Geen verzoening zonder bekering

verzoening zonder Kees Jan Rodenburg

Gesprekken over de joodse traditie

geen

bekering

9 789023 924203

www.boekencentrum.nl

www.che.nl

nur 716isbn 978 90 239 2420 3

Israël staat voortdurend in de belangstelling, zeker bij christenen.

Opvallend genoeg is er betrekkelijk weinig aandacht voor de gods-

dienstige traditie van Israël, het jodendom. In dit boek gaat Kees Jan

Rodenburg in gesprek met drie joodse mannen en een joodse vrouw

over een thema dat joden en christenen bezighoudt: verzoening. Hun

verhalen geven het jodendom een stem en een gezicht. Eeuwenoude

teksten en tradities blijken springlevend te zijn en het dagelijks leven

in het land Israël richting te geven. De ontmoeting met de joodse tra-

ditie is verrassend en soms verwarrend, maar evenzeer fascinerend en

verrijkend. Christenen kunnen van het jodendom leren dat verzoening

met God op allerlei manieren het concrete leven raakt en dat dit om

keuzes vraagt. Geen verzoening zonder bekering.

Kees Jan Rodenburg woont en werkt sinds eind 2003 in Jeruzalem. Namens het

Centrum voor Israëlstudies heeft hij de taak de ontmoeting met het joodse volk

te zoeken. Dat krijgt vooral vorm door studie aan een joodse opleiding voor rab-

bijnen en deelname aan de dialoog tussen Joden en christenen.

Kees Jan R

odenburg geen

verzo

enin

g zo

nd

er b

eker

ing

BcBOgeenverzoening.indd 1 27-10-2009 12:12:48

De CHE Reeks is een uitgave van de Christelijke Hogeschool Ede insamenwerking met Uitgeverij Boekencentrum. Thema’s staan inrelatie tot het christelijk hoger beroepsonderwijs dat op de CHEwordt aangeboden. De auteur is medewerker aan de CHE enpresenteert een persoonlijk standpunt. Met deze reeks maakt deCHE als kenniscentrum de aanwezige kennis toegankelijk voor eenbreed publiek.

Christelijke Hogeschool EdeOude Kerkweg 100, EdePostadres:Postbus 806710 BB Ede0318 696300www.che.nl

Verschenen:Dr. Henk Bakker, Draads en tegendraads. Leren van de puriteinenRobert Doornenb@l, Ma(i)len over de wereldreligies. In gesprek over hetevangelie en andersgelovigenJelle Terpstra, Duidelijke ouders. Ouderschap in een verwarrende tijdRené Erwich, Veelkleurig verlangen. Wegen van missionair gemeente-zijnTimon Ramaker, Vrij om te kiezen. Keuzes maken in een mediacultuur

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 2

Geen verzoeningzonder bekering

Gesprekken over de joodse traditie

Kees Jan Rodenburg

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer


www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Garage bNOIllustratie omslag: Maurycy Gottlieb, Yom Kippur. 1887Ontwerp binnenwerk: Studio Anton Sinke

ISBN 978 90 239 2420 3NUR 716

© 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-

digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar

gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,

door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Inhoud

Woord vooraf.................................................................................................7

1 Inleiding...................................................................................................11Kennismaken met het jodendom.......................................................11Terminologie............................................................................................12Invalshoek en opzet ...............................................................................13Gesprekspartners....................................................................................14Ten slotte...................................................................................................15

2 Grote Verzoendag .................................................................................16Ontstaan....................................................................................................16De joodse kalender.................................................................................18Kenmerkende gebruiken ......................................................................21Schuld belijden........................................................................................22Schriftlezingen ........................................................................................23Schriftelijke en mondelinge Tora ......................................................24Terugblik...................................................................................................27Citaten en gespreksvragen ...................................................................29

3 Gesprekken over verzoening ............................................................31Inleiding ....................................................................................................31Modern-orthodox: Joske Achituv ......................................................33Chassidisch-orthodox: Jehoeda Groenteman ................................37Reform: Levi Weiman-Kelman............................................................41Conservatief: Einat Ramon .................................................................45Terugblik...................................................................................................49Citaten en gespreksvragen ...................................................................52

