Geschiedenis • 2e fase

DE ARMEENSE GENOCIDE•1915HANDLEIDING

NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies

INLEIDING 3LES 1: WAT IS ER GEBEURD MET DE ARMENIËRS? 4Lesbeschrijving 4Overzicht lesopzet 5Lesopzet - inhoud en achtergrond 5Introductie 5Nabespreking opdrachten 6Conclusies 16LES 2 HOE KON DIT GEBEUREN? 17Lesbeschrijving 17Overzicht lesopzet 17Lesopzet: inhoud en achtergrond 18Introductie 18Nabespreking 19Conclusies 21LES 3: HET VERLEDEN VERGETEN? 22Lesbeschrijving 22Overzicht lesopzet 23Lesopzet: inhoud en achtergrond 24Introductie 24Inleiden van opdracht 26Nabespreking 27

2

INHOUD

Deze lessenserie gaat over de Armeense genocide en is ontwikkeld door het NIOD Instituut voorOorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies in het kader van Holocaust Memorial Day. Het doel vande lessen is om leerlingen een breder historisch perspectief te geven op het begrip genocide inhet algemeen, en op de Armeense genocide in het bijzonder.

Het is een onderwerp dat leerlingen zal intrigeren, kan emotioneren en ook diep verbazen: hoeis het mogelijk dat dit op deze schaal gebeurd is? En waarom weten wij er zo weinig van?

Leerlingen leren wat genocide precies is, dat de Holocaust niet de enige genocide is, en dat hetgenocidale proces diep ingrijpt in een samenleving. De Armeense genocide, die een eeuwgeleden plaatsvond, heeft tot op de vandaag invloed.

De lessen kunnen worden aangeboden in het kader van lessen over WOI of over het Midden-Oosten en houden verband met kenmerkend aspect 43 (genocide) en kenmerkend aspect 32(opkomst van het nationalisme). In alle lessen werken leerlingen met primaire bronnen.

De lessenserie ‘De Armeense genocide, 1915’ is als volgt opgebouwd:

Les 1: De Armeense genocide, 1915. Wat is er gebeurd met de Armeniërs?In de eerste les onderzoeken leerlingen de historische achtergrond van de genocide. Zij stelleneen feitenrelaas op en reconstrueren aan de hand van primaire bronnen de gebeurtenissen diehebben geleid tot de genocide.

Les 2: De Armeense genocide, 1915. Hoe kon dit gebeuren?In les 2 kijken leerlingen hoe het proces van genocide verklaard kan worden en maken zij kennismet twee theoretische kaders die helpen om genocide inzichtelijk te maken. Dit doen zijwederom aan de hand van primaire bronnen.

Les 3: De Armeense genocide, 1915. Het verleden vergeten? Les 3 geeft handreikingen om de ontkenning van de genocide door de Turkse overheid tebespreken.

De lessen vormen een afgerond geheel, maar kunnen ook afzonderlijk worden gegeven. Is bijvoorbeeld de achtergrond van de Armeense genocide al in een eerdere les behandeld?Biedt dan les 2 en/of les 3 aan. Voor meer context is het verstandig te beginnen met les 1.

N.B.: Leerlingen met een Turkse achtergrond kunnen over dit onderwerp een sterke meninghebben. Het komt voor dat zij het door wetenschappers ondersteunde inzicht dat de Armeensegenocide met recht een genocide is, betwisten. De discussie richt zich in dit verband bijna altijd op de vraag of de Turkse regering toentertijd de doelbewuste intentie heeft gehad de groepuit te moorden en kan ontaarden in een zinloze welles-nietes uitwisseling. Focus in dit gevalliever op het verloop van het genocidale proces en de feiten (ooggetuigenverklaringen vanbuitenstaanders, krantenartikelen, foto’s en regeringsdocumenten, zie daarvoor ook hetbronnenboekje). Er zijn meer dan een miljoen Armeniërs vermoord tijdens WOI en detoenmalige machthebbers hebben daarbij een actieve rol gespeeld. Het label dat je dezemisdaad geeft, is in dit verband van minder belang. Het is tegelijkertijd wel belangrijk dat datleerlingen kennismaken met het begrip genocide en de problemen rond de precieze definiëringvan dit begrip.

3

INLEIDING

4

LESBESCHRIJVING

SAMENVATTINGIn deze les wordt het thema van de Armeense genocide inhoudelijk geïntroduceerd. Leerlingenmaken kennis met de moord op de Armeniërs tijdens WOI en kunnen aan het einde van de lesvaststellen waarom dit genocide was. Het feitenrelaas dat de leerlingen opstellen kan ookworden gebruikt als inhoudelijke context bij les 2 ‘De Armeense genocide, 1915. Hoe kon ditgebeuren?’ en les 3 ‘De Armeense genocide, 1915. Het verleden vergeten?’

LEERDOELENLeerlingen onderzoeken de historische achtergrond van de Armeense genocide;onderzoeken de historische achtergrond van het opkomend Turks nationalisme voor en tijdens WOI;ontdekken dat de Holocaust niet de eerste genocide was;maken kennis met het begrip genocide en de definitie ervan uit 1948; kan dit begrip ook wordengebruikt om de gebeurtenissen in het Osmaanse Rijk te duiden?

ACTIVITEITENLeerlingenbespreken in een onderwijsleergesprek met de docent de associaties die foto van veewagensmet mensen bij hen losmaken en koppelen die aan gebeurtenissen in het Osmaanse Rijk tijdens WOI;bekijken het in de PowerPoint aangegeven deel van de ‘Battle Over History - A Genocide’documentaire van het Amerikaanse CBS (01.00 min tot en met 7.49 min.);stellen aan de hand van primaire bronnen een feitenrelaas op dat zicht geeft op degebeurtenissen die geleid hebben tot de genocide op de Armeniërs in 1915;maken kennis met de definitie van het begrip genocide en de kenmerken van het genocidaleproces.

DUUR Minimaal 50 minuten.

