Geweld door de politie: een internationaal comparatieve studieFACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Geweld...

FACULTEIT

RECHTSGELEERDHEID

Geweld door de politie: een internationaal comparatieve studie

Masterproef neergelegd tot het behalen van

de graad van Master in de criminologische wetenschappen

door (01106371) De Rese Dimi

Academiejaar 2014-2015

Promotor : Commissarissen :

Prof. Dr. Verhage Antoinette Noppe Jannie

Verklaring inzake toegankelijkheid van de

masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende,

De Rese Dimi (01106371)

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of

leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past)

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien

beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts

zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de

masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden

onmiddellijk na het titelblad.

Datum: 17/08/2015

Handtekening: De Rese Dimi

I

Woord Vooraf

Deze masterproef is geschreven met het oog op het behalen van het diploma master in de

criminologische wetenschappen. Op deze manier wil ik eerst nog enkele personen bedanken

die mij gesteund hebben tijdens het schrijven van de masterproef.

Ten eerste wil ik mijn promotor, prof. Dr. Verhage Antoinette bedanken voor haar tips en

geduld die ze heeft opgebracht tijdens het academiejaar. Ik kon steeds met mijn vragen terecht

bij haar ook al was ik niet altijd even aanwezig en actief. Ten tweede wil ik mijn vriendin en

vrienden bedanken voor de steun en nuttige tips. Ten slotte richt ik nog een speciaal woord

van dank aan mijn ouders. Dankzij hun blijvende aanmoedigingen ben ik er in geslaagd deze

masterproef tot een goed einde te brengen. In het bijzonder wil ik hierbij Jean-Pierre

bedanken voor het nalezen, controleren en de onvoorwaardelijke steun tijdens deze periode.

II

Inhoudsopgave

Woord Vooraf ............................................................................................................................. I

Inhoudsopgave .......................................................................................................................... II

Inleiding ..................................................................................................................................... 1

Hoofdstuk 1: Methodologie ....................................................................................................... 3

1.1 De literatuurstudie ............................................................................................................ 3

1.2 Voordelen en beperkingen................................................................................................ 3

1.3 De gehanteerde stappen doorheen het onderzoek ............................................................ 4

Hoofdstuk 2: Geweld en het geweldsmonopolie ........................................................................ 6

2.1 Betekenissen van geweld.................................................................................................. 6

2.2 Vormen van geweld ......................................................................................................... 8

2.3 Functies van geweld ......................................................................................................... 9

2.4 Het geweldsmonopolie van de overheid ........................................................................ 10

2.5. Het begrip geweld in het kader van de masterproef ...................................................... 12

Hoofdstuk 3: Internationaal comparatieve studie ..................................................................... 14

3.1 Inleiding ......................................................................................................................... 14

3.2 Organisatie en structuur van de politie ........................................................................... 14

3.2.1. Inleiding ................................................................................................................. 14

3.2.2 België ..................................................................................................................... 15

3.2.2.1 Structuur van de politiedienst .......................................................................... 15

3.2.3 Nederland ............................................................................................................... 16


3.2.4 Verenigd Koninkrijk .............................................................................................. 18


3.2.5 Noorwegen ............................................................................................................. 20


3.2.6 Kritische analyse en aandachtspunten .................................................................... 23

3.3 Wetgeving ...................................................................................................................... 25

3.3.1 Inleiding .................................................................................................................. 25

3.3.2 Internationale wetgeving ......................................................................................... 25

3.3.2.1. U.V.R.M. (1948) ............................................................................................. 25

3.3.2.2. E.V.R.M. (1950) .............................................................................................. 26

III

3.3.2.3 Gedragscode voor wetsdienaren (1979) ........................................................... 29

3.3.2.4. Resolutie 690 (1979) van de Raad van Europa met betrekking tot de politie . 30

3.3.2.5. Basic Principles 1990 ...................................................................................... 30

3.3.2.6. Europese Code inzake ethiek van de politie (2001) ........................................ 31

3.3.3. Nationale wetgeving ............................................................................................... 32

3.3.3.1. België .............................................................................................................. 32

3.3.3.2. Nederland ........................................................................................................ 38

3.3.3.3. Verenigd Koninkrijk ....................................................................................... 41

3.3.3.4. Noorwegen ...................................................................................................... 45

3.3.3.5. Kritische analyse en aandachtspunten ............................................................. 46

3.4. Bewapening van de politie ............................................................................................ 47

3.4.1. Inleiding ................................................................................................................. 47

3.4.2. België ..................................................................................................................... 47

3.4.3. Nederland ............................................................................................................... 51

3.4.4. Verenigd Koninkrijk .............................................................................................. 53

3.4.5. Noorwegen ............................................................................................................. 56

3.4.6 Statistieken vuurwapengebruik ............................................................................... 57

3.4.6.1 België ............................................................................................................... 57

3.4.6.2 Nederland ......................................................................................................... 58

3.4.6.3 Verenigd Koninkrijk ........................................................................................ 58

3.4.6.4 Noorwegen ....................................................................................................... 59

Tabel: Schoten met dodelijke afloop (2002-2014) ....................................................... 59

3.4.7 Kritische analyse en aandachtspunten .................................................................... 60

3.5 Toezicht op de politie .................................................................................................... 62

3.5.1 Inleiding ................................................................................................................. 62

3.5.2. België ..................................................................................................................... 63

3.5.3. Nederland ............................................................................................................... 67

3.5.4. Verenigd Koninkrijk .............................................................................................. 68

3.5.5. Noorwegen ............................................................................................................. 70

3.5.6. Kritische analyse en aandachtspunten .................................................................... 71

Hoofdstuk 4: Algemene conclusie ........................................................................................... 74

Bibliografie ............................................................................................................................... 76

1

Inleiding

Geweld is van alle tijden. Het is een veelvoorkomend fenomeen in onze maatschappij omdat

het een middel is dat binnen ieders bereik ligt. Door de waarden en normen die leven in onze

samenleving blijft het gebruik van geweld binnen de perken. Ook de straffen die staan op het

gebruik van geweld weerhoudt de mens. Ondanks de formele en informele sociale controle

binnen de samenleving mag het gebruik van geweld niet onderschat worden.

De laatste jaren is er in de media regelmatig berichtgeving te vinden over politiegeweld. De

meest schrijnende voorbeelden komen uit de V.S. De voorbije twaalf maanden hebben er

minstens twaalf ongewapende zwarte mannen tijdens of na een confrontatie met politie, bijna

altijd met blanke politieagenten, het leven gelaten. Een van de slachtoffers rond wie veel

media ophef is ontstaan was Michael Brown. De 18-jarige zwarte jongen geraakt in een

woordenwisseling met agent Darren Wilson. Wilson verwondt de hand van Brown met een

schot waarop Brown aan het lopen gaat. Hij keert echter op zijn stappen terug. Wilson voelt

zich bedreigd en schiet meerdere malen op de jongeman, die dood neerstort. Een Grand Jury

en het ministerie van justitie besluiten dat er niet genoeg redenen zijn om agent Wilson te

vervolgen. Na een paar maanden stapt hij echter zelf op1. Ook in België is er sprake van

politiegeweld. Een van de meest opvallende voorbeelden gebeurde op 24 augustus 2012, in de

politiezone Montgomery in Brussel. Op een filmpje is te zien hoe een man geboeid op de

grond ligt en dus geen gevaar vormt voor de agenten. Toch incasseert de geboeide man

minuten lang schoppen en klappen2. Politie en geweld, gewettigd gebruik van geweld, dit zijn

items die de voorpagina van kranten en tijdschriften genieten wanneer iets verkeerd is

gelopen. Toch zijn die materies gegoten in wetgeving en regelgeving om en rond de

organisatie van de politiediensten in België, Europa en de rest van de wereld.

Doorheen de laatste dertig jaar heeft de politie een stijging van bevoegdheden gekend om

criminaliteit, corruptie en terrorisme aan te pakken. Tegelijk wordt er van hen ook verwacht

dat ze verantwoordelijk omgaan met hun recht op geweldgebruik en ten allen tijde handelen

met respect voor de menselijke waardigheid. Vanuit dit standpunt is het interessant om dieper

te graven in de nationale en internationale wetgevingen die er bestaan rond politioneel geweld

1 Rotthier, R. (2015). VS: 12 ongewapende zwarte mannen die stierven door politiegeweld. Knack.

2 Decoster, T. (2012). Opnieuw politiegeweld in Brussel. De Morgen.

2

alsook een overzicht te geven van de toezichtsorganen op de politie. Het gebruik van geweld

mag immers niet aan de willekeur worden overgelaten maar moet vastgelegd zijn in regels en

gecontroleerd door een onafhankelijk toezichtsorgaan.

Het corpus van mijn masterproef is daarom als volgt opgebouwd. Eerst wordt het begrip

geweld benaderd en geanalyseerd, uiteraard met de focus op legitiem geweld. Daarna verdiep

ik mij in 4 thema’s, namelijk organisatie van de politie, wetgeving, bewapening en toezicht,

die de ruggengraat zullen vormen voor mijn antwoorden op de drie onderzoeksvragen. Elk

thema wordt op dezelfde manier benaderd. Eerst een korte inleiding, dan de status in de vier

gekozen landen met telkens een kritische analyse en een weergave van aandachtspunten ten

gevolge van de vaststellingen.

Bij mijn keuze van de landen genieten België, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en

Noorwegen mijn voorkeur. Mijn keuze berust hoofdzakelijk op het bestaan van culturele,

maatschappelijke en wettelijke verschillen. Bij elk thema zullen deze verschillen telkens

benadrukt worden. Bovendien spreken we over 4 landen met vrij grote verschillen in aantal

inwoners; Engeland en Wales tellen 56 miljoen inwoners, Nederland 16,8 miljoen, België

11,2 miljoen en Noorwegen 5,4 miljoen. Daar wordt op het gepaste moment op terugkomen.

In de mate van het mogelijke zal ik naast de theorieën en regelgeving een aantal “facts and

figures” en/of ontegensprekelijke statistische gegevens voorleggen die zowel de modellen als

de verschillen nog wat meer in de verf zetten.

3

Hoofdstuk 1: Methodologie

Inleiding

Een onderzoek wordt telkens opgezet met een bepaald doel. Vaak probeert men zicht te

krijgen op een maatschappelijk probleem of een maatschappelijke vraag. Wanneer de

onderzoeker in staat is een antwoord te formuleren is het onderzoek afgesloten3. In dit

hoofdstuk wordt er stilgestaan bij de methodologische aspecten van mijn masterproef. Als

eerste punt geef ik een korte uitleg over de gebruikte methode, namelijk de literatuurstudie.

Ten tweede sta ik stil bij de voordelen en de beperkingen bij het gebruik van deze methode.

Vervolgens geef ik een omschrijving van de stappen die ik doorlopen heb tijdens deze

masterproef. Ten slotte wordt een overzicht gegeven van de onderzoeksvragen.

1.1 De literatuurstudie

In deze masterproef wordt een literatuurstudie als onderzoeksmethode gehanteerd. Deze

methode is gebaseerd op het gebruik van secundaire data. Dit wil zeggen dat het onderzoek

gebaseerd is op data die door andere onderzoekers reeds zijn verzameld en onderzocht4. Er

bestaan drie soorten secundaire data: ambtelijk statistisch materiaal, vakliteratuur en

databestanden van eerder onderzoek. In deze masterproef werd hoofdzakelijk gebruik

gemaakt van vakliteratuur. Via het gebruik van vakliteratuur krijgt de onderzoeker een beeld

van de informatie die reeds verzameld is over het onderwerp5.

1.2 Voordelen en beperkingen

Voordelen

De onderzoeker is in staat om objectief de bestaande studies te analyseren. Ondanks het

tijdrovende aspect van de analyse van beschikbare data, is de investering van tijd toch

geringer dan bij het zelf verzamelen van gegevens. Ook de kostprijs van het onderzoek ligt

3 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: Administratie Planning en Statistiek. (2001). Kwaliteitsrichtlijnen bij

het uitvoeren van surveyonderzoek. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: Administratie Planning en Statistiek. 4Billiet, J., & Waege, H. (2001). Een samenleving onderzocht: Methoden van sociaal-wetenschappelijk

onderzoek. Berchem: Uitgeverij De Boeck.

5 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap., o.c., 7-8.

4

lager. Vaak is de enige kost bij een literatuurstudie de kostprijs voor het verkrijgen van data.

Alhoewel tegenwoordig in elektronische databanken enorm veel informatie beschikbaar is6.

Beperkingen van het onderzoek

Hoewel het onderzoek steunt op het gebruik van secundaire data is dit tevens ook een nadeel.

Bij een literatuurstudie is het onderzoek immers afhankelijk van de kwaliteit van de

secundaire data. Bovendien moet de onderzoeker er zich van bewust zijn dat de secundaire

data vaak is verzameld met een ander doel dan het doel van de onderzoeker.

Een volgende beperking is de ‘publication bias’. Ongeacht de uitgebreidheid van de

literatuurstudie kan de onderzoeker nooit zeker zijn dat alle relevante informatie in het

onderzoek is betrokken. Sommige informatie of onderzoeken worden bijvoorbeeld intern

gehouden7.

1.3 De gehanteerde stappen doorheen het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is dieper in te gaan over wat verstaan wordt onder legitiem

geweldgebruik door de politie. Wat is er te vinden in de wetgevingen van de vier landen en

welk toezicht is er op de politie. Ook de beschikbaarheid van de wapens wordt nader

onderzocht. Via het gebruik van wetenschappelijke databanken zoals LibHub en Web of

Science heb ik getracht zoveel mogelijk wetenschappelijke informatie te verzamelen omtrent

mijn onderwerp. Ook Google Scholar is nuttig gebleken om een overzicht van

wetenschappelijke werken te verkrijgen. Hierbij werden hoofzakelijk volgende trefwoorden

gebruikt: Politiegeweld, toezicht en controle op de politie, police oversight,

geweldsmonopolie en bewapening van de politie.

Selectiecriteria

Een eerste criterium is de taal waarin de data geschreven was. Het is belangrijk dat deze

geschreven is in een taal die ik machtig ben, namelijk Nederlands, Engels en Frans. Ten

tweede moet het bronnenmateriaal hoofdzakelijk bestaan uit wetenschappelijke bronnen. Het

is wel voorgevallen dat rapporten van toezichtsorganen of websites van politieorganisaties

geïntegreerd zijn in het onderzoek. Ten slotte moet de verzamelde informatie gaan over

politioneel geweldgebruik, wetgeving, bewapening of toezicht op de politie. Uiteraard wordt

6 Billiet, J., & Waege, H. (2001), o.c., 346-347.

7 Bijleveld, C. (2007). Methoden en technieken van onderzoek in de criminologie. Den Haag: Boom Juridische

uitgevers.

5

hierbij getracht de meest recente data te vermelden maar ook iets meer gedateerde informatie

hoeft daarom niet minder relevant te zijn met betrekking tot het onderwerp.

Stappenplan

In een eerste fase wordt het begrip geweld uitgediept. Welke betekenissen van geweld bestaan

er, welke soorten geweld kunnen er onderscheiden worden en welke functies hebben al deze

soorten geweld ? Dit zijn de eerste belangrijke vragen om een beter inzicht te krijgen op het

begrip geweld. Bij geweld en politioneel geweld wordt de link met het geweldsmonopolie van

de overheid automatisch gelegd. Hoe is het geweldsmonopolie ontstaan, hoe werkt dit

monopolie en wie bezit het geweldsmonopolie ?

Vervolgens worden de vier gekozen landen dieper geanalyseerd. Hoe is de politie

georganiseerd in de verschillende landen, welke wetgeving is er omtrent politioneel

geweldgebruik, welke wapens mogen de politieagenten gebruiken en welke toezichtsorganen

bestaan er ? Het analyseren van deze thema’s geeft een duidelijker beeld van wat er verstaan

wordt onder legitiem politioneel geweld.

Onderzoeksvragen

Om deze vergelijking te kunnen maken zijn volgende onderzoeksvragen opgesteld:

1) Hoe kan geweld gedefinieerd worden en wat wordt verstaan onder legitiem

politiegeweld ? Op deze vraag wordt in hoofdstuk twee een antwoord gegeven. Hierbij

komen de verschillende soorten, betekenissen, vormen en functies van geweld aan

bod.

2) Hoe liggen de wetgevingen rond wettig geweld in Europa en zijn er significante

verschillen in de wetgeving tussen de landen die ik in mijn masterproef ga bestuderen?

Als er significante verschillen zijn, is er een uitleg te vinden?

3) Bestaat er toezicht op de politie in elk land ? en hoe is dat toezicht georganiseerd ?

Antwoorden op deze onderzoeksvragen zijn terug te vinden in hoofdstuk drie.

Met een antwoord op deze vragen is het de bedoeling een duidelijk beeld te schetsen van

legitiem geweld in de vier gekozen landen.

6

Hoofdstuk 2: Geweld en het geweldsmonopolie

Geweld is een begrip dat vele ladingen dekt. Onder andere ‘uiting van macht, van kracht’ ;

‘Kracht die met hevige onstuimigheid wordt uitgeoefend’ en ‘Misbruik van macht’ zijn

mogelijke betekenissen van geweld. Bovendien zijn er ook verschillende vormen van geweld

te onderscheiden. Geweld kan zich vertalen in lichamelijk geweld, geestelijk, psychisch en

verbaal geweld 8.

Door de verschillende betekenissen en vormen is een verdere verduidelijking van ‘geweld’ op

zijn plaats in deze masterproef.

Uit een onderzoek van het Limburgs Universitair Centrum en SEIN werd het duidelijk dat

geweld zeer ruim wordt geïnterpreteerd. Zowel geweldplegers als slachtoffers, hulpverleners,

mensen van verschillende etnische afkomst en verschillende leeftijdscategorieën werden

bevraagd9. In onderstaande paragraaf worden verscheidene betekenissen van geweld

weergegeven.

2.1 Betekenissen van geweld

Op basis van de vraag ‘Wat is geweld ?’ werden onderstaande definities samengesteld.

A. Geweld als pijn

Het opzettelijk toebrengen van pijn aan de andere persoon wordt gezien als geweld. Dit kan

zowel gaan om lichamelijke pijn als psychische pijn. In essentie wordt het gezien als iets wat

de ene mens de andere aandoet10

.

B. Geweld als angst

Angst zorgt ervoor dat de persoon zich niet meer vrij voelt. Angst wordt ook vaak

geassocieerd met pijn. De pijn verdwijnt na verloop van tijd, maar het verlammende gevoel

van angst blijft11

.

8 Bittner, E. (1980). The functions of the police in modern society : a review of background factors, current

practices, and possible role models. Cambridge: Oelgeschlager, Gunn en Hain.

9 Bruynooghe, R., & Garcia, A. (2003). Geweld in het meervoud : een kwalitatieve en kwantitatieve benadering

van de betekenissen rond geweldvormen in België. Hasselt: Limburgs Universitair Centrum ; SEIN. 10

Ibid.28 11

Ibid. 29

7

C. Geweld als litteken

Geweld wordt hier gezien als een actie/voorval dat het gedrag of het verdere leven beïnvloedt.

De link met angst is ook hier weer aanwezig12

.

D. Geweld als ongewenst fysiek contact

Geweld is een concreet en zichtbaar gegeven. Als er aanrakingen komen die de andere niet

wil, onder andere het slaan van de andere, wordt dit gezien als geweld13

.

E. Geweld als alles wat te ver gaat

Hier wordt ‘geweld’ zeer ruim geïnterpreteerd. Geweldsomschrijvingen die als ‘

maximalistisch ‘ kunnen omschreven worden behoren tot deze categorie. Het gaat over alle

gebeurtenissen die de grens van het aanvaardbare overschrijden. Uiteraard is dit zeer ruim en

kan het sterk verschillen afhankelijk van de individuele invulling van de persoon. Centraal

staat de grens van het slachtoffer14

.

F. Geweld als agressie

De dader staat centraal in deze definitie. Niet de mening van het slachtoffer maar de rol van

de dader is hier belangrijk. Als de dader agressief gedrag vertoont is er sprake van geweld, los

van de mening van het slachtoffer15

.

G. Geweld als het gebruik van macht

Het uitoefenen van macht door een partij over een andere partij. Dit kan verschillende vormen

aannemen. Het kan gaan over taalgebruik, vernederingen, psychisch geweld en ook

bedreigingen 16

.

Hoe geweld wordt gedefinieerd hangt af van individu tot individu. Uit de hierboven

opgenoemde definities kan worden geconcludeerd dat er geen eenduidige definitie van geweld

bestaat. Het is wel belangrijk op te merken dat deze definities opgemaakt zijn uit de meningen

van de respondenten en dus geen totaalbeeld vormen. Noch wordt er beweerd dat deze

definities volledig wetenschappelijk zijn. Ze hebben als bedoeling aan te tonen dat geweld een

12

Bruynooghe, R., & Garcia, A. (2003). o.c., 29 13

Ibid. 29 14

Ibid. 30 15

Ibid. 31 16

Ibid. 31

8

zeer ruim begrip is en dat er geen wetenschappelijke consensus bestaat omtrent een algemene

definitie.

2.2 Vormen van geweld

A. Lichamelijk geweld

Wanneer er over geweld gesproken wordt denkt men vaak aan lichamelijk geweld. Het gaat

over handelingen die het slachtoffer lichamelijke schade of een lichamelijk letsel toebrengen.

Fysiek geweld tegen mensen kan verschillende vormen aannemen. Het kan gaan van duwen,

slaan (met de hand of een voorwerp) en schoppen tot en met het toebrengen van messteken,

het gebruik van een vuurwapen, enzovoort 17

. Er kan dus een onderscheid gemaakt worden

tussen fysiek geweld door het gebruik van het eigen lichaam (hoofd, vuisten, elleboog,

knie,…) en geweld door middel van een wapen (vuurwapen, boksbeugel,…). Wapens zullen

meestal een grotere impact nalaten en meer schade berokkenen aan het slachtoffer. Kortom,

bij fysiek geweld voelt het slachtoffer zich bedreigd in zijn of haar fysieke integriteit 18

.

B. Verbaal geweld

Verbaal geweld is een vaak voorkomende vorm van geweld. Met verbaal geweld wordt

schade berokkend aan een persoon via het uitdrukken van woorden. Het kan zich voordoen in

verschillende vormen. Onder andere schelden, vernederen, bevelen, discriminerende

opmerkingen, enzovoort 19

. Verbaal geweld is vaak te herkennen in een verschil in intonatie,

met name de geluidssterkte die de hoogte in gaat. Vaak is er wel een link op te merken tussen

verbaal en fysiek geweld. Verbaal geweld, bijvoorbeeld het uitschelden of vernederen van

andere personen, gaat vaak vooraf aan fysiek geweld 20

.

