nr. 2, oktober 2013

De kracht van een merkbelofte

De formule van integriteit: E=MC3

Pabo en PO leiden samen leraren op

De ruimte van de leraar: tunnel of plein?

Wet houdt Tiener College niet tegen

Gamen voor een betere wereld

Magazine van de Besturenraad voor schoolleiders, bestuurders en toezichthouders

Agenda

Datum Activiteit Doelgroep Plaats Contactpersoon

5-11-2013 Netwerk bovenschools managers Drenthe

PO Hoogeveen 13.30 – 16.00 uur

Wob van Beek

5-11-2013 Netwerk P&O PO Amersfoort13.00 – 17.00 uur

Lineke Bos

7-11-2013 Netwerk bovenschools managers regio Utrecht

PO Woerden12.15 – 15.15 uur

Wob van Beek

12-11-2013 Netwerk bovenschools managers Overijssel

PO Nijverdal 13.30 – 16.00 uur

Wob van Beek

14-11-2013 Netwerk P&O VO Amersfoort 13.00 – 17.00 uur

Lineke Bos

15-11-2013 Netwerk bovenschools managers Zuid-Holland

PO Bergschenhoek 11.00 – 14.00 uur

Walter Wassenaar

15-11-2013 DCBO conferentie HO Driestar Educatief Gouda 10.00 – 17.00 uur

Eric van der Klugt

18-11-2013 Netwerk Groningen PO Oude Pekela 9.00 – 12.00 uur

Wob van Beek

20-11-2013 Netwerk bovenschools managers Noord Gelderland/Flevoland

PO Barneveld8.30 – 12.00 uur

Wob van Beek

21-11-2013 Netwerk bovenschools managers Zuid-Holland Zuid/Oost, Zeeland, West-Brabant

PO Bergen op Zoom 14.00 – 16.30 uur

Hans Bruggeman

4-12-2013 Netwerk toezichthouders en besturen PO/VO/MBO/HO

Doorn 15.30 – 18.00 uur

Carla Rhebergen

29-11-2013 Algemene ledenvergadering Besturenraad(incl. lunch)

PO/VO/MBO/HO

Soesterberg, Kontakt der Kontinenten 10.00 – 13.30 uur

Cora Tuitel

Meer informatie over de bijeenkomsten kunt u krijgen via onze ledenservice.

Info

UitgeverBesturenraadPostbus 381, 3440 AJ Woerden

BezoekadresHouttuinlaan 5b, 3447 GM Woerden

T 0348 74 44 44 F 0348 74 44 99E info@besturenraad.nl

BestellingenT 0348 74 44 44 F 0348 41 14 56E bestellingen@besturenraad.nl

Mutaties namen/adressen/abonnementenT 0348 74 44 76E mutaties@besturenraad.nl

LedenserviceT 0348 74 44 00E info@besturenraad.nl

Besturenraad AcademieT 0348 74 44 47 E academie@besturenraad.nl

Besturenraad Advocaten & JuristenT 0348 74 44 48 E aenj@besturenraad.nl

Juridische helpdeskE helpdesk@besturenraad.nlT 0348 74 44 60ma-vr: 9.00-15.00 uur

SBM digitaalDe artikelen van SBM kunt u als pdf- bestand downloaden van onze site. Maakt u gebruik van onze teksten, wilt u daarbij dan de bron vermelden?

Digitale NieuwsbriefU kunt zich via onze site opgeven voor de wekelijkse gratis digitale nieuws-brief met het laatste nieuws uit het onderwijsveld en uit onze organisatie.

Producten en diensten Op www.besturenraad.nl treft u steeds de meest actuele nieuwsberichten en informatie over onze vereniging, onze diensten, producten, leergangen en cursussen. Ook vindt u hier een overzicht van onze medewerkers.

Colofon

Besturenraad |

De Besturenraad, centrum voor christelijk

onderwijs, verenigt christelijke onderwijs-

instellingen en geeft samen met hen stem aan

het christelijk onderwijs in onze samenleving.

Bij de Besturenraad zijn 540 besturen aan-

gesloten, met meer dan 2.200 scholen en bijna

800.000 leerlingen, deelnemers en studenten

in alle onderwijssectoren.

Redactie | Hester van de Kaa (bladmanager)

Guido de Bruin (hoofdredacteur)

Corine de Reus (eind- en beeldredacteur/

productiebegeleiding)

Redactieadres | Houttuinlaan 5b,

Postbus 381, 3440 AJ Woerden

hvandekaa@@besturenraad.nl

Vormgeving | Ontwerpwerk, Den Haag

Foto omslag | Hans Fijn van Draat

Druk | Drukkerij Ten Brink, Meppel

Abonnementen | (excl. 6% btw)

SBM/Thema voor leden gratis

SBM voor niet-leden € 37,00

SBM met Thema voor niet-leden € 51,00

SBM verschijnt acht keer per jaar. Zonder

schriftelijke opzegging (per e-mail of post)

wordt het abonnement na een jaar automatisch

verlengd voor onbepaalde tijd. Er geldt een

opzegtermijn van drie maanden. Voor informatie

en losse nummers: 0348 74 44 44.

Copyright | Voor overname van artikelen of

gedeelten daarvan graag voorafgaand contact

met de redactie.

Disclaimer | Aan de informatie in dit magazine

kunnen geen rechten worden ontleend.

