud van het w

erk. Maar pas op voor w

oordinflatie. Vakman-

schap is niet zomaar een leuk gadget. H

et vraagt om

een andere arbeidsmentaliteit. D

at blijkt uit het verhaal van Arjo Klam

er, hoogleraar culturele econom

ie aan de Erasmus U

niversiteit Rotterdam

en deeltijdwethouder van de gem

eente Hilversum

. W

aar hebben we het over?

Respect voor vakmanschap

Klamer vertelt: “Toen bij m

ij thuis het dak gere-pareerd m

oest worden, vroeg ik de dakw

erkers w

at hen nou echt voldoening gaf in het werk.

Best zwaar, de hele dag m

et teer en vuur aan de slag. W

at is nou de lol? Geld was het niet, risico’s

evenmin. “W

aar het ons om gaat, is het vinden

van het lek”, zei de oude baas. De gezichten van

de jonge dakwerkers lichtten helem

aal op toen hij dat zei. H

et lek zit namelijk nooit w

aar je denkt dat het zit, en de oude baas had daarvoor een soort intuïtie. M

aar er was een probleem

. Er was nog een baas,

een nieuwe. D

ie had een MBA-opleiding in

Amerika gevolgd en w

as druk doende om het

bedrijf verder te ontwikkelen. Als je bij de nieuw

e baas het dak afk

wam

, was zijn opm

erking stee-vast: ‘Kan het niet w

at sneller en efficiënter?’

“Geen respect voor hun vakmanschap. D

at waren

de dakwerkers spuugzat.”

Dit verhaal beschrijft het dilem

ma in een noten-

dop. Klamer w

eet ook wel dat vakm

ensen vaak perfectionisten zijn m

et de neiging zich af te scherm

en voor de buitenwereld. Zodat ze vooral

met hun eigen vak bezig kunnen zijn. Logisch

dat er dus enig tegenwicht nodig is om

zaken te optim

aliseren. “Maar w

e zijn doorgeschoten in de behoefte om

te sturen en te controleren. D

aardoor hebben we het vakm

anschap w

eggedrukt.”

Beoordelen van kwaliteit

Als Klamer het over vakm

anschap heeft, bedoelt hij niet alleen am

bachtelijk werken. H

et gaat volgens hem

om een vaardigheid of deskundig-

heid die oefening en toewijding vraagt. D

at is niet iets dat je zom

aar kunt doen, het is geen hobby. “Vakm

anschap is meesterschap en het im

pliceert dat je jarenlang traint om

een vaardigheid onder de knie te krijgen.” H

et gaat bovendien om het verm

ogen om de kw

a-liteit van het vakm

anschap met andere vaklieden

samen te kunnen beoordelen. “Als w

ij docenten goede vaklieden zijn, dan beoordelen, steunen en corrigeren w

e elkaar onderling vanuit de inhoud van het vak. D

e baas van de universiteit is wat m

ij betreft dan ook een vakinhoudelijke academ

icus in plaats van een zakelijk iem

and van buiten.” Ten slotte noem

t Klamer nog het verm

ogen tot overdracht, ook belangrijk als het gaat om

vak-m

anschap. “Als het moet, ga ik het liefst onder

het mes bij een groep chirurgen m

et leerlingen erbij, w

ant dan moeten de chirurgen precies

uitleggen wat ze doen.”

Vakmanschap is duur(zaam

)Feitelijk beschrijft Klam

er hier de filosofie van de m

iddeleeuwse gilden. D

at waren georganiseerde

beroepsgroepen die elkaars nabijheid opzochten om

dat ze elkaar nodig hadden. Als gezel leerde je er het vak, w

aarna je kon doorgroeien naar de prestigieuze m

eestertitel. Klamer beaam

t dat vakm

anschap om organisatie vraagt, m

aar belangrijker nog: “H

et begint allemaal m

et de bew

ustwording dat er zoiets als vakm

anschap bestaat. Je hebt goede vaklieden en heel goede vaklieden. H

et gaat dus om erkenning van kw

ali-teit. D

aar hangt een prijskaartje aan, want vak-

manschap is kostbaar. Toch zijn m

ensen bereid om

daarvoor te betalen.” Nou ja, de bereidheid om

te betalen is in andere landen wellicht groter

dan hier. Dat kom

t omdat er in het buitenland

nog een cultuur van vakmanschap bestaat, zegt

Klamer. “D

enk aan Duitsland en Italië. D

aar is veel respect voor kw

aliteit. In Japan sparen m

ensen jarenlang voor een ambachtelijk

gemaakte kim

ono.”D

e comeback van het vakm

anschap is volgens Klam

er ook bij ons het antwoord op de uit-

dagingen van de toekomst, w

ant: “Uiteindelijk

gaat het erom hoe w

e met elkaar zinvol bezig zijn.

