Gegrepen door emoties - Ekman

22
Paul Ekman Gegrepen door emoties Wat gezichten zeggen

description

Winnaar Intermediair Wetenschapsboekenprijs 2004"Gegrepen door emoties geeft op toegankelijke wijze en in alle opzichten het westerse standpunt weer: de biologische bepaaldheid van emoties, de wijze waarop ze het verstand tijdelijk buiten spel zetten, de voorwaarden waaronder ze destructief kunnen worden. Bovendien geeft [Ekman] aanwijzingen met behulp waarvan mensen hun eigen en andermans emoties tijdig kunnen leren herkennen en beheersen." – de Volkskrant"Een flink deel van het boek is een eersteklas veldgids voor het herkennen van emoties in het wild. Verrassing, verdriet, vrees en vele andere – ze worden door een model in al hun fasen getoond en door Ekman minutieus geduid. Daar gaat een uitvoerige verhandeling aan vooraf over gemoedsaandoeningen, hun uitdrukking en de beheersing daarvan." – NRC Handelsblad

Transcript of Gegrepen door emoties - Ekman

Page 1: Gegrepen door emoties - Ekman

Paul Ekman

Gegrepen door emoties

Wat gezichten zeggen

Page 2: Gegrepen door emoties - Ekman

Eerste editie (paperback) mei 2003Tweede editie (pocket) augustus 2004

Derde editie (met extra hoofdstuk) september 2008, mei 2010, februari 2014

Deze derde editie bevat een nieuw hoofdstuk over leugens en emoties (hoofdstuk 10) en een nieuw voor- en nawoord.

Oorspronkelijke titel: Emotions revealed – recognizing faces and feelings to improve commu-nication and emotional life, New York: Times Books, Henry Holt and Company, 2003

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamVertaling: Sonja van ’t Hof, Amsterdam,

en Stanneke Wagenaar en René van de Weijer, Hallum (aanvullingen derde editie)Omslagontwerp: Neno, Jisp

Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam

Copyright © 2003 Paul EkmanNederlandse vertaling © 2003 Uitgeverij Nieuwezijds

isbn 978 90 5712 285 9nur 770

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat

de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door mid-del van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze

ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever.

Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgeverenige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolko-

menheden in dit boek.

Page 3: Gegrepen door emoties - Ekman

Voor Bert Boothe, Steve Foote, Lynne Huffman, Steve Hyman, Marty Katz, Steve Koslow, Jack Maser, Molly Oliveri, Betty Pickett, Eli Rubinstein, Stan Schneider, Joy Schulterbrandt, Hussain Tuma en Lou Wienckowski van het National Institute of Mental Health

en

Robert Semer en Leo Siegel

Page 4: Gegrepen door emoties - Ekman
Page 5: Gegrepen door emoties - Ekman

Voorwoord bij de derde druk

Het doet me bijzonder veel plezier dat ik met deze nieuwe editie van Gegre-pen door emoties de kans krijg iets te vertellen over nieuwe ideeën, inzichtenen onderzoeksbevindingen waarmee de lezers hun emotionele leven kun-nen verbeteren. Vijf jaar geleden verscheen de eerste editie. Voor deze derdeeditie heb ik een nieuw hoofdstuk toegevoegd over leugens en emoties,hoofdstuk 10. Ook heb ik een nawoord toegevoegd, en het hoofdstuk Tot be-sluit: Leven met emoties aangepast.

In het nieuwe hoofdstuk 10 zet ik mijn jongste ideeën uiteen over de rolvan emoties bij het liegen, met speciale aandacht voor de wijze waarop emo-tiesignalen je kunnen helpen om te beoordelen hoe oprecht iemand is. Ikgeef mijn ervaringen weer van de afgelopen jaren, waarin ik me vooral bezigheb gehouden met de vraag hoe mijn bevindingen konden worden toege-past in het veiligheidsbeleid van de Verenigde Staten.

Mijn doel met het schrijven van Gegrepen door emoties was om mensen tehelpen vier kernvaardigheden te verbeteren. In dat kader kom ik met sug-gesties en oefeningen die je hopelijk zullen helpen en stimuleren. Die viervaardigheden zijn:

Ten eerste, je scherper bewust worden van het moment waarop je emotioneelwordt, nog vóór je iets zegt of doet. Dit is het moeilijkst aan te leren. In hoofd-stuk 2 leg ik uit waarom dit zo moeilijk is, en in hoofdstuk 3 en delen vanhoofdstuk 5 tot en met 8 die over specifieke emoties handelen, geef ik oefe-ningen waarmee je kunt leren je meer bewust te worden van je emoties.Door deze vaardigheid te ontwikkelen heb je het moment waarop je emotio-neel wordt, beter in de hand.

Ten tweede, beslissen hoe je je gedraagt wanneer je emotioneel bent, zodat je jedoelen bereikt zonder anderen schade te berokkenen. Een emotionele episode

Page 6: Gegrepen door emoties - Ekman

helpt ons om ons doel snel te bereiken. Dat kan van alles zijn: het ontlokkenvan troostrijke woorden aan anderen, het afschrikken van een agressor, ofwat dan ook. De beste emotionele episodes veroorzaken schade noch pro-blemen voor degenen met wie we omgaan. Deze vaardigheid ontwikkel jeniet zo een-twee-drie, maar met de nodige oefening kan ze onderdeel wor-den van je leven. (Informatie en oefeningen zijn te vinden in de hoofdstuk-ken 4 tot en met 8.)