De redactie is niet verantwoordelijk voor de

inhoud van de advertenties.

ISSN: 1570-2332

nr.2, oktober 2013 Magazine van de Besturenraad voor schoolleiders, bestuurders en toezichthouders

Vrede voor u, vrede voor Oeganda

Ter gelegenheid van de Prinsjesdagviering is dit jaar de gedichtenbundel Vrede samen-

gesteld. Voor slechts € 5 hebt u ’m. De 40 gedichten die leerlingen schreven over het

thema Vrede als vorm van beschaving werden tijdens de viering over handigd aan premier

Rutte. De volledige opbrengst van de verkoop van de bundel gaat naar een onderwijs-

project van Edukans in Oeganda waar kinderen na een jarenlange oorlog weer naar

school kunnen. Op www.besturenraad.nl kunt u uw bestelling doen.

Vrede

Rubrieken | 02 Agenda | 04 Uitgelicht | 04 Column voorzitter | 11 Column

24 Leerling aan het woord | 25 Juridische kwestie | 28 Nieuws Besturenraad | 29 Nieuwe oogst

6 De kracht van een merkbelofte

8 Gamen voor een betere wereldYourStory

12 De formule van integriteit: E=MC3

14 Pabo en PO leiden samen leraren op

18 De ruimte van de leraar: tunnel of plein?

21 De bindende kracht van Brabantse bossen

22 Iedereen wint bij project Zorg met kleur

26 Indrukwekkende vluchtverhalen

27 Wet houdt Tiener College niet tegen

30 Inkoop op hoger niveau

Reageren? Mail Wim Kuiper op wkuiper@besturenraad.nl

Er wordt heel wat gedacht, gesproken en geschreven over de

goede verhoudingen tussen bestuur en toezicht. Ik vang nogal

eens wat zuchten op als ik vraag naar de onderlinge verhou-

dingen. Er is veel leed onder zowel bestuurders als toezicht-

houders over de manier waarop de verhoudingen zich hebben

ontwikkeld. Het blijkt moeilijk om een goede invulling te geven

aan de verschillende rollen en het spel zo met elkaar te spelen

dat de scholen er beter van worden. Dat vraagt vooral om een

goede houding aan beide kanten. Die is er nu lang niet altijd.

De bestuurder kan vanuit een verkrampte houding proberen de

toezichthouders zoveel mogelijk op afstand te houden en de door

het toezicht vastgestelde kaders vooral opvatten als het zoveelste

afvinklijstje. De toezichthouders kunnen vanuit wantrouwen de

bestuurder proberen steeds meer te binden aan allerlei proce-

dures en maatstaven. Ze lopen het risico dat ze zich eenzijdig

richten op zaken waar ze zelf last van krijgen als het fout gaat,

zoals de fi nanciën en de kwaliteitsoordelen van de inspectie.

Een andere insteek is veel vruchtbaarder. Voor de bestuurder

geldt dat hij of zij dankbaar gebruik kan maken van de kennis en

inzichten van de toezichthouders. De bestuurder kan hen actief

betrekken bij allerlei kwesties die spelen en om hun visie vragen,

ook over andere dan geldzaken. Ze kunnen door de bestuurder

aangemoedigd worden om zelf informatie te verzamelen die voor

alle betrokkenen verrijkend kan zijn. De toezichthouders op hun

beurt kunnen vanuit een positief-kritische houding de bestuurder

behoeden voor valkuilen en hem of haar stimuleren in richtingen

waaraan hij of zij zelf nog niet gedacht had. Zo kan zich een

dans ontwikkelen tussen bestuur en toezicht, waardoor iedereen

zich verheugt op de volgende vergadering. Na afl oop gaat ieder-

een dan vol nieuwe energie en inspiratie weer naar huis.

Het hoeft helemaal niet 'leuk en gezellig' te zijn – wrijving geeft

glans. Voor elke leidinggevende is het goed om kritische krachten

om zich heen te verzamelen. Voor elke organisatie is het nood-

zakelijk dat er checks and balances zijn. Ik heb het gevoel dat het

op veel plaatsen nog niet tot deze gezamenlijke dans is gekomen.

Misschien is het onwennigheid en onzekerheid. De affaires bij

instellingen waarin het mis is gegaan, helpen zeker niet mee.

Maar ik hoop dat we er uiteindelijk in slagen om een stap verder

te komen dan de codes, de formele kaders, de checklists en de

afvinklijstjes. Dat we niet in een permanente sfeer van onderling

wantrouwen blijven steken. Als beide zijden zich daarvoor

inspannen, moet het kunnen: ‘It takes two to tango’.

Column Wim Kuiper voorzitter Besturenraad

De dans van bestuur en toezicht

Visie als teken van kracht

Met het digitale managementboek Een teken van kracht kun je meteen aan de slag.

Dat komt allereerst doordat de auteur het begrip visie tweeledig defi nieert. Visie is

zowel het verwoorden van het gedroomde eindresultaat als het stapsgewijs daaraan

werken. Ten tweede ligt dat aan de praktische (onder)wijsheid van Smit.