17

Bruynooghe, R., & Garcia, A. (2003). o.c., 80. 18

Bruynooghe R., Opdebeeck S., Monten, C., Verhaegen, L. (1996). Geweld, ongewenste intimiteiten en pesterijen op het werk. Een beschrijving van klachten en van strategieën om er mee om te gaan. Brussel: Federale Voorlichtingsdienst. 19

Preventiecampagne (2008), Slaan met woorden, Zij-Kant & VIVA SVV 20

Hoogerwerf, A. (1996). Geweld in Nederland. Assen: Van Gorcum.

9

C. Psychisch geweld

In de context van politioneel psychisch geweld wordt psychisch geweld gezien als de

uitputting of het psychologisch breken van de weerstand van een persoon. Agenten kunnen

bijvoorbeeld tijdens een ondervraging psychisch geweld gebruiken door het onnodig lang

rekken van de ondervraging of de ondervraagde te onthouden van eten en drinken. Psychisch

geweld gaat vaak gepaard met verbaal geweld maar is nog wat ingrijpender. Het is als het

ware een uitputtingsslag voor de persoon die aan het psychisch geweld wordt blootgesteld21

.

D. Structureel geweld

Structureel geweld is verschillend van de vorige opgenoemde soorten van geweld. Bij

lichamelijk, verbaal en psychisch geweld wordt het geweld gepleegd door een actor. In dit

geval spreekt men van persoonlijk of direct geweld. Bij structureel geweld is zo’n actor niet

aanwezig. Hier is er sprake van indirect geweld. Structureel geweld is gelinkt met

maatschappelijke structuren. Vooral de ongelijke verdeling van macht, inkomen en bezit staan

hierbij centraal22

.

2.3 Functies van geweld

Hoogerwerf onderscheidt uit de literatuur vier functies van geweld:

Instrumenteel geweld: Geweld wordt gezien als een middel om een doel te bereiken.

Het verwerven van macht of status kan een doel zijn. Geweld wordt in dit geval

aangewend om te slagen in het bereiken van dat doel.

Expressief of impulsief geweld: Hier is geweld een uiting van gevoelens zoals haat,

woede en macht of onmacht.

Symbolisch of communicatief geweld: Geweld wordt gebruikt om een boodschap over

te brengen.

Ritueel geweld: Geweld heeft een rituele functie, bijvoorbeeld bij een mensenoffer of

een duel23

.

21

Arnou, L., Deschepper, T., Larmuseau, I., Minnaert, M., Roelandts, B., Rombaut, J., Traest, P., Van den Berghe,

J. (2001). Straf recht ? - Strafrecht. Antwerpen: Maklu.

22 Hoogerwerf, A., o.c., 5.

23 Hoogerwerf, A., o.c., 23.

10

In het kader van politioneel geweld kunnen de eerste drie functies gelinkt worden aan legaal

politioneel geweld. In het eerste geval kan het succesvol arresteren van een verdachte het doel

zijn. Wanneer de verdachte zich verzet kan de agent legaal geweld gebruiken om zo zijn doel

te bereiken. Dit kan samengaan met de tweede functie, namelijk expressief of impulsief

geweld. Een politieagent bezit een bepaalde macht die is vastgelegd in de wetgeving. Die

macht kan de agent gebruiken om zijn legaal doel te bereiken. Ook de derde functie, het

symbolisch of communicatief geweld, past bij dit voorbeeld. Door het gebruiken van legaal

geweld om het doel, een succesvolle arrestatie, te bereiken, geeft de agent een duidelijke

boodschap. Hiermee toont de agent dat hij de controle bezit en dus desnoods legaal geweld

zal gebruiken om de controle te behouden. De vierde functie, het ritueel geweld, is minder

van toepassing op politioneel geweld.

2.4 Het geweldsmonopolie van de overheid

Een geweldsmonopolie kan niet enkel in termen van geweld omschreven worden. Het is

immers feitelijk onmogelijk om fysiek geweld te monopoliseren. Mocht dit toch het geval zijn

dan is er sprake van fysieke overmacht maar niet van een monopolie. De rechten spelen

daarom ook een belangrijke rol, met name het recht op geweld. Een monopolie ontstaat

wanneer mensen afzien van het gebruik van geweld en dat recht afstaan aan een heerser of

politieke overheid. Belangrijk is dat de overheid de erkenning van de bevolking heeft van dat

recht24

. Max Weber omschrijft de staat als die menselijke gemeenschap die binnen een

bepaald gebied aanspraak maakt op het monopolie van legitiem fysiek geweld. De overheid is

als enige in de samenleving bevoegd om geweld te gebruiken. Het hoofddoel van een

geweldsmonopolie is het waarborgen van de veiligheid van de burgers en het geweld in de

samenleving tegengaan25

. Enerzijds bestaat een geweldsmonopolie uit een geweldsorganisatie

en anderzijds uit een monopolie van het recht op geweldstoepassing 26

. Het rechtenmonopolie

is vervolgens ook weer uit twee onderdelen opgebouwd. Ten eerste uit de bereidheid van

machtssubjecten om zich van geweld te onthouden. Ten tweede uit de toekenning van het

exclusieve recht op geweld aan de overheid27

.

24

Terwindt, C. (2004). De uitdaging van het geweldsmonopolie: strafrecht in tijden van conflict. Utrecht: Universiteit Utrecht. 25

Hoogerwerf, A., o.c., 14. 26

Terwindt, C., o.c., 7. 27

van Reenen, P. (1979). Overheidsgeweld: een sociologische studie van de dynamiek van het

geweldsmonopolie. Alphen aan den Rijn: Samsom Uitgeverij.

11

De politie is in België de geweldsorganisatie met het recht op geweldstoepassing. Ze hebben

het recht om in bepaalde situaties dwangmiddelen uit te oefenen. Echter moet het duidelijk

zijn dat geweld het laatste hulpmiddel moet zijn dat mag aangewend worden. Bovendien kan

er een onderscheid gemaakt worden tussen ‘police’, de politie, en ‘policing’, de politiefunctie.

De politie verwijst naar een sociale institutie. Deze kan verschillende vormen aannemen en is

niet te vinden in elke samenleving. De politiefunctie omvat een reeks processen met

specifieke sociale functies. Het geweldsmonopolie onderscheidt de politie van andere

maatschappelijke instellingen die de ‘politiefunctie’ kunnen vervullen 28

.

Egon Bittner geeft een verduidelijkend antwoord op de vraag wat de politie en de

politiefunctie is : “The role of the police is best understood as a mechanism for the

distribution of non-negotiable coercive force employed in accordance with the dictates of an

intuitive grasp of situational exigencies” 29

.

Verwee duidt in haar onderzoek aan dat hoewel het geweldsmonopolie vaak ter discussie staat

er amper geweld gebruikt wordt door de politie. De politie wordt vaak geassocieerd met het

dragen van een wapen en als een crime-fighter instantie. In realiteit is dit echter een klein deel

van haar taak. De conclusie van Verwee luidt als volgt : “De politie haar mogelijkheden en

haar competentie tot het gebruik van geweld heeft een veel grotere waarde dan haar

effectieve gebruik van geweld.” De symbolische waarden van het geweldsmonopolie zijn met

andere woorden belangrijker dan het effectieve gebruik van geweld 30

.

De politie krijgt dus het vertrouwen van de bevolking en zij stemmen er mee in macht over te

dragen. De oorsprong hiervan vinden we terug in het sociaal contract. Aan het eind van de

middeleeuwen was de macht in handen van de vorst. Deze was enkel gebonden aan het

goddelijk- en natuurrecht. Alle burgers werden als gelijken aanzien en dus was de vorst

verondersteld rekening te houden met de burgers. Volgens Thomas Hobbes kon enkel

absolute macht een oplossing bieden. Hij sprak van een ‘state of nature’. In deze toestand is er

volgens hem sprake van een oorlog van allen tegen allen waarin er maar één natuurlijk recht

bestaat, het recht op zelfbehoud. Hobbes was van mening dat zelfbehoud niet zou kunnen

28

Verwee, I. (2009). Wat doet de politie ? Onderzoek naar de dagelijkse politiepraktijk. Cahiers Politiestudies,

37-66.

29 Bittner, E. (1980). The functions of the police in modern society : a review of background factors, current

practices, and possible role models. Cambridge: Oelgeschlager, Gunn en Hain. 30

Verwee, I., l.c., 41.

12

stand houden in de natuurstaat. De enige oplossing was het sluiten van een contract, het

zogenoemde ‘sociaal contract’31

. Met het sociaal contract, uitgewerkt door Rousseau en

Locke, staan de burgers een deel van hun vrijheid af in ruil voor veiligheid. Mensen zijn

regels overeengekomen om de samenleving te ordenen 32

. Dit sociaal contract ligt aan de basis

van de ‘civil state’. In deze nieuwe staat heeft de soeverein het wapenmonopolie voor de

handhaving van rust en orde.

De oorsprong van het geweldsmonopolie is dus terug te vinden in het sociaal contract. De

politie heeft echter niet de toestemming om roekeloos om te gaan met hun recht op het

gebruik van geweld. Het is belangrijk te melden dat ze hiermee op een rechtvaardige manier

dienen om te gaan.

De legitimiteit die de politie heeft, door de passieve instemming van de burgers, kan volgens

Terpstra opgedeeld worden in twee soorten. Ten eerste is er de sociale legitimiteit. Dit houdt

verband met de acceptatie door de burgers van de politie en dus het vertrouwen dat ze hebben

in de politie. Ten tweede is er de normatieve legitimiteit. Hier gaat het om fundamentele

beginsel zoals rechtvaardigheid of menselijke waardigheid. Er is sprake van een wettelijk

kader waarbinnen de politie functioneert. De bescherming van de mensenrechten staat hierbij

centraal. Het is de kunst om beide vormen succesvol te kunnen combineren 33

.

2.5. Het begrip geweld in het kader van de masterproef

Uit bovenstaande informatie is het vanzelfsprekend te stellen dat geweld meerdere ladingen

dekt. In deze masterproef wordt de focus gelegd op het gebruik van legitiem fysiek geweld

door de ambtenaren van de politie. Hierbij speelt de wetgeving een belangrijke rol inzake de

verduidelijking van wat legitiem is en wat niet. Ook de bewapening van de politieagenten is

essentieel; vuurwapens, wapenstokken, pepperspray, tasers, enzovoort. Heeft iedereen

dezelfde wapens ter beschikking ? Er wordt niet dieper ingegaan op de rest van de uitrusting

zoals kogelwerende vesten. Ook het inzetten van honden behoort niet tot het onderwerp

binnen deze masterproef.

31

Den Hollander, J.C. (2006), Het opstandige geweten. Groningen, 16-17 32

Gehaald uit de cursus ‘(Grondige studie) Strafrechtelijk Beleid, Prof. Dr. B. De Ruyver, 2014-2015, 43. 33

Ponsaers, P. (2012). De maatschappelijke opdracht van de politie. Tijdschrift voor Criminologie, 70-75.

13

De focus binnen deze masterproef ligt aldus op het gebruik van legitiem fysiek geweld tegen

personen tijdens de functie, in combinatie met de wapens die de agenten hierbij voorhanden

hebben. Geweld tegen dieren is niet aan de orde.

14

Hoofdstuk 3: Internationaal comparatieve studie

3.1 Inleiding

In dit hoofdstuk wordt er dieper ingaan op vier thema’s die de staving moeten vormen van

mijn antwoorden op de onderzoeksvragen. Die vier thema’s zijn: structuur en organisatie van

de politiediensten, wetgeving, bewapening van de politie en toezicht op de politie. Elk thema

wordt afgesloten met een kritische analyse van de vaststellingen en een aantal

aandachtspunten, met telkens een eigen mening.

Waarom deze 4 thema’s ?

In hoofdstuk 2 heb ik het gehad over het monopolie van geweld. Dit hoofdstuk eindigde met

de begrippen sociale en normatieve legitimiteit. De burger accepteert en heeft vertrouwen in

de politie, en verwacht tevens rechtvaardigheid en menselijke waardigheid binnen een

wettelijk kader.

Juist daarom wil ik dat wettelijk kader onderzoeken in termen van organisatie, wetgeving,

instrumenten voor dat wettig geweld en toezicht op de actoren. Pas als dit allemaal

uiteengezet is kan ik een kritische blik werpen op wat al dan niet bestaat alsook eventuele

hiaten of incoherenties tussen bondgenoten in een Europees gebeuren.

3.2 Organisatie en structuur van de politie

3.2.1. Inleiding

In dit onderdeel is het de bedoeling verschillen en gelijkenissen vast te stellen tussen de

systemen van de vier landen. In België en Nederland wordt alles gegoten in een politiewet

waarbij de geïntegreerde politie in België onder de bevoegdheid van de ministers van

Binnenlandse Zaken en Justitie vallen en de Nationale Politie in Nederland onder het

ministerie van Veiligheid en Justitie. In het Verenigd Koninkrijk daarentegen worden de

bevoegdheden verdeeld tussen de regio’s Engeland/Wales, Schotland en Noord-Ierland, maar

ook tussen verschillende korpsen. In Noorwegen is er sprake van een geïntegreerde en

gedecentraliseerde organisatie waar de bevoegdheden worden verdeeld tussen Binnenlandse

Zaken en Justitie.

15

3.2.2 België

De politie is drager van het politieambt of de politiefunctie. In de Wet op het Politieambt

wordt het politieambt omschreven als een institutioneel beschermende en regulerende functie

van sociale orde die erop gericht is de uitoefening van de fundamentele rechten mogelijk te

maken en de ontregeling van deze orde te voorkomen of te herstellen34

. Zij waken hierbij over

de naleving en dragen bij tot de bescherming van de individuele rechten en vrijheden, evenals

tot de democratische ontwikkeling van de maatschappij35

. Er zijn zowel taken van bestuurlijke

politie als taken van gerechtelijke politie. De bestuurlijke politie ziet toe op de handhaving

van de openbare orde met inbegrip van de naleving van de politiewetten en-verordeningen, de

voorkoming van misdrijven en de bescherming van personen en goederen. De gerechtelijke

politie heeft als taak misdaden, wanbedrijven en overtredingen op te sporen, de bewijzen

ervan te verzamelen, daarvan kennis te geven aan de bevoegde overheden, de daders ervan te

vatten, aan te houden en ter beschikking te stellen van de bevoegde overheid 36

.

3.2.2.1 Structuur van de politiedienst

Voor De Wet Geïntegreerde Politiedienst van 7 december 1998 bestonden er tal van

politiekorpsen met bevoegdheden die elkaar gedeeltelijk overlapten. De Wet Geïntegreerde

Politiedienst vormt deze korpsen om tot één geïntegreerde politiedienst, georganiseerd en

gestructureerd op twee niveaus, met name een lokaal en een federaal niveau. De twee niveaus

functioneren autonoom van elkaar en hangen af van verschillende bestuurlijke overheden37

.

De lokale politie is verantwoordelijk voor de basispolitiezorg ( community policing). In

artikel 3 al.2 Wet Geïntegreerde Politiedienst vinden we hun taken: “Overeenkomstig Titel II

van de huidige wet, verzekert de lokale politie op het lokale niveau de basispolitiezorg, meer

bepaald alle opdrachten van bestuurlijke en gerechtelijke politie die nodig zijn voor het

34

K. Vanderheiden, F. G., J. Timmer (2012). Geweld tegen en door de politie: een kijk op het Belgische en Nederlandse materiële strafrecht. Geweld en politie. G. V. W. d. H. O. A. F. Goossens. Antwerpen, Maklu. 2: 83-106. 35

Wet Politieambt, Wet 5 augustus 1992 betreffende het politieambt, B.S. 22 december 1992 36

Wet Politieambt, Wet 5 augustus 1992 betreffende het politieambt, B.S. 22 december 1992 37

Van den Wyngaert, C. (2011). Strafrecht & strafprocesrecht in hoofdlijnen. Antwerpen: Maklu.

16

beheren van lokale gebeurtenissen en fenomenen die zich voordoen op het grondgebied van

de politiezone, evenals het vervullen van sommige politieopdrachten van federale aard.38

”

Het grondgebied van het Rijk is ingedeeld in 192 politiezones die uit één of meerdere

gemeenten bestaan. Elke politiezone beschikt over een lokaal politiekorps.

De federale politie is verantwoordelijk voor de gespecialiseerde en de bovenlokale

politiezorg. In artikel 3 al.3 Wet Geïntegreerde Politiedienst vinden we hun taken:

“Overeenkomstig Titel III van de huidige wet, verzekert de federale politie over het gehele

grondgebied, met inachtneming van de principes van specialiteit en subsidiariteit, de

gespecialiseerde en de supralokale opdrachten van bestuurlijke en gerechtelijke politie,

evenals ondersteunende opdrachten voor de lokale politiediensten en voor de

politieoverheden.39

”

De federale politie is bevoegd voor het hele grondgebied. Er bestaat echter niet zoiets als

‘federale misdrijven’ en ‘lokale misdrijven’. De federale politie staat in voor de beheersing

van supralokale fenomenen en de technische ondersteuning van de lokale politie. Bij de

federale politie gelden de beginselen van specialiteit en subsidiariteit40

.

3.2.3 Nederland

De kerntaak van de politie wordt omschreven in de politiewet: “De politie heeft tot taak in

ondergeschiktheid aan het bevoegd gezag en in overeenstemming met de geldende

rechtsregels te zorgen voor de daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde en het verlenen

van hulp aan hen die deze behoeven.”

De politie staat met andere woorden in voor het beschermen van alle burgers. Dit doet ze door

de samenleving te ordenen en misdrijven te bestrijden. Op lokaal vlak staat de burgemeester

aan het hoofd en neemt hij de beslissingen omtrent openbare orde. Wanneer de politie

strafrechtelijk moet optreden staat ze onder het gezag van de officier van justitie41

.

38

Wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus., B.S., 5 januari 1999 39

Wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus., B.S., 5 januari 1999 40

Van den Wyngaert, C., o.c., 592.

41 De politie. (sd). De politiewet. Opgehaald van Politie: https://www.politie.nl/over-de-politie/politiewet.html

17


Sedert 1 januari 2013 is er met de Politiewet 2012 een nieuw politiebestel van kracht. Binnen

dit nieuwe bestel is er nog één landelijke politieorganisatie: de Nationale Politie. De nieuwe

politiewet zorgt vooral voor veranderingen in het beheer van de politie. Waar vroeger, in het

regionale politiebestel, de korpsbeheerder ( hoofdzakelijk de burgemeester ) instond voor het

beheer van de regiopolitie is het beheer van de gehele Nederlandse politie nu in handen van

de korpschef. De korpschef valt op zijn beurt dan weer onder de bevoegdheid van de minister

van Veiligheid en Justitie en moet aan hem verantwoording afleggen42

.

Binnen de politie wordt er een onderscheid gemaakt tussen politiediensten belast met de

uitvoering van de algemene politietaak en politiebeambten die op een deeldomein van de

politiefunctie actief zijn, beter gekend als de buitengewone opsporingsambtenaren. Dit

onderscheid is van belang op twee vlakken: de opsporingsbevoegdheid en de territoriale

bevoegdheid. De ambtenaren, belast met de uitvoering van de algemene politietaak, bezitten

een algemene opsporingsbevoegdheid en kunnen hun taak uitoefenen op het gehele

grondgebied. De buitengewone opsporingsambtenaren daarentegen beschikken over een

beperkte opsporingsbevoegdheid en zijn qua territoriale bevoegdheid gebonden door regels op

grond van artikel 142, lid 3 van het Nederlandse Wetboek van Strafvordering43

.

In deze masterproef wordt er enkel nog dieper ingegaan op de ambtenaren, belast met de

uitvoering van de algemene politietaak, omdat zij overeenkomen met de reguliere politie in

België.

De nationale politie bestaat uit een landelijke eenheid, tien regionale eenheden en het

Politiedienstencentrum. De landelijke eenheid is verantwoordelijk voor regio-overschrijdend

en specialistisch politiewerk. Eén van hun taken is bijvoorbeeld de aanpak van georganiseerde

criminaliteit. De landelijke eenheid kan wat vergeleken worden met de federale politie in

42

Terpstra, J., & Foekens, P. (2015). Burgemeesters over hun Nationale Politie. Den Haag: Stichting

Maatschappij en Veiligheid.

43 Goossens, F. (2006). Politiebevoegdheden en mensenrechten. Mechelen: Kluwer.

18

België. Zij gaan de regionale eenheden ondersteunen met specialisten. De landelijke eenheid

staat onder leiding van de politiechef44

.

Er bestaan tien regionale eenheden in Nederland, op hun beurt onderverdeeld in 44 districten

onderverdeeld in 163 basisteams. Zij staan in voor de basispolitiezorg. Ze werken op lokaal

niveau voor een gemeente, een deel van een gemeente of voor meerdere kleine gemeenten.

Een politiechef heeft de leiding over de eenheden en staat in voor de basispolitiezorg in zijn

regio. De territorialiteit van de regionale eenheden kan vergeleken worden met de tien

arrondissementen in ons land. Elke regionale eenheid is dus werkzaam in verschillende

gemeenten. Het Politiedienstencentrum beheert de financiën, personeelszaken en de

communicatie binnen de nationale politie. Op die manier kunnen de politieagenten zich meer

focussen op het politiewerk zelf45

.

3.2.4 Verenigd Koninkrijk


Het Verenigd Koninkrijk bestaat uit Engeland, Wales, Noord-Ierland en Schotland. Het

Verenigd Koninkrijk beschikt niet over een nationaal politiekorps. De politie is geografisch

verdeeld in lokale districten. Momenteel zijn er 46 politiekorpsen actief in het Verenigd

Koninkrijk. Hiervan zijn er 44 actief in Engeland en Wales, één in Schotland en één in Noord-

Ierland 46

. Deze korpsen werken onafhankelijk van elkaar. Wanneer men het nodig acht is er

de mogelijkheid tot coöperatie. Naast de geografisch en regionaal ingedeelde korpsen zijn er

nog vijf politieorganisaties die niet geografisch ingedeeld zijn: The British Transport Police,

Central Motorway Policing Group, Civil Nuclear Constabulary, Ministry of Defence Police en

The National Crime Agency.

44

Rijksoverheid. (sd). Organisatie politie. Opgehaald van Rijksoverheid:

http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/politie/organisatie-politie

45 Rijksoverheid. (sd). Organisatie politie. Opgehaald van Rijksoverheid:


46 INTERPOL. (2015). United Kingdom. Opgehaald van INTERPOL: http://www.interpol.int/Member-

countries/Europe/United-Kingdom

19

The British Transport Police

The British Transport Police is het nationale politiekorps voor het spoorwegenverkeer. Zij

staan in voor de veiligheid van de passagiers 47

.

The Central Motorway Policing Group

The Central Motorway Policing Group (CMPG) bestaat uit officieren en leden van de

politiekorpsen in West Midlands, West Mercia en Staffordshire. Het is hun taak om de

criminaliteit te reduceren en de wegen binnen die regio veiliger te maken. Vanuit de drie

korpsen wordt er 24/24u gepatrouilleerd 48

.