Ten derde, ontvankelijker worden voor hoe anderen zich voelen. Aangezienemoties de kern vormen van elke belangrijke relatie, moeten we openstaanvoor de gevoelens van anderen. Als je hier meer over wilt weten dan uit ditboek te halen valt, kunnen twee nieuwe cd’s je helpen deze vaardigheid vlotte ontwikkelen: zie mijn website www.paulekman.com.

Ten vierde, de informatie over de gevoelens van anderen zorgvuldig gebruiken.Dat kan betekenen dat je de ander vraagt naar de emotie die je gesignaleerdhebt, erkent hoe hij of zij zich voelt, of je eigen reacties herziet in het lichtvan wat je hebt herkend. Je reactie hangt samen met wie de ander is, en metde relatie die jullie hebben. Hoe dit kan variëren binnen een gezin, op hetwerk en in een vriendschap, komt steeds in de laatste paragraaf van dehoofdstukken 5 tot en met 8 aan bod.

6 gegrepen door emoties

Page 7: Gegrepen door emoties - Ekman

Dankwoord

Van de mensen van het National Institute of Mental Health, aan wie ik ditboek opdraag, interesseerden enkelen zich al voor mijn loopbaan in 1955,toen ik nog maar net als promovendus begonnen was. De anderen voegdenzich daar in latere jaren bij. Het is een verbazingwekkende tijdspanne – van1955 tot 2002 – met aanmoedigingen, adviezen en, in de vroege jaren, be-hoorlijk veel vertrouwen. Ik zou geen onderzoekspsycholoog zijn gewor-den, geen hoogleraar, zonder hun hulp en ik zou niet hebben geleerd wat ikbeschrijf. Dit boek is geschreven met steun van de Senior Scientist AwardK05MH06092.

Ik draag dit boek ook op aan mijn twee ooms van moederszijde, Leo Sie-gel en wijlen Robert Semer. Toen ik achttien jaar oud was, onervaren en voorhet eerst alleen op de wereld, stelden zij mij in staat mijn opleiding te vervol-gen. Sine qua non.

Wally Friesen en ik hebben vijfentwintig jaar samengewerkt. Vrijwel alhet onderzoek waarover ik schrijf hebben wij samen uitgevoerd. Ik bendankbaar voor zijn hulp en vriendschap. David Littschwager gaf nuttigetechnische adviezen in verband met de foto’s van mijn dochter Eve in hoofd-stuk 5 tot en met 9. Eve beschikte over het geduld en het talent om de ge-zichten te trekken die in dit boek zijn afgedrukt, en de duizenden andere dieik fotografeerde. Wanda Matsubayashi, die al meer dan vijfentwintig jaarmijn assistente is, ordende de tekst en de referenties. David Rogers verzorg-de de Photoshop beeldmanipulaties en was van grote hulp bij het verkrijgenvan toestemming voor de persfoto’s.

De psychologen Richard Lazarus en Philip Shaver gaven nuttig commen-taar op een pril concept van de eerste helft van dit boek. Phil redigeerde detekst nauwkeurig en met verstand van zaken, en kwam met bruikbare, totnadenken stemmende opmerkingen over mijn ideeën. Filosofe Helena

Page 8: Gegrepen door emoties - Ekman

Cronin stimuleerde en betwistte veel van mijn gedachten. De psychiaterBob Rynearson en de psychologen Nancy Etcoff en Beryl Schiff voorzageneen concept van nuttige suggesties. Van de vele studenten die commentaarleverden, besteedden in het bijzonder Jenny Beers en Gretchen Lovas er royaal veel tijd aan. Mijn vrienden Bill Williams en Paul Kaufman gaven mebruikbare suggesties en kritiek.

Toby Mundy, nu uitgever bij Atlantic Press London, moedigde mij in eenvroegere hoedanigheid aan om de reikwijdte van mijn onderneming te ver-breden en de kwesties aan te snijden die ik in de hoofdstukken 2 tot en met4 beschouw. Claudia Sorsby leverde kritiek, suggesties en redactionele on-dersteuning bij een eerder concept. Mijn redacteur bij Times Books, RobertDennis, was zeer nuttig door mij ertoe aan te zetten kwesties te beschouwendie ik soms verwaarloosde en verrichtte mede de redactie van gedeelten vanhet boek. Mijn agent Robert Lescher was een fantastische bron van aanmoe-diging en advies.

8 gegrepen door emoties

Page 9: Gegrepen door emoties - Ekman

Inhoud

Inleiding 11

1 Emoties in verschillende culturen 17

2 Wanneer worden we emotioneel? 33

3 Het veranderen van wat ons emotioneel maakt 53

4 Zich emotioneel gedragen 67

5 Verdriet en ondraaglijk lijden 97

6 Woede 125

7 Verrassing en vrees 161

8 Afschuw en minachting 185

9 Plezierige emoties 203

10 Leugens en emoties 227

Tot besluit: Leven met emoties 243

Nawoord 249

Appendix: Het lezen van gezichten – de test 253

Noten 274

Illustratieverantwoording 289

Index 290

Over de auteur 302

Page 10: Gegrepen door emoties - Ekman
Page 11: Gegrepen door emoties - Ekman

Inleiding

Emoties bepalen de kwaliteit van ons leven. Ze doen zich voor in elk mense-lijk contact waar we om geven – op het werk, in vriendschappen, in de om-gang met gezinsleden en in onze meest intieme verhoudingen. Ze kunnenons leven redden, maar ze kunnen ook ernstige schade berokkenen. Zekunnen ertoe aanzetten ons te gedragen op manieren die we realistisch engepast achten, maar ook op manieren waarvan we naderhand verschrikke-lijk spijt hebben.