Wijs geworden als godsdienstleraar, fi losoof, schoolleider en onderwijsadviseur, kent

hij de (leidinggevende) onderwijspraktijk van binnenuit. Bij hem dus geen management-

jargon (behalve de HORIZON-methode), maar een schrijf- en denkwijze die een

bijzondere mix biedt van refl ectie en actie, levenswijsheid en vitaliteit, inzicht en

resultaatgerichtheid.

Concreet aan visie werken

Droom en daad. Daarmee valt Smits ‘visie’ op visie samen te vatten. Veel management-

theorieën defi niëren visie als ‘de stip aan de horizon’, voor Smit is dat ook het op weg

gaan naar de horizon (zo vallen visie en strategisch beleid voor hem ook samen).

Anders, waarschuwt hij, zouden zij die zeggen dat visie ‘vaag geneuzel’ is, gelijk kunnen

krijgen.

Smit ondervangt dat bezwaar door op twee manieren aan visie te werken. Ten eerste

hamert hij erop dat je het droomaspect van de visie heel concreet in gedragstermen

beschrijft. Hoe ziet het gewenste gedrag van leraren, OOP-ers en leidinggevenden er

straks uit? Ten tweede draait hij een bekend managementadvies radicaal om. In plaats

van om vanuit de horizon op te schrijven wat je moet doen om de droom te realiseren,

adviseert hij juist te onderzoeken wat je moet laten. Wat belemmert de school tot nu

toe om aan de onderwijsidealen te werken?

Er is nog iets waardoor zijn werkwijze geen ‘navelstaarderij’ van enkelingen wordt, en

dat is zijn uitgangspunt dat je als schoolleider altijd samen met diverse medewerkers

aan visie moet werken in een wederzijdse beweging tussen de ‘kleine’ identiteit van de

school (het werken in een klein team) en de ‘grote’ identiteit (de school of scholen-

groep als geheel). Zo motiveert visie allen.

Smit vertaalt dit uitgangspunt in het idee van een Creatief Team, een team met mede-

werkers vanuit alle schoolgeledingen die aan de visiecreatie en –realisatie werkt. Het is

vooral dit team dat met zijn methode HORIZON aan de slag gaat (naast de school-

leider zelf).

Horizon als de weg

Zijn methode heet heel inventief: HORIZON. De letters staan voor de zeven stappen

richting de horizon: Herkennen van (belemmerende) vraagstukken, Onder ogen zien

van die vraagstukken, Resultaten benoemen (de droom in concreet gedrag vertalen), In

gang zetten van veranderingen (nieuwe plannen uitvoeren), Zekeren van de resultaten

(de voortgang borgen en tussendoor peilen), Oogsten van de successen (zowel met

elkaar feesten als bezinnen) en Nakijken en vooruitzien (evaluatiemomenten inplannen).

Kortom, HOR staat voor visiecreatie (de refl ectiefase), IZO voor visierealisatie

(de actiefase) en de N voor het cyclisch besef: erna volgt een nieuwe visieronde.

Smit licht elke stap helder en resultaatgericht toe en geeft voorbeelden en werkvormen.

Hij doet dat zo energiek dat je meteen aan de slag wilt. Dat kan met dit boek. Je hoeft

hem zelfs niet in te huren. (Taco Visser)

Dr. Ruud F. Smit, Een teken van kracht,

RuudSmitBooks: www.metruudsmit.nl, 2013

4Uitgelicht

Uitgelicht

Vrede vanzelfsprekend

De Besturenraad was voor de

vijfde keer betrokken bij de

Prinsjesdagviering, waarin diverse

religieuze gemeenschappen en het

Humanistisch Verbond de aanwezige

leden van het kabinet en het

parlement hun boodschap meegeven.

Ruim vierhonderd leerlingen van

christelijke, openbare en islamitische

scholen (po en vo) woonden

de viering bij.

De afvaardiging van het kabinet,

onder wie premier Rutte, was dit

jaar helaas vrij minimaal.

“Meneer Rutte, ik wil dat vrede

vanzelf sprekend wordt”, dichtte

Maaike Hes, leerling van het

Hermann Wesselink College in

Amstelveen. De premier toonde

zich volgens rabbijn Soetendorp,

voor zitter van de inhoudelijke

voorbereidingscommissie van de

viering, zeer ingenomen met de

bijdragen van de leerlingen.

Prominente bijdrage leerlingen aan Prinsjesdagviering

Respect voor je vijand

De bundel getuigt van het geloof van

jongeren dat vrede mogelijk is, maar

ook van hun besef dat vrede veel

vraagt. “Vrede heeft veel verschil-

lende betekenissen”, dichtte Larissa

Baan, leerling van CSG Melanchthon

in Bergschenhoek. “Heb respect

voor je vijand / Wees trots op wat je

doet / Blijf bij jezelf, wees zeker van

wat je doet / Wees vrij zoals een

vogel, besef wat je hebt / Alles komt

goed.” “Respect voor je vijand – dat

is heel moeilijk én heel belangrijk”,

reageerde Soetendorp. “Bedankt

voor dat inzicht.”

Speciale rol

In haar toespraak tijdens de viering

benadrukte Marga Martens van de

Bahá’í Gemeenschap Nederland dat

van alle mensen wordt gevraagd een

steentje bij te dragen aan “Gods

vredesplan”, in het bijzonder

“kinderen en jeugd met een hoge

morele standaard door opvoeding en

goed onderwijs. Aan jongeren is een

speciale rol toebedeeld. In hen zien

we onbaatzuchtigheid, een scherp

gevoel voor rechtvaardigheid en het

verlangen om een bijdrage te leveren

aan een betere wereld.”