NIVEAU EN WERKWIJZEDe lessen zijn geschikt voor VWO bovenbouw. Voor HAVO geldt dat u het materiaal naar eigeninzicht kunt aanpassen.

VOORBEREIDING Print de leerlingenwerkbladen. De leerlingen werken in duo’s. Stel voor iedere leerling een bronnenboekjer beschikbaar (papier of digitaal). Het bronnenboekje is te vinden bij het leerlingenmateriaal op de site. Bestudeer de lesinhoud en eventueel extra informatie op deze site.Laat leerlingen eventueel lijm en een schaar meenemen (zie opdracht 1) (optioneel).Zorg voor grote vellen papier waar leerlingen opdracht 1B op kunnen plakken. (optioneel)

LES 1 WAT IS ER GEBEURDMET DE ARMENIËRS?

••

• •

•

•

•

•

• •

•••

OVERZICHT LESOPZET

INTRODUCTIE: KLASSIKAALIntroductie thema en filmfragmenten.Duur: 10 minuten.

OPDRACHT 1: IN TWEETALLENFeitenrelaas A: het Osmaanse Rijk rond 1900Feitenrelaas B: wat is de meest betrouwbare bron? Waarom? Nakijken / nabespreken.Duur: 25 minuten.

OPDRACHT 2: KLASSIKAALMaak klassikaal opdracht 2.Duur: 10 minuten.

CONCLUSIESVat de conclusies van les samen.Duur: 5 minuten.

LESOPZET: INHOUD EN ACHTERGROND

INTRODUCTIE

Introduceer het thema aan de hand van de eerste dia van de PP. Mogelijke vragen:• Wat zie je op de foto? • Wat voor gevoel maakt deze foto in je los?• Waar denk je dat deze foto over gaat?

Leerlingen zullen waarschijnlijk refereren aan WOII – de foto doetdenken aan de deportatie van Joden naar vernietigingskampen. Leguit dat foto gaat over gebeurtenissen die hebben plaatsgevondentijdens WOI in het Osmaanse Rijk. Dat is te zien aan de Turkse halve maan op een van de wagons. Deze foto werd gestuurd door de Duitse spoorweg directeur Franz J.Günther naar bank directeur Arthur von Gwinner. In het begeleidendebriefje schreef hij sarcastisch: ‘Bijgesloten een kleine foto die laat ziendat de Anatolische spoorwegen de beschermer is van de Turksecultuur. In deze veewagons worden 880 mensen vervoerd in 10coupees.

5

•

• ••

•

•

DIA 1

Bekijk het aangeven deel van de documentaire ‘60 minutes’.

Leg uit dat professionele onderzoekers (bijv. politie, in politiek,rechtszaak) vaak voordat ze gegevens gaan interpreteren eenfeitenrelaas opstellen: wat is er nu eigenlijk gebeurd? Leg leerlingenuit dat zij, als onderzoekers, de opdracht hebben gekregennauwkeurig in kaart te brengen wat er precies gebeurd is met deArmeniërs en hoe je deze gebeurtenis moet omschrijven. Zij moeten dus een feitenrelaas maken (vgl. wand in politiebureau bijeen moordzaak). Deel het materiaal uit. Laat leerlingen in duo’s zelfstandig hetfeitenrelaas opmaken.

NABESPREKING

OPDRACHT 1AFEITENRELAAS: HET OSMAANSE RIJK ROND 1900N.B.: Het Osmaanse Rijk onder gezag van de Sultan bestond van ongeveer 1300 tot de val naWOI. Atatürk stichtte het moderne Turkije in 1923.

Het Osmaanse Rijk maakt rond 1900 een bloeiperiode door.Toelichting: het rijk was juist extreem in verval. Het Osmaanse Rijk was rond 1900 een veelvolkerenstaat.De meeste inwoners van het Osmaanse Rijk waren islamitisch.Armeniërs waren de grootste minderheid in het Osmaanse Rijk rond 1900.Toelichting: De Grieken vormden de grootste minderheid.Armeniërs werden in het Osmaanse Rijk gediscrimineerd en onderdrukt. Zij hadden minderrechten dan islamitische inwoners van het rijk.De sociaaleconomische positie van Armeniërs was zeer zwak.Toelichting: Zij bevonden zich onder alle lagen van de bevolking maar warenoververtegenwoordigd in de handel.Armeniërs zijn religieus joods.Toelichting: Ze waren christelijk.

Toelichting eventueel aan de hand van PowerPoint-dia’s 5 t/m 8.

6

DIA 2

DIA 3

•

• ••

•

•

•

De Armeniërs waren rond 1900 in Turkije een duidelijk herkenbareminderheid omdat: 1) zij in tegenstelling tot de meeste andere inwoners van het TurkseRijk CHRISTELIJK waren en niet islamitisch.

De Armeniërs waren rond 1900 in Turkije een duidelijk herkenbareminderheid omdat: 2) zij in tegenstelling tot de meeste andere inwoners van het TurkseRijk een EIGEN TAAL en een EIGEN SCHRIFT hadden.

Armeniërs woonden veelal aan de grens met Rusland.De Armeense staat bestond nog niet rond 1900. Het Turkse Rijkgrensde direct aan Rusland.Het Turkse Rijk (sultanaat) is gedurende de hele 19e eeuw ernstig inverval. Het slaagt er niet in te moderniseren en kan geen vuist makentegen het opkomend nationalisme op de Balkan. Het rijk staat bekendals ‘de zieke man van Europa’.

De sociaaleconomische positie van Armeniërs was een beetje sterkerdan die van de gemiddelde inwoner van het Osmaanse Rijk. Er warenmeer dan genoeg arme Armeniërs maar er was een sterk ontwikkeldemiddenklasse.De politieke positie van Armeniërs in het Osmaanse Rijk was zwak. Zijhadden minder rechten dan de islamitische inwoners van het TurkseRijk. Zij werden politiek onderdrukt en vervolgd.Al tussen 1894 en 1896 werden er 200.000 Armeniërs vermoord tijdensde zogenaamde Hamidische bloedbaden. De bloedbaden volgden opeen toenemend nationaal besef onder de Armeniërs (vgl. zionisme) enhun verzoek aan de sultan om gelijkberechtiging.