Als je baas je rapport bekritiseert terwijl je dacht dat ze het zou prijzen,reageer je dan bang en onderdanig in plaats van je werk te verdedigen? Zoudat je beschermen tegen verdere schade, of heb je misschien niet begrepenwat ze in haar schild voerde? Zou je kunnen verbergen wat je voelt en je‘professioneel gedragen’? Waarom zou je baas glimlachen wanneer ze be-gint te praten? Zou ze genoegen scheppen in het vooruitzicht je uit te kaffe-ren of is het een verlegenheidsglimlach? Zou haar glimlach bedoeld zijn omje gerust te stellen? Is elke glimlach hetzelfde?

Als je ontdekt dat je echtgenoot een grote aankoop heeft gedaan zonderjou te raadplegen, en je confronteert hem daarmee, zou je dan kunnen zeg-gen of hij vrees of afschuw toont, of dat hij het gezicht trekt dat hij toontwanneer hij, zoals hij dat noemt, wacht tot ‘je overdreven emotionele ge-drag’ afgelopen is? Voel jij emoties op dezelfde manier als hij, op dezelfdemanier als andere mensen? Word je boos of bang of verdrietig van dingendie andere mensen niet lijken te deren en kun je daar iets aan doen?

Zou je boos worden als je je zestienjarige dochter twee uur later dan de af-gesproken tijd hoort thuiskomen? Wat zou de woede opwekken: dat je elkekeer angst voelt als je op de klok kijkt en beseft dat ze niet heeft gebeld om tezeggen dat ze later komt, of dat je uit je slaap wordt gehouden omdat je ophaar wacht? Wanneer je er de volgende ochtend met haar over praat, zou je

Page 12: Gegrepen door emoties - Ekman

dan je woede zo goed kunnen beheersen dat ze denkt dat die tijdafspraak jeniet kan schelen, of zou ze je ingehouden woede zien en defensief worden?Zou je uit de blik op haar gezicht kunnen afleiden of ze gegeneerd is,schuldgevoel heeft of een beetje opstandig is?

Ik heb dit boek geschreven om antwoorden op zulke vragen te verschaf-fen. Mijn doel is de lezers te helpen hun emotionele leven beter te begrijpenen te verbeteren. Gezien het belang ervan in ons leven verbaast het me nogsteeds dat wij – zowel wetenschappers als leken – tot voor kort zo weinigover emoties wisten. Maar het ligt in de aard van emoties zelf dat wij nietvolledig weten hoe ze ons beïnvloeden en hoe we hun signalen bij onszelfen anderen kunnen herkennen. Al die dingen leg ik in dit boek uit.

Emoties kunnen zeer snel opkomen, en doen dat ook vaak; zo snel zelfsdat ons bewuste zelf er niet aan te pas komt, of zelfs maar getuige is van watin onze psyche op een bepaald moment een emotie uitlokt. Die snelheidkan ons leven in een noodsituatie redden, maar als we te heftig reagerenkan ze ons leven ook verwoesten. We hebben weinig zeggenschap over dat-gene wat ons emotioneel maakt, maar het is mogelijk, hoewel niet gemak-kelijk, om veranderingen te bewerkstelligen in wat onze emoties uitlokt enhoe we ons gedragen wanneer we emotioneel zijn.

Ik bestudeer emoties al meer dan veertig jaar, waarbij ik mij in eerste in-stantie richtte op de expressie en meer recent op de fysiologie van emoties.Ik heb psychiatrische patiënten onderzocht, normale individuen, volwasse-nen, enkele kinderen, in Amerika en in vele andere landen, wanneer ze teheftig reageren, te weinig reageren, misplaatst reageren, liegen en de waar-heid spreken. Hoofdstuk 1, ‘Emoties in verschillende culturen’ beschrijft ditonderzoek, dat het fundament vormt voor wat ik beschrijf.

In hoofdstuk 2 stel ik de vraag: waarom worden we op een bepaald mo-ment emotioneel? Als we datgene waarover we emotioneel worden willenveranderen, moeten we het antwoord op die vraag kennen. Wat lokt elk vanonze emoties uit? Kunnen we een specifieke trigger (in het Nederlands: emotie-uitlokkende gebeurtenis of situatie, hierna afgekort tot emotie-uit-lokker) uitwissen? Als onze partner zegt dat we niet de kortste weg nemennaar onze bestemming, kan er ergernis of zelfs woede opborrelen vanwegede aanwijzingen en kritiek op ons rij-inzicht. Waarom kunnen we die infor-matie niet aannemen zonder emotioneel te worden? Waarom ergert ons datzo? Kunnen we veranderen, zodat zulke ondergeschikte zaken ons nietemotioneel maken? Deze kwesties worden besproken in hoofdstuk 2, ‘Wan-neer worden we emotioneel?’

