Geert Driessen, Annemarie van Langen & Hermann Vierke (2002) Basisonderwijs: Veldwerkverslag,...

BASISONDERWIJS: VELDWERKVERSLAG, LEERLINGGEGEVENS EN OUDERVRAGENLIJSTEN

Basisonderwijs: veldwerkverslag, leerlinggegevens en oudervragenlijsten

Basisrapportage PRIMA-cohortonderzoek

G. Driessen A. van Langen H. Vierke

ITS - Nijmegen

iv

De particuliere prijs van deze uitgave is 13,00. Deze uitgave is te bestellen bij het ITS, 024 - 365 35 00.

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK DEN HAAG

Driessen, G., Langen, A. van, Vierke, H.

Basisonderwijs: veldwerkverslag, leerlinggegevens en oudervragenlijsten. Basisrapportage PRIMA-cohortonderzoek. Vierde meting 2000/2001/ G. Driessen, A. van Langen, H. Vierke Nijmegen:: ITS ISBN 90 - 5554 - 190 - 7 NUGI 722

2002 ITS, Stichting Katholieke Universiteit te Nijmegen

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, en evenmin in een retrieval systeem worden opgeslagen, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van het ITS van de Stichting Katholieke Universiteit te Nijmegen.

No part of this book/publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

v

Ten geleide

In het schooljaar 1994/95 is het cohortonderzoek Primair Onderwijs (PRIMA) van start gegaan. Het onderzoek wordt uitgevoerd door het ITS te Nijmegen en het SCO-Kohnstamm Instituut te Amsterdam, en gefinancierd door NWO-MaG op verzoek van het Ministerie van OC&W. Bij het PRIMA-onderzoek zijn zowel basisscholen als ook scholen voor speciaal basisonderwijs betrokken. Een kenmerk van cohortonderzoek is dat er verschillende jaargroepen (cohorten) tegelijk worden onderzocht, en bovendien dat zoveel mogelijk dezelfde leerlingen worden ge-volgd in hun gang door het onderwijs. In PRIMA worden om de twee jaar de leerlingen getoetst en wordt informatie verzameld over het genoten onderwijs en over de achtergronden van de leerlingen. Telkens wordt een nieuw cohort aan het onderzoek toegevoegd en stroomt een oud cohort door naar het voortgezet onderwijs. Afgelopen schooljaar (2000/2001) heeft inmiddels alweer de vierde meting van PRIMA plaatsgevonden. Over deze meting handelt dit rapport.

Het doel van het PRIMA-cohortonderzoek is een zo compleet mogelijk beeld te krijgen van het primair onderwijs in Nederland. In plaats van telkens afzonderlijke onderzoeken naar uiteenlo-pende aspecten van het onderwijsbeleid worden met PRIMA in n onderzoek gegevens verza-meld die voor verschillende doeleinden kunnen worden benut. Zo worden de gegevens onder meer gebruikt voor de evaluatie van het Onderwijsachterstandenbeleid (OAB) en Weer Samen Naar School (WSNS). Daarnaast geeft het onderzoek ook in algemene zin inzicht in de ontwik-kelingen binnen het Nederlandse onderwijs. Naar de aan PRIMA deelnemende scholen toe geeft het onderzoek een beeld van de relatieve positie van de eigen leerlingen ten opzichte van die van hun jaargenoten in Nederland als geheel.

Bij de PRIMA-metingen worden op circa 600 basisscholen gegevens verzameld bij de leerlin-gen in de jaargroepen 2, 4, 6 en 8; vergelijkbare gegevens worden verzameld bij de leerlingen van de equivalenten van die jaargroepen op ruim 50 scholen voor speciaal basisonderwijs. Be-halve bij de leerlingen is ook op uitgebreide wijze informatie verzameld via de leerkrachten, de schooldirecties en de ouders. In totaal zijn bij de metingen in het basisonderwijs meer dan 60000 leerlingen betrokken en bij die in het speciaal onderwijs ongeveer 3600 leerlingen. Wat het basisonderwijs betreft kan een onderscheid worden gemaakt tussen een landelijk representa-tieve steekproef van scholen (de referentiesteekproef) en een aanvullende steekproef van scho-len met een hoge concentratie van allochtone en autochtone kinderen uit de lagere sociaal-economische milieus. De steekproef voor het speciaal basisonderwijs kent geen onderverdeling meer; het onderscheid tussen LOM- en MLK-scholen dat in eerdere PRIMA-metingen nog is gemaakt, is sinds PRIMA3 komen te vervallen als gevolg van de samenvoeging van deze schooltypen in het speciaal basisonderwijs.

De onderhavige rapportage heeft betrekking op de basisscholen. In jaargroep 2 van die scholen zijn twee toetsen afgenomen uit het CITO-Leerlingvolgsysteem, namelijk Ordenen en Begrip-pen. In de groepen 4, 6 en 8 zijn toetsen afgenomen voor taal, rekenen en lezen. Deels zijn deze speciaal ten behoeve van PRIMA geconstrueerd, deels zijn ze afkomstig uit het CITO-Leerlingvolgsysteem. In de groepen 4, 6 en 8 zijn ook twee non-verbale intelligentietests afge-nomen. Daarnaast hebben de leerlingen uit de groepen 6 en 8 een schoolwelbevinden-vragenlijst ingevuld. De ouders uit groep 2 hebben een uitgebreide schriftelijke vragenlijst ingevuld. Daar-

vi

in wordt ingegaan op sociale, culturele en etnische achtergronden van het gezin waartoe de leer-ling behoort, op kenmerken van de leerling zelf en op kenmerken van de ouders. Bij de directies en leerkrachten is met behulp van schriftelijke vragenlijsten informatie verzameld over onder meer het onderwijsaanbod. De groepsleerkrachten hebben bovendien hun leerlingen beoordeeld op een aantal psycho-sociale kenmerken. Voor groep 8, ten slotte, hebben ze een zogenaamd uitstroomformulier ingevuld. Bij deze vierde PRIMA-meting stond een thema centraal, namelijk het jonge kind. Bij verschillende instrumenten, te weten de oudervragenlijst groep 2, de direc-tievragenlijst en de vragenlijst voor de leerkracht van groep 2, zijn speciaal daarvoor enkele vragen over dit thema opgenomen.

Inmiddels is een groot aantal rapporten en (internationale) artikelen verschenen gebaseerd op gegevens uit de eerste drie PRIMA-metingen. Het voorliggende rapport maakt deel uit van de basisrapportage over de vierde PRIMA-meting. Dit rapport heeft betrekking op de gegevens die zijn verzameld in het reguliere basisonderwijs en in principe liggen op het niveau van de leer-lingen. Binnen het rapport kunnen drie delen worden onderscheiden. In het eerste deel wordt een beschrijving gegeven van het verloop en de resultaten van het veldwerk. In het tweede deel staan de leerlinggegevens centraal: de sociaal-etnische achtergronden, de taal-, rekenen leestoetsen, de intelligentietests, het leerlingprofiel, het schoolwelbevinden, en de uitstroomge-gevens. Behalve dat er verslag wordt gedaan van de variabelenconstructie, worden ook de eerste resultaten gepresenteerd. Bij dat laatste vindt een uitsplitsing plaats naar jaargroep, sociaal-etnische achtergrond en geslacht van de leerlingen. In het derde deel wordt ingegaan op de ou-dervragenlijsten die zijn afgenomen in groep 2. Aan de orde komt de variabelenconstructie en er wordt een eerste beschrijving gegeven van de resultaten, met daarbij een uitsplitsing naar refe-rentie- en totale steekproef.

De onderhavige rapportage met betrekking tot de resultaten van de vierde PRIMA-meting bouwt voort op de rapportages uit de eerdere metingen. Het doel van deze rapportage is meerle-dig. Op de eerste plaats willen de onderzoekers een verantwoording geven van het verloop en de resultaten van de complexe gegevensverzameling. Op de tweede plaats willen ze een overzicht presenteren van alle in PRIMA opgenomen instrumenten en variabelen. Daarvoor wordt verslag gedaan van de datacleaning en variabelenconstructie, en worden tevens de belangrijkste karakte-ristieken van de verzamelde informatie gepresenteerd. Dat laatste gebeurt met name in de vorm van gemiddelden en standaarddeviaties. Bij de presentatie van de gegevens wordt steeds een onderscheid gemaakt tussen de referentie- en de totale steekproef. De referentiesteekproef geeft een landelijk representatief beeld van de situatie op Nederlandse basisscholen; de totale steek-proef bevat daarnaast nog een oververtegenwoordiging van scholen met relatief veel leerlingen uit achterstandssituaties. Naast het onderscheid naar steekproef wordt in een deel van de over-zichten ook nog een uitsplitsing gemaakt naar de sociaal-etnische achtergrond van de leerlingen.

De belangrijkste doelgroep van de rapportage zijn onderzoekers die met de onderzoeksbestan-den gaan werken. Voor hen vormt dit rapport een compleet naslagwerk. Maar daarnaast is de rapportage echter ook van belang voor allen die genteresseerd zijn in de situatie op Nederland-se basisscholen. Het rapport geeft namelijk een uitgebreid overzicht van een groot aantal cogni-tieve en niet-cognitieve kenmerken van de leerlingen en van hun thuissituatie.

Zoals al vermeld handelt het onderhavige rapport over de gegevens die bij of over de leerlingen in het basisonderwijs zijn verzameld. Over de overeenkomstige gegevens in het speciaal onder-wijs en over de school- en klas/leerkrachtkenmerken in zowel regulier basisonderwijs als speci-

vii

aal onderwijs zijn afzonderlijke rapportages verschenen. De rapporten zijn te bestellen bij de uitvoerende onderzoeksinstituten.

Projectleider van het PRIMA-onderzoek op het ITS is L. Mulder en op het SCO-Kohnstamm Instituut G. Ledoux. De auteurs van dit rapport willen H. Versteegen en N. Leenders van het ITS en A. van der Meijden, A. Vestdijk en M. Robijns van het SCO-Kohnstamm Instituut be-danken voor de wijze waarop zij het complexe veldwerk tot een goed einde hebben weten te brengen.

ix

Inhoud

Ten geleide v

Deel 1 Veldwerkverslag 1

1. De steekproef van scholen en leerlingen 3 1.1 Inleiding 3 1.2 Nagestreefde referentiesteekproef 3 1.3 Nagestreefde aanvullende steekproef 4 1.4 Omvang en representativiteit van de uiteindelijke scholensteekproef 5 1.5 Aantallen oude en nieuwe PRIMA-basisscholen 8 1.6 Omvang van de leerlingensteekproef 9

2. Dataverzameling 11 2.1 Onderscheiden fasen en tijdsplanning 11 2.2 Benadering van scholen en opvragen van administratieve gegevens (fase 1) 11 2.3 Verzameling van leerlinggegevens (fase 2) 12 2.4 Toetsafnames en gelijktijdige overige dataverzameling (fase 3) 13 2.5 Uitstroom van leerlingen groep 8 en achtergronden van tussentijdse in- en uitstroom (fase 4) 14 2.6 Overzicht van de verzamelde data 14 2.7 Rapportage aan de scholen 16 2.8 Taakverdeling tussen beide uitvoerende instituten 16

Deel II De leerlinggegevens 17

3 Achtergronden van de leerlingen 19 3.1 Achtergronden van de leerlingen 19 3.2 Sociaal-etnische achtergrond 22

4 De taal-, rekenen leestoetsen 25 4.1 Inleiding 25 4.2 De taal-, rekenen leestoetsen 25 4.3 Respons 26 4.4 De taal-, rekenen leesvaardigheid 27

5 De intelligentietests 33 5.1 De intelligentietests 33 5.2 Respons 33 5.3 Intelligentiescores 34

x

6 Leerlingprofielen 37 6.1 De leerlingprofielen 37 6.2 Respons 37 6.3 Schaalconstructie 38 6.3.1 Leerlingprestaties 38 6.3.2 Leerlinggedrag 39 6.3.3 Welzijn 40 6.3.4 Gezinsachtergrond 41 6.3.5 Aanpak 42 6.4 Schaalscores 43 6.5 Onderwijskundige bijzonderheden 67 6.5.1 Aanspreekbaarheid in het Nederlands 67 6.5.2 Het relatieve prestatieniveau 69 6.5.3 Prognose voor toekomstig onderwijs 71 6.5.4 Het AVI-leesniveau 75 6.5.5 OALT-lessen 76