7

DIA 5

DIA 6

DIA 7, 8, 9

DIA 10

OPDRACHT 1BFEITENRELAAS: WAT IS ER GEBEURD MET DE ARMENIËRS?

Licht eventueel eerst de informatie uit de tijdbalk toe, er zitten oorzaken in besloten die leiddentot de moord op de Armeniërs:Het Osmaanse Rijk is in verval. De eens zo machtige sultan ziet zijn rijk steeds kleiner worden.Turks nationalisme wordt aangewakkerd door verlies aan grondgebied, door de nieuwe militairemachthebbers die dromen van een etnisch Turks Anatolië en door de nederlagen tijdens WOItegen de Russen. In 1915 wordt een gewelddadige, georganiseerde campagne ontketend tegen de Armeniërs, dieveel verder reikt dan het bestrijden van (vermeende) sympathie van de Armeniërs voor deRussen. Meer dan 50% van de Armeniërs in het Osmaanse Rijk vindt tijdens WOI de dood, velen wordenverdreven. De drie hoofdverantwoordelijken worden veroordeeld maar ontvluchten het land.

Bespreek de bron-feit combinaties. Gebruik hiervoor eventueel de PP. De eerste dia na detijdsaanduiding is steeds de meest voor de hand liggende bron. Vervolgens is er soms nog eenaantal afbeeldingen en teksten opgenomen. Deze antwoorden zijn niet fout, maar zijn minderduidelijke of betrouwbare illustraties. Het gaat bij deze opdracht met name om de afweging envergelijking, om de discussie onderling. In het algemeen geldt dat bronnen van goed geïnformeerde buitenstaanders (bijv. HenryMorgenthau) het meest betrouwbaar zijn. Ook de foto’s van Armin Wegner worden in dit gevalals als betrouwbaar beschouwd. Hij vocht aan Duitse zijde dus het feit dat hij de genocide wildevastleggen tegen het bevel van zijn meerderen in, maakt hem geloofwaardig. Verhalen vanslachtoffers zijn in principe ook betrouwbaar maar soms speelt een rol dat zij hun verhalen pasjaren later vertellen (zoals de oma van Fetiye Cetin). De combinatie van verschillende bronnenlevert een betrouwbaar beeld op: ooggetuigen, slachtoffers, officiële toeschouwers, pers enofficiële documenten die allemaal hetzelfde verhaal bevestigen.

8

••

•

•

(JUISTE BRONNEN-COMBINATIE)19E EEUW: Het ooit zo machtige Osmaanse rijk raakt ernstig in verval.

1911-1912: Turkije voert twee grote oorlogen op de Balkan en verliest opnieuw veel terrein.

Bron 7 geeft ook informatie over de oorlog en de vluchtelingen maarbron 1 illustreert het gegeven be ter.In de Balkanoorlogen voor WOI vechten de Serviërs, Bulgaren enGrieken samen tegen de Turken. Zij behalen een grote overwinning enverdrijven de Turken die daar wonen. De toestroom van Turksevluchtelingen in Anatolië doet de haat tegen christenen in Turkijetoenemen. Bovendien is er behoefte aan huis- vesting enwerkgelegenheid voor deze vluchtelingen.

9

DIA 12

DIA 14

DIA 16

1913: Er is veel onvrede over de zwakheid van het Osmaanse Rijk en het verlies in deBalkanoorlogen. De zogenaamde Jong Turken plegen een staatsgreep. De nieuwemachthebbers zijn uit het leger afkomstig en voeren een extreem nationalistische politiek.

Bron 22 geeft ook informatie over de nationalistische politiek.

Bron 9 kan ook, maar geeft alleen feitelijke informatie overstaatsgreep.De Jong Turken (officieren in het Turkse leger) willen van Turkije eenmoderne, nationale staat maken. Zij grijpen in 1913 definitief de machtgrijpen en voeren een extreem nationalistische koers varen. Het ideaal van de veelvolkerenstaat onder islamitische leiding wordtvervangen door een ideaal van een etnische Turkse eenheidsstaat. De sultan blijft in naam aan, achter de schermen trekken ‘de driePasha’s’ aan de touwtjes.

1914: Het begin van WOI. Turkije kiest de Duitse zijde en vecht tegen Rusland, GB en Frankrijk.

Turkije gaat de oorlog in aan de zijde van de Duitsers en deOostenrijkers. Rusland, Frankrijk en Groot-Brittannië zijn huntegenstanders.

10

DIA 17

DIA 18

DIA 20

WINTER - VOORJAAR 1915: De Turken leiden grote nederlagen in de Kaukasus in hun veldtocht tegen deRussen. Een aantal Armeniërs neemt dienst in het Russische leger. De Britten vechten ondertussen op zeetegen de Turken en bereiden hun hun invasie bij Gallipoli voor.

Bron 16 en bron 5 zijn beide geschikt, maar illustreren elk een anderpunt.De oorlog tegen de Russen verloopt dramatisch voor het OsmaanseRijk. In de Kaukasus worden in het voorjaar van 1915 grote nederlagengeleden tegen de Russen. De machthebbers vrezen dat Armeniërszich bij de Russen zouden willen aansluiten. Sommige Armeniërsdoen dat ook. Maar de oorlog, en de nederlagen tegen Russen, maken inmachthebbers het verlangen los grondig in te grijpen tegen deinmiddels zeer gehate Armeniërs.

Tegelijkertijd wordt begin 1915 bekend dat de Britten een invasievoorbereiden. Verantwoordelijke machthebber Talaat vertrouwt de Duitse consul toedat de Osmaanse regering ‘WO I wil gebruiken om met haar internevijanden, de binnenlandse christenen… grondig af te rekenen zonderdoor diplomatieke interventies gestoord te worden.’ Talaat wil deoorlog gebruiken om Anatolië te ‘turkificeren’.