In hoofdstuk 3 leg ik uit hoe en wanneer we datgene waarover we emotio-neel worden kunnen veranderen. De eerste stap is de gevoelige emotie-uit-

12 gegrepen door emoties

Page 13: Gegrepen door emoties - Ekman

lokkende gebeurtenissen of situaties te identificeren die ons tot gedrag aan-zetten dat we later betreuren. We moeten ook in staat zijn vast te stellen ofeen bepaalde emotie-uitlokker immuun is voor verandering dan wel metenig gemak valt te verzwakken. We zullen er niet altijd in slagen, maar doorte begrijpen hoe emotie-uitlokkers verankerd raken, hebben we een groterekans om te veranderen wat ons emotioneel maakt.

In hoofdstuk 4 leg ik uit hoe onze emotionele reacties – onze uitingen,handelingen en gedachten – gestructureerd zijn. Kunnen we irritatie zo re-guleren dat ze niet in onze stem doorklinkt of op ons gezicht te zien valt?Waarom voelt het soms alsof onze emotie een op hol geslagen paard is, alsofwe haar niet onder controle hebben? We zijn kansloos, tenzij we ons beterbewust worden van de momenten waarop we ons emotioneel gedragen;heel vaak zijn we ons daarvan niet bewust, totdat iemand bezwaar maakt te-gen wat we hebben gedaan of totdat we er naderhand over nadenken.Hoofdstuk 4 legt uit hoe we aandachtiger kunnen worden voor onze emo-ties terwijl we ze ondergaan, zodat er een mogelijkheid is om ons op con-structieve wijze emotioneel te gedragen.

Om destructieve emotionele episodes te beperken en constructieve emo-tionele episodes te vermeerderen, moeten we het verhaal van elke emotiekennen, weten waar het bij elke emotie om gaat. Door te ontdekken wat voorelke emotie de uitlokkers zijn, welke we met anderen delen en welke uniekvoor ons zijn, kunnen we misschien hun invloed op ons verminderen, often minste leren waarom bepaalde emotie-uitlokkers zo krachtig zijn dat zeelke poging weerstaan om hun zeggenschap over ons leven te beperken. El-ke emotie genereert ook een uniek patroon van sensaties in ons lichaam.Door meer vertrouwd te raken met die sensaties worden we ons gedurendede emotionele reactie misschien vroeg genoeg van ze bewust om enige kanste hebben te kiezen, als we willen, of we ons laten meevoeren met de emotieof willen ingrijpen.

Elke emotie heeft ook unieke tekenen, waarvan de best identificeerbaredie in het gezicht en de stem zijn. Er moet nog veel onderzoek worden ver-richt naar vocale emotiesignalen, maar de foto’s in de hoofdstukken over el-ke emotie tonen de meest subtiele, gemakkelijk te missen gelaatsexpres-sies, die te kennen geven wanneer een emotie net begint of wanneer zewordt onderdrukt. Toegerust met het vermogen om vroeg emoties te identi-ficeren, zijn we misschien beter in staat om in uiteenlopende situaties metmensen om te gaan en om onze eigen emotionele reacties op hun gevoelenste reguleren.

Afzonderlijke hoofdstukken beschrijven verdriet en ondraaglijk lijden(hoofdstuk 5), woede (hoofdstuk 6), verrassing en vrees (hoofdstuk 7), af-

inleiding 13

Page 14: Gegrepen door emoties - Ekman

schuw en minachting (hoofdstuk 8) en de vele soorten van plezier (hoofd-stuk 9), met paragrafen over:– De meest voorkomende specifieke uitlokkers voor de emotie.– De functie van de emotie, hoe ze ons van dienst is en hoe ze ons in de pro-

blemen kan brengen.– Hoe de emotie is betrokken bij psychische stoornissen.– Oefeningen die het bewustzijn van de lezer bevorderen van de bij de

emotie betrokken lichamelijke sensaties, en die de kans vergroten dat delezers zullen kunnen kiezen hoe ze reageren wanneer zij emotioneelzijn.

– Foto’s van het subtielste teken van de emotie bij anderen, opdat lezers erzich beter van bewust zijn hoe anderen zich voelen.

– Uitleg hoe deze informatie over wat anderen voelen, valt te gebruiken incontacten op het werk, in je gezin en in vriendschappen.

De appendix bevat een test die je kunt doen voor je het boek leest, om uit tevinden hoe goed je subtiele gelaatsuitdrukkingen kunt herkennen. Na hetlezen van het boek kun je die test opnieuw doen om te zien of je vooruit bentgegaan.

Je vraagt je misschien af waarom een van de emoties waar je nieuwsgie-rig naar bent niet in dit boek staat. Ik heb verkozen die emoties te beschrij-ven waarvan we weten dat ze universeel zijn, dat ze ervaren worden door al-le menselijke wezens. Verlegenheid, schuldgevoel, schaamte en afgunstzijn waarschijnlijk universeel, maar ik heb me in plaats daarvan gericht opemoties die ondubbelzinnige universele expressies hebben. Ik bespreekliefde in het hoofdstuk over plezierige emoties; geweld, haat en jaloezie inhet hoofdstuk over woede.