7 De vragenlijst Schoolwelbevinden 79 7.1 De vragenlijst Schoolwelbevinden 79 7.2 Respons 79 7.3 Schaalconstructie 80 7.4 Schaalscores 81

8 Uitstroomgegevens groep 8 85 8.1 Het uitstroomformulier 85 8.2 Respons 85 8.3 Vervolgadvies voortgezet onderwijs 86 8.4 Potentile voortijdig schoolverlaters 88 8.5 De Eindtoets Basisonderwijs 89

Deel III De oudervragenlijsten 93

9 De oudervragenlijst voor groep 2 95 9.1 Constructie 95 9.2 Afname 95 9.3 Verwerking 96 9.4 Respons 96 9.4.1 Aantallen 96 9.4.2 Respons, sociaal-etnische achtergrond en toetsprestaties 97 9.4.3 Respons en steekproeven 98 9.4.4 Respons op schoolniveau 99 9.4.5 Samenvatting 100 9.5 Een beschrijving van de oudergegevens 100 9.5.1 Inleiding 100 9.5.2 De oudergegevens 101

Literatuur 123

Deel I Veldwerkverslag

3

1 De steekproef van scholen en leerlingen

1.1 Inleiding

Bij de derde PRIMA-meting in het basisonderwijs, in schooljaar 1998/99, waren circa 600 scho-len betrokken geweest. Bij de start van de vierde PRIMA-meting werd besloten deze steek-proefomvang te handhaven. Eveneens in overeenstemming met de vorige meting werd boven-dien bepaald dat 420 van de scholen tezamen de referentiesteekproef zouden moeten vormen - representatief voor alle Nederlandse basisscholen - terwijl de 180 resterende scholen zodanig moesten worden geselecteerd dat in de totale PRIMA-steekproef voldoende allochtone en au-tochtone leerlingen zouden voorkomen die behoren tot de doelgroepen van het Onderwijs-achterstandenbeleid. Daarnaast was het net als in voorgaande jaren de bedoeling om de scholen-steekproef van de vorige PRIMA-meting zo veel mogelijk intact te houden, om het longitudina-le karakter van het onderzoek te waarborgen.

1.2 Nagestreefde referentiesteekproef

Voor het selecteren van de referentiesteekproef werden richting, provincie en urbanisatiegraad van de vestigingsgemeente als belangrijkste kenmerken beschouwd, samen met de variabele schoolscore. Deze laatste variabele is een indicatie voor de sociaal-etnische samenstelling van de leerlingpopulatie van een school en wordt door het Ministerie van OC&W berekend door het gewogen aantal leerlingen van een school (dus met verdiscontering van hun wegingsfactor) te verminderen met 9% van het ongewogen aantal leerlingen en het resultaat te delen door het on-gewogen aantal leerlingen. De uitkomst van deze rekensom wordt met 100 vermenigvuldigd en is door ons vervolgens ingedikt tot zeven categorien1. Met het meest recente scholenbestand van OC&W, gedateerd van najaar 1999, kon worden vastgesteld hoe de landelijke verdeling van deze kenmerken er op dat moment uitzag. Door de-zelfde percentuele verdeling over te brengen op een referentiesteekproef van 420 scholen werd duidelijk naar welke aantallen diende te worden gestreefd. In Tabel 1.1 geven we de procentuele landelijke verdeling en de nagestreefde aantallen scholen weer.

1 In de basisrapportage over de vorige PRIMA-meting (Driessen e.a., 1999) is de berekening van schoolscore overi-

gens anders uitgevoerd.

4

Tabel 1.1 - Verhoudingen in de landelijke schoolpopulatie (okt. 1999, N=7208) t.a.v. schoolsco-re, richting, provincie en urbanisatiegraad en bijbehorende streefaantallen in de referen-tiesteekproef

landelijk % nagestreefde n

schoolscore 100-109 77.8 327 110-119 8.3 35 120-129 4.0 17 130-139 2.8 12 140-149 1.7 7 150-159 1.5 6 >159 3.9 16

richting openbaar 33.5 141 protestants-christelijk 29.9 126 rooms-katholiek 29.5 124 overig bijzonder 7.1 30

provincie Groningen 4.8 20 Friesland 6.9 29 Drenthe 4.3 18 Overijssel 8.0 34 Flevoland 2.5 11 Gelderland 13.5 57 Utrecht 6.6 28 Noord-Holland 12.9 54 Zuid-Holland 17.8 75 Zeeland 3.5 15 Noord-Brabant 13.0 55 Limburg 6.3 26

urbanisatiegraad niet stedelijk 24.3 102 weinig stedelijk 26.2 110 matig stedelijk 19.3 81 sterk stedelijk 19.1 80 zeer sterk stedelijk 11.2 47

totaal 100 420

1.3 Nagestreefde aanvullende steekproef

Net als in de derde PRIMA-meting werd als criterium voor de aanvullende steekproef uitslui-tend de schoolscore-verdeling gebruikt. De omvang van de aanvullende steekproef werd be-paald door de eis dat de totale PRIMA-steekproef per schoolscore-categorie ten minste 45 scho-len zou moeten bevatten. Daarmee zouden naar verwachting voldoende achterstandsleerlingen

5

in de steekproef worden opgenomen en konden tevens uitspraken gedaan worden over scholen met een uiteenlopende sociaal-etnische samenstelling. Gegeven de nagestreefde aantallen in de referentiesteekproef (zie ook Tabel 1.1), leidde dat tot de in Tabel 1.2 weergegeven aantallen voor de nagestreefde aanvullende steekproef.

Tabel 1.2 - Nagestreefde schoolscore-aantallen in de referentiesteekproef en aanvullende steek-proef

schoolscore ref. aanv. totaal

100-109 327 0 327 110-119 35 10 45 120-129 17 28 45 130-139 12 33 45 140-149 7 38 45 150-159 6 39 45 >159 16 29 45

totaal 420 177 597

1.4 Omvang en representativiteit van de uiteindelijke scholensteekproef

De uiteindelijke totale steekproef van PRIMA in schooljaar 2000/2001 bestaat uit 600 basis-scholen. Kanttekening bij dit aantal is dat verschillende dpendances van n school afzonder-lijk in de steekproef kunnen voorkomen. In dat geval is er sprake van meer locaties waarop alle toetsgroepen (2, 4, 6 en 8) aanwezig zijn. Achter deze werkwijze steekt zowel een inhoudelijk als een financieel/organisatorisch motief. Ten eerste blijkt het vaak te gaan om gefuseerde scho-len die slechts in beperkte mate samenwerken; ten tweede zou het alternatief (elke administra-tieve eenheid met al zijn locaties beschouwen als n school) leiden tot een enorme verhoging van het aantal te toetsen leerlingen. Niet alle scholen met meerdere locaties zijn op deze manier opgesplitst: met name scholen die al langere tijd in de PRIMA- of zelfs LEO-steekproef voorkomen, bestaan vaak nog onder n PRIMA-schoolnummer. Het zou erg complex worden, om deze scholen en hun leerlingpopula-tie met terugwerkende kracht ook op te splitsen per locatie. Schooldirecties vragen in verband met de terugrapportage van toetsresultaten soms expliciet om een afzonderlijke benadering van hun locaties of juist om het tegenovergestelde; voor zover dat binnen onze voorwaarden past, komen we hieraan tegemoet. Uiteindelijk komen in de totale PRIMA-steekproef 60 scholen voor met dubbele brinnummers. Hierachter schuilen administratief gezien 29 scholen: 27 scho-len die met elk twee locaties aan het onderzoek deelnemen en twee scholen die zelfs met drie locaties deelnemen.

In hoofdstuk 2 wordt beschreven op welke wijze de PRIMA-scholen geselecteerd en benaderd zijn. Hier dient echter alvast enige toelichting gegeven te worden op de wijze waarop omgegaan werd met de selectiecriteria tijdens de werving. Het bleek namelijk vrijwel onmogelijk om deze alle vier (schoolscore, richting, provincie en urbanisatiegraad) steeds een even zwaar gewicht te geven. Dat heeft te maken met de relatief beperkte periode waarin de werving diende plaats te

6

vinden, gecombineerd met het forse percentage scholen dat negatief op ons deelnameverzoek bleek te reageren. Daardoor was het onmogelijk om de reactie van een in alle opzichten ge-schikte school eerst af te wachten alvorens - bij een afwijzing - een even geschikte alternatieve school te benaderen. In plaats daarvan werd een groot aantal scholen tegelijkertijd benaderd, hetgeen consequenties had voor de precisie waarmee geselecteerd kon worden op alle relevante schoolkenmerken. Om die reden hebben we besloten om ons bij de scholenwerving in eerste instantie vooral te richten op de na te streven aantallen scholen per schoolscore-categorie in zowel referentie- als totale steekproef, vanwege de evidente relatie tussen schoolscore en schoolprestaties.

Ook bij het bepalen welk deel van de bereid gevonden 600 scholen in de referentiesteekproef, en welk deel in de aanvullende steekproef werd ingedeeld, was het kenmerk schoolscore ons belangrijkste criterium. Zoveel mogelijk is getracht de in de referentiesteekproef nagestreefde aantallen scholen per schoolscore-categorie ook daadwerkelijk te bereiken. Het uiteindelijke resultaat daarvan is af te lezen in Tabel 1.3.

Tabel 1.3 - Feitelijke schoolscore-verdeling in de referentiesteekproef, aanvullende steekproef en totale steekproef

schoolscore ref. aanv. totaal

100-109 319 0 319 110-119 37 17 54 120-129 17 33 50 130-139 14 28 42 140-149 8 21 29 150-159 8 25 33 >159 17 56 73

totaal 420 180 600

In de referentiesteekproef komen 319 scholen met de laagste schoolscore (100-109) voor; dat zijn er 8 minder dan in de referentiesteekproef nodig werden geacht (zie Tabel 1.1). Binnen de referentiesteekproef zijn de nagestreefde aantallen in de overige schoolscore-categorien wel gehaald. Dat geldt niet voor de totale steekproef, waarbinnen niet elke schoolscore-categorie 45 scholen bevat. Vooral aan scholen met een schoolscore tussen 140 en 149 en tussen 150 en 159 is een tekort. Dat komt vooral doordat ook het totale aantal scholen in Nederland in deze twee categorien - absoluut gezien - laag is (resp. 122 en 111); gezien de zeer hoge non-respons (zie hoofdstuk 2) leidt zelfs een wervingspoging onder alle scholen tot te lage deelnemersaantallen.

In Tabel 1.4 wordt de verdeling van de 420 scholen in de referentiesteekproef over de vier se-lectiekenmerken (schoolscore, richting, provincie en urbanisatiegraad) weergegeven (feitelijke n). Daarbij moet bedacht worden dat de schoolkenmerken afkomstig zijn van het departementa-le bestand van 1999, dat naar BRIN-nummer is gerangschikt. Dat betekent dat, waar er in de PRIMA-steekproef sprake is van meer schoollocaties met elk een eigen schoolnummer, aan elk van die locaties dus de kenmerken van de gehele school gekoppeld zijn. Bij richting, provincie

7

en urbanisatiegraad is dat ook zeer voor de hand liggend, maar bij de schoolscore zou er in prin-cipe een discrepantie kunnen zitten tussen de schoolscore van de hele school en de virtuele schoolscore van de locatie, als de verdeling van leerlingen over locaties niet willekeurig is ge-weest. De verwachte verdeling van de 420 scholen over de vier schoolkenmerken, gegeven de verhou-dingen binnen de totale Nederlandse schoolpopulatie, is ook weergegeven in Tabel 1.4. Met de

2-toets is uitgerekend of er sprake is van een significant verschil (p159 17 16

richting openbaar 143 141 protestants-christelijk 121 126 rooms-katholiek 126 124 overig bijzonder 30 30

provincie Groningen 20 20 Friesland 28 29 Drenthe 19 18 Overijssel 29 34 Flevoland 7 11 Gelderland 55 57 Utrecht 23 28 Noord-Holland 62 54 Zuid-Holland 75 75 Zeeland 19 15 Noord-Brabant 56 55 Limburg 27 26

urbanisatiegraad niet stedelijk 111 102 weinig stedelijk 109 110 matig stedelijk 82 81 sterk stedelijk 78 80 zeer sterk stedelijk 40 47

totaal 420 420

8

De verhoudingen naar schoolscore, richting en urbanisatiegraad zijn in de referentiesteekproef goed in overeenstemming met de landelijke verhoudingen. Dat betekent dat de referentiesteek-proef representatief is in alle genoemde opzichten

Niet betrokken bij de selectiecriteria is schoolgrootte. Volledigheidshalve is achteraf echter wel nagegaan of de scholen in de referentiesteekproef erg afwijken van de landelijke populatie qua totale aantal leerlingen. Daartoe hebben we eveneens gebruik gemaakt van het scholenbestand van OC&W van oktober 1999. In de tabel hierna zijn de resultaten opgenomen van de vergelij-king tussen populatie en referentiesteekproef.