24 APRIL 1915: De Turkse minister van Binnenlandse Zaken beveelt op 24 april de arrestatieen deportatie van meer dan 250 Armeense intellectuelen. Vrijwel niemand van hen overleeft de oorlog.

Bron 15 is niet de meest betrouwbare bron maar wel de meestfeitelijke en aanvullende.De Anti-Armeense campagne begint met de arrestatie van enkelehonderden vooraanstaande Armeense intellectuelen in Istanbul op 24april. Dit is dan ook de dag waarop tegenwoordig in Armenië degenocide wordt herdacht. De meeste van de arrestanten zullen deoorlog niet overleven.

11

DIA 22

DIA 23

DIA 25

VANAF VOORJAAR 1915: Gedwongen deportatie van Armeense moeders en kinderen naarSyrische woestijn waar geen opvang is geregeld. Vrijwel iedereen sterft. Armeense mannenworden in grote getalen vermoord.

Ondersteunend bij bron 11 zijn de bron 13, 14, 21, 23, 24 of 25.

De moordpartijen voltrekken zich in volgende fases: in eerste instantieworden mannen uit hun huis gehaald, gevangen gezet of buiten hundorpen vermoord (bijvoorbeeld door ze aan elkaar gebonden op eenklif boven de rivier de Eufraat te plaatsen en dan eerste in de rij neerte schieten zodat hij overige gevangen in zijn val meeneemt; ookworden er veel mensen op de Zwarte Zee verdronken).De foto in kwestie is gemaakt door een onbekende fotograaf uit hetraam van het Amerikaanse consulaat in Karuth.

Ook openbare executies maakten deel uit van de campagne. De foto isvan luitenant Armin Wegner, die tegen het verbod van de Duitselegerleiding foto’s maakte van de genocide. Deze fungeren tot op dedag van vandaag als belangrijk bewijsmateriaal.

Vervolgens worden moeders en kinderen uit huis gehaald en‘gedeporteerd’ naar de Syrische woestijn. De tocht moet meestal tevoet worden afgelegd. Er wordt geen voedsel geboden, geen onderdaken geen beschutting tegen de zon. De gewapende begeleiders makenop alle mogelijke manieren misbruik van vrouwen en kinderen.Sommige kinderen worden geroofd en komen als ‘dienstmeisje’terecht bij Turkse gezinnen. Sommigen overleven door de hulp van(Turkse) buren of soldaten.

12

DIA 27

DIA 29

DIA 30

DIA 31

1918: Turkije verliest WWI. De drie verantwoordelijke machthebbers worden door de geallieerden bij verstek ter dood veroordeeld.

De geallieerden bezetten het Osmaanse Rijk na de oorlog enorganiseren een proces tegen de daders van de genocide. Uit de dodencijfers blijkt overduidelijk dat er buitenproportioneel veelArmeniërs de dood vinden in WOI. Het argument van de Turkseoverheid dat in deze oorlog aan beide kanten heel veel slachtofferszijn gevallen gaat dan ook niet op.De verantwoordelijke machthebbers (de drie Pasha’s) ontkomen opeen Duitse onderzeeër en vluchten naar Odessa. Ze sterven overigensbinnen een aantal jaren alle drie een gewelddadige dood. De situatiena de oorlog is onoverzichtelijk en nogal ingewikkeld. Maar Turkijeaccepteert de vredesvoorwaarden van de geallieerden niet. Onderleiding van Mustafa Kemal (Atatürk) die gelieerd was aan de driePasha’s maar niet in hun inner circle verkeerde, wordt de oorloghervat. De Turken slagen erin Anatolië te heroveren en Mustafa Kemallegt de basis voor een nieuwe moderne Turkse staat. Hij doet er allesaan om de herinnering aan de genocide uit te wissen. Bron: voorpagina New York Times, maart 1921.

13

DIA 32

DIA 33

DIA 34

1923: De held van Gallipoli, Mustafa Kemal (= Atatürk), wordt na WOI de nieuwe leider vanTurkije. De Turkse overheid zal van nu af aan de doelbewuste moord op de Armeniërsontkennen.

1991: De Sovjet-Unie valt uit elkaar en Armenië wordt een onafhankelijke republiek. 24 april wordt uitgeroepen tot een nationale herdenkingsdag.

Jaarlijks wordt op 24 april de Armeense genocide herdacht. Dit is hetmonument in Jerevan, de hoofdstad van Armenië.

14

DIA 36

DIA 39

OPDRACHT 2DE ARMEENSE GENOCIDE, 1915: GENOCIDE?

Introduceer het begrip ‘genocide’ bij de leerlingen. Leg uit dat er voor deze gebeurtenis in 1915nog geen woord was. Pas na de moord op de Joden ontstaat de behoefte aan een juridischeterm om deze moord te duiden. De jurist Ralph Lemkin bedenkt de term ‘genocide’. In 1948neemt de VN het begrip en zijn definitie over. Deze definitie staat op het werkblad van deleerlingen. Bespreek samen met leerlingen of zij van mening zijn dat wat er met de Armeniërsgebeurd is te duiden is als genocide.

De meeste leerlingen zullen waarschijnlijk tot de conclusie komen datdat inderdaad het geval is. Leerlingen die hier niet van overtuigd zijn,zullen zich beroepen op het feit dat het niet zeker is of het gaat omeen doelbewuste campagne van de overheid. Was er sprake van eenintentie om de Armeniërs te vernietigen? Vermijd een academischewelles-nietes discussie. Geef wel aan dat tegenwoordig vrijweliedereen die zich in de zaak verdiept van mening is dat het hierdaadwerkelijk om genocide gaat. Ook als je dit niet als genocide wiltbetitelen gaat het nog steeds om een grote, aantoonbare, en goedgedocumenteerde misdaad.Het kan ook zijn dat leerlingen zich beroepen op het feit dat dedefinitie van genocide in 1948 is gemaakt aan de hand van de moordop de Joden. Kan je dit begrip wel met terugwerkende kracht in degeschiedenis plaatsen?