Civil Nuclear Constabulary

The Civil Nuclear Constabulary ( CNC) is een gewapend politiekorps dat instaat voor de

bescherming en beveiliging van de nucleaire sites en het nucleair materiaal in Engeland,

Schotland en Wales. Het CNC staat onder de bevoegdheid van The Civil Nuclear Police

Authority49

.

Ministry of Defence Police

The Ministry of Defence Police (MDP) is opgericht met de Ministry of Defence Police Act in

1987. Het is het eigen politiekorps van het Ministerie van Defensie. Het MDP is

georganiseerd op nationaal vlak met politieagenten verspreidt over het Verenigd Koninkrijk.

Het is geen militair korps maar het heeft wel dezelfde bevoegdheden en macht als andere

politieagenten. Negentig procent van de leden oefent zijn functie gewapend uit. Het MDP is

gespecialiseerd in gewapende beveiliging 50

.

The National Crime Agency

The National Crime Agency, operationeel sedert 2013, concentreert zich op ernstige en

georganiseerde criminaliteit. Zij behandelen de grootste bedreigingen voor het Verenigd

Koninkrijk. In de strijd tegen georganiseerde criminaliteit hebben ze verschillende

47

Opgehaald van http://www.btp.police.uk/ 48

Opgehaald van http://www.west-midlands.police.uk/keeping-you-safe/behind-the-badge/motorways/index.aspx 49

Opgehaald van https://www.gov.uk/government/organisations/civil-nuclear-constabulary 50

Opgehaald van https://www.gov.uk/government/collections/ministry-of-defence-police

20

overeenkomsten tot samenwerking met de politiekorpsen, de publieke sector en de private

sector 51

.

3.2.5 Noorwegen


De Noorse politieorganisatie is voornamelijk gebaseerd op het principe van een

gedecentraliseerde en geïntegreerde politie. De politie bestaat uit één organisatie die

verantwoordelijk is voor alle politietaken. Het Nationaal Politie Directoraat staat in voor het

management, de supervisie en de ontwikkeling van de Noorse politie. Het Nationaal Politie

Directoraat is ontstaan met de grote politiehervorming is 2000 52

.

Deze politiehervorming zorgde voor een grote reductie in het aantal districten. Noorwegen is

nu opgedeeld in 27 regionale politiedistricten. Deze zijn nog eens verder opgedeeld in lokale

en rurale districten. Elk regionaal district staat onder leiding van een ‘chief of police’. Hij of

zij is verantwoordelijk voor de politietaken, de budgetten en de resultaten. De lokale en rurale

districten staan onder de supervisie van de superintendenten van de ‘chief of police’. De

superintendent is het hoofd van het lokale politiebureau53

.

Elk regionaal politiedistrict heeft zijn eigen administratie- en operatie center. Van hieruit

wordt alles gedirigeerd. Alle gevallen van accidenten, noodsituaties of andere gevaarlijke

situaties worden hier gemeld. Op die manier is het center in staat om in te grijpen wanneer

nodig. De lokale vertegenwoordiging van de politie is zeer belangrijk in Noorwegen. Op die

manier zijn ze goed bereikbaar voor de lokale bevolking. Bovendien geeft het hen de

mogelijkheid een duidelijk beeld te scheppen over de uitdagingen waarmee men in dat gebied

geconfronteerd wordt. Ook zorgt het voor een goede samenwerking met de lokale bevolking

en de belangrijke partners54

.

51

Opgehaald van http://www.nationalcrimeagency.gov.uk/about-us 52

Sullivan, L. E., Rosen, M. S., & Schulz, D. M. (2004). Encyclopedia of Law Enforcement. Londen: Sage Publications Ltd 53

POLITIET. (2010). The Police in Norway. National Police Directorate. 54

Ibid. 8-11.

21

Elk district beschikt naast het lokaal politiekorps ook over mobiele equipes. Deze equipes zijn

speciaal getraind om gewapende en moeilijke conflicten aan te pakken. Ook staan ze in voor

de beveiliging in buitengewone situaties55

.

De lokale politie wordt ook aangevuld door zeven gespecialiseerde eenheden. Zij staan onder

het Nationale Politie Directoraat en assisteren de regionale politiedistricten. Sommige van

deze eenheden hebben de mogelijkheid om te vervolgen.

National Criminal Investigation Service (Kripos): Dit is de nationale eenheid die

instaat voor het tegengaan van georganiseerde en andere ernstige criminaliteit. Hun

hoofdtaak bestaat uit het assisteren van de politiedistricten. Bovendien zijn zij het

nationaal contactpunt voor buitenlandse landen. Naast het assisteren staan zij in voor

het onderzoeken en vervolgen van complexe en ernstige gevallen gerelateerd met

georganiseerde criminaliteit. Voor het onderzoek en de vervolging staan zij onder ‘ the

National Authority for Prosecution of Organised and Other Serious Crime’56

.

National Authority for Investigation and Prosecution of Economic and Environmental

Crime in Norway: Deze eenheid is zowel een gespecialiseerde politie-eenheid als

openbare aanklager met nationale bevoegdheid. Zij brengen de grote, complexe en

meer ernstige economische en milieu delicten voor het gerecht57

.

Norwegian Police University College: Dit is het opleidingsinstituut voor de

Noorweegse politie. Zij bieden zowel een bachelor- als masteropleiding aan in de

politiewetenschappen. Ze zorgen voor een brede theoretische en praktijkgerichte basis

voor politiewerk. Het doel van deze universiteit is het ontwikkelen van belangrijke

expertise voor de leden van de politiediensten. De opleidingen zijn vooral bedoeld om

nieuwe informatie te verstrekken over de onderwerpen en gebieden waar de nood aan

nieuwe kennis en aan het updaten van de kennis het hoogst is. Noorwegen staat

immers voor een kennis-gerichte politie. Via deze opleidingen willen ze hieraan

bijdragen58

.

National Police Immigration Service: Zij staan in voor het behandelen van de

immigratieproblematiek. De agenten registreren en identificeren de asielzoekers.

55

POLITIET. o.c., 11. 56

Ibid. 15. 57

Ibid. 16. 58

Ibid.

22

Tegelijk zijn ze ook verantwoordelijk voor de terugkeer van de afgewezen

asielzoekers59

.

National Mobile Police Service: Dit is de politie-eenheid die instaat voor het verkeer.

Het is hun taak om het aantal ernstige accidenten te reduceren door nauwlettend toe te

kijken op het naleven van de verkeerswetten60

.

Norwegian Border Commissioner: De hoofdtaak van de Commissioner is toe te zien

op het naleven van de grensovereenkomst tussen Noorwegen en Rusland. Samen met

de politie en gewapende diensten staan ze in voor de preventie en reductie van het

aantal incidenten aan de grens61

.

National Police Computing and Material Service: Dit is het nationale expertisecenter

op het gebied van ICT, communicatie, beveiliging en vastgoed62

.

Een apart rechtssysteem

In Noorwegen geldt een ander rechtssysteem dan bij ons. Om de vergelijking tussen de landen

optimaal weer te geven is een korte schets van dit rechtssysteem op zijn plaats.

De Noorse politie en het vervolgingsapparaat zijn georganiseerd op basis van een

tweesporensysteem. De verantwoordelijkheid voor de preventie van criminaliteit is verdeeld

tussen de minister van Justitie en de algemeen procureur-generaal (Director General of Public

Prosecutions)63

. Het grootste deel van de taken van het Openbaar Ministerie wordt binnen de

politieorganisatie uitgevoerd. De hoge politiechefs zijn bovendien ook officier van justitie en

geven zowel leiding aan de politie als aan het vervolgingsapparaat64

.

Het eerste spoor wordt gevormd door de (in Noorwegen vrouwelijke) hoofdcommissaris. Zij

staat in voor de openbare orde, het verkeer, de fondswerving en de budgetverdeling. Het

tweede spoor wordt gevormd door de algemeen procureur-generaal, rechtstreeks aangestuurd

door de King in Council. Via het tweede spoor worden richtlijnen en instructies aan het

59


Ibid. 61

Ibid. 18. 62

Ibid. 63

Ibid. 29 64

Vries, H. d., & Julsing, A. (2004, juli 1). Het Noorse rechtssysteem: een andere benadering. Opgehaald van Website voor de Politie: http://www.websitevoordepolitie.nl/archief/het-noorse-rechtssysteem-een-andere-benadering-176.html

23

politieapparaat gegeven ten aanzien van aangiften, opsporing en vervolging65

. De algemeen

procureur-generaal heeft de leiding van het vervolgingsapparaat en kan geen opdrachten

krijgen van de minister van Justitie, noch van de regering. Voor de andere politietaken ligt de

verantwoordelijkheid bij de minister van Justitie. Deze bevoegdheden zijn echter gedelegeerd

aan het Nationaal Politie Directoraat66

.

De algemeen procureur-generaal heeft de leiding over de officieren van justitie. Het

takenpakket van het Openbaar Ministerie wordt in twee verdeeld. Ten eerste is er het landelijk

parket. Zij zijn verantwoordelijk voor de zware zaken zoals brandstichting, moord, doodslag

en andere ernstige misdrijven. Ten tweede zijn er de officieren van justitie die ingebed zijn in

het politieapparaat. Zij behandelen de zaken die niet door het landelijk parket behandeld

worden. Zij maken deel uit van de politieorganisatie maar vallen ook onder de

verantwoordelijkheid van het landelijk parket. De officieren van justitie dragen een politie-

uniform, hebben een politierang en worden door de politie betaald. Maar ondanks dit alles

heeft de politie geen zeggenschap over hen67

.

De officier van justitie staat in voor het beoordelen van binnengekomen zaken, het toetsen van

de rechtmatigheid van de aanhouding van verdachten, het toepassen van dwangmiddelen, het

leidinggeven aan het opsporingsonderzoek, het buitengerechtelijk afdoen van strafbare feiten,

het dagvaarden van verdachten en het voor de rechter brengen van verdachten.

3.2.6 Kritische analyse en aandachtspunten

In België komt men van een drieledig systeem; de Rijkswacht, de gemeentepolitie en de

gerechtelijke politie bij de parketten waren verantwoordelijk voor de politionele taken. De

drie politiekorpsen werden afgeschaft en dit betekende het ontstaan van de geïntegreerde

politie functionerend op twee niveaus, het federaal niveau en het lokaal niveau.

In Nederland is sedert 2012 een nieuwe politiewet in werking die voorziet in een Nationaal

politiekorps. De burgemeester staat in voor het verzekeren van de openbare orde terwijl op

strafrechtelijk gebied de officier van justitie bevoegd is.

65

Vries, H. d., & Julsing, A. (2004, juli 1). Het Noorse rechtssysteem: een andere benadering. Opgehaald van Website voor de Politie: http://www.websitevoordepolitie.nl/archief/het-noorse-rechtssysteem-een-andere-benadering-176.html 66


Vries, H. d., & Julsing, A. (2004, juli 1). Het Noorse rechtssysteem: een andere benadering. Opgehaald van Website voor de Politie: http://www.websitevoordepolitie.nl/archief/het-noorse-rechtssysteem-een-andere-benadering-176.html

24

In het Verenigd Koninkrijk liggen de zaken nog anders; naast de regionale korpsen bestaan er

nog 5 korpsen die niet geografisch ingedeeld zijn. De bevoegdheden zijn zeer uiteenlopend,

van spoorwegpolitie tot beveiliging van het nucleair gebeuren, grote criminaliteit of zelfs

Defensie. Dit is allemaal het gevolg van een historisch verleden waarin de veiligheid

hoofdzakelijk verzekerd werd door het leger. De institutie “politie” is pas veel later gekomen,

toen de politici ervan bewust werden dat de burgers ook vragende partij waren voor

ongewapende wetsdienaars die ten dienste van de lokale gemeenschappen konden ingezet

worden.

En in Noorwegen, die een geïntegreerde en gedecentraliseerde politie verkiest, wordt het

accent gelegd op de lokale politie die tevens geniet van de ondersteuning van 7

gespecialiseerde eenheden om de lokale politie in hun taken te assisteren. Hier gaat het eerder

om een maatschappelijk fenomeen, namelijk de integratie van elke burger in de organisatie

van zijn dorp, zijn stad of zijn regio. Buiten het feit dat de Noren enorm veel belastingen

betalen om hun sociaal systeem te ondersteunen zijn ze ook enorm gemotiveerd om mee te

werken aan de organisatie van de maatschappij. Een aantal statistieken wat later in dit werk

zullen de efficiëntie van dat systeem extra benadrukken.

De lokale verankering van de politie is een kerntaak bij de politieorganisatie. De politie moet

kunnen inpikken op de lokale noden. In Noorwegen is dit een zeer belangrijk punt en ook in

België probeert men met de geïntegreerde politie in te spelen op de lokale noden. In het

Verenigd Koninkrijk merken we dan weer een omgekeerde situatie in vergelijking met

Nederland. Waar er nu in Nederland sprake is van een Nationale Politie kent het Verenigd

Koninkrijk dit niet en bestaat de politie daar uit regionale korpsen. Het moet echter nog

blijken in Nederland of het oprichten van een Nationale Politie ten goede komt aan de lokale

noden van de gemeenten. Met enerzijds de landelijke politie en anderzijds de regionale

eenheden kan het wel eens wringen tussen de prioriteiten die gelegd worden. Het zal

belangrijk zijn om genoeg ruimte te laten bij de landelijke prioriteiten voor de lokale

invulling.

25

3.3 Wetgeving

3.3.1 Inleiding

Een tweede thema in de evolutie van mijn onderzoek is de wetgeving. De moeder van alle

richtlijnen is uiteraard de niet-bindende Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

In Europa is hieruit het bindende Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de

Mens en de Fundamentele Vrijheden.

Verder zullen we zien dat niet alleen de bronnen van wetgeving verschillend zijn, maar dat

ook “vreemde” begrippen zoals “gematigd geweld” worden gehanteerd. Het woord vreemd

wordt hier zeker niet pejoratief gebruikt maar toont aan dat men zich meer en meer beweegt

op een terrein waar zwart/wit de uitzondering is, en waar interpretatie een grote rol speelt. Dit

zal trouwens bevestigd worden in het hoofdstuk “toezicht”. Immers, waar interpretatie

mogelijk is moet ook een scheidsrechter aanwezig zijn.

3.3.2 Internationale wetgeving

Op internationaal niveau zijn er verschillende wetgevingen met een belangrijke waarde

omtrent politioneel geweld. Het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (E.V.R.M.) is

hierbij één van de meest toonaangevende en bindende wetgeving voorhanden. Het E.V.R.M.

is ontstaan in navolging op het niet-bindende U.V.R.M. (Universele Verklaring van de

Rechten van de Mens). Hiernaast is het ook relevant om stil te staan bij de Gedragscode voor

Wetsdienaren, de Resolutie 690 van de Raad van Europa, de Basic Principles en de Europese

Code inzake ethiek van de politie.

3.3.2.1. U.V.R.M. (1948)

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is de grondslag van het EVRM

(1949). Het is een niet-bindende verklaring opgesteld door de Algemene Vergadering van de

Verenigde Naties. Met de twee wereldoorlogen in het achterhoofd werd de UVRM opgesteld

onder het motto ‘dat mag nooit meer gebeuren’68

. Artikelen 3 en 5 zij van toepassing in deze

masterproef.

68

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Opgehaald van http://www.cmo.nl/vncanon/index.php/uvrm

26

Art.3 : Een ieder heeft het recht op leven, vrijheid en onschendbaarheid van zijn persoon.

Dit artikel is van toepassing op politiegeweld. Bij het gebruik van geweld is een schending

van de integriteit van de persoon mogelijk. In zware gevallen van geweld, met het gebruik van

vuurwapens, is het recht op leven van die persoon in gevaar.

Art.5 : Niemand zal onderworpen worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke

of onterende behandeling of bestraffing69

.

Het excessief gebruik van geweld is niet toegestaan. Het gebruik van geweld door de politie is

mogelijk maar mag nooit buiten proportie treden.

3.3.2.2. E.V.R.M. (1950)

Het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele

Vrijheden werd opgesteld in navolging van het U.V.R.M. Het E.V.R.M. is een bindend

verdrag. Burgers kunnen dan ook klacht indienen bij het Europees Hof voor de Rechten van

de Mens wanneer een bepaald recht uit het E.V.R.M. geschonden is. Dit werd mogelijk

gemaakt via het klachtrecht dat België in 1994 aanvaardt heeft. De rechtspraak van het

Europees Hof voor de Rechten van de Mens is een zeer belangrijke bron geworden voor het

Belgisch strafrecht. Het verouderde strafrecht kon zo worden aangepast70

.

Het E.V.R.M. beschermt de mensenrechten. Volgens Alen zijn ze bedoeld om de rechten van

de menselijke persoon op een geïnstitutionaliseerde manier tegen de machtsmisbruiken van de

overheidsorganen te beschermen71

.

In het E.V.R.M. zijn er drie artikelen die belangrijk zijn in het kader van deze masterproef.

Artikel 2 benadrukt het recht op leven, artikel 3 handelt over het verbod op folteringen en ook

artikel 8 dient vermeld te worden. Dit artikel benadrukt het recht op eerbiediging van het

privéleven.

69

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Opgehaald van http://www.amnesty.nl/mensenrechten/encyclopedie/universele-verklaring-de-rechten-de-mens-uvrm-volledige-tekst 70


71ALEN, A. (1995), Handboek van het Belgisch staatsrecht, Antwerpen, Kluwer, p.485

27

Art.2: Recht op leven

1. Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag

opzettelijk van het leven worden beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van

een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de doodstraf voorziet.

2. De beroving van het leven wordt niet geacht in strijd met dit artikel te zijn geschied

ingeval zij het gevolg is van het gebruik van geweld, dat absoluut noodzakelijk is:

(a) ter verdediging van wie dan ook tegen onrechtmatig geweld;

(b) teneinde een rechtmatige arrestatie te bewerkstelligen of het ontsnappen van

iemand die op rechtmatige wijze is gedetineerd, te voorkomen;

(c) teneinde in overeenstemming met de wet een oproer of opstand te onderdrukken72

.

Wat opvalt is dat het artikel geen bescherming biedt tegen alle vormen van levensbedreiging.

De focus wordt gelegd op het opzettelijk beroven van andermans leven. Het verbod is zowel

geldig voor de opzettelijk veroorzaakte dood als voor de dood door onvoorzichtigheid. Uit

rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (E.H.R.M.) blijkt dat het

politioneel geweld niet noodzakelijk een dodelijke afloop hoeft te hebben. Artikel 2 is ook

van toepassing op situaties waarin het toegestaan is geweld te gebruiken dat (onbedoeld) kan

leiden tot een dodelijk afloop. Factoren die helpen bepalen of de situatie binnen of buiten het

toepassingsgebied van het artikel valt zijn de mate en de aard van het gebruikte geweld en de

bedoeling waarmee het geweld gebruikt is73

.

Aan artikel 2 zijn drie voorwaarden verbonden voor het gewettigd dodelijk geweldgebruik.

Ten eerste moet het gebruikte geweld absoluut noodzakelijk zijn. Dit is de kernvoorwaarde.

Ten tweede moet het wettelijkheids- , proportionaliteits- , en subsidiariteitsbeginsel

gerespecteerd worden als aspecten van de voorwaarde van absolute noodzakelijkheid. Ten

derde komen ook de politionele gezagsdragers in het vizier. Het is hun taak om de

beschikbare informatie zo grondig mogelijk te evalueren. Het E.H.R.M. zal in het geval van

dodelijk politioneel geweld met vier aspecten rekening houden.

De operatie moet gevoerd worden onder de permanente controle van ervaren

politiebeambten;

72

Art. 2, E.V.R.M. 73

Goossens, F. (2007). Het politioneel geweld- en vuurwapengebruik volgens het EVRM en de rechtspraak van het EHRM. In F. Hutsebaut, Politie en het gebruik van geweld (pp. 7-45). Brussel: Politeia.

28

De inzet van gewapende politiebeambten moet goedgekeurd worden door experts in

tactische wapens die eerst ter plaatse gaan;

Het vuurwapengebruik en het voeren van dergelijke operaties moet in de wet geregeld

zijn;

Alle politiebeambten die een sleutelrol spelen moeten getraind zijn in het gebruiken

van een vuurwapen74

.

Art.3: Verbod van foltering

Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of

vernederende behandelingen of bestraffingen75

.

Er wordt in dit artikel geen opening gelaten voor wettelijke uitzonderingen op dit verbod. Dit

artikel biedt een absolute bescherming tegen folteringen en onmenselijke of vernederende

behandelingen of straffen.

Art.8 (2de

lid): Recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven

Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit

recht, dan voor zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving

noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het

economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare

feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming

van de rechten en vrijheden van anderen76

.

Artikel 8 kan gezien worden als een vangnet voor artikel 3 van het E.V.R.M. Wanneer een

straf of behandeling niet ernstig genoeg is in het kader van artikel 3, kan artikel 8 als vangnet

fungeren. Uit het tweede lid blijkt dat een wettelijke basis noodzakelijk is voor een inmenging

op het recht op privacy. Er dient een minimale bescherming tegen willekeurig

overheidsoptreden te zijn. Uit rechtspraak van het E.H.R.M blijkt dat het al dan niet

overtreden van dit artikel getoetst wordt aan het proportionaliteits- en subsidiariteitsbeginsel.

Het proportionaliteitsbeginsel houdt in dat hoe ingrijpender de inmenging is, des te

dwingender de wettelijke doelen moeten zijn. Met het subsidiariteitsbeginsel wordt de

74

Goossens, F. (2007). Het politioneel geweld- en vuurwapengebruik volgens het EVRM en de rechtspraak van het EHRM. In F. Hutsebaut, Politie en het gebruik van geweld (pp. 7-45). Brussel: Politeia. 75

Art. 3, E.V.R.M. 76

Art. 8, 2de

lid, E.V.R.M.

29

privacybeperkende maatregel enkel toegestaan wanneer het vooropgestelde doel niet bereikt

kan worden met andere maatregelen die de privacy minder zouden aantasten77

.

3.3.2.3 Gedragscode voor wetsdienaren (1979)

De gedragscode is ontstaan in de schoot van de Verenigde Naties. Artikelen 3 en 5 hebben in

het bijzonder betrekking op deze masterproef.

Art.3: “ Law enforcement officials may use force only when strictly necessary and to the

extent required for the performance of their duty.78

”

De strikte noodzakelijkheid voor het gebruik van geweld wordt hier benadrukt. Bovendien is

het enkel toegestaan niet meer geweld te gebruiken dan nodig om hun opdracht succesvol te

kunnen uitvoeren. Het gebruik van geweld moet eerder uitzonderlijk zijn. Ook het

proportionaliteitsbeginsel is hier van toepassing. Het gebruik van geweld is gebonden aan het

proportionaliteitsbeginsel waarmee het geweld nooit disproportioneel mag zijn ten opzichte

van het legale doel dat de agent tracht te bereiken.