De wetenschap speurt nog steeds naar de manieren waarop ieder van onsemoties beleeft – waarom sommigen van ons heftigere emotionele ervarin-gen hebben of snel emotioneel neigen te worden – en ik besluit het boekmet wat we bezig zijn te ontdekken, wat we misschien gaan ontdekken enhoe je deze informatie in je eigen leven kunt gebruiken.

Het belang van emoties in ons leven valt moeilijk te overschatten. Mijnmentor, wijlen Silvan Tomkins, zei dat emoties ons leven zin geven. Westructureren ons leven om de ervaring van positieve emoties te maximalise-ren en de ervaring van negatieve emoties te minimaliseren. We slagen erniet altijd in, maar dat is wat we proberen te doen. Hij beweerde dat al onzebelangrijke beslissingen worden gemotiveerd door emoties. Schrijvend in1962, op een moment dat in de gedragswetenschappen emoties volledigwerden verwaarloosd, overdreef hij de kwestie, want er zijn ongetwijfeld

14 gegrepen door emoties

Page 15: Gegrepen door emoties - Ekman

ook andere beweegredenen. Maar emoties zijn belangrijk, zeer belangrijk inons leven.

Emoties kunnen tenietdoen wat het gros van de psychologen nogal arge-loos heeft beschouwd als de krachtigste fundamentele beweegredenen dieons leven sturen: honger, seks en de wil tot overleven. Mensen zullen nieteten als ze het enige beschikbare voedsel weerzinwekkend vinden. Ze ster-ven misschien zelfs, ook al vinden andere mensen datzelfde voedsel eet-baar. Emotie zegeviert over de hongerdrijfveer! De seksdrijfveer is notoir ge-voelig voor de inmenging van emoties. Iemand doet misschien nooit eenpoging tot seksueel contact omdat hij of zij belemmerd wordt door vrees ofafschuw, of is misschien nooit in staat tot de seksuele daad. Emotie zege-viert over de seksuele drijfveer! En wanhoop kan zelfs de wil tot leven over-mannen en aanleiding geven tot zelfmoord. Emoties zegevieren over de le-venswil!

Eenvoudig gezegd, mensen willen gelukkig zijn en de meesten van onswillen geen angst, woede, afschuw, verdriet of gekweldheid beleven, tenzijin de veilige beslotenheid van een theater of tussen de kaften van een ro-man. Toch zouden we, zoals ik later zal uitleggen, niet zonder die emotieskunnen leven; de vraag is hoe er beter mét ze valt te leven.

inleiding 15

Page 16: Gegrepen door emoties - Ekman
Page 17: Gegrepen door emoties - Ekman

1

Emoties in verschillende culturen

Dit boek bevat alles wat ik de afgelopen veertig jaar over emoties heb geleerdwaarvan ik meen dat het behulpzaam kan zijn bij het verbeteren van het ei-gen emotionele leven. Het merendeel, maar niet alles, is gebaseerd op mijneigen wetenschappelijk onderzoek of dat van anderen. Mijn onderzoekspe-cialisme was deskundigheid te ontwikkelen in het ontcijferen en meten vanemotionele gelaatsuitdrukkingen. Uitgerust met die deskundigheid kon ikvaak nuances zien in gezichten – of ze nu van gezinsleden, vrienden ofvreemden waren – die de meeste andere mensen niet opmerken. Op diemanier heb ik meer geleerd dan ik tot nu toe met onderzoek heb kunnen be-wijzen. Wanneer wat ik schrijf louter is gebaseerd op mijn persoonlijkewaarnemingen, blijkt dat uit formuleringen als ‘ik heb waargenomen...’, ‘ikgeloof...’, ‘ik vermoed...’. Wanneer de tekst op wetenschappelijke gegevensgebaseerd is, verwijs ik in eindnoten naar het specifieke onderzoek dat debewering ondersteunt.

Veel van wat in dit boek staat, is beïnvloed door mijn onderzoek naaremotionele gelaatsuitdrukkingen in verschillende culturen (cross-cultureelonderzoek genoemd). De uitkomsten hiervan veranderden mijn opvattin-gen over psychologie en over emoties in het bijzonder. Gegevens uit zulkeuiteenlopende landen als Papoea-Nieuw-Guinea, de Verenigde Staten, Ja-pan, Brazilië, Argentinië, Indonesië en de voormalige Sovjet-Unie spoordenme aan mijn gedachten over de aard van emoties uit te werken.

Aan het begin van mijn onderzoeksloopbaan, eind jaren vijftig van de vo-rige eeuw, was ik helemaal niet in gelaatsuitdrukkingen geïnteresseerd. Hetwaren handbewegingen die mijn belangstelling hadden. Mijn classificatie-methode van handbewegingen onderscheidde neurotisch-depressieve pa-tiënten van psychotisch-depressieve patiënten en gaf aan in welke mate depatiënten baat hadden bij behandeling.1 In de vroege jaren zestig bestond er

Page 18: Gegrepen door emoties - Ekman

nog geen onderzoeksinstrument dat de complexe en vaak snel veranderen-de gelaatsuitdrukkingen van depressieve patiënten rechtstreeks en nauw-keurig kon meten. Ik had geen flauw idee hoe eraan te beginnen, en liet heterbij. Vijfentwintig jaar later, nadat ik een instrument had ontwikkeld omgelaatsbewegingen te meten, bekeek ik de oude films van patiënten op-nieuw en legde belangrijke inzichten bloot, die in hoofdstuk 5 worden be-schreven.