CONCLUSIES

Maak tot slot met leerlingen nog eenmaal de balans op: wat zijn debelangrijke bevindingen van deze les? Gebruik hiervoor eventueel hetschema op het leerlingenblad waarop leerlingen de bevindingenkunnen overnemen. Dit is niet noodzakelijk. Benoem de belangrijksteinformatie nog eenmaal duidelijk. Deze informatie is weer van belangbij les 2 + 3.

Mogelijke verwerkingsopdrachten voor na de lesLaat leerlingen (thuis) in duo’s een documentaire of een film uit de lijst ‘Armeense genocide inbeeld’ bekijken en daar een recensie over schrijven. Betrek de definitie van het begrip genocidebij die recensie.Laat leerlingen met behulp van de bronnenbijlage een soort van politie-wand maken, compleetmet tijdlijn, eigen inzichten en de schema’s waarmee ze in de les hebben gewerkt. Ze makendus een mind-map achtige posterpresentatie waarvoor ze eventueel ook nog meer eigenonderzoek kunnen doen naar achtergrond van betrokken daders, of ander aanvullendbronmateriaal (m.b.v. site van NIOD). De poster kan eventueel ook beoordeeld worden.

15

DIA 40

DIA 41

•

•

LESBESCHRIJVING

SAMENVATTINGIn deze les wordt het thema van de Armeense genocide nader uitgewerkt en wordt de linkgelegd met theorievorming rond het begrip ‘genocide’. Leerlingen leren dat Hitler waarschijnlijkeen voorbeeld nam aan de Armeense genocide en maken kennis met twee theorieën ofuitgangspunten die het mogelijk maken om genocides te verklaren. Ze doen zelfstandigbronnenonderzoek naar de vraag of de noodzakelijke voorwaarden voor genocide in het TurkseRijk tijdens WO I aanwezig waren, en kijken in klassikaal verband naar de acht fases die deAmerikaanse wetenschapper Gregory Stanton (jurist en expert op het gebied van genocidestudies) onderscheidt bij het proces van genocide.

LEERDOELENLeerlingen leren dat Hitler (waarschijnlijk) een voorbeeld nam aan de Armeense genocide;onderzoeken de noodzakelijke factoren die de Armeense genocide mogelijk maakten;bekijken of de acht fases die Stanton onderscheidt in genocides ook in Turkije optraden voor entijdens WO I.

ACTIVITEITENLeerlingenontdekken dat Hitler de Armeense genocide een bewonderingswaardige prestatie vond;optioneel: luisteren naar een verhaal van een slachtoffer;voeren in duo’s een onderzoek uit naar de noodzakelijke factoren die genocide mogelijk maken;gaan in klassikaal verband in deze ‘zaak 1915’ kijken naar de fases die Stanton onderscheidt ingenocides.

DUUR Minimaal 50 minuten.

NIVEAU EN WERKWIJZEDe lessen zijn het meest geschikt voor VWO bovenbouw. Voor HAVO geldt dat u het materiaalnaar eigen inzicht kunt aanpassen.

VOORBEREIDINGPrint de leerlingenwerkbladen uit. De leerlingen werken in duo’s. Print, als u niet digitaal werkt, voor iedere leerling een bronnenboekje uit. Bestudeer de lesinhoud en eventueel extra informatie op deze site.

16

LES 2 HOE KON DITGEBEUREN?

•• •

•• ••

• ••

OVERZICHT LESOPZET

INTRODUCTIE: KLASSIKAALIntroductie thema aan de hand van dia PP.Optioneel: voorlezen van een verhaal van een slachtoffer.Duur: 10 minuten.

OPDRACHT 1: ZELFSTANDIGDe Armeense genocide, 1915: Hoe kon dit gebeuren? Bronnenonderzoek naar noodzakelijke factoren voor een genocide. Duur: 20 minuten.

OPDRACHT 2: ZELFSTANDIG EN/OF KLASSIKAALDe Armeense genocide, 1915 en de theorie van StantonDuur: 20 minuten.

LESOPZET: INHOUD EN ACHTERGROND

INTRODUCTIE

Vertel dat Hitler zich bij zijn inname van Polen en wellicht ook bij demoord op de Joden (waarschijnlijk) heeft laten inspireren door wat ermet de Armeniërs gebeurd is in WOI. Hitler was vooral ingenomen methet feit dat er nadien zo weinig nog gesproken is over de genocide opde Armeniërs. Dit sterkte hem in de overtuiging dat Polen met veelmoord- en doodslag en zonder al te veel repercussies kon wordeningenomen. Geef aan dat sinds de moord op joden veel mensen opzoek zijn naar het antwoord op de vraag hoe zoiets kan gebeuren.Waarom vermoorden mensen andere mensen, enkel en alleen omdatze tot een bepaalde groep behoren?

Lees eventueel het verhaal van Zakar Berberian voor uit De eersteholocaust van Robert Fisk (blz. 16 +17)Stel vast dat de moord op de Armeniërs een zwarte bladzijde uit degeschiedenis is en dat de vraag zich dan altijd opdringt hoe ditgebeuren kon. Deze les probeert antwoord te geven op deze vraag. Deel de leerlingbladen uit. Als leerlingen ook les 1 hebben gedaan, kunnen zij het feitenrelaas ende bronnenboekje uit die les gebruiken. Deel anders ook debronnenboekje uit. Leerlingen maken opdracht 1.

17

••

••

•

DIA 1

DIA 2

Stel in de nabespreking vast dat alle noodzakelijke voorwaarden voorgenocide aanwezig waren in het Osmaanse Rijk in WO I.Het aanwijzenvan de juiste bronnen is optioneel. Hier geldt dat het niet zozeer gaatom goed of fout maar om discussie tussen leerlingen onderling. Het iseen aanmoediging om actief gebruik te maken van de bronnenboekje.