Tabel 1.5 - Schoolgrootte in de landelijke schoolpopulatie (okt. 1999, N=7208) en in de referen-tiesteekproef

landelijk % ref. steekproef

gem. aantal leerlingen 214,1 215,3

schoolgrootte % % max. 100 17.8 14.3 101-150 14.7 15.0 151-200 17.1 17.6 201-250 18.5 19.5 251-300 12.3 14.3 301-350 7.7 10.7 351-450 7.8 5.5 > 450 4.1 3.1

De referentiesteekproef lijkt qua gemiddeld aantal leerlingen vrij goed op de landelijke basis-scholenpopulatie. Wel blijken er iets te weinig scholen met 351 tot 450 leerlingen in de steek-proef te zitten en iets te veel scholen met 301 tot 350 leerlingen. In die twee categorien is het verschil tussen het verwachte en geobserveerde aantal scholen significant bij p

9

1.6 Omvang van de leerlingensteekproef

Ten behoeve van de vierde PRIMA-meting hebben de 600 deelnemende basisscholen gegevens verstrekt over hun leerlingen in de groepen 2, 4, 6 en 8. In totaal bleek het te gaan om 60237 leerlingen; een gemiddelde van 100 leerlingen per school in de vier jaargroepen tezamen. In Tabel 1.6 is te zien hoeveel leerlingen per jaargroep en steekproef dit betreft. Ook is in de tabel opgenomen welk deel van hen ook deelnam aan de derde PRIMA-meting in 1998/99, uitge-splitst naar steekproef. Per definitie kan dit alleen betrekking hebben op de leerlingen die bij de vierde meting in groep 4, 6 en 8 zaten.

Tabel 1.6 - Totale aantal opgegeven leerlingen per jaargroep, en percentage daarvan dat be-kend is uit de vorige PRIMA-meting, naar steekproef

referentiesteekproef aanvullende steekproef totale steekproef getoetste n % v. totaal getoetste n % v. totaal getoetste n % v. totaal

groep 2 10968 0.0 5213 0.0 16181 0.0 groep 4 10498 55.4 4725 56.2 15223 55.7 groep 6 10360 59.6 4585 62.2 14945 60.4 groep 8 9560 62.8 4328 67.3 13888 64.2

totaal 41386 18851 60237

Het gemiddeld aantal opgegeven leerlingen in groep 2, 4, 6 en 8 op de scholen uit de referen-tiesteekproef is 98.5, terwijl op de scholen in de aanvullende steekproef gemiddeld 104.7 leer-lingen zitten. Eerder zagen we dat het totale aantal leerlingen op de scholen in de referen-tiesteekproef - althans volgens het bestand van OC&W - gemiddeld 215 bedraagt. De verwach-ting zou zijn dat de helft van hen (circa 107 leerlingen) in de even groepen zit. Dat het opgege-ven aantal lager ligt, zou kunnen betekenen dat de scholen niet al hun leerlingen in de even groepen aanmelden voor het PRIMA-onderzoek. Een andere, minder verontrustende verklaring betreft echter de eerder beschreven opsplitsing in het PRIMA-onderzoek van locaties van scho-len; via het OC&W-bestand is aan elk van hen het leerlingenaantal van de totale school toege-kend, terwijl de locaties feitelijk altijd slechts een deel van dit aantal leerlingen hebben. In Tabel 1.6 valt verder op dat het percentage bekende leerlingen stijgt met de groep; vermoede-lijk omdat in de lagere groepen relatief meer leerlingen naar het speciaal onderwijs worden ver-wezen of van school veranderen.

Door ziekte, tussentijdse uitstroom of andere oorzaken hebben overigens niet alle door de scho-len opgegeven leerlingen uiteindelijk ook deelgenomen aan de toetsen van PRIMA. De verhou-dingen tussen het totale aantal opgegeven leerlingen en het aantal leerlingen dat ten minste n toets (taal, rekenen of begrijpend lezen) heeft gemaakt, zijn in Tabel 1.7 weergegeven.

10

Tabel 1.7 - Aantal leerlingen per jaargroep dat ten minste n toets heeft gemaakt en % ten op-zichte van het totale aantal opgegeven leerlingen, naar steekproef

referentiesteekproef aanvullende steekproef totale steekproef getoetste n % v. totaal getoetste n % v. totaal getoetste n % v. totaal

groep 2 10255 93.5 4795 92.0 15050 93.0 groep 4 10170 96.9 4578 96.9 14748 96.9 groep 6 10119 97.7 4447 97.0 14566 97.5 groep 8 9369 98.0 4209 97.3 13578 97.8

totaal 39913 96.4 18029 95.6 57942 96.2

Het percentage getoetste ten opzichte van opgegeven leerlingen ligt een stuk hoger dan bij PRIMA3. Dat zou te maken kunnen hebben met de veranderde toetsafname-procedures, waarop we in het volgende hoofdstuk nader ingaan.

11

2 Dataverzameling

2.1 Onderscheiden fasen en tijdsplanning

In de dataverzameling ten behoeve van de vierde meting van het PRIMA-onderzoek zijn een viertal fasen te onderscheiden: de benadering van scholen om ze te werven als deelnemers aan het PRIMA-cohort, gecombineerd met het opvragen van enkele administratieve gegevens (fase 1), de verzameling van aantallen, namen en enkele achtergrondgegevens van de leerlingen in de toetsgroepen (fase 2), de toetsafnames en gelijktijdige overige dataverzamelingen in groep 2, 4, 6 en 8 (fase 3), en ten slotte de verzameling van uitstroomgegevens van de leerlingen van groep 8, gecombineerd met een extra dataverzameling over tussentijdse in- en uitstroom van leerlin-gen sinds 1998/99 (fase 4). De bijbehorende kalender staat hieronder vermeld.

Kalender dataverzameling vierde PRIMA-meting fase 1: mei - oktober 2000 fase 2: september - december 2000 fase 3: januari - maart 2001 fase 4: mei - juni 2001

Elke fase wordt in de paragrafen hierna beschreven.

2.2 Benadering van scholen en opvragen van administratieve gegevens (fase 1)

De eerste benadering van scholen was vooral bedoeld om hun bereidheid tot deelname te chec-ken, maar werd gecombineerd met het aanbieden van een kort vragenlijstje over een aantal ad-ministratieve zaken. Alle 602 scholen die twee jaar eerder aan PRIMA3 hadden deelgenomen, ontvingen eerst deze vragenlijst. Daarna kon op basis van hun respons worden genventariseerd hoeveel nieuwe scho-len nog nodig waren; dat bleken er ongeveer 175 te zijn. Nagegaan is wat de kenmerken moes-ten zijn van deze nieuwe scholen, in eerste instantie qua schoolscore en vervolgens ook zoveel mogelijk naar provincie, richting en urbanisatiegraad (zie ook paragraaf 1.4). Met het oog op de te verwachten hoge non-respons werd uit het departementale bestand vervolgens een vijfvoud van deze benodigde scholen geselecteerd en benaderd met dezelfde vragenlijst als de reeds be-kende deelnemers uit PRIMA3. Zodra de vragenlijstjes ingevuld terugkwamen van de scholen, werden zij ingevoerd in een computerbestand. Geregeld werd de stand van zaken ten aanzien van deelnemers en weigeraars opgemaakt. Uiteindelijk werd op grond daarvan in oktober nog een honderdtal extra scholen geselecteerd en benaderd met hetzelfde vragenlijstje. Op deze manier is uiteindelijk het benodigde aantal van 600 scholen gehaald. Daartoe zijn in totaal wel bijna 1600 scholen benaderd; de 602 deelnemers van de vorige meting en daarnaast circa 975 nieuwe scholen. Dat betekent dat het responspercentage onder de nieuwe scholen

12

minder dan 18 procent bedroeg. Onder de bekende scholen lag de respons veel hoger: bijna 71 procent.

2.3 Verzameling van leerlinggegevens (fase 2)

Zodra gebleken was dat een nieuwe school bereid was aan het onderzoek deel te nemen, werd een aantal groepsformulieren verstuurd met het verzoek om hierop in te vullen welke leerlingen in het lopende schooljaar in de even jaargroepen zaten. Per parallelgroep werden behalve de namen van die leerlingen ook enkele achtergrondkenmerken opgevraagd (zie hoofdstuk 3). Het was ook mogelijk voor scholen deze gegevens geautomatiseerd aan te leveren, mits zij gebruik maakten van het administratieprogramma ESIS-A (Dos- of Windows-versie). Alle scholen ont-vingen daartoe behalve bovengenoemde formulieren ook een diskette. Aan de hand van een bij-gevoegde gebruiksaanwijzing konden de scholen met een paar eenvoudige handelingen de ge-vraagde gegevens vanuit hun administratieprogramma op deze diskette zetten. Voor ESIS-A was gekozen omdat dit programma door circa tweederde van de basisscholen wordt gebruikt.

De scholen die ook aan de vorige PRIMA-meting hadden deelgenomen, ontvingen een verge-lijkbaar groepsformulier voor groep 2. De gegevensverzameling per formulier voor de groepen 4, 6 en 8 verliep echter anders: de meeste leerlingen uit deze groepen waren immers al bekend van deze vorige meting; toen zaten ze namelijk in groep 2, 4 en 6. Daarom werden op formulie-ren de namen van die bekende leerlingen al voorgedrukt, met het verzoek aan te geven of deze leerlingen inderdaad normaal waren doorgestroomd. Van deze bekende leerlingen waren veel achtergrondgegevens al bekend, zodat op de nieuwe formulieren nog slechts enkele aanvullin-gen hoefden te worden gemaakt. Van eventuele nieuwe leerlingen in deze groepen (niet bekend uit eerdere metingen) moesten natuurlijk wel nog alle gegevens worden opgegeven. De diskette die de bekende scholen ook ontvingen, was geheel gelijk aan die van de nieuwe scholen. Alle gegevens van de leerlingen in de even groepen konden daarmee worden afgetapt uit het ESIS-administratiebestand van de scholen; ook die van de leerlingen die reeds bekend waren uit voorgaande metingen. Pas naderhand, bij de verwerking van de diskette-gegevens van de bekende scholen, werd de nieuwe informatie vergeleken met de bestanden van PRIMA3. Aldus kon worden nagegaan welke leerlingen ook twee jaar eerder aan het onderzoek aan deel-genomen en welke leerlingen nieuw waren. Bij de verwerking van de opbrengst van fase 2 werd aan elke leerling die volgens de opgaven van de scholen in de toetsgroepen zat, een uniek respondentnummer toegekend. In dit nummer was ook het schoolnummer en de jaargroep verwerkt. De namen en respondentnummers werden vervolgens voorgedrukt op alle instrumenten, toetsen en antwoordbladen die met betrekking tot deze leerlingen in fase 3 en 4 zouden worden ingezet. Ook de directie- en leerkrachtvragenlijs-ten werden zodanig genummerd dat er geen twijfel kon ontstaan over de identiteit van de res-pondent. De school- en respondentnummers vormen ook de basis van de opgebouwde school- en leer-lingbestanden waarin alle in 2000/2001 en eventueel ook in de jaren daarvoor verzamelde gege-vens zijn opgenomen.

Fase 2 was in principe in december 2000 voltooid. Over bepaalde leerlingen bleken echter door de scholen niet alle achtergrondgegevens verstrekt te zijn. Voor zover het de gegevens betrof waarop de in PRIMA veelvuldig gehanteerde indeling naar sociaal-etnische achtergrond is ge-

13

baseerd (zie hoofdstuk 3), is in fase 3 nog een poging gedaan deze informatie alsnog te verza-melen. De toetsleider kreeg daartoe een overzicht met de ontbrekende gegevens mee, dat de scholen alsnog konden aanvullen.