In het bijschrift wordt er dieper ingegaan op het gebruik van vuurwapens. Het gebruik van

vuurwapens wordt gezien als een extreme maatregel en is enkel toegestaan wanneer het niet

anders kan. Enkel wanneer de verdachte gewapend is en daarmee het leven van anderen

bedreigt is het toegestaan vuurwapens te gebruiken. Bovendien moet het vast staan dat elk

ander middel niet voldoende is om de verdachte in te rekenen. Wanneer een vuurwapen is

gebruikt moet dit onmiddellijk gerapporteerd worden aan de bevoegde overheid.

Art.5: “ No law enforcement official may inflict, instigate or tolerate any act of torture or

other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, nor may any law enforcement

official invoke superior orders or exceptional circumstances such as a state of war or a threat

of war, a threat to national security, internal political stability or any other public emergency

as a justification of torture or other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment.”

Het is verboden voor elke politieambtenaar om daden van foltering of andere onmenselijke en

mensonterende daden te verrichten. Zulke daden worden gezien als een misdrijf tegen de

77

Goossens, F. (2007). Het politioneel geweld- en vuurwapengebruik volgens het EVRM en de rechtspraak van het EHRM. In F. Hutsebaut, Politie en het gebruik van geweld (pp. 7-45). Brussel: Politeia. 78

G.A. res.34/169, annex, 34 U.N. 186 (1979), Code of Conduct for Law Enforcement Officials. Opgehaald van http://www.un.org/disarmament/convarms/ATTPrepCom/Background%20documents/CodeofConductforlawEnfOfficials-E.pdf

http://www.un.org/disarmament/convarms/ATTPrepCom/Background%20documents/CodeofConductforlawEnfOfficials-E.pdf


30

menselijke waardigheid en zijn absoluut verboden. Wat er verstaan wordt onder ‘crule,

inhuman or degrading treatment or punishment’ is niet bekend. Wel is het duidelijk dat dit zo

ruim mogelijk moet geïnterpreteerd worden zodat op die manier de grootst mogelijke

bescherming kan worden geboden tegen fysieke of mentale mishandeling79

.

3.3.2.4. Resolutie 690 (1979) van de Raad van Europa met betrekking tot de

politie

Met deze resolutie wordt aandacht besteed aan het geweld -en vuurwapengebruik. In de

rubriek ‘deontologie’ wordt in artikel 12 verwezen naar het gebruik van geweld bij de

uitoefening van de taken van de politiebeambten. Elke politiebeambte moet volgens dit artikel

handelen met de noodzakelijke vastberadenheid zonder ooit meer geweld te gebruiken dan

redelijk is voor het vervullen van hun taak. Artikel 13 handelt over het (vuur)wapengebruik.

Politiebeambten moeten duidelijke instructies krijgen op het vlak van de wijze waarop en de

omstandigheden waarin zij gebruik mogen maken van hun wapens80

.

3.3.2.5. Basic Principles 1990

Met de Basic Principles zijn algemene richtlijnen geformuleerd voor de nationale overheden

ter ontwikkeling van weten regelgeving omtrent politioneel geweldgebruik. Opvallend is

artikel 2 van de Basic Principles. Hiermee worden de overheden aangespoord om de politie te

voorzien van een zo breed mogelijk gamma aan wapens en munitie zodat de politie in elke

situatie gepast kan reageren. Het gaat hier zowel over letale als non-letale wapens en over

beschermende uitrusting voor de politieagenten. Het doel van de beschermende uitrusting is

het reduceren van de nood om wapens te gebruiken. Het hoofddoel van dit artikel is om elke

situatie te kunnen oplossen met zo weinig mogelijk letsel als gevolg81

.

79

G.A. res.34/169, annex, 34 U.N. 186 (1979), Code of Conduct for Law Enforcement Officials. Opgehaald van http://www.un.org/disarmament/convarms/ATTPrepCom/Background%20documents/CodeofConductforlawEnfOfficials-E.pdf. 80

Goossens, F. (2007). Het politioneel geweld- en vuurwapengebruik volgens het EVRM en de rechtspraak van

het EHRM. In F. Hutsebaut, Politie en het gebruik van geweld (pp. 7-45). Brussel: Politeia.

81 Timmer, J. (2005). Politiegeweld. Geweldgebruik van en tegen de politie in Nederland. Alphen aan den Rijn:

Kluwer.



31

In de volgende artikelen zijn de principes van noodzakelijkheid, subsidiariteit en

proportionaliteit terug te vinden. Ook wordt de nadruk gelegd op de meldingsplicht die

politieagenten hebben wanneer er letsels of erger veroorzaakt zijn door politioneel

geweldgebruik. Ten slotte voorziet men ook nog in een artikel dat het misbruik van geweld

gestraft moet worden als een misdrijf volgens de wet82

.

3.3.2.6. Europese Code inzake ethiek van de politie (2001)

Deze Europese code is opgesteld in navolging van de Europese Verklaring over de politie van

1979. Met deze code wil Europa de normen vastleggen die gelden tussen mensenrechten en de

politie. De artikelen 35-38 zijn van belang inzake politioneel geweldgebruik.

In artikel 35 wordt verwacht dat de politie ten allen tijde, tijdens de uitoefening van hun

functie, respect toont voor ieders recht op leven. Artikel 36 handelt over foltering en

onmenselijke praktijken. Het is verboden voor de politie mensen aan te sporen tot zulke

praktijken. Wanneer de politie weet heeft van zulke praktijken wordt er een onmiddellijk

optreden verwacht waarbij een nultolerantie geldt. In artikel 37 wordt de absolute

noodzakelijkheid van het gebruik van geweld benadrukt. Enkel wanneer het niet anders kan is

het gebruik van geweld toegestaan. De mate van het gebruik van geweld moet bovendien

beperkt worden tot het strikt noodzakelijke geweld om het legale doel te bereiken. In artikel

38 ten slotte wordt de wettelijkheid van de ondernomen acties aangehaald. De politie moet ten

allen tijde zeker zijn dat de ondernomen acties niet in strijd zijn met de wet83

.

82

Eight United Nations Congress on the Prevention of Crime and the treatment of Offenders (1990). Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials, Cuba. 83

Council of Europe. Committee of Ministers, The European Code of Police Ethics: Recommendation Rec(2001)10, Council of Europe, 2001, 10.

32

3.3.3. Nationale wetgeving

3.3.3.1. België

In België is het rechtsstelsel gebaseerd op het Franse civil law stelsel dat afstamt van het

Romeins recht. In tegenstelling tot het common law stelsel in het Verenigd Koninkrijk gaat dit

systeem uit van algemene rechtsbeginselen. De wet is in de civil law de primaire rechtsbron.

Ook de rechtsleer speelt een belangrijke rol. De rechtsleer staat in voor de kritische blik op het

recht.

In theorie wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire

rechtsbronnen. De primaire rechtsbronnen zijn wetgeving en gewoonte. Deze bronnen zorgen

voor de bindende rechtsregels. De secundaire bronnen, de rechtspraak en rechtsleer, kunnen

nooit bindend zijn en dienen ter aanvulling en verduidelijking wanneer primaire bronnen het

laten afweten. Rechterlijke beslissingen zijn dus niet bindend, al blijkt uit de praktijk dit niet

volledig te kloppen. In theorie is het de taak van de rechters een oordeel te vellen en dus niet

recht te maken. Vaak gebeurt het dat rechters de wetgeving ombuigen en in bepaalde vroegere

uitspraken een precedent zien voor toekomstige uitspraken. Het is immers niet evident om in

een bepaalde zaak in de ene richting een uitspraak te doen en in een volgende gelijkaardige

zaak een uitspraak in de andere richting te doen84

.

A) Wet op het politieambt (1992)

Artikel 1 van de wet op het politieambt schetst een algemeen beeld van de opdrachten van de

politie, de middelen die zij daarvoor kunnen aanwenden en onder wiens bevoegdheid zij

vallen.

Art. 1 WPA: “De politiediensten vervullen hun opdrachten onder het gezag en de

verantwoordelijkheid van de overheden die daartoe door of krachtens de wet worden

aangewezen.

Bij het vervullen van hun opdrachten van bestuurlijke of gerechtelijke politie,

waken de politiediensten over de naleving en dragen zij bij tot de bescherming van de

individuele rechten en vrijheden, evenals tot de democratische ontwikkeling van de

84

David, R. (1984). International encyclopedia of comparative law 2.: The legal systems of the world: their

comparison and unification, Sources of Law. Tübingen: Mohr.

33

maatschappij.

Om hun opdrachten te vervullen, gebruiken zij slechts dwangmiddelen onder de

voorwaarden die door de wet worden bepaald.85

”

De politie staat onder het gezag van de overheid. De legitimiteit voor het gebruik van geweld

haalt de politie van de staat. Volgens het tweede lid van het artikel staat de politie in voor de

bescherming van de individuele rechten en vrijheden. In uitzonderlijke gevallen zal de politie

niet anders kunnen dan zelf een inbreuk te maken op deze rechten en vrijheden. Daarom

krijgen zij van de overheid het recht om in deze gevallen dwangmiddelen te gebruiken. Het

gebruik van deze middelen staat echter onder voorwaarden en vinden we terug in artikel 37

van de WPA.

Art. 37 WPA : “Bij het vervullen van zijn opdrachten van bestuurlijke of gerechtelijke

politie kan elke politieambtenaar, rekening houdend met de risico's die zulks

meebrengt, geweld gebruiken om een wettig doel na te streven dat niet op een andere

wijze kan worden bereikt.

Elk gebruik van geweld moet redelijk zijn en in verhouding tot het nagestreefde doel.

Aan elk gebruik van geweld gaat een waarschuwing vooraf, tenzij dit gebruik

daardoor onwerkzaam zou worden.”

In dit artikel vinden we de drie rechtsbeginselen terug: het legaliteit, subsidiariteit en

proportionaliteitsbeginsel. Uit dit artikel haalt de politie haar recht om geweld te gebruiken,

mits rekening te houden met de mogelijke risico’s. Hierin vinden we het legaliteitsbeginsel

terug. Ten tweede is het enkel toegestaan voor de politie om geweld te gebruiken indien er

geen andere opties meer zijn. Het gebruik van geweld wordt gezien als ‘ultimum remedium’

wat verwijst naar het subsidiariteitsbeginsel. Als derde punt moet het geweld redelijk zijn en

in verhouding tot het nagestreefde doel. Hierin vinden we het proportionaliteitsbeginsel terug.

Wanneer een agent zich bedreigd voelt en een vuurwapen hanteert terwijl de andere persoon

ongewapend is, wordt er gesproken van geweld buiten proportie 86

.

Uit voorgaande artikelen kan geconcludeerd worden dat het gebruik van geweld als uiterste

redmiddel wordt aanzien. Het doel dat hierbij wordt nagestreefd moet redelijk en gematigd

85

Art. 1 Wet Politieambt, Wet 5 augustus 1992 betreffende het politieambt, B.S. 22 december 1992 86

Art. 37 Wet Politieambt, Wet 5 augustus 1992 betreffende het politieambt, B.S. 22 december 1992

34

geweld rechtvaardigen. Bovendien is het verplicht om in de mate van het mogelijke vooraf

een waarschuwing te geven.

B) De deontologische code van de politiediensten (2006)

De deontologische code van de politiediensten is een praktisch werkinstrument voor alle

leden van de geïntegreerde politie. Het doel van deze code is om te komen tot een eenvormige

mentaliteit, ingesteldheid, houding van het personeel, ongeacht het politiekader of niveau

waartoe iemand behoort. Het is een gids bij de vele en soms moeilijke keuzes die de leden van

de geïntegreerde politie moeten maken87

.

In hoofdstuk 3 wordt er in artikel 49 en 50 aandacht geschonken aan het gebruik van dwang

of geweld door de personeelsleden.

Artikel 49 : Om hun opdrachten te vervullen, gebruiken de personeelsleden slechts

dwangmiddelen onder de voorwaarden die door de wet worden bepaald (Art. 1, derde

lid WPA.).

Bij het vervullen van zijn opdrachten van bestuurlijke of gerechtelijke politie kan elke

politieambtenaar, rekening houdend met de risico's die zulks meebrengt, geweld

gebruiken om een wettig doel na te streven dat niet op een andere wijze kan worden

bereikt (Art. 37, eerste lid WPA.). Elk gebruik van geweld moet redelijk zijn en in

verhouding tot het nagestreefde doel (Art. 37, tweede lid WPA.). Aan elk gebruik van

geweld gaat een waarschuwing vooraf, tenzij dit gebruik daardoor onwerkzaam zou

worden (Art. 37, derde lid WPA.). De personeelsleden die overeenkomstig de wet

dwang of geweld mogen gebruiken, vergewissen zich ervan dat :

- het doel dat door de interventie wordt nagestreefd, wettelijk is;

- dat doel niet op een minder gewelddadige manier, zoals de overreding of de

dialoog, kan worden bereikt;

- de gebruikte middelen redelijk zijn en in verhouding tot het nagestreefde doel en de

omstandigheden terzake. Dit impliceert dat de minst gewelddadige, gepaste manier

van optreden wordt gebruikt en dat een bepaalde differentiatie en gradatie in de

gebruiksmodaliteiten van geweld moet bestaan.

87

Federale Politie. (2015). De deontologische code van de politiediensten. Opgehaald van Politie:

http://www.politie.be/fed/nl/over-ons/geintegreerde-politie/deontologische-code-van-de-

politiediensten

35

Mits naleving van voormelde principes, kunnen de politieambtenaren slechts gebruik

maken van vuurwapens tegen personen in de volgende gevallen :

1° in het geval van wettige verdediging in de zin van de artikelen 416 en 417 van het

Strafwetboek;

2° tegen gewapende personen of in de richting van voertuigen aan boord waarvan

zich gewapende personen bevinden, in geval van misdaad of van een op heterdaad

ontdekt wanbedrijf in de zin van artikel 41 van het Wetboek van Strafvordering, welke

misdaad of welk wanbedrijf met geweld zijn gepleegd, indien redelijkerwijze mag

aangenomen worden dat die personen in het bezit zijn van vuurwapens klaar voor

gebruik en dat zij deze wapens zullen gebruiken tegen personen;

3° wanneer in het geval van volstrekte noodzakelijkheid, de politieambtenaren de aan

hun bescherming toevertrouwde personen, posten, vervoer van gevaarlijke goederen

of plaatsen op geen andere wijze kunnen verdedigen.

In dit geval mogen de vuurwapens slechts gebruikt worden overeenkomstig de

richtlijnen en onder verantwoordelijkheid van een officier van bestuurlijke politie;

4° wanneer in het geval van volstrekte noodzakelijkheid, de politieambtenaren de

personen die aan hun bescherming zijn toevertrouwd in het raam van de uitvoering

van een opdracht van gerechtelijke politie op geen andere wijze kunnen verdedigen.

In dit geval mogen de vuurwapens enkel worden gebruikt overeenkomstig de

richtlijnen en onder verantwoordelijkheid van een officier van gerechtelijke politie

(Art. 38, eerste lid WPA.).

Het gebruik van wapens geregeld in 2°, 3° en 4°, geschiedt eerst na waarschuwing

met luide stem of met enig ander beschikbaar middel, een waarschuwingsschot

inbegrepen, tenzij dit gebruik daardoor onwerkzaam zou worden (Art. 38, tweede lid

WPA.)88

.

Het is opvallend dat in de deontologische code de artikelen uit de Wet op het Politieambt

omtrent het gebruik van dwang en geweld letterlijk worden overgenomen. Eenduidigheid in

de omkadering is dus van essentieel belang. Door het vermijden van tegenstrijdige berichten

voor het gebruiken van geweld weten de agenten welke beslissingsvrijheid ze hebben en

welke keuzes ze kunnen maken. Op die manier kunnen ze optimaal reageren in elke situatie.

88

K.B van 10 mei 2006 houdende vaststellingen van de deontologische code van de politiediensten, B.S., 30 mei 2006

36

Artikel 50: Wanneer de leden van het operationeel kader geconfronteerd worden met

fysiek geweld of met een reële dreiging van fysiek geweld tegen henzelf of tegen

derden, hebben zij het recht maar ook de plicht om -binnen de grenzen van de

wettelijke voorschriften- op de meest doeltreffende en kordate manier op te treden ten

einde het geweld te beëindigen of te voorkomen. Aangezien zij op elk ogenblik met

geweld kunnen worden geconfronteerd of kunnen genoodzaakt worden om dwang aan

te wenden, krijgen zij terzake een geschikte fysieke en mentale opleiding en een

adequate uitrusting. Dit wordt hen verleend op basis van de bijzonderheden van hun

dienst of van de taken die hen worden toevertrouwd89

.

In dit artikel wordt nogmaals het recht van de agenten onderstreept om in geval van

bedreiging met fysiek geweld een einde te maken aan het geweld. Daarom niet per se zelf met

geweld maar vooral op de meest doeltreffende manier. Een vernieuwend element is de

verwijzing naar de opleidingen. Op basis van hun opleiding worden de personeelsleden van

de politiediensten geacht een juiste keuze te kunnen maken en het probleem op de meest

doeltreffende en kordate manier aan te pakken.

C) Strafwetboek (1867)

Artikel 147: Uit dit artikel kan worden afgeleid dat agenten die willekeurig en wederrechtelijk

mensen aanhouden worden gestraft volgens de straffen die in dit artikel zijn opgenomen.

Artikel 257 : Misbruik van gezag

Wanneer een openbaar officier of ambtenaar, een bestuurder, agent of aangestelde

van de Regering of van de politie, een uitvoerder van rechterlijke bevelen of van

vonnissen, een hoofdbevelhebber of ondergeschikt bevelhebber van de openbare

macht, in de uitoefening of ter gelegenheid van de uitoefening van zijn bediening,

zonder wettige reden tegen personen geweld gebruikt of doet gebruiken, wordt het

minimum van de op die feiten gestelde straf verhoogd overeenkomstig artikel 26690

.

Artikel 257 handelt over het misbruik van gezag door de politie. Wanneer de politie illegitiem

geweld gebruikt is art. 257 Sw. van toepassing. In art.266 Sw is de straf terug te vinden die op

de misdaad of het wanbedrijf staat.

89

K.B van 10 mei 2006 houdende vaststellingen van de deontologische code van de politiediensten, B.S., 30 mei 2006 90

Art. 257 Sw.

37

Artikel 266: Naast de misdaden en de wanbedrijven gepleegd door openbare officieren die de

wet in het bijzonder regelt, wordt het minimum van de straf dat staat op de andere misdaden

en wanbedrijven verdubbelt indien het gaat om een gevangenisstraf, en met twee jaar

verhoogd indien het opsluiting of hechtenis van vijftien jaar tot twintig jaar, of gedurende een

kortere tijd, betreft91

. Hierbij aansluitend is art.260 Sw. ook interessant. Het bevat een

rechtvaardigheidsgrond aansluitend bij art.257 Sw.

Artikel 260: Wanneer een openbaar officier of ambtenaar, een drager of agent van de

openbare macht kan aantonen het gepleegde misdrijf het gevolg is van een bevel van zijn

meerdere blijft hij vrij van straf. De agent is immers in dat geval als ondergeschikte

gehoorzaamheid verschuldigd aan zijn meerdere92

.

Artikelen 416 en 417 Sw. : Wettige zelfverdediging

Zoals vermeld in artikel 49 WPA kan een politieambtenaar ook beroep doen op de wettige

zelfverdediging omschreven in artikel 416 en 417 van het Strafwetboek. Er is sprake van

wettige verdediging of noodweer wanneer een persoon, ter verdediging van zichzelf of van

een ander, een onrechtmatige aanval afweert door middel van slagen, verwondingen of

doodslag. Het gaat hier wel om een bijzondere rechtvaardigingsgrond. De toepassing van

wettige zelfverdediging is beperkt tot slagen, verwondingen of doodslag93

.

91

Art. 266 Sw. 92

Art. 260 Sw. 93


38

3.3.3.2. Nederland

Net als in België is het rechtssysteem in Nederland gebaseerd op het Franse civil law stelsel.

Ook hier is de primaire rechtsbron de wetgeving. Verder is het niet opportuun om opnieuw

dieper in te gaan op het civil law stelsel aangezien dit reeds bij België is besproken.

Artikel 7, lid 1 Politiewet (2012) :

De ambtenaar van politie die is aangesteld voor de uitvoering van de politietaak, is bevoegd

in de rechtmatige uitoefening van zijn bediening geweld of vrijheidsbeperkende middelen te

gebruiken, wanneer het daarmee beoogde doel dit, mede gelet op de aan het gebruik hiervan

verbonden gevaren, rechtvaardigt en dat doel niet op een andere wijze kan worden bereikt.

Aan het gebruik van geweld gaat zo mogelijk een waarschuwing vooraf 94

.

Artikel 7, lid 5 Politiewet (2012) :

De uitoefening van de bevoegdheden, bedoeld in het eerste tot en met het vierde lid, dient in

verhouding tot het beoogde doel redelijk en gematigd te zijn95

.

Politioneel geweldgebruik is dus toegestaan wanneer er voldaan is aan drie voorwaarden:

1) De ambtenaar van politie moet optreden in de rechtmatige uitoefening van zijn

functie;

2) Het politioneel geweld moet voldoen aan het proportionaliteitsbeginsel;

3) Het politioneel geweld moet voldoen aan het subsidiariteitsbeginsel.

Het proportionaliteitsbeginsel impliceert dat het legale doel dat men tracht te bereiken, het

politioneel geweldgebruik rechtvaardigt. Onder het subsidiariteitsbeginsel wordt verstaan dat

het geweld enkel mag aangewend worden indien er geen andere, minder ingrijpende, manier

voorhanden is om het doel te bereiken. Net als in België is het geven van een waarschuwing

verplicht indien mogelijk96

.

94

Art. 7, lid 1, Wet van 12 juli 2012 tot vaststelling van een nieuwe Politiewet (Politiewet 2012), ingangsdatum 01/07/2015 95

Art. 7, lid 5, Wet van 12 juli 2012 tot vaststelling van een nieuwe Politiewet (Politiewet 2012), ingangsdatum 01/07/2015 96

Goossens, F. (2006). Politiebevoegdheden en mensenrechten. Mechelen: Kluwer.

39

Wanneer niet voldaan is aan minstens één van de drie bovenstaande eisen kan de ambtenaar

van de politie zich niet beroepen op artikel 7 van de Politiewet (2012). In dat geval kan hij

nog terugvallen op de algemene strafbepalingen in verband met geweldsdelicten. Hiermee

wordt het beroep op overmacht bedoeld. Overmacht is een rechtvaardigingsgrond. Wanneer

dit kan aangetoond worden is het politioneel optreden gerechtvaardigd97

.

Artikel 40 Nederlands Strafwetboek (1881)

Niet strafbaar is hij die een feit begaat waartoe hij door overmacht is gedrongen98

.