Introduceer nu bij leerlingen het model van Gregory Stanton. Dit is eenandere benaderingswijze van genocide als proces. Iedere genocidebestaat volgens hem uit een achttal fases. U kunt klassikaal de fasesdoornemen en toelichten en leerlingen vragen of zij in hunbronnenboekje informatie kunnen aanwijzen die de verschillendefases illustreren. U kunt ook de leerlingen nummeren van 1 t/m 8 enleerlingen laten zoeken naar een juiste bron voor ‘hun’ fases, om dezevervolgens centraal na te bespreken. Let op: alle stappen kunnen aan de hand van de bronnenboekjegeïdentificeerd worden, maar niet geheel schematisch in de tijd:onteigening gaat bijvoorbeeld niet vooraf aan deportatie maar valtsamen.

NABESPREKING

ClassificatieCategorisering van ‘groepen’ mensen, wij en zij, etnisch, raciaal, cultureel, religieus ofnationalistisch.Bron 2, 3, 4 en 8.In eerste instantie was de categorisering van de Armeniërs religieus. Er was in het Turkse Rijkeen bestuur dat gericht was op organisatie per religie. Armeniërs hadden hun eigen millet: zewaren officieel tweederangsburgers en moesten meer belasting betalen, ze hadden in ruildaarvoor wel een beetje zelfbestuur. Het was dus duidelijk wie er moslim en Turks was en wieniet. (Bron 7: De Jong Turken komen in plaats van een religieus onderscheid met een etnischonderscheid. Zij zijn extreem nationalistisch, en maken een onderscheid tussen Turken en niet-Turken. Zij willen Anatolië voor de Turken. Zeker na de instroom van vele Turkse vluchtelingenna de Balkanoorlog.)

SymbolisatieBenoemen en vastleggen van ‘uiterlijke’ en etnische verschillen of herkenbaar maken van deandere groep door symbolen.Bron 2 (maar niet duidelijk)Dit was in het Turkse Rijk niet zo sterk aanwezig al waren er van oudsher wel veelkledingvoorschriften geweest voor hoe de verschillende religieuze groeperingen zich moestenkleden.

18

DIA 3

DIA 4

••

•

•

Dehumanisatie, of ontmenselijkingOntkenning van de menselijkheid van de andere groep, bijvoorbeeld door het gebruik vanmedisch jargon (ziektekiemen) of dierennamen (ratten, kakkerlakken). Vernietiging vanidentiteit.Bron 6.

OrganisatieGenocide komt voort uit collectieve actie die voorbereiding vergt: er moeten manschappen enwapens zijn, en een bepaalde sociale organisatie (hiërarchie, bureaucratie).Bron 9 (staatsgreep zorgt voor machthebbers met wapens - leger - en ideologie), bron 11 (ook alis genocide al in volle gang, bron geeft wel aan dat het van staatswege uit duidelijkgeorganiseerd is) en bron 12 (hiervoor geldt hetzelfde), bron 22 (straatbordjes worden vanstaatswege verwijderd).

PolarisatieExtreme groepen komen tegenover elkaar te staan, waarbij alle nuance of gematigdheid eenbedreiging is. Degenen met een gematigd standpunt vormen de grootste bedreiging voor dedadergroep.Bron 19: de korporaal werd bestraft voor het feit dat hij geen kinderen wilde doden.

VoorbereidingDaaronder valt identificatie, onteigening van bezit, concentratie of verzamelen, en transport.Bron 12.

VernietigingVermoorden van leden van de groep, ook kinderen, ‘zuivering’. Ook materiële vernietiging,materiele cultuur, bezit.Bron 13, 14, 15, 21, 23, 24.

OntkenningHet laatste stadium van elke genocide is ontkenning, graven worden verborgen, bewijsmateriaalvernietigd, ‘het verhaal’ wordt aangepast, sterftecijfers naar beneden bijgesteld, verzachtendeomstandigheden aangevoerd (‘het was oorlog’), en er wordt gediscussieerd of de daad welbinnen de precieze juridische definitie van genocide.Bron 20.

CONCLUSIES

Stel vast dat de vraag waarom mensen doelbewust een groep uitmoorden tot op de dag vanvandaag niet bevredigend beantwoord kan worden maar dat wel duidelijk is dat het proces vangenocide altijd gerelateerd is aan maatschappelijke problemen die door machthebbers op eenbepaalde wijze worden uitgebuit. Op die manier is het wel een proces dat kan worden geanalyseerden dat ons wellicht kan helpen om, als we die factoren of stadia bijtijds herkennen, het mogelijkerisico van genocide te signaleren. Genocide is geen natuurramp maar kan vermeden worden. Classificatie en symbolisatie leiden niet noodzakelijkerwijs tot genocide maar bergen het risicoin zich.

Mogelijke verwerkingsopdrachten voor na de lesKijk (thuis) in duo’s een documentaire of een film uit de bronnenlijst en schrijf daar eenrecensie over. Betrek de definitie van het begrip genocide bij die recensie.Maak bij het behandelen van de Holocaust opnieuw gebruik van beide theoretische benaderingen.

19

•

•

•

•

•

•

•

•

LESBESCHRIJVING

SAMENVATTINGDeze les geeft handreikingen om samen na te denken over de vraag hoe men kan omgaan meteen beladen (nationaal) verleden. Leerlingen maken kennis met de invloed die de Armeense genocide nog altijd uitoefent op debuitenlandse betrekkingen tussen Turkije en Armenië. Zij worden zich bewust dat slachtoffersanders gedenken en verwerken dan daders. Dat geldt op individueel niveau net zo goed als opcollectief of nationaal niveau. Leerlingen nemen kennis van het officiële en tevens dissidentestandpunt van de Turkse overheid inzake de ‘Armeense kwestie’. In groepjes proberen leerlingen de achtergrond te achterhalen voor het officiële Turksestandpunt, en verdiepen zich in de vraag waarom Armenië niet wil ingaan op het verzoek van de Turkse overheid om samen historisch onderzoek te verrichten naar de achtergrond van de ‘Armeense kwestie’. De vraag waarom de VS het woord genocide liever niet gebruiken bij een Turks staatsbezoekkomt ook aan de orde.