2.4 Toetsafnames en gelijktijdige overige dataverzameling (fase 3)

Bij de vierde PRIMA-meting zagen de toetsafname-procedures er wat anders uit dan voorheen. Voor een deel was die verandering al ingezet bij de derde PRIMA-meting, toen voor het eerst een belangrijk deel van de toetsen afkomstig was uit het CITO-Leerlingvolgsysteem (zie ook hoofdstuk 4). Omdat veel scholen deze toetsen ook zelf gebruiken, namen vanaf dat moment in principe de groepsleerkrachten de toetsen af. Wel was de PRIMA-toetsleider tijdens de gehele toetsperiode op school aanwezig. Deze zorgde voor de administratie en organisatie van de toets-afnames, fungeerde als vraagbaak voor de leerkrachten en verleende zo nodig assistentie. De toetsperiode in het PRIMA-onderzoek loopt in principe van januari tot en met maart, maar de meeste van de CITO-toetsen dienen volgens de handleiding in januari te worden afgenomen. Het gevolg daarvan was dat veel directeuren en intern begeleiders er op stonden dat de PRIMA-toetsleider in januari op hun school zou komen. Omdat dat organisatorisch gezien niet altijd mogelijk was, is bij PRIMA4 een nieuwe procedure ingevoerd. Scholen konden er nu voor kie-zen om zonder aanwezigheid van de toetsleider alle of bepaalde CITO-toetsen alvast af te ne-men, op een zelfgekozen tijdstip (mits in de periode januari-maart), maar wel met gebruikma-king van PRIMA-materiaal waarop de nummers en namen van leerlingen al waren aangebracht. Scholen die kozen voor deze procedure kregen begin januari dit materiaal aangeleverd van de toetsleider, samen met een uitgebreide schriftelijke instructie. Voorwaarde was wel dat de school zelf moest beschikken over het algemene toetsmateriaal, zoals de handleiding. Op deze scholen was de toetsleider uitsluitend aanwezig bij de afname van de overige (niet-CITO) toet-sen en daarnaast bij de distributie van vragenlijsten en dergelijke. Andere scholen kozen niet voor deze nieuwe procedure; op deze scholen was de toetsleider bij alle toetsafnames op school aanwezig.

Voorafgaande aan de toetsafnames werden in een voorbereidend gesprek tussen toetsleider en team de procedures doorgenomen, afspraken gemaakt en materiaal overgedragen. Tevens nam de toetsleider bij dit eerste bezoek de vragenlijsten mee voor de leerkrachten van groep 2, 4, 6 en 8 en de directie, alsmede de zogenaamde leerlingprofielen met vragen voor de leerkrachten over elke leerling in groep 2, 4, 6 en 8. Ten slotte werden ook de oudervragenlijsten voor de ouders van leerlingen in groep 2 bij dit eerste bezoek door de toetsleider achtergelaten, met het verzoek deze lijsten aan de leerlingen mee te geven. Ingevulde vragenlijsten werden aan het einde van de toetsperiode door de toetsleiders weer meegenomen. Vragenlijsten die nog niet waren ingevuld, konden de scholen per post later alsnog retourneren. De meeste toetsleiders die betrokken waren bij fase 3, hadden al eerder ervaring opgedaan met het PRIMA-onderzoek. Desondanks werden zij tevoren uitgebreid mondeling en schriftelijk genstrueerd.

14

2.5 Uitstroom van leerlingen groep 8 en achtergronden van tussentijdse in- en uitstroom (fase 4)

De laatste fase in de dataverzameling van de vierde PRIMA-meting bestond uit twee schriftelij-ke onderdelen. De instrumenten werden in mei per post aan de PRIMA-scholen toegestuurd; ook de retournering door de scholen verliep per post. Het eerste onderdeel betrof de optisch inleesbare uitstroomformulieren groep 8, waarmee bij de leerkracht van groep 8 of eventueel bij de directeur informatie per leerling van groep 8 gevraagd werd over een aantal gegevens rond de overgang van basis- naar voortgezet onderwijs. Het tweede onderdeel van fase 4 beoogde de oorzaken in kaart te brengen van tussentijds ver-schenen en verdwenen leerlingen: leerlingen die - bijvoorbeeld door verhuizen of doubleren - tussentijds zijn ingestroomd in de hogere groepen (4, 6 en 8) van de PRIMA-steekproef zonder dat hun voorgeschiedenis bij de PRIMA-administratie bekend is, of leerlingen die - om verge-lijkbare redenen - juist zijn verdwenen uit de steekproef zonder dat in de PRIMA-administratie duidelijk is waar deze leerlingen zijn gebleven. Met behulp van deels voorgedrukte formulieren werden over al deze leerlingen de redenen van de tussentijdse in- of uitstroom en de ontbreken-de loopbaangegevens opgevraagd.

2.6 Overzicht van de verzamelde data

In de verschillende fasen van dataverzameling werd via diverse instrumenten en bronnen en op verschillende niveaus informatie verzameld. Zonder in details te treden, laten we in Figuur 2.1 de herkomst en het niveau van de verzamelde informatie zien.

15

Figuur 2.1 - Verzamelde gegevens naar fase, instrument, bron en niveau

fase/instrument informatie verstrekt door/verzameld bij

informatie(-niveau)

school groep leerling

1. scholenbestand min. OC&W

namen/adressen algemene school kenmerken

1. vragenlijst directie deelname-bereidheid administratieve schoolkenmerken

2. groepsformulieren of ESIS-diskette

directie, administratie of leerkrachten groep 2, 4, 6 en 8

aantal groepen 2, 4, 6 en 8

groepsnamen, locaties groep 2, 4, 6 en 8

groep, naam, ach-tergrondken-merken

3. toetsen (taal, re-kenen en lezen) grp 2, 4, 6, 8

leerlingen groep 2, 4, 6 en 8

toetsscores

3. IQ-testen leerlingen groep 4, 6 en 8 testscores

3. schoolwelbevin-denvragenlijst

leerlingen groep 6 en 8 schoolwelbe-vinden, zelfver-trouwen, sociale integratie

3. leerlingprofielen leerkrachten groep 2, 4, 6 en 8

beoordeling van leerling

3. directievragenlijst directie kenmerken van schoolpopulatie, team en inrichting

3. leerkracht- vragenlijst

leerkrachten groep 2, 4, 6 en 8

klas-, leerkracht-, onderwijskenmer-ken

3. oudervragenlijst ouders groep 2 ouderkenmerken gezinskenmerken

4. uitstroomformulieren

directie / leerkracht groep 8

uitstroomgegevens overgang VO

4. formulieren over tussentijdse in- en uitstroom

directie / administratie oorzaken van tus-sentijdse in- en uitstroom , school-loopbaangegevens

Over alle instrumenten op leerling-niveau wordt in het vervolg van dit rapport gerapporteerd, met uitzondering van de formulieren over tussentijdse in- en uitstroom, waarover een afzonder-lijke rapportage zal verschijnen. Over de vragenlijsten voor de leerkrachten en directies wordt eveneens een rapport gepubliceerd.

16

2.7 Rapportage aan de scholen

De meeste deelnemende scholen hebben tweemaal een terugkoppeling ontvangen over de ver-zamelde resultaten van hun leerlingen. Een deel van de afgenomen toetsen is afkomstig uit het leerlingvolgsysteem van het CITO. Veel scholen gebruiken deze toetsen ook zelf, om de vorderingen van hun leerlingen te registreren. Daarom zijn de scores op deze toetsen binnen enkele weken na afname in de vorm van een zo-genaamde versnelde terugrapportage teruggekoppeld naar de scholen die dat wensten. Voor zover van toepassing (afhankelijk van de toets) bevatte deze versnelde rapportage behalve ruwe scores ook subtoets-scores en zogenaamde CITO-vaardigheidsscores per leerling. Een totale rapportage van alle toetsresultaten is naar de scholen verzonden vlak vr de zomer-vakantie van 2001. In deze rapportage is veel aandacht besteed aan de prestaties van de leerlin-gen en de school in relatie tot leerlingen en scholen elders in het land met een vergelijkbare so-ciaal-etnische achtergrond. Ook van de leerlingprofielen en de schoolwelbevindenvragenlijst zijn in het landelijk vergelijkend schoolrapport enkele resultaten opgenomen.

2.8 Taakverdeling tussen beide uitvoerende instituten

Het PRIMA-onderzoek wordt door twee onderzoeksinstituten tezamen uitgevoerd. Tot nu toe is in dit rapport in het midden gelaten welk onderzoeksinstituut welk gedeelte van de beschreven werkzaamheden in het basisonderwijs nu precies heeft verricht. Tussen ITS en SCO-Kohnstamm Instituut zijn voorafgaand aan de vierde meting afspraken over de werkverdeling gemaakt. Aan de basis daarvan staat de verdeling van de PRIMA-basisscholen tussen de onderzoeksinsti-tuten naar regio. Deze verdeling komt er op neer dat het SCO-Kohnstamm Instituut verant-woordelijk was voor alle dataverzameling bij de betrokken basisscholen in de provincie Noord-Holland en in de stad Den Haag en het ITS overal elders in Nederland. Alle dataverzameling en -verwerking is in alle fasen door beide instituten afzonderlijk uitgevoerd met betrekking tot de eigen scholen.

In dit veldwerkverslag is geen aandacht besteed aan de toetsafnames en andere dataverzamelin-gen die op lokaal niveau hebben plaatsgevonden in opdracht van schoolbesturen of gemeenten. Dat is gebeurd in het kader van de School Prestatie Metingen (SPM) van het ITS en het project PRIMA-plus van het SCO-Kohnstamm Instituut en staat daarmee buiten het PRIMA-cohort-onderzoek.

Deel II De leerlinggegevens

19

3 Achtergronden van de leerlingen

3.1 Achtergronden van de leerlingen

In deze paragraaf beschrijven we de samenstelling van de groep leerlingen die in het schooljaar 2000/2001 aan het PRIMA-onderzoek heeft deelgenomen. Bij deze beschrijving maken we steeds een onderscheid naar de totale steekproef en de referentiesteekproef.

De achtergrondkenmerken van de leerlingen die in de tabellen worden gepresenteerd, zijn verstrekt door de scholen (c.q. directies, leerkrachten, administratie), die daartoe enkele formulieren hebben ingevuld. In totaal zijn van 60237 leerlingen deze kenmerken bekend. Van deze groep heeft 96.2% ook aan de toetsafnames deelgenomen. In Tabel 3.1 staan allereerst enige kenmerken van de leer-lingen zelf; deze zijn dus gebaseerd op de totale groep, inclusief degenen zonder toetsscores. De leeftijd is overigens berekend per 1 januari 2001.

Uit Tabel 3.1 is op te maken dat de verschillende kenmerken betrekking hebben op een steeds wis-selend aantal leerlingen. De vragen op de formulieren zijn dus niet allemaal even consequent inge-vuld, met als gevolg dat we soms belangrijke achtergrondkenmerken moeten missen. Hierop komen we later terug in verband met de indeling van leerlingen naar hun sociale achtergrond. Het verschil in de samenstelling van de referentiesteekproef en de totale steekproef wordt vooral zichtbaar bij het kenmerk wegingsfactor.

De totale scholensteekproef bevat naast de referentiesteekproef een aanvullende steekproef van scholen met relatief veel leerlingen in achterstandssituaties, zodat het aandeel leerlingen uit de OAB-doelgroepen sterk stijgt.