Waarschijnlijk zou ik in 1965 nooit zijn overgestapt naar het onderzoekvan gelaatsuitdrukkingen en emoties, als zich niet twee keer een gelukkigesamenloop van omstandigheden had voorgedaan. Door puur toeval ver -strekte de Advanced Research Projects Agency (ARPA) van het Amerikaan-se ministerie van Defensie mij een beurs om cross-cultureel onderzoek tedoen naar non-verbaal gedrag. Ik had geen beurs aangevraagd, maar vanwe-ge een schandaal was een gesubsidieerd project afgeblazen en het geldmoest nog datzelfde fiscale jaar worden besteed aan een niet-controversieelonderzoeksproject. Toevallig liep ik op een dag het kantoor binnen van deman die de subsidies te vergeven had. Deze man was getrouwd met eenThaise en was onder de indruk van de verschillen in hun non-verbale com-municatie. Hij wilde dat ik zou uitzoeken wat universeel was en wat cultu-reel variabel. Ik aarzelde aanvankelijk, maar kon de uitdaging niet weer-staan.

Ik begon aan het project in de overtuiging dat gelaatsuitdrukkingen engebaren sociaal aangeleerd werden. Deze opvatting werd gedeeld door degroep antropologen en diplomaten die ik om advies vroeg: Margaret Mead,Gregory Bateson, Edward Hall, Ray Birdwhistell en Charles Osgood. Ik her-innerde mij dat Charles Darwin ooit het tegenovergestelde had beweerd,maar was er zo van overtuigd dat hij het mis had dat ik niet de moeite namom zijn boek te lezen.

Het tweede gelukkige toeval leidde tot mijn kennismaking met SilvanTomkins. Tomkins had vlak daarvoor twee boeken over emoties geschrevenwaarin hij beweerde dat gelaatsuitdrukkingen aangeboren waren en dusuniverseel voor de menselijke soort. Hij had alleen geen bewijs voor dezestelling. Ik zou zijn boeken vast niet hebben gelezen en hem nooit hebbenontmoet, als wij niet toevallig tegelijkertijd een artikel over non-verbaal ge-drag hadden gestuurd naar hetzelfde tijdschrift. Silvans artikel betrof eenonderzoek naar het gelaat, het mijne naar lichaamsbeweging(en).2

Ik was zeer onder de indruk van de reikwijdte en diepgang van Silvansideeën, maar meende dat hij waarschijnlijk ongelijk had met zijn overtui-ging (en die van Darwin) dat gelaatsuitdrukkingen aangeboren en dus uni-verseel waren. Toch was ik opgetogen dat er twee partijen in de discussie

18 gegrepen door emoties

Page 19: Gegrepen door emoties - Ekman

waren en dat de oppositie tegen Mead, Bateson, Birdwhistell en Hall nietslechts bestond uit Darwin, die zijn boek honderd jaar eerder had geschre-ven. Het was geen dood vraagstuk, maar een springlevend debat tussen be-roemde wetenschappers en staatslieden. Ik kreeg, op dertigjarige leeftijd, dekans en het geld om de kwestie voor eens en altijd te beslechten: zijn ge-laatsuitdrukkingen universeel of zijn ze, net als taal, kenmerkend voor af-zonderlijke culturen? Het was onweerstaanbaar! Het kon me niet eens zoheel veel schelen wie er gelijk zou krijgen, hoewel ik Silvan weinig kansgaf.*

In mijn eerste onderzoek liet ik mensen uit vijf culturen – Chili, Argenti-nië, Brazilië, Japan en de Verenigde Staten – foto’s zien met de vraag welkeemoties de verschillende gelaatsuitdrukkingen volgens hen toonden. Demeerderheid van elke cultuur was het met elkaar eens, wat suggereerde datgelaatsuitdrukkingen inderdaad universeel zijn.3 Carrol Izard, een anderepsycholoog die het advies van Silvan Tomkins had ingewonnen en die eengelijksoortig experiment uitvoerde, maar in andere culturen, verkreeg de-zelfde resultaten.4 Tomkins had ons niet over elkaar verteld, en toen we er-achter kwamen dat we niet de enige onderzoeker op het terrein waren, na-men we hem dat aanvankelijk kwalijk. Maar voor de wetenschap was het be-ter dat twee onafhankelijk werkende onderzoekers dezelfde uitkomstenvonden. Het leek erop dat Darwin gelijk had.