NB: Het komt voor dat leerlingen met een Turkse achtergrond over dit onderwerp een sterkgeopinieerde mening hebben die precies overeenkomt met die van de Turkse overheid.Benadruk in dat geval dat er ook in Turkije meerdere standpunten bestaan over het onderwerp.Pas op voor stigmatisering van Turken in het algemeen. Benadruk steeds dat het gaat om hetstandpunt van de overheid, niet van ‘de Turken’, maar pas ook op voor vergaande nuancering ofvergoelijking van de bewezen misdaden. Benadruk dat ook andere landen worstelen met een getekend of besmet verleden. Denk bijvoorbeeld aan slavernij in de Nederlandse of Amerikaanse geschiedenis, of het koloniale verleden en de politionele acties (feitelijk grote oorlogsmisdaden).Als voorbeeld voor een land dat zich wel veel rekenschap van zijn verleden geeft, kan Duitslandgenoemd worden, met het grote Holocaust-monument in het midden van Berlijn.

Belangrijk is ook dat de discussie zich niet alleen maar richt op de vraag of de gruweldadentegen de Armeniërs nu wel of niet als genocide betiteld moeten worden. Ook als er geen sprakezou zijn van een doelbewuste intentie om de Armeniërs uit te roeien, dan nog is er sprake vaneen beladen verleden. Is het gepast of legitiem om mensen die daarover willen spreken aan teklagen of monddood te maken? Zie hiervoor ook het NIOD-artikel van Barbara Boenders opdeze site.

LEERDOELENLeerlingen nemen kennis van het officiële standpunt van de Turkse overheid en de achtergrond van dehouding; beschouwen verschillen en overeenkomsten tussen de manier waarop daders en slachtoffershun verleden verwerken of ontkennen;beschouwen de verschillen en overeenkomsten tussen verwerking en ontkenning van eengetekend verleden op individueel en collectief niveau;worden zich bewust van het belang van een aandachtige verwerking van een collectief verleden.

20

LES 3 HET VERLEDENVERGETEN?

•

•

•

•

ACTIVITEITENLeerlingenmaken aan de hand van foto’s en filmbeelden kennis met de huidige invloed die Armeensegenocide nog heeft op relaties tussen Turkije en Armenië;denken na over verschillen en overeenkomsten tussen verwerking van verleden op individueelen collectief niveau en de verschillen tussen verwerking van het verleden van daders en vanslachtoffers;denken na over de mogelijke achtergrond van houding van Turkse overheid, Armenië en deinternationale wereld.

DUUR Minimaal 50 minuten.

NIVEAU EN WERKWIJZEDe lessen zijn in principe voor VWO-bovenbouw. Voor HAVO geldt dat u het materiaal naar eigeninzicht kunt aanpassen.

VOORBEREIDINGBestudeer de lesinhoud en beluister en van te voren de video en audio-fragmenten.Print de leerlingbladen.

OVERZICHT LESOPZET

INTRODUCTIE: KLASSIKAALRelaties tussen Turkije en Armenië vandaag de dag aan de hand van foto en filmfragment. Duur: 10 minuten.

ONDERWIJSLEERGESPREKOnderwijsleergesprek over het verwerken van het verleden. Leerlingen maken kennis met tweeTurkse standpunten ten opzichte van de genocide.Duur: 15 minuten.

OPDRACHT: ZELFSTANDIGVerklaar de houding van de betrokken actoren (de Turkse overheid, Armenië en internationalewereld.)Duur: 15 minuten.

CONCLUSIES (EN EVENTUEEL EPILOOG)Terugkoppelen en nabesprekenDuur: 10 minuten(Als u de epiloog wilt behandelen, moet u extra tijd inruimen. Meer geschikt voor lessen dielanger duren van 50 minuten.)

21

•

•

•

• •

•

•

•

•

LESOPZET: INHOUD EN ACHTERGROND

INTRODUCTIE

Toon de foto van de Armeens-Turkse grens. Wat is hier aan de hand?Vertel dat de grens sinds 1993 gesloten is, en dat de slechteverhouding te maken heeft met de Armeense genocide.

Kijk met leerlingen naar het begin van de aflevering over Armenië vancorrespondent Bram Vermeulen over Turkije. Bekijk de eerste vierminuten. Zeg dat dit een sfeertekening is – hoe komt het dat deze mannen zobeslist menen te weten waarover ze spreken?

Vertel dat deze les gaat over de vraag of en hoe je een traumatischverleden kunt verwerken, als dader, als slachtoffer en als omstander.

Geef aan dat je meerdere rollen kan onderscheiden bij de verwerkingvan een besmet verleden. • Welke rollen? • Wat zijn verschillen en wat zijn overeenkomsten? • Wat is het nut van herdenken bij verwerken? Is dat voor alle groepen even belangrijk?

Uitkomst van gesprek is gericht op feit dat wat voor individuen geldt,ook voor groepen of (nationale) staten geldt. Individuen willen in eerste instantie meestal hun herinneringen aan de gruwelen verdringen. Vaak werkt dat niet op lange termijn

22

DIA 1

DIA 2

DIA 3

DIA 4

(denk aan nachtmerries etc. PTTS) dan kan therapie uitkomst bieden,of ook rituelen waarin zij andere slachtoffers gedenken.(Onder begeleiding) uiting geven aan verdriet en angst is belangrijk inhet verwerken van trauma’s. Veel slachtoffers schamen zich omdat zijwél overleefd hebben.Wat geldt voor slachtoffers geldt ook voor daders: ook zij gaan vaakgebukt onder hun daden uit het verleden (let op: is niet hetzelfde maarverleden laat zich niet wegdrukken). Toeschouwers of omstanders dieniets gedaan hebben, willen het verleden ook liever vergeten. Ofontkennen wat zij gezien hebben. Soms voelen zij de behoefte om tedelen in Maar soms voelen ook zij de behoefte te delen in ritueleherdenking (vgl. 4 mei).