Zinvol werk, voor jezelf en voor anderen. Focus

op kwaliteit voegt iets toe aan het goede leven.” <

De w

are betekenis van vakm

anschap

Contact Arjo Klam

er, hoogleraar culturele economie

aan de Erasmus U

niversiteit Rotterdam

en deeltijd-w

ethouder voor de SP in de gemeente H

ilversum klam

[email protected]

e

TR

END

WATC

H

Door Ingrid Zeegers



Snel, goedkoop en duurzaam goederentransport, van de Europese corridors tot

in de haarvaten van de stedelijke gebieden. Een kwestie van innovatieve logistiek

en netwerkregie. “O

ver vijf tot tien jaar kan de binnenvaart een aantrekkelijke vervoersm

odaliteit zijn voor de bevoorrading van stedelijke gebieden.” Maar w

ie m

ag er beslissen over de vervoersvorm?

Intermodaal transport kennen w

e sinds jaar en dag. H

et betekent niks anders dan dat meerdere

transportmodaliteiten naast elkaar w

orden ingezet: w

eg, water, lucht en spoor. D

e verlader regelt zelf, of via een dienstverlener, een vracht-w

agen of een binnenvaartschip om zijn spullen

van de zeehaven naar de fabriek of een distributie-centrum

te vervoeren. Als de verlader minder

bekend is met dienstregelingen van binnenvaart-

schepen of spoorshuttles, kiest die bijna automa-

tisch voor de vrachtwagen. M

aar dat is niet altijd de beste oplossing. D

enk aan de milieubelasting

en congestieproblemen. H

et vervoer kan vaak effi

ciënter, goedkoper en duurzamer. D

an moet

je wel w

eten wat de m

ogelijkheden precies zijn. H

et gaat om overzicht en slim

puzzelen met

reistijd. Dat is het w

erkterrein van logistieke ketenregisseurs, zegt Kees Verw

eij, adviseur goederenvervoer en logistiek bij Buck Consultants International. H

ij is lid van de Stuurgroep synchro - m

odaal transport van het Topteam logistiek, dat

door het kabinet is opgericht om innovatie

binnen de logistieke sector te stimuleren.

Synchromodaal transport gaat over

beslissingsbevoegdheidEen van de innovaties heeft te m

aken met de

manier van aansturen, oftew

el netwerkregie.

Om

deze ontwikkeling beter zichtbaar te m

aken is er een nieuw

e term geïntroduceerd: het synchro-

modaal transport. D

at klinkt technisch – en dat is het ook – m

aar het blijkt vooral ook te maken te

hebben met m

enselijke aspecten, zoals vertrou-w

en en verantwoordelijkheid. Verw

eij licht toe: “Synchrom

odaal transport betekent dat de beslis-singsbevoegdheid over de te kiezen transport-m

odaliteit in handen ligt van de logistieke dienst-verlener. D

ie neemt de verantw

oordelijkheid van de verlader hiervoor op zijn schouders. D

e ver-lader vertrouw

t op het inzicht en de kennis van de logistieke dienstverlener, zodat zijn spullen sneller, goedkoper en duurzam

er van A naar B kunnen gaan.”Containeroverslagbedrijf ECT in de Rotterdam

se haven koos jaren geleden al voor een synchro-m

odale aansturing van de transportketen naar het achterland. D

eze synchromodale dienst

wordt aangeboden als European Gatew

ay Systems.

ECT vraagt aan de klanten waar en w

anneer ze de producten w

illen hebben, en zorgt ervoor dat de best passende en goedkoopste vervoersoptie w

ordt ingezet. Binnenvaart en spoor als het kan, w

egvervoer als het moet. Puur eigenbelang

trouwens, w

ant als het transport aan de verladers zelf w

ordt overgelaten, zou het best wel eens lang

kunnen duren voordat de containers worden

opgehaald. En dan staan ze in de weg op de

terminal.

Slim schakelen tussen locaties in het land

Om

dat de overslag in de Nederlandse havens m

eestal sneller groeit dan de Nederlandse eco nom

ie, lijkt het logisch dat het synchro-m

odale denken juist daar snel wordt om

armd.