Artikel 41, lid 1 Nederlands Strafwetboek (1881)

Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen

of eens anders lijf, eerbaarheid of goed tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding99

.

Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere

opsporingsambtenaren (1994)

Artikel 9, lid 1

De ambtenaar die bevoegd is in de rechtmatige uitoefening van zijn taak geweld te gebruiken

tegen personen en goederen of vrijheidsbeperkende beperkende middelen te gebruiken tegen

personen, gebruikt geweld wanneer het daarmee beoogde doel dit, mede gelet op de hieraan

verbonden gevaren, rechtvaardigt en dat doel niet op andere wijze kan worden bereikt. Aan

het gebruik van geweld gaat zo mogelijk een waarschuwing vooraf100

.

Artikel 9, lid 2

De uitoefening van de bevoegdheid dient in verhouding tot het beoogde doel redelijk en

gematigd te zijn101

.

Enkel wanneer het gebruik van geweld niet vermeden kan worden ten einde het doel te

bereiken en er een waarschuwing aan vooraf gaat wordt het politioneel geweld als legitiem

97


98 Art. 40, Wet van 3 maart 1881, Wetboek van Strafrecht.

99 Art. 41, Wet van 3 maart 1881, Wetboek van strafrecht.

100 Art. 9, lid 1, Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere opsporingsambtenaren.

1994. 101

Art. 9, lid 2, Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere opsporingsambtenaren. 1994.

40

aanzien. Proportionaliteit staat ook hier centraal waarbij enkel maar de hoeveelheid geweld

dient gebruikt te worden dat nodig is vergeleken met de situatie.

In artikel 10 en 11 gaat men nog dieper in op geweldgebruik. Volgens artikel 10 is politioneel

geweldgebruik enkel toegestaan wanneer dit gebeurt tijdens de uitoefening van de functie.

Bovendien moet de ambtenaar van de politie getraind zijn in het gebruik van het

geweldmiddel. In artikel 11 wordt verduidelijkt dat bij de aanwezigheid van een meerdere de

politieambtenaar geen geweld mag gebruiken, tenzij hij daartoe het bevel heeft gekregen.

Wanneer de meerdere echter op voorhand andere instructies heeft meegegeven of als de last

redelijkerwijs niet kan worden afgewacht is het wel toegestaan geweld te gebruiken102

.

102 Ambtsinstructie politie BES, Besluit van 30 september 2010, houdende de ambtsinstructie voor de politie, de

Koninklijke marechaussee en de buitengewone agenten van politie en regels met betrekking tot de

maatregelen waaraan rechtens van hun vrijheid beroofde personen kunnen worden onderworpen voor

Bonaire, Sint Eustatius en Saba

41

3.3.3.3. Verenigd Koninkrijk

De wetgeving is gebaseerd op het common law systeem. De common law is hoofdzakelijk

gebaseerd op case law. Onder case law wordt het recht verstaan dat ontwikkeld wordt op basis

van vroegere uitspraken van rechters. Case law is de voornaamste rechtsbron in common law.

De hiërarchisch lagere rechters zijn gebonden door deze uitspraken. Ondertussen is er een

opkomst te merken van statute law waarbij de wetgeving een belangrijke plaats heeft

ingenomen in het Engelse recht. Statute law kan inmiddels naast rechtspraak geplaatst worden

op de hiërarchische ladder103

.

Ondanks de belangrijke invloed van de rechtspraak is de wetgeving de belangrijkste

rechtsbron in Engeland. De wetgevende macht ligt volledig bij het parlement. Zij beslissen

over het ontstaan en het afschaffen van elke wet. Echter moet hierbij wel vermeld worden dat

de rechters ook inspraak hebben bij de ontwikkeling van de wetten. Zij staan immers in voor

de interpretatie van de wetten. Ondanks dat de rechters de soevereiniteit van het parlement

aanvaarden staan ze toch argwanend tegenover de ‘statute law’104

. Er wordt getracht een

evenwicht te vinden tussen ‘common law’ en ‘statute law’. Zo kunnen de nieuwe wetten

zorgen voor het moderniseren van de oudere, onaangepaste ‘common law’105

. In het strafrecht

neemt het legaliteitsbeginsel een belangrijke plaats in. Zo speelt in het strafrecht de wetgeving

een belangrijke rol en zal deze zwaarder doorwegen dan de rechtspraak.

De politie heeft het recht geweld te gebruiken in het geval van zelfverdediging, de

verdediging van een ander persoon, verdediging van eigendom, ter preventie van een misdrijf

of tijdens het legaal arresteren van een persoon. Enkel bij strikte noodzakelijkheid is het

toegestaan dit recht te gebruiken. Er wordt gebruik gemaakt van vijf verschillende

wetgevingen om het gebruik van geweld te reglementeren.

Ten eerste wordt er terug gegrepen naar de internationale wetgeving omtrent de

mensenrechten. Deze werd geïntegreerd in de nationale wetgeving met ‘ the Human Rights

103

Nolf, Y. (2009). Common Law en Civil Law in Europa: het onderscheid vervaagt. Gent: Universiteit Gent.

104 Smith, P. F., Bailey, S., Gunn, M. J., Ching, J., & Bailey, S. H. (2002). Smith, Bailey and Gunn on the modern

English legal system . London: Sweet and Maxwell.

105 Verbeke, A. (1994). Elementen van Anglo-Amerikaans recht : een selectie van Engelse en Amerikaanse

juridische teksten gesitueerd in het betrokken rechtssysteem. . Antwerpen: Maklu.

42

Act’ van 1998. In deze Act wordt de link gelegd naar ‘the Convention Rights’ uit ‘the

Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms’ dat Europa heeft

opgesteld in ‘the European Convention on Human Rights’.

Artikel 2, 3 en 8 (tweede deel) zijn van essentieel belang in deze masterproef.

Art.2: Right to life

1. Everyone’s right to life shall be protected by law. No one shall be deprived of his

life intentionally save in the execution of a sentence of a court following his conviction

of a crime for which this penalty is provided by law.

2. Deprivation of life shall not be regarded as inflicted in contravention of this Article

when it results from the use of force which is no more than absolutely necessary:

(a) in defence of any person from unlawful violence;

(b) in order to effect a lawful arrest or to prevent the escape of a person lawfully

detained;

(c) in action lawfully taken for the purpose of quelling a riot or insurrection106

.

Art.3: Prohibition of torture

No one shall be subjected to torture or to inhuman or degrading treatment or

punishment107

.

Art.8: Right to respect for private and family life

There shall be no interference by a public authority with the exercise of this right

except such as is in accordance with the law and is necessary in a democratic society

in the interests of national security, public safety or the economic wellbeing of the

country, for the prevention of disorder or crime, for the protection of health or morals,

or for the protection of the rights and freedoms of others108

.

In de ‘Human Rights Act’ van 1998 zijn de artikelen van het E.V.R.M. letterlijk

overgenomen. Eenduidigheid staat centraal. In het hoofdstuk internationale wetgeving werd er

reeds stilgestaan bij deze artikelen. Een verdere uitleg is daarom niet aangewezen.

106

Art. 2, Human Rights Act (1998), chapter 42, schedule 1 107

Art. 3, Human Rights Act (1998), chapter 42, schedule 1 108

Art. 8, Human Rights Act (1998), chapter 42, schedule 1

43

Ten tweede is er de nationale wetgeving. The Criminal Law Act (1967), the Police and

Criminal Evidence Act ( 1984), Common Law en the Criminal Justice and Immigration Act

2008 kunnen worden samengenomen. In essentie moet het gebruik van geweld ten allen tijde

‘reasonable’ ( redelijk) zijn. Onder ‘reasonable’ wordt verstaan:

Dat het absoluut noodzakelijk moet zijn om een gewettigd doel te bereiken;

Dat het soort geweld proportioneel moet zijn ten opzichte van de omstandigheden

( waarbij het altijd de bedoeling is zo weinig mogelijk geweld te gebruiken om het

gewettigde doel te bereiken).

In sectie 76 van the Criminal Justice and Immigration Act (2008) worden er twee

bedenkingen gegeven waarmee moet rekening gehouden worden wanneer men beslist of een

daad ‘reasonable’ is of niet:

Wanneer er bewijs is dat de persoon gehandeld heeft volgens wat hij of zij eerlijk

dacht dat noodzakelijk was om het legale doel te bereiken, dit wordt gezien als sterk

bewijs voor een ‘reasonable action’;

Wanneer een persoon handelt in functie van het legale doel, deze niet altijd in staat is

om het juiste gewicht toe te kennen aan elke noodzakelijke actie 109

.

In geval van absolute noodzakelijkheid is het voor de politieagenten toegestaan geweld te

gebruiken. Wanneer ze geweld gebruiken zijn ze verplicht :

Het menselijk leven te respecteren en de schade te minimaliseren;

Rekening te houden met het proportionaliteits- en legaliteitsbeginsel om zo het

wettelijke doel te bereiken;

Zo snel mogelijk assistentie en medische hulp te voorzien voor de gekwetste personen

wanneer de situatie het toelaat110

.

Wettige zelfverdediging

Wat verstaan wordt onder wettige zelfverdediging wordt bepaald door de common law en de

statute law in het Verenigd Koninkrijk. Volgens de common law is wettige verdediging

toegestaan om uzelf en een ander persoon te beschermen tegen een aanval. Ook ter protectie

109

College of Policing (2013) : Police use of force [Internet]. https://www.app.college.police.uk/app-content/public-order/core-principles-and-legislation/police-use-of-force/ 110

Home Office. (2003). Code of practice on Police use of Firearms and less Lethal Weapons. Home Office Communication Directorate.

44

van de eigendom is wettige verdediging toegestaan. In statute law mag een persoon geweld

gebruik wanneer het redelijk is in vergelijking met de omstandigheden. Wettige verdediging

mag gebruikt worden ter preventie van een misdrijf, of ter assistentie van de arrestatie van

criminelen of verdachten. Er bestaat enige overlap tussen common law en statute law. In dit

geval heeft de statute law voorrang op de common law. De statute law is echter niet van

toepassing wanneer een persoon iemand preventief probeert te stoppen wanneer die onder de

leeftijd valt van strafrechtelijke verantwoordelijkheid, of wanneer die zich in een staat bevindt

waarbij hij volgens de wet niet bekwaam is om een misdrijf te plegen. In dit geval zal de

persoon in kwestie zich moeten beroepen op common law111

.

111

British Self Defence Governing Body. (2015, Mei 17). Law relating to self defence. Opgehaald van

http://www.bsdgb.co.uk/index.php?Information:Law_Relating_to_Self_Defence

45

3.3.3.4. Noorwegen

The Police Act van 4 augustus 1995 beschrijft de objectieven en de functies van de politie.

Ook wordt er dieper ingegaan op de taken van de politie en de organisatie van de

administratie en het personeel. In sectie 6 van The Police Act vinden we de regeling omtrent

het gebruik van geweld terug.

Section 6: General rules on performance of police duties:

“Endeavours shall be made to achieve the purpose of the police assignment through

information, advice, order or warning or by taking regulatory or preventive action. The

police shall not employ stronger means unless weaker means are presumed to be inadequate

or inappropriate, or unless such means have been attempted to no avail. The means employed

must be necessary and be commensurate with the gravity of the situation, the purpose of the

action and the circumstances in general.112

”

Er wordt van de politie verwacht dat ze eerst hun vooropgestelde doel proberen te bereiken

via het verstrekken van informatie, advies, een waarschuwing of een bevel. Enkel in het geval

de ‘zwakkere’, niet-gewelddadige, methodes niet helpen is het geoorloofd over te schakelen

op strengere methodes. Echter moeten ook hier, net als in België, de beginselen van

subsidiariteit en proportionaliteit in het achterhoofd houden. Ze mogen de strengere

maatregelen enkel uitvoeren wanneer dit strikt noodzakelijk is en in verhouding staat met de

ernst van de situatie.

Wettige zelfverdediging: Sectie 48 Norwegian Penal Code

Zelfverdediging is toegestaan ter preventie van een aanval. Ook in het geval de persoon zich

wil beschermen tegen de ongewettigde aanval is zelfverdediging toegestaan. Het geweld moet

echter redelijk en proportioneel zijn in vergelijking met de gevaarlijkheid van de aanval. Een

aspect valt op in sectie 48. Wanneer een persoon de voorwaarden van zelfverdediging heeft

overschreden en de verdediging dus niet redelijk en proportioneel is kan hij toch nog vrijuit

gaan wanneer de enige reden voor het buitensporige gedrag te wijten is aan de emotionele

shock door de aanval113

.

112

The Police Act, no.53, 4 augustus 1995, Norway 113

Sectie 48, General Civil Penal Code Norway

46

3.3.3.5. Kritische analyse en aandachtspunten

In tegenstelling tot het voorgaande hoofdstuk in verband met organisatie en structuur zijn hier

al veel meer raakpunten tussen de verschillende landen.

In het Verenigd Koninkrijk is common law nog altijd een begrip en een tegengewicht ten

opzichte van statute law, maar de fundamenten blijven eigenlijk dezelfde. Het is wel zo dat

statute law meer en meer het overwicht neemt. Bij ons in België is het anders; wij steunen al

jaren op statute law, maar de laatste jaren nemen de rechters vorige uitspraken meer en meer

als precedent. Hoewel rechtspraak en rechtsleer niet bindend is krijgt ze in de praktijk toch

een belangrijkere invloed. In Nederland en Noorwegen hanteert men ook het civil law stelsel,

hoewel in Noorwegen een subcategorie gehanteerd wordt, namelijk, het Scandinavische civil

law.

Ongeacht welk stelsel gehanteerd wordt blijft de kerntaak de bescherming van de burger tegen

“abuse”. Geweld moet ten allen tijde op een gematigde manier worden gebruikt en moet

proportioneel zijn ten opzichte van de omstandigheden. Het moet gezien worden als laatste

redmiddel. Geweld moet tenslotte ten allen tijde met respect voor de waardigheid van de mens

gebruikt worden.

Met onder andere het E.V.R.M. en een Europese code inzake ethiek van de politie draagt

Europa ook zijn steentje bij tot het beperken van politioneel geweldgebruik. Er zijn dan ook

grote overeenkomsten te vinden tussen de Europese verdragen en richtlijnen en de nationale

wetgevingen.

Een opvallend verschil is de wetgeving omtrent wettige zelfverdediging in de vier landen. In

België geldt de meeste strikte regelgeving. Wettige zelfverdediging is een bijzondere

rechtvaardigingsgrond en kan enkel ingeroepen worden bij slagen, verwondingen of doodslag.

Bovendien kan het enkel ingeroepen worden tegen personen en niet ter bescherming van

eigendom en goederen. Dit in tegenstelling tot Nederland en het Verenigd Koninkrijk waar dit

wel mogelijk is. In de drie andere landen geldt wettige zelfverdediging als een algemene

rechtvaardigingsgrond en is het toepasbaar op alle misdrijven. Ten slotte geldt in Noorwegen

nog een opvallende regel. Wanneer een persoon buitensporig heeft gereageerd, en wettige

zelfverdediging niet in aanmerking komt, door de emotionele shock zal hij niet onderworpen

worden aan een sanctie.

47

3.4. Bewapening van de politie

3.4.1. Inleiding

In dit onderdeel wordt inzicht gegeven omtrent de bewapening van de politie. Hierbij wordt er

aandacht geschonken aan de regelgeving, de soorten wapens en de gebruiksvoorwaarden van

deze wapens. Worden in elk land dezelfde wapens gedragen ? Worden er überhaupt wapens

gedragen ? En in welke situaties mogen ze gebruikt worden ? Hieronder vindt u een overzicht.

3.4.2. België

De bewapening van de geïntegreerde politie (2007)

In België beschikken de personeelsleden van de geïntegreerde politie over vier categorieën

wapens: de individuele bewapening, de collectieve bewapening, de bijzondere bewapening en

de neutraliserende middelen. De toekenning van deze wapens aan de personeelsleden wordt

geregeld in het koninklijk besluit betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie,

gestructureerd op twee niveaus, van 3 juni 2007. Ook de bewapening van de leden van de

Diensten Enquêtes bij de Vaste Comités P en I en van het personeel van de Algemene

Inspectie van de federale politie en van de lokale politie wordt in dit koninklijk besluit

geregeld114

.

De bewapening van de politieambtenaren omvat de individuele, de collectieve en de

bijzondere bewapening. De bewapening van de agenten van politie bestaat uitsluitend uit

neutraliserende middelen. Hieronder wordt er kort wat uitleg gegeven over de verschillende

soorten bewapening.

De individuele bewapening is de bewapening die nominatief aan een personeelslid wordt

toegekend. Ze omvat:

Korte vuurwapens, type halfautomatisch pistool, met een kaliber van maximaal 9mm;

Rechte uitschuifbare slagwapens;

Neutraliserende middelen

114

K.B. van 3 juni 2007 betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, alsook de bewapening van de leden van de Diensten Enquêtes bij de Vaste Comités P en I en van het personeel van de Algemene inspectie van de federale politie en van de lokale politie, B.S., 22 juni 2007

48

Onder collectieve bewapening verstaan we de niet-nominatief toegekende bewapening, die

tijdelijk ter beschikking van een personeelslid wordt gesteld. De collectieve bewapening

omvat:

Lange halfautomatische vuurwapens, met een kaliber van maximaal 9mm;

Rechte onbuigzame of buigzame slagwapens;

Neutraliserende middelen

De bijzondere bewapening wordt gebruikt voor de uitoefening van bijzondere opdrachten.

Deze bevatten noch de individuele, noch de collectieve bewapening. De bijzondere

bewapening wordt door de minister vastgelegd.

De bewapening wordt tijdens de dienst gedragen of vervoerd overeenkomstig de richtlijnen

van, naar gelang van het geval, de korpschef, de commissaris-generaal of de directeur-

generaal, rekening houdende met de uitvoering van de dienst of met de aan de

personeelsleden opgelegde verplichtingen115

.

Ter aanvulling zijn ook artikel 37bis en artikel 38 WPA noemenswaardig te vermelden in het

kader van deze masterproef. Artikel 37bis WPA handelt over het gebruik van handboeien. Dit

artikel is later ingevoegd met de wet van 25 april 2007 116

. Voor het invoeren van deze

bepaling was er geen wet voorzien die het gebruik van handboeien door de politie regelde. Er

diende toen terug gevallen te worden op de heersende rechtspraak en rechtsleer en op de

algemeen geldende bepalingen in het WPA omtrent het gebruik van geweld en dwang 117

.

Art. 37bis WPA: “Onverminderd de bepalingen van artikel 37, mogen de

politieambtenaren of de agenten van politie enkel in de volgende gevallen een persoon

boeien :

1° bij de overbrenging, de uithaling en de bewaking van gedetineerden.

2° bij de bewaking van een persoon die het voorwerp uitmaakt van een gerechtelijke

of bestuurlijke aanhouding, als het noodzakelijk wordt beschouwd, gelet op de

omstandigheden onder meer op grond van :

115

K.B. van 3 juni 2007 betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, alsook de bewapening van de leden van de Diensten Enquêtes bij de Vaste Comités P en I en van het personeel van de Algemene inspectie van de federale politie en van de lokale politie, B.S., 22 juni 2007 116

Wet van 25 april 2007 houdende diverse bepalingen (IV), B.S., 8 mei 2007 117

De Raedt, E. (2013). De wet op het politieambt: mensenrechten verankerd in de politiefunctie. Cahiers Politiestudies, 11-29.

49

- het gedrag van de aangehouden persoon bij de aanhouding of tijdens de hechtenis;

- diens gedrag bij vroegere vrijheidsberovingen;

- de aard van het gepleegd misdrijf;

- de aard van de veroorzaakte storing van de openbare orde;

- het verzet of geweld tegen de aanhouding;

- het ontvluchtingsgevaar;

- het gevaar dat betrokkene voor zichzelf, voor de politieambtenaar, agent van politie

of derden vormt;

- het gevaar dat betrokkene zal trachten bewijzen te vernietigen of schade te

veroorzaken.118

”

Het gebruik van handboeien is een dwangmiddel dat door de politie gebruikt kan worden. Het

boeien gaat vaak samen met het gebruik van politioneel geweld. Uit de zin ‘onverminderd de

bepalingen van artikel 37’ kan worden afgeleid dat het gebruik van handboeien wordt

toegelaten onder de voorwaarde dat er voldaan wordt aan de eisen van wettelijkheid,

subsidiariteit en proportionaliteit.

Artikel 38 WPA: Onverminderd de bepalingen van artikel 37, kunnen de

politieambtenaren slechts gebruik maken van vuurwapens tegen personen in de

volgende gevallen :

1° in het geval van wettige verdediging in de zin van de artikelen 416 en 417 van het

Strafwetboek;

2° tegen gewapende personen of in de richting van voertuigen aan boord waarvan

zich gewapende personen bevinden, in geval van misdaad of van een op heterdaad

ontdekt wanbedrijf in de zin van artikel 41 van het Wetboek van Strafvordering, welke

misdaad of welk wanbedrijf met geweld zijn gepleegd, indien redelijkerwijze mag

aangenomen worden dat die personen in het bezit zijn van vuurwapens klaar voor

gebruik en dat zij deze wapens zullen gebruiken tegen personen;

3° wanneer in het geval van volstrekte noodzakelijkheid, de politieambtenaren (...) de

aan hun bescherming toevertrouwde personen, posten, vervoer van gevaarlijke

goederen of plaatsen op geen andere wijze kunnen verdedigen.

In dit geval mogen de vuurwapens slechts gebruikt worden overeenkomstig de

richtlijnen en onder verantwoordelijkheid van een officier van bestuurlijke politie;

118

Artikel 37bis. Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S., 22 december 1992

50

4° wanneer in het geval van volstrekte noodzakelijkheid, de politieambtenaren (...) de

personen die aan hun bescherming zijn toevertrouwd in het raam van de uitvoering

van een opdracht van gerechtelijke politie op geen andere wijze kunnen verdedigen.

In dit geval mogen de vuurwapens enkel worden gebruikt overeenkomstig de

richtlijnen en onder verantwoordelijkheid van een officier van gerechtelijke politie.

Het gebruik van wapens geregeld in 2°, 3° en 4°, geschiedt eerst na waarschuwing

met luide stem of met enig ander beschikbaar middel, een waarschuwingsschot

inbegrepen, tenzij dit gebruik daardoor onwerkzaam zou worden 119

.

Ook hier begint het artikel met ‘onverminderd de bepalingen van artikel 37’. Bij het gebruik

van vuurwapens zijn de politieagenten dus verondersteld de principes van wettelijkheid,

subsidiariteit en proportionaliteit in het achterhoofd te houden. Het is enkel toegestaan in

geval van volstrekte noodzakelijkheid een vuurwapen te hanteren. Bovendien is het gebruik

ervan limitatief en enkel toegestaan in volgende gevallen:

Wettige verdediging

Heterdaadsituaties of in het geval van een misdaad

Voor de bescherming van personen tijdens een gerechtelijke opdracht

Voor de bescherming van personen tijdens een bestuurlijke opdracht

Artikel 38 WPA is geïnspireerd op de vroegere artikelen 187 en 188 van de nieuwe

gemeentewet en op artikelen 19 en 20 van de wet op de rijkswacht. Er is sprake van een

uitbreiding tot het gebruik van vuurwapens voor sommige gevallen van zware criminaliteit

zoals misdaden en wanbedrijven met geweld. Ook mag de politieagent onder bepaalde

voorwaarden in geval van een op heterdaad ontdekt misdaad of wanbedrijf met geweld

gebruik maken van vuurwapens120

.