20

Tabel 3.1 - Achtergrondkenmerken van de leerlingen, naar steekproef en jaargroep

referentiesteekproef totale steekproef 2 4 6 8 totaal 2 4 6 8 totaal

maximaal aantal 10968 10498 10360 9560 41386 16181 15223 14945 13888 60237 leerlingen

leeftijd () 5.8 7.9 10.0 12.0 8.8 5.8 8.0 10.0 12.0 8.8

n 10841 10354 10244 9467 40906 15952 15029 14782 13769 59532

sekse (%) jongens 51.4 51.0 49.9 50.5 50.7 51.3 50.3 49.8 50.2 50.4 meisjes 48.6 49.0 50.1 49.5 49.3 48.7 49.7 50.2 49.8 49.6

n 10911 10426 10257 9478 41072 16056 15117 14809 13745 59727

verblijfsduur in Nederland (%) < 1 jaar 0.3 0.2 0.2 0.1 0.2 0.4 0.3 0.3 0.2 0.3 1-3 jaar 1.3 1.5 1.3 1.0 1.3 1.9 2.3 1.9 1.5 1.9 4-5 jaar 1.2 0.7 0.9 0.6 0.8 1.8 0.8 1.2 0.9 1.2 > 5 jaar 0.6 1.7 2.1 2.0 1.6 1.1 3.1 3.3 3.4 2.7 altijd 96.6 96.0 95.6 96.2 96.1 94.8 93.6 93.3 94.0 93.9

n 9879 9866 9856 9196 38797 14357 14283 14145 13312 56097

gezinssamenstelling (%) vader en moeder 91.4 90.7 88.4 88.2 89.7 88.2 87.4 85.6 85.2 86.7 alleen moeder 7.7 8.1 9.7 9.8 8.8 10.7 11.2 12.4 12.7 11.7 alleen vader 0.5 0.4 0.6 0.7 0.5 0.6 0.5 0.7 0.7 0.6 anders/onbekend 0.5 0.8 1.4 1.3 1.0 0.4 0.9 1.3 1.4 1.0

n 10864 10393 10259 9509 41025 15929 15046 14752 13778 59505

OAB-wegingsfactor (%) 1.00 72.2 70.4 67.5 64.6 68.8 56.8 55.9 54.1 51.8 54.8 1.25 14.7 16.9 18.7 22.5 18.1 15.3 17.7 19.3 22.7 18.6 1.40 0 0.3 0.5 0.5 0.3 0 0.2 0.3 0.4 0.2 1.70 0.2 0.2 0.2 0.1 0.2 0.4 0.3 0.4 0.3 0.3 1.90 12.9 12.2 13.2 12.2 12.6 27.5 25.8 25.8 24.8 26.0

n 10563 10214 9999 9331 40107 15517 14752 14405 13523 58197

Het kenmerk wegingsfactor is gebaseerd op enkele achtergrondgegevens van de ouders van de leerling, met name hun etnische herkomst en opleiding. Specifieke gegevens hierover zijn weerge-geven in de volgende tabellen. Tabel 3.2 bevat informatie omtrent het geboorteland van beide ou-ders.

21

Tabel 3.2 - Geboorteland van de ouders, naar steekproef en jaargroep (in %)


geboorteland vader Nederland 84.6 84.2 83.8 84.9 84.4 70.5 71.1 71.8 72.7 71.5 Suriname 1.6 1.4 1.9 1.9 1.7 2.5 2.7 2.8 3.0 2.7 Antillen 0.5 0.6 0.4 0.4 0.5 0.9 0.9 0.7 0.7 0.8 Molukken 0 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 0.3 0.3 0.2 Turkije 3.6 3.9 3.7 3.3 3.6 8.5 8.2 8.1 7.3 8.1 Marokko 3.4 3.2 3.3 3.2 3.3 8.1 7.5 7.3 7.5 7.6 Griekenland 0.1 0.1 0 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 Spanje 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 Itali 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 Portugal 0 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 voorm. Joegoslavi 0.4 0.4 0.5 0.6 0.4 `0.7 0.7 0.8 0.8 0.7 China 0.2 0.2 0.3 0.4 0.3 0.4 0.3 0.4 0.5 0.4 Vietnam 0.3 0.2 0.2 0.3 0.2 0.4 0.3 0.3 0.3 0.3 overige landen 5.2 5.3 5.4 4.4 5.1 7.7 7.6 7.0 6.5 7.2

n 9985 9725 9573 8904 38187 14357 13711 13405 12546 54019

geboorteland moeder Nederland 84.0 84.9 84.1 85.5 84.6 69.9 71.5 71.9 72.7 71.5 Suriname 1.7 1.6 2.2 2.1 1.9 3.0 3.4 3.6 4.1 3.5 Antillen 0.9 0.6 0.7 0.5 0.7 1.5 1.3 1.1 1.0 1.2 Molukken 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 Turkije 3.4 3.7 3.5 3.2 3.5 7.9 7.6 7.6 6.8 7.5 Marokko 3.3 3.1 3.1 3.1 3.2 7.5 7.1 6.9 7.1 7.1 Griekenland 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Spanje 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 Itali 0 0 0 0 0 0.1 0.1 0 0 0 Portugal 0 0.1 0.1 0.1 0.1 0 0.1 0.1 0.1 0.1 voorm. Joegoslavi 0.3 0.3 0.5 0.6 0.4 0.6 0.6 0.8 0.8 0.7 China 0.3 0.3 0.3 0.4 0.3 0.4 0.4 0.4 0.5 0.4 Vietnam 0.3 0.3 0.2 0.3 0.3 0.5 0.4 0.3 0.3 0.4 overige landen 5.4 4.8 5.0 4.2 4.8 8.2 7.3 6.9 6.3 7.2

n 10338 10181 10068 9331 39917 15253 14728 14436 13496 57913

Ook uit Tabel 3.2 blijkt het verschil tussen de referentiesteekproef en de totale steekproef: in de totale steekproef bevinden zich circa 14% meer leerlingen wier ouders niet in Nederland geboren zijn dan in de referentiesteekproef. Relatief veel allochtone ouders zijn geboren in Turkije, Marok-ko en Suriname; daarnaast is de categorie overige landen redelijk gevuld. De aantallen leerlingen die in de tabel vermeld staan, kunnen worden afgezet tegen het maximale aantal leerlingen in Tabel 3.1. Dan wordt duidelijk dat van bijna 96% van alle leerlingen het geboorteland van ten minste een van de ouders bekend is.Behalve naar geboorteland is op de formulieren ook gevraagd naar het opleidingsniveau van de ouders. Het ging daarbij niet om gedetailleerde gegevens, maar om een inschatting van het niveau. Gekozen kon worden uit vier niveaus: maximaal lager onderwijs, maxi-maal lager beroepsonderwijs, maximaal middelbaar beroepsonderwijs (inclusief MAVO, HAVO, VWO) of een HBO/WO-opleiding. In Tabel 3.3 staan de verdelingen.

22

Tabel 3.3 - Opleidingsniveau van de ouders, naar steekproef en jaargroep (in %)


opleiding vader max. LO 7.8 7.5 8.7 8.5 8.1 15.1 14.6 16.1 16.3 15.5 max. LBO 31.5 33.6 34.8 36.1 33.9 33.2 35.2 35.8 36.7 35.2 max. MBO 35.7 33.3 32.4 31.3 33.2 31.2 29.3 28.2 27.2 29.0 HBO/WO 25.0 25.6 24.1 24.1 24.7 20.5 21.0 19.9 19.7 20.3

n 9205 9071 8924 8280 35480 13336 12878 12643 11766 50623

opleiding moeder max. LO 9.3 9.8 10.1 10.1 9.8 18.6 18.5 19.1 19.5 18.9 max. LBO 27.8 30.0 32.5 32.5 31.4 29.4 31.3 32.9 34.9 32.0 max. MBO 42.3 39.0 38.7 38.7 39.3 35.7 33.4 32.9 31.7 33.5 HBO/WO 20.7 21.1 18.7 18.7 19.5 16.3 16.8 15.1 14.0 15.6

n 9572 9534 9407 9407 37216 14262 13920 13648 12731 54561

Uit Tabel 3.3 wordt duidelijk dat we beschikken over het opleidingsniveau van ten minste een van de ouders van ruim 90% van de leerlingen.

3.2 Sociaal-etnische achtergrond

In het PRIMA-onderzoek wordt naast de wegingsfactor nog een andere, gedetailleerdere maat voor sociaal-etnische achtergrond gehanteerd. Aan de basis daarvan staan de in Tabel 3.2 en Tabel 3.3 weergegeven kenmerken herkomstland en opleiding van de ouders. Bij de bepaling van deze varia-bele wordt in principe gebruik gemaakt van de gegevens van beide ouders. Alleen wanneer het een eenoudergezin betreft, wordt uitgegaan van de gegevens van de ene, wel aanwezige ouder. Bij het herkomstland van de ouders is het herkomstland van de vader als vertrekpunt genomen. De op basis van deze gegevens geconstrueerde variabele sociaal-etnische achtergrond kan de volgende waar-den aannemen: 1. beide ouders hebben maximaal een LBO-opleiding en zijn van Turkse of Marokkaanse her-

komst; 2. beide ouders hebben maximaal een LBO-opleiding en zijn afkomstig uit andere landen dan Ne-

derland, Turkije of Marokko (overig allochtonen); 3. beide ouders hebben maximaal een LBO-opleiding en zijn van Nederlandse herkomst (autoch-

toon); 4. de hoogst opgeleide ouder heeft maximaal een MBO-opleiding; 5. de hoogst opgeleide ouder heeft een opleiding op HBO- of WO-niveau. Bij de eerste drie categorien speelt de etnische herkomst, i.c. het geboorteland, dus wel een rol, maar bij de twee hoogste categorien niet meer. De verdeling van de categorien staat in Tabel 3.4.

23

Tabel 3.4 - Sociaal-etnische achtergrond, naar steekproef en jaargroep (in %)


max LBO, Tu/Ma 5.2 5.8 5.8 5.4 5.6 12.2 12.5 12.5 12.3 12.4 max LBO, ov. all. 4.0 4.1 4.7 4.3 4.3 7.9 7.8 7.9 7.5 7.8 max LBO, aut. 19.0 20.3 23.0 26.2 22.0 18.8 20.3 22.9 25.4 21.7 max MBO 41.1 38.1 37.9 36.4 38.4 36.3 33.9 33.3 32.3 34.0 HBO/WO 30.7 31.8 28.6 27.7 29.8 24.7 25.6 23.3 22.4 24.1

n 9671 9582 9521 8820 37594 14403 14008 13828 12890 55129

Uit vergelijking van de aantallen in Tabel 3.4 met die in Tabel 3.1 maakt duidelijk dat we 5108 (8.5%) leerlingen uit de totale steekproef en 3792 (9.2%) leerlingen uit de referentiesteekproef niet kunnen onderbrengen in een van de sociaal-etnische achtergrondcategorien. Om na te gaan of er eventueel sprake is van selectieve uitval hebben we deze achtergrondcategorien afgezet tegen de OAB-wegingsfactor (vgl. Tabel 3.1). Hieruit bleek dat binnen de totale steekproef van 10.1% van de 1.00-leerlingen de achtergrond ontbrak; voor de 1.25- en 1.90-leerlingen ging het om 1.1, respec-tievelijk 6.6%. Binnen de referentiesteekproef betrof het achtereenvolgens 10.8, 1.4 en 7.0%. In beide steekproeven is de non-respons onder de niet-achterstandsleerlingen (1.00) het hoogst. De non-respons onder de autochtone achterstandskinderen is betrekkelijk laag.

25

4 De taal-, rekenen leestoetsen

4.1 Inleiding

Evenals bij de derde meting van het PRIMA-onderzoek zijn voor dit onderzoek hoofdzakelijk toet-sen uit CITO-leerlingvolgsysteem (CITO-LVS) afgenomen. Paragraaf 4.2 bevat een beknopte be-schrijving van de gehanteerde toetsen. In de paragrafen daarna wordt ingegaan op de respons op deze toetsen en de behaalde scores door diverse groepen en steekproeven in PRIMA4.

4.2 De taal-, rekenen leestoetsen

In Figuur 4.1 staat per jaargroep weergegeven welke toetsen in de vierde PRIMA-meting zijn afge-nomen. De cursivering betekent dat de toets afkomstig is uit het CITO-LVS.