Er was wel een probleem: hoe kon het dat mensen uit verschillende cultu-ren eensluidend oordeelden over welke emotie een gelaatsuitdrukkingtoonde, terwijl veel slimme mensen het tegenovergestelde hadden voor-speld? Niet alleen reizigers meenden dat de gelaatsuitdrukkingen van Ja-panners, Chinezen of een andere culturele groep verschillende betekenis-sen hadden. Ook Birdwhistell, een gerespecteerd antropoloog (en protégévan Margaret Mead) die was gespecialiseerd in gelaatsuitdrukkingen en ge-

1 emoties in verschillende culturen 19

* De uitkomsten van het onderzoek waren tegengesteld aan wat ik tevoren dacht te zul-len vinden. Dat is ideaal in gedragswetenschap, omdat resultaten die de persoonlijkeovertuiging van de onderzoeker tegenspreken geloofwaardiger zijn dan resultaten diede overtuiging bevestigen. In de meeste wetenschapsgebieden geldt het tegenoverge-stelde: bevindingen worden betrouwbaarder geacht als ze tevoren zijn voorspeld. Ditkomt doordat in die gebieden de traditie bestaat dat wetenschappers elkaars experimen-ten herhalen om de resultaten te controleren; die gewoonte verkleint de kans dat er fou-ten of vertekeningen insluipen. Deze traditie bestaat helaas niet in de gedragsweten-schappen. Experimenten worden zelden herhaald, noch door de oorspronkelijke onder-zoeker noch door anderen. Zonder dat vangnet lopen gedragswetenschappers eerderhet risico onopzettelijk alleen dat te vinden wat ze willen vinden.

Page 20: Gegrepen door emoties - Ekman

baren, schreef dat hij Darwins opvattingen had opgegeven toen hij vaststel-de dat er vele culturen bestonden waarin mensen glimlachten als ze onge-lukkig waren.5 Birdwhistells bewering sloot aan bij de dominante opvattingin de culturele antropologie en het grootste deel van de psychologie: alleswat van belang is in het maatschappelijk verkeer, bijvoorbeeld emotioneleexpressies, moet wel het resultaat van leerprocessen zijn en dus per cultuurverschillen.

Ik wist de onderzoeksresultaten van de universele gelaatsuitdrukkingenuiteindelijk te verzoenen met Birdwhistells waarneming dat ze van cultuurtot cultuur verschillen door het idee op te werpen dat er uitingsregels bestaan(in het Engels display rules). Misschien, zo stelde ik voor, zijn er sociaal ge-leerde en veelal per cultuur verschillende regels over hoe emotionele expres-sie moet worden beheerst en gereguleerd. De regels schrijven voor wanneeriemand een bepaalde emotie al dan niet mag tonen tegenover een bepaaldeandere persoon. Daarom toont de verliezer van een sportwedstrijd niet altijdde bedroefdheid of teleurstelling die hij voelt. We herkennen de regels ookin terechtwijzingen van ouders aan hun kinderen als ‘zit niet zo te grijnzen!’Deze regels kunnen voorschrijven dat we de uiting van een gevoelde emotiedempen, uitvergroten, volledig verbergen of maskeren.6

Deze hypothese toetste ik in een reeks onderzoeken. Daaruit bleek datwanneer Japanners en Amerikanen in hun eentje films van operaties en on-gelukken bekeken, zij dezelfde gelaatsuitdrukkingen vertoonden. Maarwanneer ze de films bekeken in het bijzijn van een onderzoeker waren Ja-panners meer dan Amerikanen geneigd om hun afkeurende gelaatsuit-drukkingen te maskeren met een glimlach. Privé tonen mensen aangebo-ren gelaatsuitdrukkingen, in het gezelschap van anderen gereguleerde uit-drukkingen.7 Omdat antropologen en reizigers vooral het publieke gedragvan mensen zien, had ik zowel een verklaring voor het functioneren van deuitingsregels als een bewijs. Daartegenover staat dat symbolische gebarenzoals hoofdknikjes voor ‘ja’ en ‘nee’ en het duim opsteken voor ‘in orde’ in-derdaad cultuurspecifiek zijn.8 In dit opzicht hadden Birdwhistell, Mead ende andere gedragswetenschappers gelijk, hoewel ze fout zaten bij de gelaats -expressies van emotie.

Er was één zwak punt in mijn hypothese, en als ik dat zag was de kansgroot dat Birdwhistell en Mead dat ook zouden zien, temeer daar zij hunbest zouden doen om mijn onderzoek onderuit te halen. Alle mensen die ik(en Izard) hadden bestudeerd, zouden de betekenis van westerse gelaatsuit-drukkingen kunnen hebben geleerd doordat ze in de bioscoop en op tvCharlie Chaplin en John Wayne hadden gezien, of doordat ze contact had-den gehad met mensen uit andere culturen. Dat zou kunnen verklaren

20 gegrepen door emoties

Page 21: Gegrepen door emoties - Ekman

waarom mensen uit verschillende culturen eenzelfde oordeel gaven over deemoties van de blanke mensen op mijn foto’s. Ik moest een cultuur vindendie geen tv, films, tijdschriften en weinig of geen vreemdelingen had gezien.Als zij hetzelfde dachten over de emoties getoond door mijn verzameling fo-to’s van gelaatsuitdrukkingen als Chilenen, Argentijnen, Brazilianen, Ja-panners en Amerikanen, dan zat ik goed.

Mijn kennismaking met een cultuur uit het stenen tijdperk verliep viaCarleton Gajdusek, een neuroloog die al meer dan tien jaar werkte op derge-lijke afgelegen plekken in de hooglanden van Papoea-Nieuw-Guinea. Hijprobeerde de oorzaak te vinden van een vreemde dodelijke ziekte, Kuru ge-naamd, waaraan ongeveer de helft van de leden van een van deze culturenten prooi viel. De bevolking geloofde dat de ziekte werd veroorzaakt doorhekserij, maar toen ik ter plaatse kwam wist Gajdusek al dat de boosdoenereen langzaam werkend virus was, eentje dat jarenlang incubeert voordatmen symptomen krijgt (net zoals aids). Hij wist alleen nog niet hoe het vi-rus werd overgebracht. (Dat bleek uiteindelijk kannibalisme te zijn. De le-den van deze cultuur aten niet hun verslagen vijanden op, maar alleenvrienden die aan een of andere ziekte overleden; vaak was dat Kuru. Omdatze het vlees niet kookten, werd het Kuru-virus gemakkelijk overgebracht.Gajdusek ontving enkele jaren later de Nobelprijs voor geneeskunde vanwe-ge zijn ontdekking van langzaam werkende virussen.)