U kunt de bundel voor € 5 per

stuk bestellen op:

www.besturenraad.nl/vrede.

De volledige opbrengst van de

verkoop van de bundel gaat naar

een onderwijs project van Edukans

in Oeganda.

Voor de jaarlijkse ‘interlevens-

beschouwelijke’ viering op de

ochtend van Prinsjesdag hebben

tientallen leerlingen gedichten over

vrede geschreven. Twee leerlingen

van CBS De Hofvijver in Zoetermeer

lazen hun gedicht tijdens de viering

voor (zie ook pagina 24). Veertig

gedichten zijn gebundeld in een

boekje dat alle aanwe zigen in de

Grote Kerk in Den Haag aangeboden

kregen.

Nieuws

5 Fotografie Dick den Bakker Nieuws

is vertaald, zijn volgens hem voor een groot deel waargemaakt:

leerlingenparticipatie staat op een hoog niveau, de school levert

een “aantoonbare bijdrage aan het oplossen van vraagstukken

in de regio”, de school is “hecht verankerd in de omgeving” en

manifesteert zichzelf als “een netwerk van excellente samen-

werkers”.

Dat de school een verband wil zijn van mensen die samen-

werken, delen en bijdragen aan de samenleving - ‘nieuw

noaberschap’ in een notendop - bleek al gauw tijdens het door-

lopen van de zes stappen van identiteitsmarketing (zie kader).

“Iedereen doet mee, niemand wordt buitengesloten, dat is hier

het uitgangspunt”, aldus Van der Molen. “Niet vanuit dwang,

maar vanuit een wederzijds commitment omdat we van elkaar

willen leren. Vanuit onze opvatting van christen-zijn in de maat-

schappij zeggen wij: je bent verplicht de aanleg die je gekregen

hebt, te delen met anderen.”

Kwetsbaarheid

Van der Molen trad pas aan toen het proces van identiteits-

marketing al was afgerond, maar de overtuigingen, visie en

merkbelofte passen hem als een handschoen. In de school

ziet hij het gedachtegoed overal wortel schieten. Vooral de

genoemde havo-bovenbouw ging concreet aan de slag.

“Daar zijn alle leerlingen en leraren onder begeleiding met

elkaar in gesprek geweest over de vraag: wat heb jij van mij

nodig? Ik ben onder de indruk van de open en kwetsbare sfeer

waarin dat is gebeurd.”

Rector Gertjan van der Molen van het Ulenhofcollege (vmbo/

mavo, havo, (tweetalig) vwo en technasium) pakt zijn beleids-

ontwikkelplan er bij. Hij wijst de plekken aan waar ‘nieuw

noaberschap’ genoemd staat, het concept dat een prominente

plek inneemt in de identiteitsmarketing van zijn school.

Bij de doelstellingen van de havo-bovenbouw bijvoorbeeld:

“Leerlingen en docenten vormen samen een team, waarbinnen

iedere teamspeler zijn bijdrage levert, een hernieuwde vorm van

noaberschap, waaraan leerlingen en leraren zich committeren.”

Iedereen doet mee

De gedreven schoolleider wil maar zeggen: in het proces dat in

2010 is begonnen, is het niet bij mooie woorden gebleven.

De concrete ambities waarin het ‘nieuwe noaberschap’ destijds

“Wij geloven in nieuw noaberschap”, was in 2010 de overtuiging die het Ulenhofcollege in Doetinchem en Vorden in een traject van identiteitsmarketing formuleerde. Vanuit haar geloof, visie en merkbeloften stelde de school zich concrete ambities die in 2013 gerealiseerd moesten zijn. Is dat gelukt, en wat heeft identiteitsmarketing gedaan met de school? “De school leeft, bruist en is zichtbaar.”

Rector Gertjan van der Molen Leerlingen van het Ulenhofcollege brengen noaberschap in de praktijk.

De kracht van een merkbelofte

6De kracht van een merkbelofte Tekst Guido de Bruin | Fotografie Simon Schutter

(foto Gertjan van der Molen)

Daarnaast is hij voorzitter van het GIDSnetwerk in Doetinchem,

een oecumenisch verband van mensen uit allerlei maatschap-

pelijke sectoren dat present wil zijn in de lokale samenleving.

Het resultaat van al die initiatieven binnen en buiten de school?

“De school leeft, bruist en is zichtbaar.” Het proces van

identiteitsmarketing heeft er volgens Van der Molen voor

gezorgd dat noaberschap is gaan leven. “Het is nog niet

volledig doorleefd, maar we zijn een heel eind.”

Geen spanning

Uiteraard ziet hij nog “ontwikkelpunten”. Niet alle docenten zijn

even ver in de gedachte dat ze met leerlingen een team vormen.

Ook de bijdrage die ouders vanuit hun netwerken en in verbin-

ding met de teams kunnen leveren aan de schoolgemeenschap,

wil de rector verder ontwikkelen. De betrokkenheid van het

leerlingenparlement, die al groot is en soms leidt tot eigen

beleidsvoorstellen, kan wat hem betreft nog verder omhoog.

“Het zou eventueel een rol kunnen krijgen in de benoeming van

docenten.”