Figuur 1.1 - Overzicht afgenomen toetsen met tussen [ ] het aantal opgaven per toets

taal rekenen lezen

groep 2 Begrippentoets [60] Ordenen oudste kleuters [42]

-

groep 4 PRIMA-taal [60] Rekenen / Wiskunde M4 [58]

-

groep 6 PRIMA-taal [65] Rekenen /

Wiskunde M6 [115] Begrijpend lezen 2 (deel 1 en 2 of deel 1 en 3) [50]

groep 8 PRIMA-taal [64] Rekenen /

Wiskunde M8 [120] Begrijpend lezen 4 (deel 1 en 2 of deel 1 en 3) [50]

Als taaltoets voor groep 2 fungeerde de Begrippentoets, die ook al in de vorige metingen van PRIMA gebruikt werd en klassikaal kan worden afgenomen. De toets meet kennis van begrippen zoals veel, weinig, eerste en laatste. Met de toets kan worden vastgesteld of leerlingen met het aan-vankelijk lees- en rekenonderwijs kunnen beginnen. Hij bestaat uit twee delen: - opgaven over hoeveelheidsbegrippen, ordeningsbegrippen, ruimtelijke begrippen en verwijs-

woorden; - opgaven omtrent begrippen die verband houden met de leesrichting en de verdeling van woorden

en zinnen op de bladspiegel, getoetst in de context van een woord of een zin.

Al eerder is het via een kalibratie-onderzoek mogelijk gemaakt dat de behaalde ruwe scores op de Begrippentoets worden omgezet naar PRIMA-taalvaardigheidsscores, die op dezelfde schaal liggen als de scores op de PRIMA-taaltoetsen in groep 4, 6 en 8. Wij verwijzen - ook voor deze laatste toetsen - dan ook naar eerdere PRIMA-rapportages en naar de kalibratie-rapportage van Vierke (1995).

26

Voor (voorbereidend) rekenen in groep 2 werd de toets Ordenen voor de oudste kleuters gebruikt. Ook deze toets werd al bij vorige PRIMA-metingen ingezet. De toets is rond drie orde-ningsprincipes opgebouwd: - classificeren: bij elkaar horende voorwerpen bij elkaar plaatsen; - seriren: groepjes voorwerpen op bepaalde kenmerken rangschikken; - vergelijken en tellen: het aantal of de volgorde in een reeks voorwerpen bepalen. Na het reeds aangehaalde kalibratie-onderzoek was het mogelijk de scores op de toets Ordenen om te zetten naar PRIMA-rekenvaardigheidsscores, die op dezelfde schaal lagen als de scores op de PRIMA-rekentoetsen voor groep 4, 6 en 8. Bij de derde PRIMA-meting zijn deze laatste rekentoet-sen echter vervangen door andere toetsen. Daarom zijn de ruwe scores op de toets Ordenen bij de derde en vierde PRIMA-meting omgezet naar vaardigheidsscores via de tabel in de CITO-handleiding. Deze scores worden in het vervolg van dit rapport gehanteerd als het gaat om de re-kenscores van groep 2. Er is dus sprake van een schaalbreuk tussen de rekenscores van groep 2 en van de hogere groepen.

Als rekentoets voor groep 4, 6 en 8 zijn de zogenaamde medio-versies voor deze leerjaren van de toets Rekenen/Wiskunde uit het CITO-LVS afgenomen. Deze toets is ontwikkeld om de algemene rekenvaardigheid te meten in de groepen 3 tot en met 8. In de lagere groepen is sprake van een ge-leide toets (de opgaven worden dus voorgelezen door de afname-leider) die bestaat uit twee delen van elk circa 45 minuten. De toetsen voor groep 6 en 8 bestaan uit drie delen van elk circa 45 minu-ten die de leerlingen zelfstandig doorwerken. De toetsen bevatten veel open vragen. Voor het PRIMA-onderzoek moesten de toetsen daarom eerst worden nagekeken, waarna de scores vanaf de opgavenboekjes (groep 4) of antwoordbladen (groep 6 en 8) werden overgebracht naar een databe-stand. Er bestaat een gekalibreerde schaal voor alle LVS-toetsen Rekenen/Wiskunde van het CITO. Vanaf groep 6 is er in principe sprake van twee subschalen: Getallen & Bewerkingen naast Meten, Tijd & Geld. Het is echter ook mogelijk om vaardigheidsscores voor de totale toets te berekenen. De om-zetting van ruwe scores tot deze vaardigheidsscores voor rekenen-totaal - die in dit rapport worden gehanteerd - is gebeurd aan de hand van gegevens die het CITO heeft verstrekt.

In groep 6 en 8 zijn ook deel 2 respectievelijk 4 van de toets Begrijpend Lezen afgenomen, even-eens afkomstig uit het CITO-LVS. Deze toets bestaat voor beide leerjaren uit een algemeen deel voor alle leerlingen, gevolgd door een optioneel gedeelte: de betere leerlingen maken een moeilijker vervolgdeel dan de zwakkere leerlingen. In PRIMA3 is destijds besloten om bij alle leerlingen het eerste deel plus het makkelijkste vervolgdeel af te nemen. In PRIMA4 is de toets Begrijpend Lezen echter geheel volgens de regels afgenomen: afhankelijk van hun score op het eerste deel werd aan de leerlingen deel 2 f deel 3 voorgelegd. De leestoetsen bevatten uitsluitend multiple-choice opgaven; de leerlingen van groep 6 en 8 hebben hun antwoorden op optisch inleesbare antwoordbladen ingevuld. De ruwe scores zijn omgezet in vaardigheidsscores volgens de tabellen uit de CITO-handleiding.

4.3 Respons

In totaal namen 60237 leerlingen deel aan de vierde meting van PRIMA; dit zijn de leerlingen waarvan de scholen bij aanvang van het schooljaar hebben gemeld dat de leerlingen in de betreffen-de klassen zaten. Van al deze leerlingen zijn - in principe - ook de achtergrondkenmerken bekend die door de scholen (directies, administraties) zijn verstrekt en zijn opgeslagen in het administratie-

27

bestand. Ten opzichte van deze groep heeft 96.2% van de leerlingen ook de toetsen gemaakt. Dit betekent dat van 3.8% van de leerlingen geen toetsgegevens bekend zijn. Dit kan onder meer te maken hebben met absentie door ziekte, of door tussentijdse verhuizingen.

Om na te gaan of er eventueel sprake is van selectieve uitval hebben we de feitelijke verdeling van de sociaal-etnische achtergrond in het administratiebestand afgezet tegen de verdeling in het toets-bestand. Deze verdelingen geven we in Tabel 4.1, waarbij we een uitsplitsing hebben gemaakt naar totale steekproef en referentiesteekproef. In de tabel staan alleen de leerlingen waarvan de sociaal-etnische achtergrond bekend is.

Tabel 4.1 - Respons op de taal-, rekenen leestoetsen, naar steekproef en sociaal-etnische achter-grond (in %

referentiesteekproef totale steekproef verdeling respons verdeling respons

LBO Tu/Ma 5.6 5.5 12.4 12.3 LBO ov. all. 4.3 4.1 7.8 7.6 LBO aut. 22.0 21.9 21.7 21.7 MBO 38.4 38.5 34.0 34.2 HBO/WO 29.8 29.9 24.1 24.2

n 37594 36435 55129 53268

De verschillen tussen feitelijke verdeling en respons zijn uitermate klein. Zowel in de refe-rentiesteekproef als ook in de totale steekproef is het verschil hoogstens .1 .2%-punten.

4.4 De taal-, rekenen leesvaardigheid

In Tabel 4.2 worden eerst de gemiddelde scores op taal, rekenen en begrijpend lezen per jaargroep weergegeven; daarna volgt in Tabel 4.3, 4.4 en 4.5 een uitsplitsing van deze gemiddelden naar soci-aal-etnische achtergrond, en in Tabel 4.6, 4.7 en 4.8 een uitsplitsing naar geslacht. De gemiddelden in de eerste tabel zijn gebaseerd op alle leerlingen; de totaalgemiddelden in de laatste vier tabellen zijn gebaseerd op die leerlingen, van wie het betreffende achtergrondgegeven - sociaal-etnische achtergrond, respectievelijk geslacht - bekend is (dus exclusief de missings op die variabele).

28

Tabel 4.2 - Vaardigheidsscores taal, rekenen en begrijpend lezen, naar steekproef en jaargroep

referentiesteekproef totale steekproef sd n sd n

taal groep 2 984.2 36.0 9645 979.3 36.7 14038 groep 4 1048.0 36.2 9853 1041.7 37.7 14247 groep 6 1080.5 34.0 9794 1075.7 34.2 14110 groep 8 1119.3 36.2 9116 1114.2 36.2 13222

rekenen groep 2 56.6 14.1 10034 55.0 14.1 14707 groep 4 68.4 12.0 9893 66.7 12.2 14307 groep 6 94.8 9.8 9496 93.7 10.0 13587 groep 8 117.0 9.1 8607 116.2 9.2 12440

lezen groep 6 35.9 15.0 9664 34.0 15.1 13782 groep 8 55.9 16.7 8837 53.9 16.8 12694

29

Tabel 4.3 - Vaardigheidsscores taal, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische achtergrond groep 2


LBO Tu/Ma 949.6 28.1 456 952.7 28.0 1534 LBO ov. all. 960.7 32.9 325 961.1 34.9 941 LBO aut. 979.5 32.4 1642 978.8 33.5 2358 MBO 986.1 34.8 3540 983.9 35.7 4619 HBO/WO 992.5 35.8 2680 990.7 36.5 3195

totaal 983.9 35.9 8643 979.2 36.7 12647

groep 4 LBO Tu/Ma 1009.6 30.0 518 1008.0 30.4 1636 LBO ov. all. 1023.3 34.4 356 1021.9 33.6 992 LBO aut. 1041.8 33.8 1800 1041.0 34.3 2638 MBO 1049.4 34.4 3458 1046.3 35.5 4499 HBO/WO 1059.2 34.4 2893 1057.1 35.3 3393

totaal 1047.7 36.3 9025 1041.4 37.8 13158


totaal 1080.7 34.0 9032 1075.8 34.1 13104


totaal 1119.1 36.1 8426 1113.9 36.1 12307

30

Tabel 4.4 - Vaardigheidsscores rekenen, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische achter-grond



totaal 56.6 14.2 8972 55.0 14.2 13233


totaal 68.4 12.1 9053 66.6 12.2 13208


totaal 94.7 9.8 8750 93.7 10.0 12600


totaal 116.9 9.1 7945 116.1 9.2 11579

31

Tabel 4.5 - Vaardigheidsscores lezen, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische achtergrond



totaal 35.8 15.0 8917 33.9 15.1 12799


totaal 55.9 16.8 8167 53.9 16.8 11814

Tabel 4.6 - Vaardigheidsscores taal, naar steekproef, jaargroep en geslacht


groep 2 jongens 980.3 34.9 4911 976.0 35.9 7118 meisjes 988.2 36.6 4684 982.7 37.3 6820

totaal 984.2 36.0 9495 979.3 36.8 13938


totaal 1048.1 36.2 9794 1041.8 37.7 14158


totaal 1080.5 34.0 9699 1075.7 34.1 13995


totaal 1119.4 36.2 9038 1114.2 36.2 13087

32

Tabel 4.7 - Vaardigheidsscores rekenen, naar steekproef, jaargroep en geslacht



totaal 56.6 14.1 9981 55.0 14.1 14596


totaal 68.4 12.1 9829 66.7 12.2 14216


totaal 94.8 9.8 9402 93.8 10.0 13465


totaal 117.0 9.1 8537 116.2 9.2 12319

Tabel 4.8 - Vaardigheidsscores lezen, naar steekproef, jaargroep en geslacht



totaal 36.0 15.0 9572 34.0 15.2 13664


totaal 55.9 16.7 8760 54.0 16.8 12571

33

5 De intelligentietests

5.1 De intelligentietests

Voor de intelligentietests is gebruik gemaakt van bestaand LEO-materiaal. De indertijd door het RION ontwikkelde intelligentietests bestaan uit vijf onderdelen: figuren samenstellen, exclusie, getallenreeksen, categorien en analogien. Voor het PRIMA-onderzoek is alleen gebruik gemaakt van de non-verbale onderdelen figuren samenstellen en exclusie. Ook deze tests zijn tijdens een vooronderzoek op hun psychometrische eigenschappen onderzocht (Driessen, Van Langen & Ou-denhoven, 1994). Op basis hiervan zijn enkele items uit de oorspronkelijke tests verwijderd. Intelli-gentietests zijn alleen in de groepen 4, 6 en 8 afgenomen. Testafname van een geigende test is in groep 2 achterwege gebleven teneinde deze leerlingen niet te veel te belasten.