4 Met en zonder tempel .........................................................................55Tweede tempelperiode...........................................................................55Reacties op de verwoesting ..................................................................57


Voortzetting en aanpassing .................................................................58Grote Verzoendag vandaag ..................................................................60Citaten en gespreksvragen...................................................................64

5 Zonde, bekering en verzoening.......................................................67Oude Testament......................................................................................67Vier wijzen van verzoening ..................................................................68Maimonides .............................................................................................70Tesjoeva ......................................................................................................71Mensvisie en Godsbeeld .......................................................................72Betekenis Grote Verzoendag................................................................74Citaten en gespreksvragen...................................................................77

6 Individu, gemeenschap en wereld ..................................................81Verzoening met God en medemens...................................................81Herstel van relaties.................................................................................82De gemeenschap .....................................................................................83De wereld ..................................................................................................84Conflict en verzoening .........................................................................86Verlossing..................................................................................................88Citaten en gespreksvragen ...................................................................90

7 Kennismaken met het jodendom ...................................................93Van verzoening naar tesjoeva ................................................................93Hét jodendom?........................................................................................95In gesprek met het jodendom.............................................................97Gespreksvragen .......................................................................................99

Bijlagen ..................................................................................................100Literatuur ...............................................................................................100Websites ..................................................................................................104Woordenlijst...........................................................................................106


Woord vooraf

Dit boek is het resultaat van de persoonlijke ontdekkingstocht dieik de afgelopen jaren door de joodse wereld heb kunnen maken. Dereis was even verrassend, spannend en verwarrend als boeiend eninspirerend. Gebaande wegen waren er nauwelijks, mensen die memet hun wijze raad en levenservaring bijstonden daarentegen weldegelijk! Hun adviezen hebben me geholpen mijn weg te vervolgenen er door middel van dit boek verslag van te doen. Ik wil hen ergraag voor bedanken.

Allereerst zijn dat de vier mensen die me binnen hebben gelaten in deruimte van hun persoonlijke geloof en leven. De ontmoetingen metJoske Achituv, Jehoeda Groenteman, Levi Weiman-Kelman en EinatRamon waren van onschatbare betekenis voor me. Met vriendelijkheiden geduld reageerden ze op mijn (soms typisch christelijke) opmerkin-gen en leerden me vanuit een joods perspectief naar mijn vragen te kij-ken. Hun oprechtheid en bewogenheid zal ik nooit vergeten.

Maar er waren vele anderen die me in een eerdere of latere fase opweg hielpen. Debbie Weissman, Douwe van der Sluis, Göran Larssonen Kees van den Boogert hielpen bij de opzet van deze studie en/ofbij correcties van eerdere versies van de tekst. Channa Safrai wil ikhier apart noemen. Aan haar directheid en eigenzinnigheid heb ikhet te danken dat ik meer oog kreeg voor de betekenis van de joodsetraditie in het hier en nu. Met haar opmerking dat ik schreef als eennegentiende-eeuwse liberale rabbijn maakte ze duidelijk dat ik te veelbezig was het jodendom te schematiseren en terug te brengen tot for-mules. Ik heb geprobeerd die valkuil te omzeilen door anderen te

7


laten spreken. Ik hoop dat tussen alle informatie en uitleg over hetjodendom het kloppende hart van deze traditie hoorbaar is. Maarhet blijft uiteindelijk het verhaal van mijn persoonlijke tocht door dejoodse wereld. Of ik daarin geslaagd ben, kan ik haar helaas nietmeer vragen, ze is niet meer onder ons. Zichronah levracha, moge haarnagedachtenis ons tot zegen zijn, zoals men in de joodse gemeen-schap zegt.