Van der Molen ervaart geen spanning tussen de profi lering

op breed vormende aspecten als ‘nieuw noaberschap’ en een

overheidsbeleid dat scholen vooral afrekent op meetbare

resultaten. “Ik denk dat ‘nieuw noaberschap’ onze kwaliteit in

enge zin versterkt. Weet hebben van elkaars kwaliteiten en

die delen leidt volgens mij tot hogere examenresultaten. Ik heb

dat niet gemeten, maar het zou me niet verbazen.”

Hij wijst ook op initiatieven als het Uilenpad voor leerlingen die

meer uitdaging aankunnen. Onder begeleiding van de docent

geven sommigen van hen bijvoorbeeld lessen waarvan zij de

stof al beheersen of krijgen ze de ruimte om zich te speciali seren

in een vakgebied waar ze goed in zijn. In de ambities staat het

zo: “In 2013 is elke leerling een lerende coach.

Van zijn kwaliteiten laat hij anderen aantoonbaar profi teren”.

Van der Molen: “Daarmee zijn we nog niet klaar, maar we zijn

er ver mee.”

Het schooltoneel is voor Van der Molen een paradepaardje.

“Ook daarvoor geldt: iedereen doet mee. Voorstellingen worden

net zo lang herschreven totdat iedereen erin past.”

Delen van je kwaliteiten, bij elkaar versterken waar je goed in

bent – dat vraagt om een “klimaat van openheid en kwetsbaar-

heid”, aldus Van der Molen. “En dat klimaat is er. Nieuwe

collega’s noemen dat warmte. En ook van ouders horen we dat

terug. Een moeder die zichzelf omschreef als een rasechte

humanist, zei ooit tegen me: ‘Als ik in de school kom, voel ik

een ongekende warmte’.”

Grenzeloos

Noaberschap is ook een beweging vanuit de school naar buiten.

“Grenzeloos noaberschap”, heet het zelfs in de merkbelofte:

“Dat is wereldburgerschap. En dat begint bij jou. Dat begint in

de Achterhoek. Dat begint op het Ulenhof.”

Van der Molen somt een aantal initiatieven op dat vlak op:

“Onze leerlingen gaan naar het verzorgingshuis in de buurt om

ouderen te leren omgaan met mobieltje en computer. Zo leren

ze betekenisvol te zijn in de samenleving. Ons technasium

zetten we in voor het helpen oplossen van vraagstukken in de

regio. Zo hebben onze leerlingen voor een jachtwerf een bijdrage

geleverd aan fi lters. Ons leerlingenparlement denkt met het

sociaal-maatschappelijk centrum mee over de maatschappelijke

ontwikkeling van de Achterhoek, en krijgt de mogelijkheid om

met de Rabobank mee te denken over het opzetten van een

jongerenraad.”

Ook het theater speelt hierin een rol. Vlak voor Kerst verzorgen

leerlingen in schouwburg Amphion een toneelvoorstelling voor

ouderen. Het personeel van Amphion komt daarvoor terug van

kerstvakantie, leerlingen helpen met licht en techniek, en

vervoerder Arriva haalt het publiek gratis op. Na de voorstelling

gaan de leerlingen met de ouderen in gesprek. Toen Van der

Molen met dit plan kwam, zei de schouwburgdirecteur tegen

hem: “Je bent zeker van een christelijke school?”

Een heel eind

Van de schoolleider vraagt de profi lering van de school op een

thema als ‘nieuw noaberschap’ om een verbindende en grens-

verleggende houding – niet voor niets twee kernwaarden die in

het proces van identiteitsmarketing zijn vastgesteld.

Van der Molen is lid geworden van M8erhoek, een netwerk dat

bedrijven en instellingen helpt om invulling te geven aan maat-

schappelijk ondernemen. Hij heeft ook verbinding gelegd met

het soortgelijke netwerk De Doetinchemse Uitdaging.

IdentiteitsmarketingIdentiteitsmarketing daagt onderwijsinstellingen uit om onder

woorden te brengen waar ze voor staan en zich daarmee

aantrekkelijk te maken voor leerlingen, ouders, leraren en

medewerkers. Het is een vorm van marketing die niet draait

om de buiten- maar om de binnenkant van de organisatie:

wie zijn wij en wat hebben wij te bieden?

In zijn boek Identiteitsmarketing – Waarom wij bestaan zet

Kaj Morel de zes stappen van identiteitsmarketing uiteen:

• Waar geloof ik in? (ideologie)

• Hoe kijk ik naar de wereld? (visie)

• Wat wil ik betekenen voor leerlingen en ouders?

(missie/merkbelofte)

• Waarin ben ik het allerbeste? (unieke kracht)

• Hoe wil ik werken? (waardeoriëntatie en kernwaarden)

• Wanneer los ik mijn merkbelofte in? (ambities)

Zie voor meer informatie Thema november/december 2010

‘Identiteit en marketing – vertel je verhaal’: www.besturenraad.nl/

content/themas-2010. Daarin staat ook beschreven hoe het

Ulenhofcollege de zes stappen heeft vormgegeven.

Wilt u zelf aan de slag met identiteitsmarketing?

Neem dan contact op met Guido de Bruin, adviseur Identiteit,

gdebruin@besturenraad.nl, 06 15 90 44 26.