5.2 Respons

In totaal namen 44056 leerlingen uit de groepen 4, 6 en 8 deel aan de vierde meting van PRIMA; dit zijn de leerlingen uit het administratiebestand. Ten opzichte van deze groep heeft 92.9% van de leerlingen ook de intelligentietests gemaakt. Om na te gaan of er eventueel sprake is van selectieve uitval hebben we de verdeling van de sociaal-etnische achtergrond in het administratiebestand afge-zet tegen de verdeling in het bestand met de testresultaten. Deze verdelingen geven we in Tabel 5.1, met daarbij een uitsplitsing naar totale steekproef en referentiesteekproef. In de tabel staan alleen de leerlingen waarvan de sociaal-etnische achtergrond bekend is.

Tabel 5.1 - Respons op de intelligentietests, naar steekproef en sociaal-etnische achtergrond (in %)



n 27923 26233 40726 38110

De verschillen in sociaal-etnische achtergrond tussen verdeling en respons zijn uitermate klein. In de referentiesteekproef is het verschil maximaal .3%-punten. In de totale steekproef is het verschil maximaal .4%-punten.

Behalve naar de respons ten opzichte van de administratiesteekproef, hebben we ook gekeken naar de respons met betrekking tot het toetsbestand. Uit deze analyses bleek dat 99.6% van de 40777 in groep 4, 6 en 8 getoetste leerlingen ook de intelligentietests heeft gemaakt. Daarnaast zijn er ook

34

nog 149 leerlingen die weliswaar de intelligentietests hebben gemaakt, maar niet aan de toetsafna-me hebben deelgenomen. Voor de hierna te beschrijven analyses nemen we ook deze laatstgenoem-de groep mee; in totaal betreft het 40926 leerlingen.

5.3 Intelligentiescores

In Tabel 5.2 presenteren we allereerst per jaargroep de gemiddelde totaalscores op de intelligentie-test in de referentiesteekproef en in de totale steekproef. Daarna worden in Tabel 5.3 en Tabel 5.4 deze scores verder uitgesplitst naar sociaal-etnische achtergrond, respectievelijk geslacht. Omdat deze tests niet zijn gekalibreerd (zoals dat bij de taal- en rekentoetsen wel is gebeurd), is een verge-lijking tussen de jaargroepen niet mogelijk. Ook hier geldt dat de scores in Tabel 5.2 zijn gebaseerd op alle leerlingen, en de totaalscores in de twee daarop volgende tabellen op de leerlingen van wie de sociaal-etnische achtergrond en het geslacht bekend zijn.

Tabel 5.2 - Intelligentiescores, naar steekproef en jaargroep


groep 4 28.1 5.2 9809 27.5 5.6 14056 groep 6 26.0 4.6 9689 25.6 4.7 13858 groep 8 26.4 4.2 9058 25.9 4.5 13012

35

Tabel 5.3 - Intelligentiescores, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische achtergrond


groep 4 LBO Tu/Ma 24.8 6.0 512 24.9 6.0 1575 LBO ov.all. 25.8 5.8 344 25.3 6.0 962 LBO aut. 27.0 5.3 1790 26.7 5.4 2622 MBO 28.2 5.2 3457 27.9 5.2 4471 HBO/WO 29.4 4.7 2869 29.1 4.9 3361

totaal 28.0 5.3 8972 27.4 5.5 12991


totaal 26.0 4.6 8924 25.7 4.7 12888


totaal 26.4 4.2 8357 26.1 4.3 12120

36

Tabel 5.4 - Intelligentiescores, naar steekproef, jaargroep en geslacht



totaal 28.1 5.2 9749 27.5 5.5 13966


totaal 26.0 4.6 9588 25.7 4.7 13738


totaal 26.4 4.2 8978 26.1 4.3 12881

37

6 Leerlingprofielen

6.1 De leerlingprofielen

Bij alle PRIMA-metingen is aan de leerkrachten in groep 2, 4, 6 en 8 het zogenaamde leerlingpro-fiel voorgelegd waarop zij hun mening over de leerlingen ten aanzien van een aantal gedrags- en houdingsaspecten, het thuisklimaat en enkele onderwijskundige bijzonderheden konden weergeven. In de loop van de tijd is dit leerlingprofiel al een aantal keren herzien. Tussen de derde en vierde PRIMA-meting is in schooljaar 1999/2000 een valideringsonderzoek naar de laatste versie van het instrument uitgevoerd (Jungbluth, Roede en Roeleveld, 2000). Naar aanleiding daarvan is het pro-fiel bij de vierde meting opnieuw op enkele punten bijgesteld en uitgebreid.

6.2 Respons

Bij de eerdere PRIMA-metingen is aan de leerkrachten gevraagd voor elke leerling in hun klas een leerlingprofiel in te vullen. Omdat het leerlingprofiel met enkele items is uitgebreid en daardoor de belasting voor de leerkrachten (nog) groter is geworden, is besloten de afname te beperken tot de helft van de leerlingen van een school, met dien verstande dat per school bij minimaal 30 leerlingen een profiel zou worden afgenomen. Bij scholen met meer dan 60 leerlingen in de groepen 2, 4, 6 en 8 werd random de helft van de leerlingen getrokken. Op de scholen waar in de betreffende groepen tussen 31 en 59 leerlingen zaten, zijn 30 leerlingen random getrokken. Bij scholen met 30 leerlin-gen of minder werden alle leerlingen geselecteerd.

De leerlingprofielen zijn door de toetsleiders bij hun eerste bezoek op school achtergelaten, zodat de leerkrachten ze in de periode totdat de feitelijke toetsafname plaatsvond konden invullen. Na de toetsafnames hebben de toetsleiders de formulieren weer meegenomen. Nog niet ingevulde formu-lieren konden de leerkrachten nazenden.

In totaal zijn 57942 leerlingen getoetst. Van 47.2% van deze leerlingen is ook het leerlingprofiel beschikbaar. Daarnaast zijn er ook nog 511 leerlingen die niet zijn getoetst, maar waarvan wel het profiel is ingevuld. In totaal betreft het 27894 leerlingprofielen. Het administratiebestand bevat 60237 leerlingen. Ten opzichte van dat bestand is de respons 46.3%.

Of er sprake is van selectieve uitval hebben we gecontroleerd door de feitelijke verdeling naar soci-aal-etnische achtergrond van de leerlingen in het administratiebestand af te zetten tegen de respons op de leerlingprofielen. De resultaten hiervan staan vermeld in Tabel 6.1, waarbij we een uitsplit-sing hebben gemaakt naar totale steekproef en referentiesteekproef. De tabel bevat alleen de leerlin-gen waarvan de sociaal-etnische achtergrond bekend is.

38

Tabel 6.1 - Respons op de leerlingprofielen, naar steekproef en sociaal-etnische achtergrond (in %)



n 37954 17934 55129 25973

In de referentiesteekproef wijkt de verdeling van de sociaal-etnische achtergrond tussen de admini-stratiesteekproef en profielensteekproef nauwelijks af; het maximale verschil in de afzonderlijke categorien bedraagt 1.0%. Ook in de totale steekproef zijn de verschillen gering; daar bedraagt het maximale verschil eveneens 1%.

6.3 Schaalconstructie

In de volgende paragrafen volgt een beschrijving van de schaalconstructie van de items uit de leer-lingprofielen. De analyses zijn uitgevoerd over vijf blokken, namelijk: 1. leerlingprestaties 2. leerlinggedrag 3. welzijn 4. gezinsachtergrond 5. onderwijskundige aanpak

6.3.1 Leerlingprestaties

Het eerste blok vragen in het leerlingprofiel gaat over leerlingprestaties, hoe goed de leerling kan leren en in hoeverre zijn prestaties achterblijven bij zijn/haar talenten.

(Bij) deze leerling(e): a. heeft duidelijk problemen met leren b. geven de prestaties een goed beeld van het talent c. kan moeilijk meekomen op school d. drijft meer op ijver dan op talent e. kan goed leren f. blijven de prestaties achter bij de capaciteiten g. heeft minder inzicht dan de prestaties suggereren h. kan eigenlijk (nog) beter presteren i. presteert meer door oefening dan door talent

Voor de beantwoording konden leerkrachten kiezen uit vijf antwoordcategorien: (1) beslist on-waar, (2) onwaar, (3) niet onwaar, niet waar, (4) waar, en (5) beslist waar.

39

De op dit blok items uitgevoerde factoranalyse leverde drie factoren op die samen 76.7% van de variantie verklaarden. De factoren kunnen als volgt worden genterpreteerd: cognitieve capaciteiten, onderpresteerder en bovenpresteerder.

In Tabel 6.2 staan de resultaten van deze factoranalyse.

Tabel 6.2 - Factorladingen voor de schalen cognitieve capaciteiten en prestaties van de leerling (ladingen > 0.35)

cogn. cap. onderprest. bovenprest.

heeft duidelijk problemen met leren .89 geven de prestaties een goed beeld van het talent .76 kan moeilijk meekomen op school .89 drijft meer op ijver dan op talent .83 kan goed leren .83 blijven de prestaties achter bij de capaciteiten .86 heeft minder inzicht dan de prestaties suggereren .77 kan eigenlijk (nog) beter presteren .83 presteert meer door oefening dan door talent .79

betrouwbaarheid (alfa) .92 .79 .78

In het algemeen kunnen we stellen dat dit een duidelijk resultaat is. De factorstructuur is eenduidig en ook de betrouwbaarheid van de schalen is goed te noemen.

6.3.2 Leerlinggedrag

Dit blok bevat 13 items met onderwerpen over het (probleem-)gedrag van de leerling en zijn/haar werkhouding in de klas. De items luidden als volgt:

Deze leerling(e): a. is snel van streek b. kan goed met klasgenoten opschieten c. is vaak brutaal d. werkt nauwkeurig e. is bang en angstig f. is bij klasgenoten populair g. houdt zich aan de regels h. denkt al gauw dat het werk af is i. probeert altijd de eigen zin door te drijven j. houdt snel op als iets niet lukt k. maakt nooit ruzie l. heeft weinig vriend(inn)en in de klas m. raakt gauw in paniek

40

De factoranalyse leverde vier factoren op die samen 74.3% van de variantie verklaren. Deze facto-ren zijn te benoemen als gedrag, zelfvertrouwen, populariteit en werkhouding. De resultaten van deze analyse laat Tabel 6.3 zien.

Tabel 6.3 - Factorladingen voor de schalen gedrags- en houdingsaspecten van de leerling (ladingen > 0.35)

gedrag zelfvertrouwen populariteit werkhouding

is snel van streek .85 kan goed met klasgenoten opschieten .80 is vaak brutaal .82 werkt nauwkeurig -.81 is bang en angstig .83 is bij klasgenoten populair .88 houdt zich aan de regels -.72 -.36 denkt al gauw dat het werk af is .85 probeert altijd de eigen zin door te drijven .77 houdt snel op als iets niet lukt .73 maakt nooit ruzie -.74 heeft weinig vriend(inn)en in de klas -.86 raakt gauw in paniek .89

betrouwbaarheid (alfa) .83 .85 .87 .81

Op n item na laden alle items op slechts n factor. Dit item is toegewezen aan de schaal waarop het het hoogst laadt. De betrouwbaarheidscofficinten liggen alle boven de .80, en zijn ruim vol-doende te noemen.

6.3.3 Welzijn

Onder deze noemer vallen items die te maken hebben met het welbevinden van de leerlingen op school en hun relatie met de leerkracht.

Deze leerling(e): a. voelt zich bij mij op zijn/haar gemak b. voelt zich op school onplezierig c. heeft met mij een goede relatie d. zou school liefst vermijden e. heeft met mij een moeilijk contact f. komt met tegenzin naar school

In het onderzoek door Jungbluth, Roede en Roeleveld (2000), waar deze items onderzocht zijn, is een indeling in twee schalen gemaakt, welbevinden op school en de relatie van de leerling met de leerkracht. Deze twee factoren konden in het onderhavige onderzoek niet gerepliceerd worden, de analyses wijzen uit dat het om n factor gaat. Om inhoudelijke redenen is besloten hier toch twee schalen van te maken, waarbij enerzijds de relatie met de leerkracht en anderzijds het welbevinden

41

op school belicht worden. De betrouwbaarheidscofficint bedraagt voor de schaal schoolwelbe-vinden alpha= .89 en voor de schaal relatie met de leerkracht alpha= .86.