Mijn werkgever, het Centrum voor Israëlstudies (CIS), ben ik dank-baar voor de tijd en het vertrouwen die ik kreeg om op mijn manierte werken aan de ontmoeting tussen Joden en christenen. MichaëlMulder, directeur van het CIS, bedank ik voor zijn feedback en zijntomeloze inzet om mijn verhaal te publiceren. De leescommissie vande Christelijke Hogeschool Ede, Marianne Verhage, Jan Noorlandt,Arjan van Vugt, bedank ik voor nuttige suggesties ter verbetering vande leesbaarheid en overzichtelijkheid van de tekst. Margreet Door-nenbal dank ik voor haar nauwgezette correctie van de tekst.In het bijzonder heeft ook mijn schoonzus Marieke van den Houten,de taalkunstenares in onze familie, me geholpen door het manus-cript te lezen en verbeteringen voor te stellen. Haar snelle en stiptereacties hielpen me in de laatste fase de klus te klaren.

Tot slot mijn gezin. Onze kinderen, Rafaël, Miriam, Susan en Mi-chal, hebben de laatste jaren ook een lange weg afgelegd. We hebbenze naar Israël meegenomen omdat wij er een roeping en taak had-den. Voor hen is het niet altijd duidelijk waarmee ik me nu eigenlijkbezighoud. ‘Wat ga je doen papa? Ga je weer naar je kamertje? Moetje weer met iemand praten?’ Toen ik een keer een wandelingetjemaakte omdat ik vastliep met schrijven, vroeg een van hen aanEsther, mijn vrouw, wat ik aan het doen was. ‘Papa moet even naden-ken’, zei ze. ‘Waarover dan, over wat we gaan eten?’ was de tegen-vraag! Ik hoop dat dit boek hun in latere jaren alsnog een antwoordkan geven op de vraag wat ons als gezin naar Israël bracht – en dat zijdat antwoord kunnen waarderen.

8 G E E N V E R Z O E N I N G Z O N D E R B E K E R I N G


In al deze jaren heeft Esther ons gezin draaiende gehouden en mijerbij bepaald dat ons leven niet draaide om mijn werk. Haar relative-ringsvermogen én haar toewijding hebben ons gebracht waar we nusamen zijn. Ik ben er diep dankbaar voor. De joodse zegenspreuk Sje-hechejanoe komt in mijn gedachten: ‘Gezegend zijt Gij, Heer onzeGod, Koning van de wereld, die ons in leven hield, die ons deedopstaan en ons hielp dit moment te bereiken.’

Deze zegen wordt uitgesproken tijdens feestdagen, maar ook bij bijzondere gebeurtenissen zoals het weerzien met een vriend. Mogedit boek bijdragen aan de vriendschap tussen mensen.

Kees Jan RodenburgJeruzalem, 1 september 2009

Reacties zijn welkom op: [email protected].

W O O R D V O O R A F 9


HOOFDSTUK 1

Inleiding

Kennismaken met het jodendom

Dit boekje behandelt de betekenis van bekering en verzoening in hetjodendom. Centraal staat de vraag hoe religieuze Joden over ditonderwerp denken en hoe het hun leven beïnvloedt. De kern van ditboekje wordt gevormd door een aantal gesprekken met joden vanverschillende stromingen. Hun verhalen geven het jodendom eenstem en een gezicht en maken duidelijk dat deze godsdienst eenlevendige geloofstraditie is.

Mijn persoonlijke ervaringen met het joodse denken en leven vormende aanleiding en de achtergrond van deze publicatie. Sinds december2003 woon en werk ik namens het Centrum voor Israëlstudies in Jeru-zalem. Dit centrum wil vanuit een houding van luisteren-dienen-getuigen zoeken naar een oprechte, diepgaande ontmoeting met hetJoodse volk en tegelijkertijd de kerkelijke bezinning op de relatie totIsraël bevorderen.Mijn opdracht stelt me in staat het jodendom te leren kennen. Ikdenk dan aan de vele lezingen die ik kon bijwonen en de gesprekkendie ik kon voeren, maar ook aan het meemaken van synagogedien-sten op Grote Verzoendag en de ontdekking dat deze dag geen lossezwerfsteen op de joodse kalender vormt, maar ingebed is in een reeksbijzondere dagen met een geheel eigen sfeer en betekenis. Ik kwam inaanraking met joodse gebeden en de joodse Schriftuitleg. Dat zijnvoor mij intrigerende en verrijkende ervaringen geweest. De lezer zalmerken dat ik het jodendom probeer te beschrijven als de geloofstra-ditie van concrete mensen in concrete situaties.