Gelukkig besefte Gajdusek dat de stenentijdperkculturen snel zoudenverdwijnen, en daarom had hij meer dan 30.000 meter film geschoten vanhet dagelijks leven in twee culturen. Hij had ze nog nooit bekeken; het zoubijna zes weken kosten om ze allemaal één keer te zien. Op dat momentleerde ik hem kennen.

Gajdusek was zo opgetogen dat iemand wetenschappelijke belangstellingvoor de films toonde dat hij mij kopieën leende. Mijn collega Wally Friesenen ik hadden zes maanden nodig om ze zorgvuldig te bestuderen. De filmsleverden twee zeer overtuigende bewijzen van de universaliteit van emotio-nele gelaatsuitdrukkingen. In de eerste plaats zagen we niet één keer eenonbekende gelaatsuitdrukking. Indien gelaatsuitdrukkingen volkomen aan-geleerd zijn, dan zou dit geïsoleerde volk nieuwe uitdrukkingen moetenhebben getoond, uitdrukkingen die we nooit eerder hadden gezien. Dat wasniet het geval.

Nu was het nog steeds mogelijk dat deze bekende expressies signalen vanheel andere emoties waren. De films lieten niet altijd zien wat er net voor ofnet na een getoonde gelaatsuitdrukking gebeurde, maar wanneer dat welhet geval was, bevestigden de gebeurtenissen onze interpretatie. Als gelaats -expressies in elke cultuur andere emoties uitdrukken, dan zouden volko-

1 emoties in verschillende culturen 21

Page 22: Gegrepen door emoties - Ekman

men buitenstaanders nooit hebben kunnen vaststellen om welke emotie hetging.

Ik probeerde te bedenken hoe Birdwhistell en Mead deze bewering zou-den weerleggen. Ik stelde me voor dat ze zouden zeggen: ‘Het doet er niettoe dat je geen nieuwe gelaatsuitdrukkingen zag, maar de expressies die jewaarnam, hadden echt andere betekenissen. Je kon ze raden omdat je aan-wijzingen kreeg uit de sociale gebeurtenis waarin ze plaatsvonden. Je hebtgeen enkele keer een expressie gezien los van wat ervoor, erna of gelijktijdiggebeurde. Anders zou je nooit hebben geweten wat de gelaatsuitdrukkingenbetekenden.’ Om deze zwakke plek te verhelpen, lieten we Silvan Tomkinseen week naar mijn werkplek overkomen.

Voordat hij kwam, monteerden we de films zo dat hij alleen de uitdruk-kingen zelf zou zien, los van de sociale context, alleen close-ups van een ge-zicht. Silvan had geen enkel probleem. Elk van zijn interpretaties klopte metde sociale context die hij niet had gezien. Bovendien wist hij precies op wel-ke informatie hij zijn interpretatie baseerde. Wally en ik voelden altijd welaan welke emotionele boodschap een bepaalde gelaatsuitdrukking over-bracht, maar onze oordelen waren intuïtief. Meestal konden we niet precise-ren wat het was in het gezicht dat de boodschap uitdroeg, tenzij het om eenglimlach ging. Silvan ging voor het filmscherm staan en wees precies aanwelke spierbewegingen in het gezicht de emotie te kennen gaven.

We vroegen hem ook om een globale indruk te geven van de twee cultu-ren. Eén groep leek hem vriendelijk van aard. De andere daarentegen hadvolgens hem explosieve woede-uitbarstingen, was wantrouwend op het pa-ranoïde af, en homoseksueel. De cultuur die hij bedoelde was die van de An-ga, en Silvans beschrijving kwam overeen met wat ons was verteld door Gaj-dusek, die bij ze had gewerkt. De Anga hadden regelmatig Australischeambtenaren overvallen die er een overheidspost draaiende probeerden tehouden. Ze stonden bij hun buren bekend om hun sterke achterdocht; ende mannen leidden inderdaad een homoseksueel bestaan totdat ze in hethuwelijk traden. Een paar jaar later moest de etholoog Eibl-Eibesfeldt letter-lijk rennen voor zijn leven toen hij probeerde bij ze te werken.

Na deze bijeenkomst besloot ik mij te wijden aan het onderzoek van ge-laatsuitdrukkingen. Ik zou naar Nieuw-Guinea gaan om te bewijzen wat ikvoor waar hield, namelijk dat ten minste sommige emotionele gelaatsuit-drukkingen universeel voorkomen. Ook zou ik een objectieve methode ont-werpen om gezichtsgedrag te meten, opdat iedere wetenschapper op objec-tieve wijze uit gezichtsbewegingen zou kunnen afleiden wat Silvan zoscherp zag.

22 gegrepen door emoties