6.3.4 Gezinsachtergrond

Evenals bij de vorige metingen is ook nu bij de vierde PRIMA-meting aan de leerkrachten gevraagd een inschatting te geven over de thuissituatie van de leerling en over de betrokkenheid van de ou-ders bij het onderwijs. Sommige van de eerdere items zijn vervangen door items over taalgebruik en cultuur in het gezin.

In dit gezin: a. zijn de ouders actief betrokken bij school b. hoort de levensstijl bij een andere cultuur c. worden leren en nieuwsgierigheid bevorderd d. spreken de ouders met mij goed Nederlands e. zijn de ouders het kind bij het leren tot steun f. wordt thuis een andere taal gesproken g. zijn veel problemen

Bij item g. gaat het om een losstaand item dat verder niet in de schalen is opgenomen. Ook hier kon men kiezen uit vijf antwoordcategorien: (1) beslist onwaar, (2) onwaar, (3) niet on-waar, niet waar, (4) waar, en (5) beslist waar.

Factoranalyse op deze items resulteerde in twee factoren die samen 81.6% van de variantie verkla-ren.

Tabel 6.4 - Factorladingen voor de schalen etnische breuk en sociaal milieu (ladingen > 0.35)

etnische breuk sociaal milieu

zijn de ouders actief betrokken bij school .79 hoort de levensstijl bij een andere cultuur .90 worden leren en nieuwsgierigheid bevorderd .91 spreken de ouders met mij goed Nederlands -.79 .36 zijn de ouders het kind bij het leren tot steun .88 wordt thuis een andere taal gesproken .93

betrouwbaarheid (alfa) .89 .87

Op n item na laden alle items op n factor. Het betreffende item is opgenomen in de schaal waar het het hoogst op laadt. Ook hier is de betrouwbaarheid van de schalen hoog.

42

6.3.5 Aanpak

De items die betrekking hebben op de onderwijskundige c.q. pedagogische aanpak zijn bij deze meting in grote lijnen dezelfde als bij de derde meting. Items die betrekking hebben op leerpresta-ties en cognitieve capaciteiten zijn naar een andere schaal verhuisd (Leerlingprestaties). Toege-voegd zijn items over discipline.

De items luiden:

(Bij) deze leerling(e): a. is er een individueel behandelingsplan b. krijgt extra aandacht voor discipline c. krijgt uitleg in kleine stappen d. krijgt extra aanbod voor snelle leerlingen e. wordt door mij kort gehouden f. passen bescheiden leerdoelen g. bereid ik voor op een hoge vervolgkeuze h. krijgt van mij de ruimte i. worden leerprestaties mild beoordeeld j. krijgt ook de moeilijkere stof aangeboden k. werkt vertraagd met herhalingsstof l. krijgt remedile hulp.

Ook hier werd een factoranalyse uitgevoerd. Deze resulteerde in vier factoren, die gezamenlijk 78.4% van de variantie voor hun rekening nemen. Inhoudelijk kunnen deze factoren worden gen-terpreteerd als remedirende maatregelen, aandacht voor discipline, extra leerstofaanbod voor de slimme leerlingen en gereduceerd leerstofaanbod voor de zwakkere leerlingen. De ladingen van de items op deze factoren zijn weergegeven in Tabel 6.5.

Tabel 6.5 Factorladingen onderwijskundige aanpak (ladingen >0.35)

remedirende extra gereduceerd maatregelen discipline aanbod aanbod

(Bij) deze leerling(e): is er een individueel behandelingsplan .88 krijgt extra aandacht voor discipline .83 krijgt uitleg in kleine stappen .69 .43 krijgt extra aanbod voor snelle leerlingen .84 wordt door mij kort gehouden .91 passen bescheiden leerdoelen .52 -.39 .56 bereid ik voor op een hoge vervolgkeuze .79 krijgt van mij de ruimte -.67 .47 worden leerprestaties mild beoordeeld .81 krijgt ook de moeilijkere stof aangeboden .81 werkt vertraagd met herhalingsstof .65 .44 krijgt remedirende hulp .87

betrouwbaarheid (alfa) .88 .77 .85 .85

43

Bij deze laatste schaal is de factorstructuur niet eenduidig. Enkele items laden op twee factoren en n item zelfs op drie factoren. Deze items zijn bij de dimensie ondergebracht waarop ze het hoogst laden. De betrouwbaarheid van de schalen is voldoende tot hoog.

6.4 Schaalscores

Om een indruk te geven van de gemiddelde scores op de geconstrueerde schalen presenteren we allereerst in Tabel 6.6 een overzicht van de schaalscores uitgesplitst naar steekproef en jaargroep. De scores zijn berekend door het gemiddelde te nemen van de afzonderlijke items, voor zover ten minste tweederde deel van de items over de betreffende leerling zijn ingevuld. Daarna volgt in Ta-bel 6.7 tot en met Tabel 6.21 een verdere verbijzondering naar sociaal-etnische achtergrond.

Tabel 6.6 - Schaalscores op de leerlingprofielen, naar steekproef en jaargroep


cognitieve capaciteiten groep 2 3.70 .90 4922 3.62 .92 7087 groep 4 3.53 1.02 4840 3.47 1.02 7056 groep 6 3.51 1.02 4897 3.47 1.02 6982 groep 8 3.51 1.06 4519 3.45 1.07 6449

onderpresteerder groep 2 2.50 .75 4905 2.55 .74 7041 groep 4 2.50 .75 4799 2.54 .75 7004 groep 6 2.56 .78 4868 2.59 .77 6956 groep 8 2.53 .83 4490 2.56 .81 6408

bovenpresteerder groep 2 2.39 .71 4908 2.44 .71 7055 groep 4 2.49 .77 4803 2.54 .77 7003 groep 6 2.51 .77 4876 2.54 .76 6957 groep 8 2.50 .80 4485 2.54 .80 6402

gedrag groep 2 3.61 .74 4959 3.57 .75 7136 groep 4 3.64 .74 4841 3.60 .76 7068 groep 6 3.61 .78 4910 3.57 .80 7010 groep 8 3.58 .79 4502 3.56 .79 6431

zelfvertrouwen groep 2 3.71 .80 4907 3.69 .81 7049 groep 4 3.70 .79 4805 3.69 .79 7003 groep 6 3.72 .77 4871 3.70 .77 6951 groep 8 3.76 .75 4478 3.74 .74 6394

populariteit groep 2 3.74 .72 4918 3.71 .73 7068 groep 4 3.62 .72 4817 3.60 .73 7024 groep 6 3.56 .76 4876 3.54 .76 6965 groep 8 3.56 .79 4475 3.55 .78 6395

44

Vervolg Tabel 6.6 - Schaalscores op de leerlingprofielen, naar steekproef en jaargroep


werkhouding groep 2 3.39 .88 4892 3.35 .88 7047 groep 4 3.43 .85 4814 3.40 .86 7029 groep 6 3.37 .87 4881 3.34 .87 6972 groep 8 3.38 .87 4492 3.35 .89 6414

schoolwelbevinden groep 2 4.22 .59 4929 4.22 .59 7078 groep 4 4.09 .63 4801 4.07 .63 7001 groep 6 4.00 .65 4872 3.99 .64 6958 groep 8 3.93 .69 4468 3.92 .69 6384

relatie met de leerkracht groep 2 4.17 .53 4927 4.16 .54 7080 groep 4 4.08 .53 4795 4.06 .53 6991 groep 6 4.00 .56 4883 3.97 .57 6962 groep 8 3.97 .58 4471 3.95 .58 6394

etnische breuk groep 2 1.76 .95 4907 2.09 1.16 7036 groep 4 1.77 .92 4788 2.10 1.15 6967 groep 6 1.79 .96 4876 2.08 1.13 6945 groep 8 1.75 .92 4469 2.03 1.12 6356

sociaal milieu groep 2 3.73 .81 4910 3.59 .87 7046 groep 4 3.69 .78 4791 3.54 .85 6970 groep 6 3.59 .82 4882 3.48 .86 6961 groep 8 3.55 .84 4494 3.44 .88 6400

remedirende maatregelen groep 2 2.07 .95 4886 2.17 .97 7023 groep 4 2.30 1.07 4778 2.35 1.07 6958 groep 6 2.25 1.04 4859 2.28 1.02 6945 groep 8 2.09 .98 4465 2.16 .99 6379

discipline groep 2 2.24 .82 4888 2.28 .83 7016 groep 4 2.38 .85 4799 2.42 .85 6985 groep 6 2.39 .86 4862 2.44 .85 6951 groep 8 2.36 .88 4461 2.39 .88 6377

extra leerstofaanbod voor slimme leerlingen groep 2 2.68 .86 4718 2.68 .86 6744 groep 4 2.78 .99 4751 2.75 .98 6903 groep 6 2.77 1.02 4830 2.75 .99 6911 groep 8 2.84 1.11 4459 2.81 1.09 6370

gereduceerd leerstofaanbod voor zwakkere leerlingen groep 2 4.17 .53 4927 4.16 .54 7080 groep 4 4.08 .53 4795 4.06 .53 6991 groep 6 4.00 .56 4883 3.97 .57 6962 groep 8 3.97 .58 4471 3.95 .58 6394

45

Tabel 6.7 - Schaalscores cognitieve capaciteiten, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische achtergrond


groep 2 LBO Tu/Ma 3.03 1.00 200 3.14 .97 731 LBO ov.all. 3.25 .93 172 3.33 .91 488 LBO aut. 3.37 .95 857 3.36 .96 1209 MBO 3.76 .84 1896 3.72 .85 2463 HBO/WO 3.99 .80 1344 3.96 .81 1595

groep 4 LBO Tu/Ma 3.16 .98 235 3.18 .98 823 LBO ov.all. 3.39 1.03 188 3.33 1.01 503 LBO aut. 3.18 1.04 932 3.2 1.03 1356 MBO 3.53 1.00 1761 3.52 1.00 2272 HBO/WO 3.84 .93 1391 3.82 .94 1651

groep 6 LBO Tu/Ma 3.13 1.02 249 3.18 .98 832 LBO ov.all. 3.23 .96 219 3.26 1.00 521 LBO aut. 3.16 1.01 1047 3.16 1.01 1457 MBO 3.54 1.00 1780 3.55 .99 2260 HBO/WO 3.87 .95 1254 3.87 .94 1464

groep 8 LBO Tu/Ma 2.99 1.08 197 3.04 1.09 698 LBO ov.all. 3.20 1.06 180 3.30 1.04 448 LBO aut. 3.13 1.05 1107 3.13 1.06 1542 MBO 3.55 1.01 1569 3.54 1.01 2003 HBO/WO 3.92 .92 1168 3.92 .92 1360

46

Tabel 6.8 - Schaalscores onderpresteerder, naar steekproef, jaargroep en sociaal-etnische ach-tergrond


groep 2 LBO Tu/Ma 2.81 .71 199 2.72 .70 721 LBO ov.all. 2.81 .73 169 2.81 .72 485 LBO aut. 2.54 .68 860 2.56 .68 1209 MBO 2.49 .74 1893 2.52 .73 2451 HBO/WO 2.39 .77 1339 2.42 .77 1584




Geert Driessen, Annemarie van Langen & Hermann Vierke (2002) Basisonderwijs: Veldwerkverslag,...

Education

Transcript of Geert Driessen, Annemarie van Langen & Hermann Vierke (2002) Basisonderwijs: Veldwerkverslag,...

Geert Driessen, Annemarie van Langen & Hermann Vierke (2000). Basisonderwijs: Veldwerkverslag, leerlinggegevens en oudervragenlijsten. Basisrapportage PRIMA-cohortonderzoek. Derde

Geert Driessen, Annemarie van Langen, Renze Portengen & Hermann Vierke (1998). Basisonderwijs: Veldwerkverslag, leerlinggegevens en oudervragenlijsten. Basisrapportage PRIMA-cohortonderzoek.

SOURCEBOOK, VELDWERKVERSLAG EN MATERIAAL BIJ DE … · vertrouwen van de burger in de overheid te herstellen. Verbeteringsinitiatieven, is de gedachte, verhogen de kwaliteit van publieke

Geert Driessen, Annemarie van Langen & Hermann Vierke (2004) Basisonderwijs: Veldwerkverslag, leerlinggegevens en oudervragenlijsten. Basisrapportage PRIMA-cohortonderzoek. Vijfde