11


Ik hoop met dit boek te laten zien hoe het Joodse volk op geheeleigen wijze leeft voor het aangezicht van God. Het is fascinerend teontdekken hoe eeuwenoude teksten en tradities nog steeds springle-vend zijn en dagelijks het leven van vele joden richting geven. Het istegelijkertijd spannend, met name wanneer we beseffen dat hetjodendom zich daarbij baseert op bijbelteksten en geloofsovertuigin-gen die ook in het christendom een belangrijke rol spelen. De eigenwijze waarop de joodse traditie dat doet, kan vervreemding oproe-pen bij christenen. Onbegrip hoeft echter niet het einde van de ken-nismaking te zijn. Het kan juist de reden zijn om door te vragen, hetjodendom van binnenuit te willen begrijpen en te gaan respecteren.Dit boekje wil de lezer daartoe uitnodigen.

Terminologie

Begrippen als zonde, bekering en verzoening spelen een grote rol bijons onderwerp. Ze kunnen sterke associaties oproepen, zeker bijchristelijke lezers en dat kan gemakkelijk een hindernis zijn als weons afvragen welke betekenis ze in het jodendom hebben.Het Hebreeuws maakt onderscheid tussen twee vormen van verzoe-ning. Kappara wordt gebruikt voor het herstel van de relatie met God.De naam Jom Kippoer voor Grote Verzoendag is hiervan afgeleid. Voorhet herstel van een beschadigde relatie tussen mensen worden echterandere woorden gebruikt. We zullen het in het vervolg vooral over kap-para hebben, maar zien dat de verzoening met God niet losstaat vanonderlinge menselijke verhoudingen.Iets wat hiermee direct samenhangt, is dat dit boekje niet gaat oververzoening tussen Israëli’s en Palestijnen. Hoe belangrijk ook, inhou-delijk gezien valt dit niet onder ons thema. We zullen echter wel ziendat het joodse denken over bekering en verzoening direct verbonden ismet de verantwoordelijkheid van de mens in de wereld.Bekering is in het Hebreeuws tesjoeva. Dat is een veelzijdig begrip, datniet door één Nederlands woord vertaald kan worden. De definitievan Van Dale, dat bekering de overgang tot een geloof of overtui-



ging is, zet ons op een verkeerd spoor. Tesjoeva omvat zowel inkeer,omkeer, boete, berouw als terugkeer.

Invalshoek en opzet

Zoals gezegd vormen de interviews met vier verschillende joodsegesprekspartners de kern van dit boek (hoofdstuk 3). Deze gesprek-ken geven ons een goed beeld van de betekenis van het onderwerpbekering en verzoening voor de geïnterviewden. We krijgen tegelij-kertijd ook een indruk van de diversiteit die er binnen de joodsegemeenschap bestaat.Aan de interviews gaat een hoofdstuk vooraf over Grote Verzoendag(hoofdstuk 2). De belangrijkste kenmerken van deze dag vormen eenkennismaking met de manier waarop in het jodendom wordtgedacht over bekering en verzoening en hoe dat het leven raakt.Tegen die achtergrond kunnen de gesprekken beter worden begre-pen.Na de interviews volgen enkele themaverkenningen. Allereerst wordtuitgewerkt hoe het jodendom de verwoesting van de tempel heeftondergaan (hoofdstuk 4). Vervolgens gaan we in op de vraag hoe ver-zoening, zonde en bekering met elkaar samenhangen (hoofdstuk 5).Ten slotte komt aan de orde wat de betekenis van verzoening is voorde mens en voor de wereld (hoofdstuk 6).In het laatste hoofdstuk sluiten we af met een terugblik en enkeleopmerkingen over de ontmoeting met het jodendom (hoofdstuk 7).

Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een of meerdere pagina’s cita-ten, die nauw aansluiten bij de tekst van het hoofdstuk. In de mees-te gevallen zijn het teksten waarnaar in het hoofdstuk werd verwe-zen. Soms komen in de citaten aanvullende gedachten naar voren ofwordt juist een ander gezichtspunt verwoord. De citaten maken hetmogelijk een aantal belangrijke joodse bronteksten en interpretatiesna te lezen en nodigen uit tot verdere studie.Om dezelfde reden zijn na de citaten enkele gespreksvragen opgeno-

I N L E I D I N G 13


men. Ze kunnen voor individuele studie worden gebruikt, maar ookbij de bespreking van dit boekje in groepen en kringen.

Gesprekspartners

Onze gesprekken brengen ons in aanraking met een breed spectrumaan joodse stemmen in Israël.

Rabbijn Joske Achituv, geboren in Saarbrücken in1933, ontvluchtte als tweejarige met zijn ouders denazi’s om op te groeien in het toenmalige Palestina.Achituv heeft een lange staat van dienst op hetgebied van onderwijs. Hij doceert joodse filosofieaan onder meer het Hartman-instituut in Jeruzalem.

Achituv is modern-orthodox: hij leeft op traditionele wijze, maarstaat open voor eigentijdse vragen.

Ook Jehoeda Groenteman is orthodox. Geboren inEde, groeide hij op in een traditioneel joods gezin.Na tijdelijk verwijderd te zijn geraakt van zijn wor-tels, keerde hij als dertiger terug tot het jodendom enging deel uitmaken van een chassidische beweging.Het streven naar heiliging en het ruimte geven aan

emotie kenmerken deze stroming. Groenteman is betrokken bijjoods onderwijs, onder andere als redacteur van een website.

Rabbijn Levi Weiman-Kelman, geboren in de Ver-enigde Staten, stichtte in de tachtiger jaren een libe-rale synagoge in Jeruzalem. Spiritualiteit, gemeen-schap en maatschappelijke betrokkenheid komen ersamen. Weiman is naast zijn werk als rabbijn tevensdocent aan de rabbijnenopleiding van de liberale of

reformbeweging in Israël en een actief lid van de mensenrechten-organisatie Rabbis for Human Rights.



Einat Ramon was in 1983 de eerste vrouwelijke rab-bijn die in Israël werd geordineerd. Ze promoveerdein de Verenigde Staten, was tot voor kort rector en ismomenteel docent aan de conservatieve rabbijnen-opleiding. Enerzijds probeert de beweging vast tehouden aan de traditie en de basisprincipes van het

jodendom, anderzijds zoekt ze naar een antwoord op de uitdagin-gen van de moderne tijd.

Ten slotte

Hebreeuwse woorden zijn in deze studie cursief weergegeven. Deschrijfwijze is zo veel mogelijk in overeenstemming met de uitspraak.In plaats van teshuva is bijvoorbeeld gekozen voor tesjoeva.De schrijfwijze van ‘jood’/‘Jood’ is overeenkomstig de nieuwe spel-lingregels. In de meeste gevallen spreken we in dit boek over jodenals mensen die het joodse geloof aanhangen, zij die leven vanuit hetjodendom. Dan wordt ‘jood’ met een kleine letter geschreven. Eenhoofdletter wordt gebruikt als de betekenis van het woord ‘Jood’ ver-der reikt dan het godsdienstige en ook het nationale aspect mee-speelt. Het aantal noten in de tekst is beperkt gehouden, maar in de bijlagenzijn goed toegankelijke publicaties opgenomen en worden een aantalnuttige websiteadressen vermeld. Achterin is ook een verklarendewoordenlijst opgenomen.Bij verwijzingen naar rabbijnse bronnen geeft de eerste, kleine letterhet betreffende werk aan. Voor de Misjna is dat een ‘m’, voor de Baby-lonische Talmoed een ‘b’ en voor de Jeruzalemse Talmoed een ‘j’.Daarna volgt de naam van de afdeling en ten slotte het paginanum-mer.

I N L E I D I N G 15


Geen verzoening zonder bekering

Documents

Transcript of Geen verzoening zonder bekering