7 De kracht van een merkbelofte

aandachtsgebieden van het menselijke bestaan”

op een rij, en daarop baseerde hij zeven spel-

domeinen: overtuigingen, de omgang met anderen,

het levensritme en omgang met tijd en plaats,

het helpen van kwetsbare groepen, ziel en

spiri tualiteit, de omgang met natuur en voedsel,

en duurzaamheid. In elk deelgebied werkt een

speler zich op via vijf levels: van persoonlijke

vorming, via theoretische onderbouwing en

samenwerking naar een einddoel. Dat klinkt wat

ingewikkeld, maar volgens Ter Beek maakt de

speler zich het spel vanzelf eigen.

Iedereen kan YourStory spelen, bij voorkeur in een

groep van twintig of meer deelnemers. Het spel is

volgens de docent bij uitstek geschikt voor scholen.

Johan ter Beek is docent levensbeschouwing en

godsdienst aan het Griftland College in Soest.

Hij heeft een passie: gamifi cation, het toepassen

van spelelementen. Niet zozeer op de computer,

maar juist in het dagelijks leven. Op school, in de

kerk, in bedrijven, in de hele maatschappij. Het

spel dat hij ontwikkelde moet niet alleen leuk en

boeiend zijn, maar vooral ook ingezet worden

voor de ontwikkeling van de spelers en voor goede

doelen. YourStory is een “social network voor

samenwerking tussen iedereen met een missie”.

Totale mens

In samenspraak met onder anderen politici en

wetenschappers zette hij de “belangrijkste

Gamen voor een betere wereld

YourStory

“Met YourStory kun je als school jongeren zowel

gerichter als veelzijdiger vormen. Ik bedoel dat wat

de Duitsers Bildung noemen. Daarbij is de totale

mens het uitgangspunt, niet één facet.”

Het idee voor het spel ontstond, vertelt Ter Beek,

doordat hij zich zorgen maakt over de wereld.

“Over de economie, het klimaat, de bevolkings-

groei. Je zou iets willen doen, maar je redt het niet

in je eentje. YourStory kan in principe vele duizenden

mensen verbinden rond gemeenschappelijke doelen.”

Hij koos gamifi cation als middel. “Door het toepassen

van spelelementen kun je een uit daging op een

leuke manier brengen. En het is spannend dat je

steeds door kunt groeien naar een hoger niveau.”

Nieuwe indrukken

Een klein deel van de opdrachten en missies werd

verzonnen door Ter Beeks eigen leerlingen. Op hun

smartphone kunnen leerlingen via de bij het spel

horende app een missie vinden. Deze voeren zij in

het echt uit. Het spel is nog niet helemaal voltooid.

Het is wel alvast getest op het Vathorst College in

Amersfoort.

Deze school biedt de onderbouw ‘matinee’-uren,

waarbij de leerlingen kiezen voor workshops over

De wereld een stukje verbeteren door middel van een spel? Dat klinkt erg ambitieus. Toch is dat wat docent Johan ter Beek beoogt met het door hem ontwikkelde YourStory. Het bijna voltooide spel is volgens hem geknipt voor de ‘Bildung’ van leerlingen.

Johan ter Beek

8Gamen voor een betere wereld Tekst Marijke Nijboer | Fotografie YourStory/Nationale Beeldbank

allerlei onderwerpen. In dat kader speelde drama-

docent Wouter Nieuwenhuizen gedurende dertien

weken YourStory met een groep. “Ik vond het erg

leuk om leerlingen ervaringen te laten ondergaan

en dingen te laten onderzoeken waarmee ze uit

zichzelf niet zo snel in aanraking zouden komen”,

vertelt hij.

Zo zocht de groep uit wat er eigenlijk in een zak

chips zit. Een andere opdracht was om zonder

schoenen op straat en op gras te lopen en te

beschrijven hoe dat voelt. “Het waren simpele

opdrachtjes om iets te doen wat een beetje gek is,

waarna ze met nieuwe indrukken terugkwamen”,

aldus Nieuwenhuizen. “De leerlingen vonden het

leuk, maar soms ook iets te schools. Dat laatste

heeft zeker te maken met mijn aanpak. Ik had

misschien nog creatievere opdrachten kunnen

maken.”

Hoe bruikbaar vindt hij dit spel voor het onder-

wijs? “Dat hangt ervan af waar je op uit bent.

Mijn school hecht veel belang aan een aantal

zaken die niet perse op het examen worden

gevraagd. Daar is YourStory uitstekend geschikt

voor. Maar je kunt met dit spel denk ik ook

elementen van je reguliere onderwijs gamifi ceren.

Gamifi cation brengt meer plezier in het leerproces.

Wat een leerling uiteindelijk opsteekt van dit spel

hangt, denk ik, net als bij de reguliere vakken, af

van zijn motivatie.”

Het grote verhaal

Er bestaan initiatieven die vergelijkbaar zijn met

YourStory. Ter Beek: “Maar daar ligt de nadruk

vaak meer op geld verdienen en minder op

waarden.” Waarom koos hij uitgerekend voor een

social network, waarvan er al zoveel bestaan?

“YourStory is anders. Het is een spel dat, schat

ik in, voorziet in een behoefte. Het is leuk om te

doen en ook bevredigend. Mensen zullen al heel

snel door hebben dat dit niet een spelletje is,

maar heel serieus, en dat het waarden creëert.”