Telkens wordt de nadruk gelegd op het geven van een waarschuwing. Het gebruik van

geweld, vuurwapens of andere dwangmiddelen moet altijd eerst vooraf gegaan worden door

een waarschuwing.

119

Artikel 38, Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S., 22 december 1992 120 De Neve, E. (2009). Gebruik van geweld door de politie. Opgehaald van http://elfri.be/gebruik-van-geweld-

door-politie

51

3.4.3. Nederland

Een agent op straat in Nederland beschikt over vier soorten wapens: pepperspray, een

wapenstok, het dienstwapen en traangas121

. In de Ambtsinstructie voor de politie, de

Koninklijke marechaussee en de buitengewone agenten van politie wordt voor elk van deze

wapens de voorwaarden weergegeven voor het gebruik ervan.

Vuurwapens

In Nederland wordt er een onderscheid gemaakt tussen drie types vuurwapens: een

vuurwapen, niet zijnde een vuurwapen waarmee automatisch vuur of lange

afstandsprecisievuur afgegeven kan worden, een vuurwapen waarmee automatisch vuur

afgegeven kan worden en een vuurwapen waarmee lange afstandsprecisievuur afgegeven kan

worden. Artikelen 12 en 13 van de Ambtsinstructie regelen het gebruik van het

eerstgenoemde vuurwapen. Dit mag gebruikt worden bij de aanhouding van een persoon

wanneer die een wapen bij zich draagt en het zal gebruiken tegen een persoon. Ook bij het

verzetten tegen een aanhouding wanneer die verdacht is van het plegen van een misdrijf. De

voorwaarden waaraan het misdrijf moet voldoen is terug te vinden in artikel 12, eerste lid,

punt b. Voor het beteugelen van oproerende bewegingen onder bevoegd gezag en het

beteugelen van militaire oproerige bewegingen is het gebruik van een vuurwapen geoorloofd.

Dieper ingaan op de voorwaarden is niet relevant in het kader van deze masterproef. Aan het

gebruik van het tweede en derde type wapen zijn er ook voorwaarden verbonden die te vinden

zijn in artikel 14 en 15 van de ambtsinstructie122

.

Om de ruimte op te vullen tussen geweldsmiddelen met beperkte letaliteit en het vuurwapen is

het gebruik van niet-penetrerende munitie ingevoerd. Het wapen met niet-penetrerende

munitie mag gebruikt worden “om een persoon aan te houden ten aanzien van wie

redelijkerwijs mag worden aangenomen dat hij een voor onmiddellijk gebruik gereed zijnd

wapen bij zich heeft en dit tegen personen zal gebruiken, of om een persoon aan te houden

121

Politie NL. (sd). Uniform en uitrusting. Opgehaald van Politie: https://www.politie.nl/themas/uniform-en-

uitrusting.html

122 Besluit van 30 september 2010, houdende de ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee

en de buitengewone agenten van politie en regels met betrekking tot de maatregelen waaraan rechtens van hun vrijheid beroofde personen kunnen worden onderworpen voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba (Ambtsinstructie politie BES)

52

die zich aan zijn aanhouding, voorgeleiding of andere rechtmatige vrijheidsbeneming tracht

te onttrekken of heeft onttrokken.123

”

In artikel 16 wordt ten slotte wel nog eens benadrukt dat het geven van een waarschuwing

noodzakelijk is als de omstandigheden het toelaten. Wanneer dit niet het geval is kan de

politieagent een waarschuwingsschot afvuren waarbij het gevaar voor personen of zaken

zoveel mogelijk wordt vermeden124

.

Andere geweldsmiddelen

Het is opvallend dat in Nederland specifieke aandacht wordt geschonken in de

Ambtsinstructie aan andere geweldsmiddelen dan vuurwapens. Zo gaat men in artikel 21 van

de Ambtsinstructie dieper in op het gebruik van pepperspray. Hierin wordt bepaald dat

pepperspray enkel mag gebruikt worden in drie gevallen:

Ter aanhouding van een persoon die een wapen bij zich heeft voor onmiddellijk

gebruik en dit tegen een persoon zal gebruiken;

Tegen een persoon die zich onttrekt of probeert te onttrekken tijdens een rechtmatige

aanhouding of voorleiding;

Ter verdediging tegen of voor het onder controle brengen van agressieve dieren.

Het is verboden om pepperspray op de mond te richten en het gebruik ervan moet altijd,

indien mogelijk, voorafgegaan worden door een waarschuwing. Ten slotte mag het per geval

slechts twee maal gebruikt worden gedurende niet langer dan een seconde en op een afstand

van ten minste een meter125

.

Artikel 24 en 25 van de Ambtsinstructie regelen het gebruik van CS-traangas. Traangas mag

ingezet worden om agressief gedrag te onderdrukken of om dreigende agressie of verzet te

voorkomen. Het gebruik van traangas moet steeds voorafgegaan worden door een

waarschuwing tenzij de omstandigheden het niet toelaten. Ten slotte wordt in artikel 28 en 29

ingegaan op het gebruik van fysiek geweld en de wapenstok. Deze middelen mogen enkel

aangewend worden tegen een persoon die een wapen bij zich heeft en dit tegen een persoon

123

Artikel 18 Ambtsinstructie politie BES

124 Artikel 16 Ambtsinstructie politie BES

125 Artikel 21 Ambtsinstructie politie BES

53

zal gebruiken. Ook het gebruik van fysiek geweld en de wapenstok moet voorafgegaan

worden door een waarschuwing tenzij de omstandigheden dat niet toelaten126

.

3.4.4. Verenigd Koninkrijk

In het Verenigd Koninkrijk zijn in het algemeen de agenten ongewapend. Het niet dragen van

wapens gaat terug tot in 1829. Home secretaris Sir Robert Peel was in 1829 verantwoordelijk

voor het ontstaan van The Metropolitan Police. Het was zijn doel om de politie van het leger

te onderscheiden. De grondslag van het politiewerk was respect. Daarom besloot hij om het

nieuwe politiekorps in het blauw te kleden, in plaats van de rode kleur van het leger, en de

politieagenten ongewapend op straat te sturen.

In het Verenigd Koninkrijk is er slechts bij een klein percentage van criminele activiteiten

sprake van het gebruik van een vuurwapen. Dit is dan ook een belangrijke reden waarom in

het algemeen de agenten ongewapend hun functie uitoefenen. Binnen elk politiekorps is er

wel een groep van speciaal opgeleide officieren die vuurwapens mogen dragen. Om

vuurwapens te mogen dragen moet er toestemming gegeven worden door een speciaal daartoe

aangewezen officier. Tijdens 2011-2012 had vijf procent van het totale korps de toestemming

om gewapend zijn functie uit te oefenen127

.

Politieagenten dragen drie soorten wapens bij zich: wapenstokken, pepperspray en een taser.

Het gebruik van wapenstokken is enkel toegestaan indien het verantwoord en proportioneel is

ten opzichte van de situatie. Pepperspray wordt gebruikt om het zicht van de ander te

belemmeren. Het geeft een brandend gevoel dat ongeveer dertig minuten duurt. Pepperspray

wordt echter niet veel gebruikt door de agenten. Het derde wapen dat de agenten ter

beschikking hebben is een taser. Het gebruik van geweld is afhankelijk van de ernst van de

situatie. In een eerste fase is goede communicatie belangrijk. Wanneer dit onvoldoende blijkt

kan ongewapend fysiek geweld gebruikt worden zoals het vasthouden van de verdachte. In

een volgende fase komt de pepperspray aan bod. Hierna wordt de wapenstok gebruikt en

tenslotte het vuurwapen. Met de taser is het de bedoeling om een minder dodelijk wapen te

introduceren. De sprong van wapenstok naar vuurwapen was immers te groot.

126

Ambtsinstructie politie BES

127 Feikert-Ahalt, C. (2014, September). Police weapons: United Kingdom. Opgehaald van Library of Congress:

http://www.loc.gov/law/help/police-weapons/uk.php#_ftnref20

54

Het gebruik van een taser is ingevoerd sedert 2003. Het werd geïntroduceerd als alternatief

voor een vuurwapen. Op die manier hadden de politieagenten een minder dodelijk, ‘a less

lethal’ alternatief. Een taser is een handwapen dat twee naalden met elektrodes afvuurt via een

ongeveer zes meter lange koperen draad128

. Het geeft elektrische stroom door aan een persoon

waardoor die zijn controle over de spieren verliest. Hierdoor kan de persoon niet meer

reageren en ‘vervriest’ of valt direct op de grond. Vervolgens kan de agent de verdachte

gemakkelijk boeien. Het gebruik van een taser wordt geregistreerd in zeven situaties:

Drawn: De taser wordt uit de holster gehaald waarbij elke persoon de actie kan

interpreteren als het gebruik van geweld;

Aimed: De taser wordt opzettelijk gericht naar een persoon;

Arced: De taser wordt geactiveerd zonder daarbij te richten of te schieten;

Red dot: De taser wordt naar een persoon gericht waarbij een rood laserpunt op de

persoon wordt gericht;

Drive-stun: De taser wordt van dichtbij afgevuurd op een persoon. De taser bevat

echter geen patroon waardoor dit wel zorgt voor pijn maar niet voor een verlammend

effect;

Angled drive-stun: De taser wordt afgevuurd waarbij er een of twee ‘probes’ het

lichaam raken. Vervolgens houdt de agent de taser tegen een ander deel van het

lichaam zodat er een volledig elektrisch circuit ontstaat dat zorgt voor het

verlammende effect.

Fired: De taser wordt afgevuurd op een persoon waarbij er twee naalden, waar

elektriciteit doorgaat, worden afgevuurd op de persoon die zorgen voor het

verlammende effect129

.

Voor het gebruik van de taser geldt dezelfde wetgeving als voor het gebruik van andere

wapens. Het gebruik van een taser moet wettelijk, noodzakelijk en proportioneel zijn.

Wanneer dit niet het geval is kan er beroept worden op de artikelen 2 en 3 E.V.R.M.,

naargelang de situatie. De absolute noodzakelijkheid moet kunnen aangetoond worden en er

mag steeds enkel het uiterst noodzakelijke geweld worden gebruikt om het legale doel te

128

Bleetman, A., Steyn, R., & Lee, C. (2004). Introduction of the Taser into British policing. Implications for UK

emergency departments: an overview of electronic weaponry. Emergency Medicine Journal, p. 136.

129 IPCC. (2014). IPCC review of Taser complaints and incidents. Independent Police Complaint Commission.

55

bereiken. De kritiek vanuit de bevolking wordt echter groter en groter waar men het gebruik

van de taser vergelijkt met een hoog niveau van politiegeweld.

De ‘Chief officers’ van elk korps zijn verantwoordelijk voor de wapens die speciale

autorisatie vragen. Zij zorgen voor de beschikbaarheid van deze wapens binnen hun korps en

zijn verantwoordelijk voor het opstellen van de procedures ter autorisatie. Het niveau waarop

deze beslissingen gemaakt worden hangt af van:

Het soort wapen en de omstandigheden;

De urgentie, noodzakelijkheid van de situatie;

De tijd die nog beschikbaar is;

De haalbaarheid om hoger geplaatste officieren tijdig te bereiken130

.

De opgestelde procedures maken het bovendien, voor de officieren die wapens bezitten die

speciale toestemming vereisen, mogelijk om onmiddellijk in te grijpen. In een situatie van

absolute noodzakelijkheid, ter bescherming van iemands leven of ter preventie van een serieus

letsel, mag de officier onmiddellijk ingrijpen zonder de anders noodzakelijke autorisatie.

Het opstellen van de procedures binnen elk korps gebeurt binnen een bepaald kader. Voor elk

korps heeft de ‘Chief officer’ de bevoegdheid om de procedures op te stellen. Deze moeten

echter passen binnen het kader van de ACPO Manuals of Guidance 131

.

130

Home Office. (2003). Code of practice on Police use of Firearms and less Lethal Weapons. Home Office Communication Directorate. 131

Ibid. 6

56

3.4.5. Noorwegen

De Noorse politieleden staan bekend voor het niet dragen van vuurwapens tijdens de

dagelijkse uitoefening van hun taken. Enkel in uitzonderlijke omstandigheden is het gebruik

van gewapend geweld toegestaan. Elk gebruik van gewapend geweld moet bovendien

voorafgegaan worden met een goedkeuring van de lokale of regionale ‘chief of police’.

In sectie 14 van de Wapeninstructies voor de Politie zijn de principes die Noorwegen hanteert

duidelijk: “There must be no doubt that the police force is normally unarmed and that

armament will only occur in extraordinary situations.132

”

De politieagenten zijn uitgerust met handboeien, pepperspray en een wapenstok. Ook hier

geldt de regel dat de verdachte eerst mondeling dient overtuigd te worden. Wanneer men er

niet in slaagt om de verdachte zich te laten overgeven mag er fysiek geweld gebruikt worden

om hem te onderwerpen aan het politioneel gezag. Wanneer de situatie echter uit de hand

loopt en er verzet ontstaat bij de arrestatie is het voor de agenten toegestaan om pepperspray

of een wapenstok te gebruiken133

.

Het gebruik van vuurwapens wordt gezien als laatste redmiddel. In het geval van

zelfverdediging, ter bescherming van uw eigen leven of andermans leven mogen de agenten

vuurwapens gebruiken. Zoals hierboven reeds vermeld dragen de politieagenten geen

vuurwapens tijdens de uitoefening van hun taken. De vuurwapens liggen in het politiegebouw

ofwel hebben ze handwapens ter beschikking in de politiewagens. Deze handwapens zijn niet

geladen en bevinden zich in gesloten zakken. Enkel mits toestemming van de commissaris, of

een door hem aangeduid persoon, mogen de agenten de handwapens gebruiken. Daardoor is

het gebruik van vuurwapens enkel mogelijk in uitgesteld relais134

.

132

Knutsson J. & Strype J., Police use of firearms in Norway and Sweden: The significance of gun availability, Policing and society: An International Journal of Research and Policy (2010), p.431 133

Biornstad, L., & Stranden, A. L. (2014). Older police officers struggle with proper arrest technique. Opgehaald

van ScienceNordic: http://sciencenordic.com/older-police-officers-struggle-proper-arrest-technique

134 Knutsson, J. & Strype, J., l.c., 431.

57

3.4.6 Statistieken vuurwapengebruik

3.4.6.1 België

Het is opvallend hoe weinig informatie er te vinden is omtrent vuurwapengebruik in België.

De laatst raadpleegbare cijfers dateren van 2012.

Gemelde geweldsincidenten 2011 2012

Voertuig 32 18

Dier 17 20

Personen 11 8

Accidenteel schot 10 7

Droog schot 4 1

Suïcide 1 0

Dreigen met vuurwapen 9 8

Intimidatieschot 10 8

Waarschuwingsschot 13 8

Totaal vuurwapengebruik 107 83

Bron: Cockx, V., (2011). Studiedag POLITEIA. Vuurwapengebruik door de politie.

Het vuurwapengebruik is in 2012 op elk vlak gedaald, uitgezonderd het vuurwapengebruik

tegen dieren. Deze gegevens moeten echter wel met een korrel zout genomen worden. Er is

sprake van een groot dark number135

. Ondanks de meldingsplicht van geweldsincidenten in

het algemeen en vuurwapengebruik in het bijzonder wordt deze niet steeds nageleefd en ook

niet optimaal ingevuld136

. De meldingen zijn immers ook onderhevig aan de interpretatie van

de opsteller van de melding en aan de interpretatie van de analyse van de melding. Dit alles

zorgt voor een grote onbetrouwbaarheid van de beschikbare gegevens.

135

Cockx, V. (2011, November 29). Studiedag POLITEIA: Vuurwapengebruik door de politie.

136 Van Lijsebeth, B., (2010). Jaarverslag 2010. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de politiediensten.

58

3.4.6.2 Nederland

In Nederland zijn er recentere cijfers ter beschikking. De politie heeft cijfers van het

vuurwapengebruik in 2014 gepubliceerd. 158 keer heeft een agent zijn wapen getrokken in

2014. Hiervan waren er 70 waarschuwingsschoten en 61 gevallen van ‘ernstvuur’. Deze

cijfers geven echter geen duidelijk beeld aangezien onder de ‘ernstschoten’ ook gevallen zijn

gerekend waarop een agent een agressieve hond neerschiet. Ook is het bij bepaalde incidenten

niet duidelijk of het over waarschuwingsschoten of gerichte schoten gaat. Duidelijke

statistieken over het aantal schoten en het soort schot is noodzakelijk137

.

3.4.6.3 Verenigd Koninkrijk

In het Verenigd Koninkrijk geeft men geen weergave van het aantal en soort schoten maar

worden er statistieken opgesteld van de gewapende missies. De reden is hiervoor te vinden bij

het grotendeels ongewapend politiekorps. Het vuurwapengebruik wordt opgesplitst in vier

categorieën:

Missies waarin het gebruik van vuurwapens is goedgekeurd;

Missies waarbij ‘armed response vehicles’ betrokken zijn. Deze wagens worden

bestuurd door opgeleide, gewapende agenten en worden ingezet in risicosituaties;

Missies waarin vuurwapens zijn afgevuurd;

Het aantal bevoegde, bewapende agenten138.

Van maart 2013- maart 2014 is er sprake van 14864 missies met vuurwapens. Het aantal

missies waarbij gebruik werd gemaakt van een ‘armed response vehicle’ bedraagt 12061. In

totaal zijn er 5875 agenten bevoegd een vuurwapen te dragen. Ten slotte zijn er in 2013-2014

twee schoten afgevuurd door de politie.

137

Politie NL. (2015, Maart 4). Politie publiceert cijfers vuurwapengebruik in 2014. Opgehaald van Politie:

https://www.politie.nl/nieuws/2015/maart/4/00-politie-publiceert-cijfers-vuurwapengebruik-in-

2014.html

138 Home Office. (2015, Juli 9). Police use of firearms statistics, England and Wales: financial year ending 31

March 2014. Opgehaald van GOV.UK: https://www.gov.uk/government/publications/police-use-of-

firearms-statistics-england-and-wales-financial-year-ending-31-march-2014/police-use-of-firearms-

statistics-england-and-wales-financial-year-ending-31-march-2014

59

In onderstaande tabel wordt er een weergave gegeven van het aantal afgevuurde schoten door

de politie tussen 2008-2014. Het lage aantal schoten is hierbij opvallend waarbij in het laatste

jaar één schot in 2014 een fatale afloop kende.

Tabel afgevuurde schoten

Number 2008/9 2009/10 2010-11 2011-12 2012-13 2013-14

5 6 4 5 3 2

Bron: Home Office. (2015, Juli 9). Police use of firearms statistics, England and Wales: financial year ending

31 March 2014. Opgehaald van GOV.UK: https://www.gov.uk/government/publications/police-use-of-firearms-

statistics-england-and-wales-financial-year-ending-31-march-2014/police-use-of-firearms-statistics-england-

and-wales-financial-year-ending-31-march-2014

*Deze tabel heeft geen betrekking op schoten afgevuurd op dieren.

3.4.6.4 Noorwegen

In het Police Threat or Use of Firearms rapport van 2002-2014 wordt een duidelijk overzicht

gegeven van het aantal keer er gedreigd is geweest met een wapen, het aantal afgevuurde

schoten en het aantal schoten met een dodelijke afloop.

Tabel: Aantal keer gedreigd met wapen (2002-2014)

Jaar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Aantal 70 72 67 52 75 65 55 58 75 66 58 58 42

Bron: Norway Police Directorate (2015). Threat or Use of Firearms (2002-2014)

Tabel: Aantal afgevuurde schoten (2002-2014)

Jaar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Aantal 1 1 5 3 3 0 2 3 6 1 3 3 2

Bron: Norway Police Directorate (2015). Threat or Use of Firearms (2002-2014)

Tabel: Schoten met dodelijke afloop (2002-2014)

Jaar

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Aantal

0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

Bron: Norway Police Directorate (2015). Police Threat or Use of Firearms (2002-2014)

Het lage aantal schoten en vooral de bijna minieme dodelijke afloop springt bij deze

statistieken in het oog. In 2014 werd er slechts twee keer een schot afgevuurd. Allebei de

schoten waren niet fataal en veroorzaakten zelfs geen letsel. In de laatste twaalf jaar zijn er

60

slechts twee personen gedood door de Noorse politie. Een opvallende vaststelling, tijdens het

ware slagveld dat Anders Breivik veroorzaakte werd er slechts één schot afgevuurd. Ook na

dit drama is er besloten om de agenten blijvend ongewapend hun functie te laten uitoefenen.

3.4.7 Kritische analyse en aandachtspunten

Er zijn gelijkenissen en verschillen op te merken omtrent bewapening van de politieagenten.

In elk van de vier landen heeft een politieagent een wapenstok, pepperspray en handboeien ter

beschikking. In België en Nederland behoort een vuurwapen ook tot de uitrusting terwijl in

het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen de politieagenten niet over een vuurwapen

beschikken. In het Verenigd Koninkrijk beschikken ze wel over een eenheid van agenten die

speciaal opgeleid zijn en bevoegd voor vuurwapengebruik. Om de ruimte te verkleinen tussen

geweldsmiddelen met beperkte letaliteit en het vuurwapen werd in het Verenigd Koninkrijk

de taser geïntroduceerd. De taser wordt omschreven als een ‘less-lethal’ wapen en moet de

agenten helpen in risicovolle situaties. De taser heeft zijn effect reeds bewezen maar het is

oppassen voor een netwidening effect. Het toepassingsgebied is sinds 2003 aanzienlijk

uitgebreid, net als het aantal officieren die gebruik mogen maken van de taser. De, niet altijd

terechte, kritiek geïnspireerd door de media, vanuit de bevolking stijgt. Het is vooral

belangrijk om er op toe te zien dat de taser gebruikt wordt in de juiste omstandigheden.

Nodeloos gebruik is niet aan de orde. Wanneer dit het geval is blijkt de taser een ideaal ‘less-

lethal’ geweldmiddel. Ook in Nederland probeert men deze ruimte te verkleinen door het

gebruik van niet-penetrerende munitie. In Noorwegen daarentegen wordt er geen extra

geweldmiddel aan de uitrusting toegevoegd.