Synchromodale netw

erkregie maakt het

makke lijker om

de aan- en afvoer naar en van het binnenland te optim

aliseren. En juist dat blijkt cruciaal voor de econom

ische positie van een haven. Ingew

ikkelder – maar zeker niet

onmogelijk – blijkt de synchrom

odale aansturing van continentaal goederenvervoer. D

enk bijvoor-beeld aan transport tussen een fabriek in

Nijm

egen en een afnemer in Brussel. O

ok hier is het synchrom

odale denken in opkomst, m

aar door de kleinere volum

es gaat de ontwikkeling

langzamer, zegt Verw

eij. Volgens hem zijn

continentale synchromodale system

en misschien

minder snel econom

isch rendabel te maken,

maar ze zijn zeker zo uitdagend. “Continentale

goederenstromen zijn lastiger synchrom

odaal te organiseren. Elke klant heeft andere productie-locaties en andere bestem

mingen. O

m bijvoor-

beeld een schip succesvol in de vaart te brengen, m

oet je meer puzzelen. H

et kost domw

eg meer

tijd om voldoende goederen en volum

e bij elkaar te krijgen. M

aar de bedrijven willen het zelf w

el heel graag.”

Logistieke lenigheid door synchrom

odaal transport

Door Ingrid Zeegers

“De m

edewerker van

de toekomst is iem

and die zich realiseert dat verandering de enige constante factor is, en dat je daar dus iets m

ee moet doen.”

TR

END

WATC

H

>



Contact Kees Verweij, Principal Consultant op het

gebied van goederenvervoer en logistiek bij Buck Consultants International kees.verw

[email protected]

Dat bedrijven w

el willen blijkt bijvoorbeeld uit

initiatieven van voedselproductiebedrijven op de route tussen Vlaanderen en Noord-Nederland. D

ouwe Egberts, FrieslandCam

pina en United

Biscuits denken samen m

et retailketens na over de inzet van binnenvaartschepen om

hun productielocaties en distributiecentra synchro-m

odaal te bevoorraden. De eerste vaarten per

schip zijn al gemaakt. “H

et gaat nog om pilots,

maar over vijf tot tien jaar kan de binnenvaart

juist ook voor de bevoorrading van stedelijke gebieden een aantrekkelijke vervoers m

odaliteit zijn”, voorspelt Verw

eij. Of dat inderdaad ook

gaat gebeuren heeft te maken m

et de bevaar-baarheid van de kleinere vaarw

egen, en met

de betrouwbaarheid van de reistijd.

Binnenvaart beter benutten Rijksw

aterstaat kan deze ontwikkeling

faciliteren volgens Verweij. “O

nder andere door te zorgen dat ook kleine vaarw

egen op peil blijven, en door te helpen de vaartijden

te optimaliseren. Bijvoorbeeld door de

openings tijden van sluizen efficiënt af te

stemm

en en door (controle)gegevens slechts een keer op te vragen.” D

at alles is belangrijk, want volgens Verw

eij staat of valt het succes van synchrom

odaal transport m

et de efficiency en betrouw

baarheid van de binnenvaart. “Als het vervoer per binnen-vaartschip groeit, kom

en er meer van dit soort

synchromodale binnenvaartdiensten. D

an daalt ook de prijs per eenheid vervoerd product, w

aardoor er meer klanten geïnteresseerd raken

om hun goederen op synchrom

odale wijze te

laten vervoeren. Daarm

ee wordt het eerder

mogelijk om

synchromodale diensten rendabel

in de markt te zetten. Een soort zw

aan-kleef- aan-effect dus.”M

isschien is het nu nog aan de vroege kant, m

aar juist ook in de haarvaten van de stedelijke gebieden liggen de grote logistieke uitdagingen. Volgens Verw

eij vraagt de toepassing van synchrom

odaal transport daar op operationeel niveau nog w

el enige jaren denken en puzzelen. H

et Topteam logistiek zal dit soort nieuw

e initia-tieven ondersteunen, sam

en met Rijksw

aterstaat. W

ie alvast op zoek is naar inspiratie hoeft alleen m

aar te kijken naar de Utrechtse Bierboot of

de elektrische bevoorradingsschepen in Am

sterdam. <

e “Binnenvaart en spoor als het kan, w

egvervoer als het m

oet”


Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat.Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie via [email protected]

November 2014

12 Water. Vriend én vijand van de gezonde stad

28 Hoe je een gezonde stad organiseert Overheid, kom in actie! Of juist niet … ?

42 EU-programma Horizon 2020: kijk verder dan de binnenstad

> Trendwatch 48 Na jaren van reorganisaties is het

tijd voor vakmanschap

Trenddossier van en voor professionals in Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid



Gezonde verstedelijking De invloed van ruimtelijke inrichting op de gezondheid van stadsbewoners


>

RWS Lichtkogel NR2 2014 omslag.indd 1 12-11-14 12:10

gezonde verstedelijking 2014 rws trenddossier lichtkogel · PDF fileraag. En wat we anders...

Documents

Transcript of gezonde verstedelijking 2014 rws trenddossier lichtkogel · PDF fileraag. En wat we anders...