Wordt hij rijk indien dit spel een succes wordt?

Ter Beek: ‘Er is een stichting waardoor grote winst

weer terug kan vloeien naar de instellingen en

goede doelen. Daarmee wordt mijn bedrijf een

‘social business’: een bedrijf om waarde te creëren.”

Johan ter Beek studeerde theologie en werkte lang

in de Protestantse Kerk in Nederland. “Kerken zijn

naar mijn idee te eenzijdig gericht op de kerkdienst

en het verkondigen van het woord. Ik zou het

goed vinden als er meer aandacht komt voor het

grote verhaal, zoals dat uit de Bijbel naar voren

komt. Naar mijn idee zijn de zeven aandachts-

gebieden van YourStory de pijlers onder dat grote

verhaal.”

Vacuüm

Hij denkt dat dit spel ook praktisch nut kan heb-

ben voor kerken, ngo’s, universiteiten, verenigin-

gen, jongerenwelzijnswerk, overheden, wijken en

buurten. “Er is in deze tijd geen echt vormingsin-

stituut meer, terwijl jongeren wel gevormd moeten

worden. Vroeger zorgden de kerken en levensbe-

schouwelijke organisaties daarvoor, maar in deze

seculiere tijd is dat bijna passé. Jongeren worste-

len met hun identiteit. Ondertussen wil de rege-

ring dat burgerschap wordt bevorderd.”

Volgens hem kan YourStory dit vacuüm vullen.

“Je pakt allerlei zaken tegelijkertijd op, zoals

burgerschap, duurzaamheid en zorg voor anderen.

Dat is volgens mij veel beter dan de gesegregeerde

manier waarop dat nu gebeurt: de kerk doet de

godsdienst, Amnesty International de rechtvaardig -

heid, enzovoort.”

9 Gamen voor een betere wereld

Echte verhalen

Het spel kan meteen beginnen; er is geen massa

mensen voor nodig. Een klas of groep van pakweg

twintig deelnemers is genoeg. Maar naarmate het

platform gaat groeien, wordt het spel alleen maar

interessanter. Ter Beek: “De betrokkenheid van de

speler is groot omdat hij een held is in het verhaal,

omdat zijn bijdrage ertoe doet en de missies

haalbaar zijn. Stel je nu eens voor dat deelnemers

zich echt betrokken gaan voelen op de belangrijke

zaken in het leven!”

Zullen leerlingen de switch kunnen maken van

spel naar werkelijkheid? De docent: “Ik denk het

wel. Als ik in de klas vraag of leerlingen wel eens

een eenzaam iemand hebben ontmoet, komen er

een paar vingers en vertellen leerlingen over een

ervaring. Maar het is anders wanneer zij bij wijze

van maatschappelijke stage naar een verzorgings-

huis gaan, thee drinken met een bewoner en een

levensboek over haar schrijven. Dán komen ze

met echte verhalen terug. De opdrachten in dit

spel zijn altijd echt, nooit virtueel.”

Het spel is volgens Ter Beek geschikt voor

vele doelen, zoals spirituele vorming, levens-

beschouwelijke vorming en identiteits-

ontwikkeling. Het kan ook worden ingezet

voor training, het engageren van deelnemers

voor goede doelen, of het scheppen van

s ociale cohesie in een wijk. “Het gaat om

waarde-creatie, groei, ontmoeting, ervaring,

uitdaging.” Via een platform als YourStory

kunnen kerken, ngo’s en andere organisaties

hun missie onder de aandacht brengen van

een grote groep mensen. “Als jouw missie er

interessant uitziet, heb je kans dat steeds

meer mensen deze gaan omarmen. Voor veel

mensen die niet christelijk zijn, geldt dat ze

niet zomaar naar een kerk gaan. Je moet iets

hebben wat neutraal is, wat je ook in je

bedrijf of school kunt spelen.”

Een school of andere organisatie die YourStory

gaat spelen, voorziet het spel zelf van missies.

Deze kunnen bestaan uit een leuke opdracht of

les, of een maatschappelijke stage. Ter Beek:

“Een school kan voor een missie contact maken

met een verzorgingstehuis. Een andere organisatie

die ook meespeelt, zou daar bij kunnen aanhaken

en ook actief kunnen worden in dat verzorgings-

huis. Je kunt een zwaan-kleef-aan-effect krijgen.”

Bevlogen: “Er kunnen echte problemen worden

aangepakt. Eindelijk wordt er niet alleen gepraat

of gedoceerd over hoe het zou moeten, maar

gehandeld. Problemen op het gebied van sociale

cohesie, ecologie of andere terreinen kunnen zo

op een opbouwende manier onder de aandacht

komen. In het spel zet je de eerste, kleine maar

concrete stappen. Daarna kunnen leerlingen

toegroeien naar grotere, meer complexe

opdrachten.”

Voor meer informatie:

www.beeqgamifi cation.com

Zo werkt YourStory

YourStory baseert zeven speldomeinen op de volgens Johan

ter Beek belangrijkste aandachtsgebieden van het menselijke

bestaan: YourStory (je overtuigingen); YourTribe (je omgang

met anderen); YourWorld (je levensritme en omgang met tijd

en plaats); YourPassion (het helpen van kwetsbare groepen);

YourSoul (ziel en spiritualiteit); YourWorld (je omgang met

natuur en voedsel); en YourLife (duurzaamheid). Binnen elk

deelgebied werkt een speler zich op via vijf levels: van persoon-

lijke vorming, via theoretische onderbouwing en samenwerking

naar een einddoel.