Een kritische blik omtrent de registratie van vuurwapengebruik en politiegeweld is op zijn

plaats. Statistieken over politiegeweld, naast vuurwapengebruik, worden niet geïntegreerd

door de beperkte hoeveelheid aan informatie en de onbetrouwbaarheid van de informatie. Op

basis van een literatuurstudie zou ik niet tot een correcte analyse en conclusie kunnen komen.

Om die reden wordt er niet dieper op ingegaan. Ook de cijfers omtrent vuurwapengebruik

laten vooral in België en Nederland te wensen over. De laatste cijfers in België dateren van

2012. Het Comité P legt dan ook terecht de nadruk op de nood aan een standaardformulier

voor het melden van vuurwapengebruik. Een standaardformulier en een standaardprocedure

gecombineerd met een betere naleving van de meldingsplicht zou een grote stap vooruit

moeten betekenen.

61

Een opvallend fenomeen dat af te leiden valt uit de cijfers is het grote verschil tussen

afgevuurde schoten in Verenigd Koninkrijk en Noorwegen in vergelijking met België en

Nederland. Zowel in Noorwegen als in het Verenigd Koninkrijk is er in 2014 maar twee maal

geschoten met een vuurwapen. Dit in tegenstelling tot Nederland waar er in 2014 sprake is

van 70 waarschuwingsschoten en 61 gevallen van ‘ernstvuur’. In België zijn er in 2012 dan

weer 50 effectieve schoten gelost, dieren buiten beschouwing gelaten. Het grote verschil

tussen het aantal schoten afgevuurd door de politiediensten van de 4 landen zou de twee

“slechte leerlingen” van de klas tot nadenken moeten brengen. Waarom zou in België en

Nederland niet lukken wat in Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk wel lukt, namelijk een

efficiënte politie met minder misdrijven met vuurwapens en dus minder slachtoffers. Het

loont misschien de moeite om zo’n systeem te hanteren in België, waar momenteel alle

politieagenten gewapend zijn met vuurwapens.

62

3.5 Toezicht op de politie

3.5.1 Inleiding

Zoals elke overheidsdienst in België en in andere landen wordt toezicht gehouden op de

activiteiten van de politie. Bij elke politiehervorming is de klachtenbehandeling het centrale

agendapunt. De vraag is natuurlijk welke instantie hiervoor het meest geschikt is. Zijn het de

interne controle organen, externe controle organen of gemengde organen?139

In dit onderdeel

worden de verschillen in toezichtsorganen weergegeven tussen de verschillende landen. Ook

de perceptie van de burger speelt een belangrijke rol. Vooroordelen zoals “wolven eten elkaar

niet op”, “externen kunnen niet weten hoe het intern gebeurt” zijn talrijk en dat is allemaal

duidelijk te zien in de verschillende systemen die gehanteerd worden door de vier landen.

Volgens Verhage, die zich baseert op Filstad en Gottschalk, zijn er drie modellen van

toepassing omtrent het toezicht op de politie: ‘review and appellate models’, ‘investigative

and quality assurance models’ en ‘evaluative and performancebased models140

.

Review and appellate models: Binnen deze modellen werken de toezichtsorganen

enkel in tweede lijn. De klachten worden eerst ingediend bij de interne diensten van

de organisatie waarop deze die kunnen doorspelen naar de tweedelijnsinstantie. Zij

zijn enkel bevoegd voor individuele klachten van burgers.

Investigative and quality assurance models: De nadruk ligt hier meer op het

onafhankelijk behandelen van klachten. Dit trachten ze te bewerkstelligen door de

klachtenbehandeling deels of geheel weg te halen bij de politiediensten.

Evaluative and performancebased models: Deze modellen focussen op een

systemische verandering. Naast het behandelen van individuele klachten tracht men

ook structurele problemen te detecteren uit deze klachten en wordt erover

gerapporteerd.

139

Smith, G. (2004). Rethinking Police Complaints. British Journal of Criminology, 15.

140

Verhage, A. (2012). Toezicht en controle op politie. In A. Verhage, G. Vermeulen, & L. Pauwels, Update in de /criminologie VI : actuele ontwikkelingen inzake EU-strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (p.2). Antwerpen: Maklu.

63

Ook op de externe toezichtsytemen bestaan er volgens Verhage, die zich baseert op Smith,

drie varianten: civilian review model, civilian input en de civilian monitor141

.

Civilian review model: Hierbij is de onafhankelijke instantie verantwoordelijk voor

het onderzoek, de toewijzing en de aangewezen straf.

Civilian input: Het onafhankelijk toezichtsorgaan staat in voor de registratie en het

onderzoek van de klacht.

Civilian monitor: In dit model biedt de instantie toezicht op de administratie van de

klachten over de politie142.

Het is de bedoeling om op het einde van dit onderdeel de onderzochte toezichtsorganen te

plaatsen bij een van bovenstaande modellen.

3.5.2. België

Het is ondertussen wel duidelijk dat de politie verregaande bevoegdheden bezit in onze

rechtsstaat. Zoals hierboven reeds vermeld bezit de politie het monopolie op geweld. Zij

hebben als enige instelling het recht om geweld te gebruiken om zo hun taken naar behoren te

kunnen uitvoeren 143

. De wet op het Politieambt omschrijft deze kerntaak als volgt: ‘de

vrijwaring van individuele rechten en vrijheden en de democratische ontwikkeling van de

maatschappij’ 144

. Het willekeurig omgaan met dit monopolie moet ten allen tijde vermeden

worden. De laatste twee decennia was er immers sprake van een aantal schandalen. Om die

reden zijn er een aantal controleorganen in het leven geroepen 145

. Zij staan in voor de

controle op de politie en moeten de burger beschermen tegen een overmatige inmenging van

de staat .

De burgers kunnen met hun klachten terecht bij drie instanties in België: Het Comité P, De

Algemene Inspectie van de Federale Politie en van de Lokale Politie (AIG) en de diensten

Intern Toezicht 146

.

141

Verhage, A., o.c., 2. 142

Smith, G., o.c., 17. 143


Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S., 22 december 1992 145

Beyens, K., Ponsaers, P., & Verhage, A. (2011). Het debat geopend: over het belang van controle op politie

en justitie. ORDE VAN DE DAG : CRIMINALITEIT EN SAMENLEVING, 3-6.

146 Verhage, A., o.c., 5.

64

Diensten Intern Toezicht

De Diensten Intern Toezicht zijn ontstaan voor de politiehervorming naar aanleiding van de

omzendbrief POL 48 van 6 juli 1994 betreffende de inrichting van een dienst ‘Intern

Toezicht’ bij de korpsen van de gemeentepolitie. Om de korpschef de mogelijkheid te geven

correcte en volledige informatie te geven over wat in zijn korps omgaat werd een Dienst

Intern Toezicht als oplossing aangeboden. In de omzendbrief wordt onder ‘Intern Toezicht’

verstaan:

het toezicht dat hoofdzakelijk doorgevoerd wordt op het terrein, maar ook dat bij de

administratieve cellen van de politie.

Het toezicht dat zich richt op de controle van de taakuitvoering van de individuele

politieambtenaar, maar die ook kan overschrijden.

Het toezicht dat zich in het bijzonder richt op die gespecialiseerde diensten die de

neiging hebben onafhankelijk te opereren.

De korpschef zal hierbij de burgemeester informeren en in samenspraak met hem de

doelstelling, de taken, de instructies en de personeelssterkte voor die dienst bepalen 147

.

De Dienst Intern Toezicht (DIT) is dus een intern controleorgaan belast met hoofzakelijk drie

taken: het behandelen van klachten, een proactieve werking en het ondersteunen van het

beleid. Het DIT zal op eigen initiatief controles uitvoeren en op deze manier proactief te werk

gaan. Bij elke klacht dat het DIT ontvangt wordt deze systematisch ingeboekt en gevat in een

dossier. De klager ontvangt hierop binnen de week een schriftelijke ontvangstmelding. Hierna

volgt een grondig onderzoek ten laste en ten ontlaste. Op basis van de klachten dat het DIT

binnenkrijgt formuleren ze aanbevelingen voor de verbetering van het beleid148

.

Extern toezicht

A) De Algemene Inspectie van de Federale Politie en van de Lokale Politie (AIG)

De Algemene Inspectie van de Federale Politie en van de Lokale Politie (AIG) is opgericht

samen met de politiehervorming. De AIG valt onder de bevoegdheid van de ministers van

147

Omzendbrief POL 48 betreffende de inrichting van een dienst " Intern Toezicht " bij de korpsen van gemeentepolitie., B.S., 7 juli 1994, nummer 1994801530 148

Politie Gent. (2009). Dienst Intern Toezicht. Opgehaald van Police locale:

http://www.policelocale.be/sites/5415/images/stories/pdf/JV2009/default.htm?turl=Documents%2F8

.%2520feedback%2F842dienstinterntoezicht.htm

65

Binnenlandse Zaken en van Justitie. De AIG heeft betrekking op zowel de federale als de

lokale politie, en ze staat dan ook los van de interne politiële hiërarchie. Het controleren van

de werking van de politiediensten is de hoofdtaak van de AIG.

Volgens de wet van 15 mei 2007 op de Algemene Inspectie waakt de AIG“ over het

optimaliseren van het functioneren van de federale politie en de lokale politie evenals van hun

componenten, en dit met respect voor de democratie en de bescherming van de fundamentele

rechten en vrijheden.[…] Zij gaat in het bijzonder de toepassing na van de wetten,

verordeningen, bevelen, onderrichtingen en richtlijnen, alsook van de normen en

standaarden. Zij neemt deel aan de definiëring, het naleven en de actualisering van de

politionele deontologie”149

.

In tegenstelling tot het comité vervullen zij wel een ombudsfunctie en onderzoeken ze

klachten en aangiften met betrekking tot het gedrag van een politieambtenaar en de werking

van een politiedienst 150

. De resultaten van de verschillende controles worden gerapporteerd

aan beide ministers. Wanneer het gaat over controles binnen de lokale politie wordt ook de

burgemeester ingelicht. Hierbij geeft de AIG aanbevelingen en kan de burgemeester

maatregelen treffen151

.

B) Het Comité P.

Het Comité P werd opgericht door de wet van 18 juli 1991 tot regeling van het toezicht op de

politie- en inlichtingendiensten 152

. Het is een onafhankelijke instelling die desondanks

voornamelijk optreedt ten behoeve van de wetgevende macht. Zij staan de wetgevende macht

bij in zijn grondwettelijke toezichthoudende functie op de uitvoerende macht. Ze treden steeds

op als een externe instelling, zowel ten aanzien van de uitvoerende macht, als ten aanzien van

de politiediensten. Bovendien is het Comité P onafhankelijk ten aanzien van de rechterlijke

macht.

Deze onafhankelijkheid onderscheidt het Comité P van de andere controle instellingen. De

Algemene inspectie van de federale politie en van de lokale politie (AIG) en de diensten

149

WET van 15 mei 2007 op de Algemene Inspectie en houdende diverse bepalingen betreffende de rechtspositie van sommige leden van de politiediensten. B.S., 15 juni 2007. 150

Ponsaers, P., Verhage, A., & Beyens, K. (2011). Controle op politie en justitie: een lappendeken met weinig

samenhang. De Orde van de Dag, 7-16.

151 K.B. van 20 juli 2001 betreffende de werking en het personeel van de algemene inspectie van de federale

politie en van de lokale politie, B.S., 18 augustus 2001. 152

Wet van 19 juli 1991 tot regeling van het toezicht op politie- en inlichtingendiensten en op het coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse, B.S., 26 juli 1991.

66

Intern Toezicht zijn meer gericht op inspectie en hangen af van de uitvoerende macht. De

AIG functioneert onder het gezag van de ministers van Binnenlandse Zaken en van Justitie.

De diensten van Intern Toezicht zijn geïntegreerd in de structuur van de politiediensten

zelf153

.

De missie van het Comité P luidt als volgt: “Het Comité P wil bijdragen tot de goede werking

van een democratische, integere en gemeenschapsgerichte politie”.

Het Comité P omschrijft haar functie als de observatoriumfunctie. Hierbij liggen de

hoofdaccenten in het toezicht op de politiefunctie in haar geheel en in het bijzonder op de

coördinatie, de doeltreffendheid en de doelmatigheid van de politiediensten en de diensten en

ambtenaren met politiebevoegdheid, evenals op de manier waarop zij omgaan met de

bescherming van de rechten en vrijheden van de burger154

.

Het Comité P voert zowel toezichtsonderzoeken als klachtenonderzoeken uit. Sinds de

oprichting van het Comité P hebben ze het hoofd moeten bieden aan een exponentiële

toename van het aantal individuele klachten en aangiften. Het moet echter duidelijk zijn dat

het Comité P geen klachtenbureau is, maar dat het onderzoekt hoe de klachten behandeld

worden. Wel is het mogelijk dat een klacht die het comité rechtstreek bereikt zelf onderzocht

wordt. Ondanks het groot aantal klachten spitst het Comité P zijn activiteiten toe op zijn

essentiële opdrachten en taken, met name de bescherming van de grondwettelijke rechten en

fundamentele vrijheden van de burgers, alsook de coördinatie en

doelmatigheid/doeltreffendheid van de politiediensten. Deze opdrachten willen ze optimaal

bewerkstelligen via de observatoriumfunctie 155

.

Teveel instanties zorgen voor onduidelijkheid en overlap ?

Tussen de drie instanties is er sprake van een overlap aan taken. Op die manier is het voor de

burger onduidelijk naar welke instantie ze zich het best richten. Vooral tussen het Comité P en

het AIG is er sprake van overlap. Ze staan beiden in voor het aanvullen van de databank rond

klachten en aangiften over de politiediensten. Bovendien zijn ze ook beiden belast met het

controleren van de tenuitvoerlegging van de beleidsbeslissingen156

. Volgens Vandenhove zijn

153


Vast Comité van Toezicht op de politiediensten (2012). Jaarverslag 2012. Brussel: Y. Keppens. 155

Vast Comité van Toezicht op de politiediensten (2012). Jaarverslag 2012. Brussel: Y. Keppens.


67

twee instanties dan ook voldoende. De AIG is immers amper bekend bij de bevolking volgens

hem. Vandenhove pleit dan ook voor een goede communicatie naar de buitenwereld toe

waarbij eenvoud centraal staat. Het is belangrijk dat de burger op elk moment weet bij welke

instantie hij terecht kan voor het indienen van een klacht. Bovendien oppert Vandenhove voor

een centrale databank, waar alle klachten geregistreerd worden. Deze databank zou dan

beheerd worden door het Comité P157

.

Niet enkel extern bij de burgers heerst er verwarring, ook intern omtrent de bevoegdheden en

taken van het A.I.G. en het Comité P. Uit het onderzoek dat in 2011 werd uitgevoerd omtrent

de verhoudingen tussen de diensten valt het op dat er geen meerwaarde gezien wordt in het

bestaan van de twee diensten. Een mogelijke oplossing zou een samenvoeging van de twee

diensten zijn op het gebied van de overlappende bevoegdheden. Op die manier zou er een

tweetrapsbehandeling van klachten zijn waarbij de burger de mogelijkheid heeft een klacht in

te dienen bij de interne dienst en in beroep kan gaan bij een beroepsinstantie ( het A.I.G. of

het Comité P).

Verhage wijst terecht op de nood aan een duidelijke taakverdeling tussen de diensten. Op die

manier ontstaat er meer duidelijkheid voor de burger en ook intern voor het personeel. Het

vinden van oplossingen is niet gemakkelijk door een gebrek aan wetenschappelijk onderzoek

over dit onderwerp. Het uitvoeren van dossieranalyses van klachten door een externe

onderzoeksploeg en het parlement dat haar verantwoordelijkheid opneemt zou alleszins een

stap in de goede richting zijn158

.

3.5.3. Nederland

In Nederland wordt er een tweetrapssysteem toegepast voor de afhandeling van klachten159

. In

eerste instantie dient een burger klacht in te dienen bij de politiechef van de eenheid waarover

hij een klacht heeft. Dit gebeurt aan de hand van een klachtenprocedure dat te vinden is op de

site van de politie. Wanneer de burger niet tevreden is met de afhandeling van de klacht wordt

er een officieel klachtrapport opgesteld voor de politiechef. Een onafhankelijke

klachtencommissie zal een onderzoek instellen naar de klacht en advies geven aan de

politiechef. Dit advies wordt ook doorgestuurd naar de burgemeester en de officier van

157

Vandenhove, L. (2011). Verkozenen moeten het laatste woord hebben. Orde van de Dag, 17-23. 158

Verhage, A., o.c., 12.


68

justitie. Indien de klacht nog niet opgelost geraakt kan de burger terecht bij de Nationale

Ombudsman160

.

De Nationale ombudsman staat in voor het onderzoek naar gedragingen van bestuursorganen

jegens burgers, instellingen en bedrijven. Dit kan gebeuren op eigen initiatief of op verzoek.

De Ombudsman is een laagdrempelige en onafhankelijke instantie die het voor de burger

mogelijk maakt een klacht tegen de overheid in te dienen. Hij staat in voor de bescherming

van de burger tegen onbehoorlijk overheidsoptreden161

.

Vooraleer hij zich ontfermt over een klacht toetst hij deze aan wettelijke criteria, kijkt of de

klacht ontvankelijk is en of hij bevoegd is. De Nationale Ombudsman kan vervolgens op

verschillende manieren optreden:

Door middel van een interventie: Deze methode wordt toegepast bij eenvoudige

klachten. Deze vormen het merendeel van de klachten;

Methode van onderzoek: Hierbij stelt hij een rapport op met een oordeel over het

overheidsoptreden;

Bemiddelaar.

De Nationale Ombudsman is een van de Hoge Colleges van Staat die een matigende en

corrigerende invloed uitoefenen op de overheid. Hij behandelt niet enkel klachten over

politieoptreden maar ook over andere overheidsinstanties zoals Financiën en Justitie onder

andere162

.

3.5.4. Verenigd Koninkrijk

Het toezicht op de politie is ontstaan met The Police Act van 1964. Dit betekende het ontstaan

van procedurele regels en de verplichting dat de leiding van een onderzoek gebeurde door een

officier van een andere divisie dan het subject. Er was echter nog steeds een gebrek aan

vertrouwen in het systeem binnen de bevolking. Het Scarman Report van 1981 zorgde voor

160

Politie NL. (sd). Klachtenregeling politie. Opgehaald van Politie:

https://www.politie.nl/themas/klachtenregeling-politie.html

161

Mein, A., Boutellier, J., Meere, F. d., Lünnemann, K., & Hermens, F. (2010). Reflectie op de Nationale

Ombudsman. Verwey-Jonker Instituut.

162 Ibid. 11.

69

het ontstaan van the Police Complaint Authority (PCA). Er kwam echter kritiek op de

structuur van de PCA. Het was hoofdzakelijk samengesteld en afhankelijk van

politieofficieren. Met the Police Reform Act in 2002 is the Independent Police Complaints

Commission (IPCC) ontstaan. Het IPCC is operationeel sinds 2004.

De UK beschikt momenteel over een systeem met twee trappen: er is een interne

klachtenprocedure bij elke politiedienst (de Professional Standards Department), en het IPCC

dat als onafhankelijk orgaan functioneert. Het IPCC is een mix tussen intern en extern

onafhankelijk toezicht op de politie. Met deze mix wil men een grotere flexibiliteit creëren in

de afhandeling van verschillende soorten zaken. Het IPCC houdt zich hoofdzakelijk bezig met

klachten van ernstige graad terwijl het merendeel van de klachten wordt afgehandeld door de

politie zelf. Het IPCC beslist wie het onderzoek zal voeren en op welke schaal dit onderzoek

wordt uitgevoerd. Dit is afhankelijk van de ernstgraad, de publieke verwachtingen of de

mogelijke impact op de bevolking.

Bij de meest ernstige klachten is het IPCC bevoegd om zelf een onafhankelijk onderzoek in te

zetten met eigen middelen. In andere gevallen heeft het IPCC verschillende mogelijkheden.

Ten eerste kunnen ze de politie de opdracht geven de klacht te onderzoeken. Ten tweede

kunnen ze de klacht overdragen aan de politie terwijl ze zelf de leiding van het onderzoek

behouden. Hierbij wordt het onderzoek uitgevoerd en gecontroleerd door het IPCC, maar

wordt er gebruik gemaakt van politionele middelen. Als derde mogelijkheid heeft de politie

de controle over de zaak en voeren zij het onderzoek uit onder de supervisie van het IPCC.

Het IPCC staat in dat geval in voor de goedkeuring van belangrijke beslissing en voor een

algemene beoordeling op de afhandeling van de zaak163

.

Naast het behandelen van klachten is het IPCC ook een beroepsinstantie. Burgers kunnen

klacht neerleggen bij de lokale politiedienst waarover ze klagen. Wanneer ze echter niet

tevreden zijn over de wijze waarop de klacht werd afgehandeld kan men beroep instellen bij

het IPCC164

.

Het dirigeren van de klachten naar de politie zorgt echter voor wrevel. De onafhankelijkheid

van het toezichtsorgaan is in dat geval niet meer gewaarborgd. Bovendien zorgt het voor een

niet effectief gebruik van de middelen van het IPCC. Daarom is het belangrijk dat de ernstige

163

Porter, L., & Prenzler, T. (2012). Police oversight in the United Kingdom: The balance of independence and collaboration. International Journal of Law, Crime and Justice, 152-171. 164

Verhage, A., o.c., 4.

70

klachten onafhankelijk worden onderzocht door het IPCC. Uit het jaarlijkse rapport van het

IPCC blijkt echter dat 80 procent van de klachten door de politie wordt afgehandeld. Vier

procent van de klachten wordt onafhankelijk onderzocht door het IPCC. In vijf procent van de

gevallen houden ze de controle over het onderzoek en in zeven procent van de gevallen

superviseren ze het onderzoek165

.

3.5.5. Noorwegen

Het Noorse controleorgaan, the Norwegian Bureau for the Investigation of Police Affairs, is

verantwoordelijk voor het toezicht op de politie. Dit orgaan is functioneel sedert 1 januari

2005. Voordien had Noorwegen ook een apart orgaan dat instond voor het toezicht op de

politie. Dit orgaan werd echter meermaals beschuldigd niet onafhankelijk te zijn van de

politieorganisatie.

Het Noorse Bureau onderscheidt zich van de andere controleorganen in Europa. Het Bureau is

immers bevoegd om klachten tegen politieambtenaren, tijdens de uitoefening van hun functie,

te onderzoeken en vervolgen. Door de mogelijkheid om zelf vervolgingen in te stellen,

onderscheidt het zich van de andere controleorganen in Europa. Het Bureau behandelt geen

klachten die niet als een crimineel feit bestempeld worden. Aanklachten omtrent grof of slecht

gedrag worden intern afgehandeld 166

.

Het Bureau kan ook optreden zonder het ontvangen van een klacht. Wanneer een agent

bijvoorbeeld een schot lost en iemand kwetst kan het Bureau dit onderzoeken. Zoals reeds

vermeld dragen Noorse politieagenten normaal geen vuurwapens. Wanneer dit toch het geval

is en de agent(en) betrokken raakt bij een schietpartij zal het Bureau dit onderzoeken.