Geef aan dat het interessant is hoe men in Turkije omgaat met deArmeense genocide.Toon leerlingen het interview met president Erdogan die het officiëlestandpunt van de Turkse regering verkondigt: Erdogan op CNN (iederland heeft recht op eigen manier met het verleden om te gaan) en hetdissidente Turkse standpunt: Taner Akçam (belangrijk om verledenonder ogen te zien). De laatste is voor zijn stellingname meerderemalen aangeklaagd. Mogelijke vragen:• Wiens standpunt spreekt je meer aan? • Hoe wordt het standpunt van Taner Akçam ontvangen in Turkije, denk je?

INLEIDEN VAN OPDRACHT

Deel de leerlingbladen uit en deel de klas in groepjes van vier.Zeg dat leerlingen moeten bedenken waarom de verschillendepartijen (Turkije, Armenië, buitenstaanders) vandaag de dag dehouding innemen die ze innemen. Begin met het tonen van het officiële standpunt van de Turkseregering.

Toon leerlingen hoe Armenië met de genocide omgaat. Gebruik eventueel artikelen over de ruzie tussen Turken en Armeniërsin Nederland over het genocidemonument in Almelo. Bijvoorbeeld hetartikel in Elsevier: www.elsevier.nl/Nederland/nieuws/2014/4/Turkse-gemeenschap-verzet-zich-tegen-genocidemonument-Almelo-1508234W.

23

DIA 5

DIA 6

DIA 7

Toon leerlingen de houding van andere landen ten opzichte van deArmeense genocide. Laat leerlingen in groepjes werken aan de opdracht op het leerlingvel.

NABESPREKING

Neem met leerlingen de antwoorden door. Leg steeds goed deachtergrond uit en leg waar mogelijk een relatie met de bijlage.

Licht dit antwoord toe: stel je voor dat Duitsland nu een voorstel zoudoen om uit te zoeken wat er nu feitelijk gebeurd is tussen 1939 en1945 met de joden, hoe zou daar dan op gereageerd worden?

DIA 11Pas deze informatie desgewenst aan aan actuele ontwikkelingen.

24

DIA 8

DIA 9

DIA 10

DIA 11

Optioneel (bij lessen meer dan 50 minuten bijvoorbeeld): Epiloog.

Foto en schilderij van de kunstenaar Arshil Gorky vormen met hetfilmfragment een indrukwekkende illustratie van een individueletraumaverwerking. Leid epiloog in door leerlingen te vertellen dat aan het einde van dezereeks er aandacht is voor individuele traumaverwerking. Toon leerlingen de foto van Arshil Gorky (zijn oorspronkelijkeArmeense naam luidde: Vosdanik Adoian) met zijn moeder. Mogelijkevragen:• Wat is de relatie tussen de jongen en de vrouw op de foto?Moeder en zoon.

• Hoe lang geleden is deze foto gemaakt?Meer dan honderd geleden, 1912.

Vertel dat het een foto is van een kunstenaar die is genomen in Turkijevoor WOI. Hij was bestemd voor zijn vader die in Amerika woonde. Dekunstenaar heeft van deze foto een beroemde schilderijenreeksgemaakt.

Speel het filmfragment van de National Gallery of Art af. Het fragmentvan 7 minuten is een roerende illustratie bij de achtergrond van hetschilderij dat naar aanleiding van de foto is gemaakt. Indien u denktdat het fragment te veel tijd van uw les inneemt, kunt u ook deinformatie zelf overdragen op uw leerlingen en het filmfragmentoverslaan.Let op: achter de hyperlink opent een pagina waar u dit filmfragmentop staat, het fragment opent niet automatisch.Bron: http://www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/highlights/highlight 56935.html (NationalGallery of Art,Washington)

Bekijk het schilderij. Stel vast dat er veel details in het schilderij zittendie in eerste instantie niet opvallen: • De bloemen van de foto staan niet op het schilderij. Wat is daarvan de betekenis?

• De moeder heeft geen handen. Het lijkt ook of ze geen stem heeft. Ze is ontdaan van haar zintuigen.

• Er is een soort onoverbrugbare afstand tussen moeder en zoon.

Het is een schilderij dat meer zegt en doet als je de achtergrond vanhet verhaal kent. Het is een poging van Arshil Gorky om zijn verleden te verwerken (diezijn Armeense naam in Amerika dus niet gebruikte).Let op: de titel van deze pp is een hyperlink met een audiofragmentter verduidelijking van de achtergrond van het schilderij. Het hoeft nietafgespeeld te worden (het is in het Engels) maar is voor de docentverhelderende achtergrondinformatie.

25

DIA 12

DIA 13

DIA 14

Mogelijke verwerkingsopdrachten voor na de lesOntwerp een herdenkingsmonument of -ritueel voor de Turkse overheid. Hoe kan de moord opde Armeniërs herdacht worden in Turkije? Maak een tentoonstelling van de resultaten.Mehmet Talaat Pasha, de machthebber die de hoofdverantwoordelijkheid droeg voor deArmeense genocide, weet aan vervolging te ontkomen door naar Duitsland te vluchten. Daarwordt hij door de Armeense Soghomon Tehlirianin 1921 vermoord. De dader heeft bijna zijn helefamilie verloren tijdens de genocide en hij wordt vervolgens door een Duitse rechtbankvrijgesproken omdat hij ontoerekeningsvatbaar zou zijn vanwege zijn trauma’s. Wat vindenleerlingen van deze uitspraak? Laat ze hierover een betoog schrijven of weid er een debat ofonderwijsleergesprek aan.De Armeense genocide in Nederland: besteed aandacht aan de verwikkelingen rond hetmonument ter nagedachtenis van de Armeense genocide in Almelo in 2014 en de ophefdaaromtrent. Zie onder meer dit artikel in ElsevierTurkse-gemeenschap-verzet-zich-tegen-genocidemonument-Almelo. Laat leerlingen zich inleven in de rol van burgemeester vanAlmelo: hoe zou hij omgaan met deze kwestie in een stad met een grote groep Armeniërs eneen grote Turkse gemeenschap?

26

•

•

•