Een punt van kritiek op het Noorse Bureau is de samenstelling. De meerderheid van de leden

bestaat uit voormalige politieofficieren, dit in tegenstelling tot Engeland waar voormalige

politieofficieren niet worden toegelaten. Hoewel het belangrijk is mensen ter beschikking te

hebben met ervaring op het terrein moeten er ook leden zijn met ervaring op andere

professionele werkdomeinen. De directeur van het Bureau heeft inmiddels gereageerd met het

165

Porter, L., & Prenzler, T., l.c., 158.

166 Filstad, C., & Gottschalk, P. (2010). Creating a learning organization in law enforcement: Maturity levels for

police overseight agencies. The Learning Organization, 405.

71

aanstellen van advocaten en onderzoekers met expertise op het gebied van psychologie en

economie 167

.

3.5.6. Kritische analyse en aandachtspunten

Een onafhankelijk en effectief werkend toezichtsorgaan is een absolute must om te kunnen

spreken van een geloofwaardige en democratische werking van een politiedienst. Dit zorgt

voor vertrouwen bij de bevolking168

. In de onderzochte landen worden er verschillende

modellen gehanteerd, elk met voor-en nadelen. Een samenwerking tussen deze landen zou

enkele what-works principes aan het licht kunnen brengen en zorgen voor een effectievere

werking van de toezichtsorganen.

Momenteel zijn er echter duidelijke verschillen op te merken tussen de toezichtsorganen in de

landen. In België en het Verenigd Koninkrijk is er een mix tussen het ‘investigative and

quality assurance model’ en het ‘review and appellate model’. In beide landen is het mogelijk

klacht neer te leggen bij de interne dienst van de desbetreffende politiedienst alsook het

indienen van een klacht bij een extern controleorgaan. In België rijst dan echter het probleem

van de verwarring. De AIG is meer een klachteninstantie dan het Comité P. De burger is

echter niet genoeg op de hoogte van het bestaan van de AIG. Zowel bij de bevolking als bij

het personeel heerst er verwarring omtrent de functies van beide toezichtsorganen. Een

samenvoeging is hierbij aan de orde waarbij er duidelijkheid gecreëerd wordt waar de burger

terecht kan voor een onafhankelijk onderzoek van zijn klacht.

In het Verenigd Koninkrijk ( Engeland en Wales) is er maar één extern toezichtsorgaan. Hier

rijst het probleem van onafhankelijkheid. Het IPCC beslist immers welke zaken ze

onderzoeken en de welke ze doorsturen naar de politie. Als gevolg van het doorsturen van het

merendeel van de klachten naar de politie verliest het IPCC zijn geloofwaardigheid. Een

onafhankelijk extern onderzoek moet kunnen gegarandeerd worden.

In Nederland geldt het ‘review and appellate model’. De burger dient hier eerst intern een

klacht in bij de politiedienst. Wanneer de afhandeling niet naar de wens is van de burger kan

167

Filstad, C., & Gottschalk, P. (2011). Performance evalution of police oversight agencies. Policing and Society: An International Journal of Research and Policy, 97-98. 168

European Partners against Corruption. (2011). Police oversight principles.

72

hij terecht bij de Nationale Ombudsman. De Nationale Ombudsman werkt als

tweedelijnsinstantie.

Noorwegen tenslotte onderscheidt zich van de andere landen door het feit dat het

toezichtsorgaan ook de bevoegdheid heeft om te vervolgen. Ook daar wordt de

onafhankelijkheid in vraag gesteld. Niet omdat het toezichtsorgaan klachten delegeert naar de

politiediensten maar omwille van de samenstelling van het orgaan. Een meerderheid van de

leden bestaat uit voormalige politieofficieren. Volgens de critici heeft dit een invloed op de

mate waarin de leden onafhankelijk kunnen beslissen.

Volgens Smith is een tweesporensysteem het ideale systeem voor een geloofwaardige en

effectieve werking van een toezichtsorgaan. Binnen dit systeem wordt er een onderscheid

gemaakt tussen onprofessioneel gedrag en criminele aantijgingen. De klachten omtrent

onprofessioneel gedrag zou een taak zijn voor de politiemanager die instaat voor de

disciplinaire sancties. De criminele aantijgingen moeten echter behandeld worden door een

onafhankelijk toezichtsorgaan los van de politieorganisatie. De politie zou hierbij geen

inspraak hebben over uitspraken over de criminele aantijgingen. Enkel wanneer het gaat over

disciplinaire straffen wordt de politiemanager erbij betrokken169

.

Wat toezicht betreft kan het dus beter. De overlappingen tussen de verschillende organen van

toezicht in België zijn daar een goed voorbeeld van. De “no nonsense” aanpak van de

Nederlanders is misschien ook niet het ideale model, en zowel het Noorse als het Britse model

hebben hun zwakheden vertoond. Een samenkomst tussen de landen om hun “best practices”

te bespreken lijkt aangewezen. Recht en partij in één en dezelfde hand is nooit ideaal.

Politieofficieren die andere officieren moeten beoordelen is niet evident. Het gebruik van

buitenstaanders houdt echter ook risico’s in. Zij moeten immers op de hoogte zijn van de

gewoontes binnen de politiediensten om ook goed te kunnen oordelen. Dit is dus zeker een

zware opgave voor de komende jaren in onze maatschappij.

Dit getuigt allemaal van de moeilijkheid om tot onafhankelijke en betrouwbare

toezichtsorganen te komen die door iedereen (burger en politie) aanvaard worden. Ik vrees

echter dat dit geen zaak is van cultuur of maatschappelijke organisatie, het is gewoonweg

eigen aan de mens en aan zijn tendens om publieke toezichtsorganen van publieke instanties

169

Smith, G., l.c., 21.

73

niet te vertrouwen omwille van mogelijke belangenvermenging. Als men dat vertrouwen wil

terugwinnen is een herschikking aan de orde met grote transparantie naar de burger toe.

74

Hoofdstuk 4: Algemene conclusie

Er schuilt een paradox in het politioneel geweldgebruik. Enerzijds staat de politie in voor de

preventie en beteugeling van geweld. De bescherming van de mensenrechten staat hierbij

voorop. Anderzijds zijn ze in bepaalde situaties genoodzaakt zelf geweld te gebruiken en dus

een inbreuk te plegen tegen de mensenrechten. Met deze masterproef is getracht legitiem

politioneel geweld te verduidelijken. Tegelijk is er een vergelijking met andere landen

gemaakt. Elk land heeft immers een eigen visie op wat kan en niet kan.

België, Nederland, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk beschikken elk over een

politieorganisatie die op zijn eigen manier functioneert. Ongeacht de structurele organisatie

heeft elk land hetzelfde doel voor ogen. Het waken over en het beschermen van de individuele

rechten en vrijheden is het gemeenschappelijke doel. Dit probeert men onder andere te

bewerkstelligen door een goede lokale verankering van de politie. Dicht bij de burger staan,

een gevoel van veiligheid creëren en het vertrouwen winnen van de burger. Dit zijn

noodzakelijke elementen om het geweldsmonopolie te behouden en naar behoren te

gebruiken. Het is tenslotte de burger die afziet van het gebruik van geweld en dat recht afstaat

aan de overheid. Een eenduidige definitie van geweld bestaat echter niet. Wat verstaan wordt

onder geweld wordt aan de interpretatie en beleving overgelaten. Een wetenschappelijke

consensus bestaat er dus niet. Wel probeert elk land zo goed mogelijk het gebruik van geweld

te beteugelen via wetgeving. Het E.V.R.M. is dan ook het rolmodel voor de nationale

wetgeving. Dit bindend verdrag ziet toe op de bescherming van de rechten van de mens. Het

valt dan ook op dat elk land die dit verdrag heeft getekend voortbouwt op het E.V.R.M. Het

legaliteit-, proportionaliteit-, en subsidiariteitsbeginsel vormt de rode draad doorheen de

internationale en nationale wetgevingen. Enkel bij absolute noodzakelijkheid, wanneer andere

middelen niet voldoen en het gebruikte geweld in verhouding is met de omstandigheden is

politioneel geweld gewettigd. Voor het gebruiken van geweld krijgen de ambtenaren van

politie wapens toegediend. Deze moeten ervoor zorgen dat de situatie op een efficiënte manier

onder controle kan gehouden worden. Welke wapens de ambtenaar ter beschikking heeft

varieert van land tot land. Een wapenstok en pepperspray behoort tot de uitrusting van elke

agent. Voorts wordt een onderscheid gemaakt tussen minder letale en letale wapens.

De modellen die het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen hanteren springen hier in het oog.

Door de uiterst beperkte mogelijkheid tot het gebruik van vuurwapens worden de agenten

75

verplicht een bepaalde situatie op een andere manier aan te pakken. Deze aanpak loont want

zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Noorwegen zijn het voorbije jaar maar twee schoten

afgevuurd. Dit staat in schril contrast met België en Nederland. Waar er per slot van rekening

minder wapens ter beschikking zijn is de kans groter dat ze ook minder gebruikt worden.

Ten slotte moet er onafhankelijk toezicht kunnen gegarandeerd worden op politioneel

geweldgebruik. Dit blijkt echter een moeilijke opgave te zijn. In België kan de burger terecht

bij twee onafhankelijke instanties maar heerst er verwarring wie voor welk probleem waar

terecht kan. In Nederland is de burger verplicht om eerst een klacht in te dienen bij de

desbetreffende politiedienst. Enkel bij ontevredenheid over de afhandeling van de klacht kan

de burger terecht bij de Nationale Ombudsman. In het Verenigd Koninkrijk kan zowel bij een

intern als extern toezichtsorgaan een klacht ingediend worden. Het extern toezichtsorgaan

beslist echter welke klachten ze onafhankelijk onderzoeken en welke ze doorsturen naar de

politie. Hierdoor komt de onafhankelijkheid van de afhandeling in het gedrang. Noorwegen is

de vreemde eend in de bijt. Hier staat het toezichtsorgaan zowel in voor het onderzoek als de

vervolging. De samenstelling van het orgaan wordt in Noorwegen echter kritisch onthaald.

Het merendeel van de leden bestaat uit voormalige politieofficieren en ook hier wordt de

onafhankelijkheid in vraag gesteld. De nood aan internationale samenwerking komt hier naar

voor waarbij de sterktes en zwaktes van de systemen geanalyseerd moeten worden. Een

onafhankelijke afhandeling van klachten moet gegarandeerd kunnen worden. Ook

transparantie wordt hierbij hoog in het vaandel gedragen. Dit zorgt tegelijk voor meer

vertrouwen van de burger in de politie en de overheid.

Het ideale systeem bestaat (nog) niet, maar dit mag ons niet tegenhouden om de andere

partners te raadplegen en om hun goede voorbeelden bij ons toe te passen; alleen zo kan onze

maatschappij evolueren.

76

Bibliografie

ALEN, A. (1995), Handboek van het Belgisch staatsrecht, Antwerpen, Kluwer, 485.

Ambtsinstructie politie BES, Besluit van 30 september 2010, houdende de ambtsinstructie

voor de politie, de Koninklijke marechaussee en de buitengewone agenten van politie en

regels met betrekking tot de maatregelen waaraan rechtens van hun vrijheid beroofde

personen kunnen worden onderworpen voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba

Arnou, L., Deschepper, T., Larmuseau, I., Minnaert, M., Roelandts, B., Rombaut, J., Traest,

P.,Van den Berghe, J. (2001). Straf recht ? - Strafrecht. Antwerpen: Maklu.

Beyens, K., Ponsaers, P., & Verhage, A. (2011). Het debat geopend: over het belang van

controle op politie en justitie. ORDE VAN DE DAG : CRIMINALITEIT EN SAMENLEVING,

3-6.

Billiet, J., & Waege, H. (2001). Een samenleving onderzocht: Methoden van sociaal-

wetenschappelijk onderzoek. Berchem: Uitgeverij De Boeck.

Biornstad, L., & Stranden, A. L. (2014). Older police officers struggle with proper arrest

technique. Opgehaald van ScienceNordic: http://sciencenordic.com/older-police-officers-

struggle-proper-arrest-technique

Bittner, E. (1980). The functions of the police in modern society : a review of background

factors, current practices, and possible role models. Cambridge: Oelgeschlager, Gunn en

Hain.

Bleetman, A., Steyn, R., & Lee, C. (2004). Introduction of the Taser into British policing.

Implications for UK emergency departments: an overview of electronic weaponry. Emergency

Medicine Journal, p. 136.

British Self Defence Governing Body. (2015, Mei 17). Law relating to self defence.

Opgehaald van

http://www.bsdgb.co.uk/index.php?Information:Law_Relating_to_Self_Defence

Bruynooghe, R., & Garcia, A. (2003). Geweld in het meervoud : een kwalitatieve en

kwantitatieve benadering van de betekenissen rond geweldvormen in België. Hasselt:

Limburgs Universitair Centrum ; SEIN.

Bruynooghe R., Opdebeeck S., Monten, C., Verhaegen, L. (1996). Geweld, ongewenste

intimiteiten en pesterijen op het werk. Een beschrijving van klachten en van strategieën om er

mee om te gaan. Brussel: Federale Voorlichtingsdienst.

Cockx, V. (2011, November 29). Studiedag POLITEIA: Vuurwapengebruik door de politie.

77

College of Policing (2013) : Police use of force [Internet].

https://www.app.college.police.uk/app-content/public-order/core-principles-and-

legislation/police-use-of-force/

Council of Europe. Committee of Ministers, The European Code of Police Ethics:

Recommendation Rec(2001)10, Council of Europe, 2001, 10.

David, R. (1984). International encyclopedia of comparative law 2.: The legal systems of the

world: their comparison and unification, Sources of Law. Tübingen: Mohr.

De politie. (sd). De politiewet. Opgehaald van Politie: https://www.politie.nl/over-de-

politie/politiewet.html

De Raedt, E. (2013). De wet op het politieambt: mensenrechten verankerd in de politiefunctie.

Cahiers Politiestudies, 11-29.

Den Hollander, J.C. (2006), Het opstandige geweten. Groningen, 16-17

Decoster, T. (2012). Opnieuw politiegeweld in Brussel. De Morgen.

Eight United Nations Congress on the Prevention of Crime and the treatment of Offenders

(1990). Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials,

Cuba.

European Partners against Corruption. (2011). Police oversight principles.

Federale Politie. (2015). De deontologische code van de politiediensten. Opgehaald van

Politie: http://www.politie.be/fed/nl/over-ons/geintegreerde-politie/deontologische-code-van-

de-politiediensten

Feikert-Ahalt, C. (2014, September). Police weapons: United Kingdom. Opgehaald van

Library of Congress: http://www.loc.gov/law/help/police-weapons/uk.php#_ftnref20

Filstad, C., & Gottschalk, P. (2010). Creating a learning organization in law enforcement:

Maturity levels for police overseight agencies. The Learning Organization, 405.

Filstad, C., & Gottschalk, P. (2011). Performance evalution of police oversight agencies.

Policing and Society: An International Journal of Research and Policy, 97-98.

FOD Justitie- Federale Wapendienst. Wapens. Opgehaald van

http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/veiligheid_en_criminaliteit/wapens/

G.A. res.34/169, annex, 34 U.N. 186 (1979), Code of Conduct for Law Enforcement

Officials. Opgehaald van

http://www.un.org/disarmament/convarms/ATTPrepCom/Background%20documents/Codeof

ConductforlawEnfOfficials-E.pdf




78

Goossens, F. (2007). Het politioneel geweld- en vuurwapengebruik volgens het EVRM en de

rechtspraak van het EHRM. In F. Hutsebaut, Politie en het gebruik van geweld, 7-45.

Brussel: Politeia.

Home Office. (2003). Code of practice on Police use of Firearms and less Lethal Weapons.

Home Office Communication Directorate.

Home Office. (2015, Juli 9). Police use of firearms statistics, England and Wales: financial

year ending 31 March 2014. Opgehaald van GOV.UK:

https://www.gov.uk/government/publications/police-use-of-firearms-statistics-

england-and-wales-financial-year-ending-31-march-2014/police-use-of-firearms-

statistics-england-and-wales-financial-year-ending-31-march-2014

Hoogerwerf, A. (1996). Geweld in Nederland. Assen: Van Gorcum.

Human Rights Act (1998), chapter 42, schedule 1

http://www.interpol.int/Member-countries/Europe/United-Kingdom

INTERPOL. (2015). United Kingdom. Opgehaald van INTERPOL:

http://www.interpol.int/Member-countries/Europe/United-Kingdom

IPCC. (2014). IPCC review of Taser complaints and incidents. Independent Police Complaint

Commission.

K.B. van 20 juli 2001 betreffende de werking en het personeel van de algemene inspectie van

de federale politie en van de lokale politie, B.S., 18 augustus 2001.

K.B. van 3 juni 2007 betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie, gestructureerd

op twee niveaus, alsook de bewapening van de leden van de Diensten Enquêtes bij de Vaste

Comités P en I en van het personeel van de Algemene inspectie van de federale politie en van

de lokale politie, B.S., 22 juni 2007

Mein, A., Boutellier, J., Meere, F. d., Lünnemann, K., & Hermens, F. (2010). Reflectie op de

Nationale Ombudsman. Verwey-Jonker Instituut.

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: Administratie Planning en Statistiek. (2001).

Kwaliteitsrichtlijnen bij het uitvoeren van surveyonderzoek. Ministerie van de

Vlaamse Gemeenschap: Administratie Planning en Statistiek.

Neve, E. D. (2009). Gebruik van geweld door de politie. Opgehaald van

http://elfri.be/gebruik-van-geweld-door-politie

Nolf, Y. (2009). Common Law en Civil Law in Europa: het onderscheid vervaagt. Gent:

Universiteit Gent.

Omzendbrief POL 48 betreffende de inrichting van een dienst " Intern Toezicht " bij de

korpsen van gemeentepolitie., B.S., 7 juli 1994, nummer 1994801530

79

Politie Gent. (2009). Dienst Intern Toezicht. Opgehaald van Police locale:

http://www.policelocale.be/sites/5415/images/stories/pdf/JV2009/default.htm?turl=Document

s%2F8.%2520feedback%2F842dienstinterntoezicht.htm

Politie NL. (2015, Maart 4). Politie publiceert cijfers vuurwapengebruik in 2014. Opgehaald

van Politie: https://www.politie.nl/nieuws/2015/maart/4/00-politie-publiceert-cijfers-

vuurwapengebruik-in-2014.html

Politie NL. (sd). Klachtenregeling politie. Opgehaald van Politie:

https://www.politie.nl/themas/klachtenregeling-politie.html

Politie NL. (sd). Uniform en uitrusting. Opgehaald van Politie:

https://www.politie.nl/themas/uniform-en-uitrusting.html

POLITIET. (2010). The Police in Norway. National Police Directorate.

Politiewet, Wet 12 juli 2012 tot vaststelling van een nieuwe Politiewet, ingangsdatum

01/07/2015

Ponsaers, P. (2012). De maatschappelijke opdracht van de politie. Tijdschrift voor

Criminologie, 70-75.

Ponsaers, P., Verhage, A., & Beyens, K. (2011). Controle op politie en justitie: een

lappendeken met weinig samenhang. De Orde van de Dag, 7-16.

Porter, L., & Prenzler, T. (2012). Police oversight in the United Kingdom: The balance of

independence and collaboration. International Journal of Law, Crime and Justice,

152-171.

Preventiecampagne (2008), Slaan met woorden, Zij-Kant & VIVA SVV

Rijksoverheid. (sd). Organisatie politie. Opgehaald van Rijksoverheid:


Rotthier, R. (2015). VS: 12 ongewapende zwarte mannen die stierven door politiegeweld.

Knack.

Smith, G. (2004). Rethinking Police Complaints. British Journal of Criminology, 15.

Smith, P. F., Bailey, S., Gunn, M. J., Ching, J., & Bailey, S. H. (2002). Smith, Bailey and

Gunn on the modern English legal system . London: Sweet and Maxwell.

Sullivan, L. E., Rosen, M. S., & Schulz, D. M. (2004). Encyclopedia of Law Enforcement.

Londen: Sage Publications Ltd.

Strafwetboek, Wet van 3 maart 1881, Wetboek van Strafrecht.

80

Terpstra, J., & Foekens, P. (2015). Burgemeesters over hun Nationale Politie. Den Haag:

Stichting Maatschappij en Veiligheid.

Terwindt, C. (2004). De uitdaging van het geweldsmonopolie: strafrecht in tijden van

conflict. Utrecht: Universiteit Utrecht.

The Police Act, no.53, 4 augustus 1995, Noorwegen

Timmer, J. (2005). Politiegeweld. Geweldgebruik van en tegen de politie in Nederland.

Alphen aan den Rijn: Kluwer.

Van den Wyngaert, C. (2011). Strafrecht & strafprocesrecht in hoofdlijnen. Antwerpen:

Maklu.

Van Lijsebeth, B. (2010). Jaarverslag 2010. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de

politiediensten.

Van Reenen, P. (1979). Overheidsgeweld: een sociologische studie van de dynamiek van het

geweldsmonopolie. Alphen aan den Rijn: Samsom Uitgeverij.

Vast Comité van Toezicht op de Politiediensten (2012). Jaarverslag 2012. Brussel: Y.

Keppens.

Vandenhove, L. (2011). Verkozenen moeten het laatste woord hebben. Orde van de Dag, 17-

23.

Verbeke, A. (1994). Elementen van Anglo-Amerikaans recht : een selectie van Engelse en

Amerikaanse juridische teksten gesitueerd in het betrokken rechtssysteem. . Antwerpen:

Maklu.

Verhage, A. (2012). Toezicht en controle op politie. In A. Verhage, G. Vermeulen, & L.

Pauwels, Update in de criminologie VI : actuele ontwikkelingen inzake EU-strafrecht,

veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en

penologie (pp. 1-14). Antwerpen: Maklu.

Verwee, I. (2009). Wat doet de politie ? Onderzoek naar de dagelijkse politiepraktijk. Cahiers

Politiestudies, 37-66.

Vries, H. d., & Julsing, A. (2004, juli 1). Het Noorse rechtssysteem: een andere benadering.

Opgehaald van Website voor de Politie:

http://www.websitevoordepolitie.nl/archief/het-noorse-rechtssysteem-een-andere-

benadering-176.html

Wet Politieambt, Wet 5 augustus 1992 betreffende het politieambt, B.S. 22 december 1992

Wet van 19 juli 1991 tot regeling van het toezicht op politie- en inlichtingendiensten en op het

coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse, B.S. 26 juli 1991.

81

Wet van 25 april 2007 houdende diverse bepalingen (IV), B.S., 8 mei 2007

Geweld door de politie: een internationaal comparatieve studieFACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Geweld...

Documents

Transcript of Geweld door de politie: een internationaal comparatieve studieFACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Geweld...