Spelers kunnen energy points winnen door gezond, spiritueel

en in het juiste ritme te leven. Deze punten kunnen ze weer

uitgeven in andere gebieden. Een school of organisatie kan

missies creëren binnen een of meer deelgebieden. Bijvoorbeeld

rond sociale cohesie, duurzaamheid of het helpen van kwetsbare

groepen. Met een opdracht kan iemand punten verdienen.

Als spelers een missie hebben volbracht, beoordelen ze deze

en schrijven ze er hun ervaring bij. Andere spelers kunnen dit

waarderen met ‘inspiring’, een variant op de bekende ‘like’.

Zo komen de meest inspirerende missies bovendrijven. Iemand

kan ook filteren op christelijke, modern-spirituele of algemene

missies.

Na het voltooien van episode 1 is iemand ‘member’. In episode

2 ligt de nadruk op groeien in meesterschap en aangaan van

groepsuitdagingen. Daarna is de speler ‘master’ en begeleidt hij

nieuwelingen. Episode 3 biedt een ‘pelgrimage’.

Kennisnet over YourStory

SBM vroeg Kennisnet naar een reactie op YourStory.

Projectmanager Innovatie Wietse van Bruggen: “Gamification

is geen tovermiddel om mensen te motiveren of aan te sporen

om zich te ontwikkelen. Uiteindelijk moeten mensen daarvoor

intrinsiek gemotiveerd zijn. Games zijn wel erg goed in het

duidelijk structureren van de doelen die je kunt behalen.

Door met game-elementen dit proces van ontwikkeling inzich-

telijk op te knippen in doelen die uiteindelijk leiden tot een

einddoel, kun je dit voor iemand mogelijk beter structureren en

laag drempeliger maken. Daar zit toegevoegde waarde in. Of het

technisch gezien gaat werken kan ik niet beoordelen. Wel zie

ik dat het platform veel functies in zich probeert te verenigen,

zoals een sociaal netwerk en crowdfunding. Aansluiten op

bestaande sociale netwerken maakt het voor veel mensen waar-

schijnlijk laagdrempelig om mee te doen. Je kunt wat mensen

doen op het platform ook gemakkelijker verspreiden in het

sociale netwerk van de eventuele spelers.”

10Gamen voor een betere wereld

Andere koffi e

Een school is geen koffi ebrander, maar het kan geen kwaad om je als onderwijs-mens eens in de ontwikkelingen op de koffi emarkt te verdiepen.

Gelukkig hoeft u dat niet zelf te doen, want Kees Klomp heeft dat al voor u en mij gedaan.

Klomp is ‘purpose-marketeer’. Dat klinkt gelikt en trendy, maar zijn boodschap is er niet minder

relevant om: in de huidige betekeniseconomie moeten bedrijven het steeds meer hebben van de

P van ‘purpose’. “Bij purpose gaat het om de roeping van het bedrijf; het ideaal dat het bedrijf

nastreeft”, schrijft hij in een blog op www.truthmarks.nl/post/purpose-de-nieuwe-groeimarkt.

En, voeg ik daaraan toe, wat voor bedrijven geldt, gaat mutatis mutandis ook op voor scholen.

Van marketing moet je niet te veel weten, maar het is wel handig om in te zien hoe een

gemiddelde markt in elkaar zit. Je hebt een topsegment met aanbieders die een exclusief

product tegen een hoge prijs aanbieden; voor hen staat de P van product centraal. Aan de

onderkant zitten de prijsvechters, die hun succes danken aan het zo goedkoop mogelijk

leveren van een product of dienst; bij hen draait het om de P van Prijs.

De meeste bedrijven zitten daartussenin. Zij bieden producten aan die qua prijs en kwaliteit

gemiddeld zijn. De meest succesvolle noemen we A-merken. Omdat die uitwisselbare producten

op de markt brengen, moeten ze veel aan de P van promotie doen, om bij de consument een

voorkeur te creëren en in stand te houden. Dat kost veel geld, en dat is – leve de crisis – minder

ruim voorhanden. Bovendien neemt de effectiviteit van al die promotie af en de irritatie bij de

consument toe, constateert Klomp. Conclusie: “het van origine potentierijke midden van de

markt is in rap tempo aan het verdwijnen”.

Die stelling illustreert hij aan de hand van de Nederlandse koffi emarkt. Daar heeft zich tussen

het topsegment en A-merken als Douwe Egberts en Nescafé een aantal producenten van zuivere,

duurzame en ethisch verantwoorde koffi e genesteld. Die hebben, zo betoogt Klomp, met succes

ingezet op de P van purpose: “Purpose gaat over de rol van het bedrijf voor het algemene

menselijke belang en de plaats van het bedrijf in het grotere maatschappelijke geheel.

Dat wat het bestaan van het bedrijf écht zin geeft.”

Natuurlijk gaat de vergelijking met de onderwijsmarkt mank. Daar speelt, een enkele particuliere

school uitgezonderd, de P van prijs geen rol. Wel zien we een topsegment ontstaan van excellente

scholen die de P van product centraal stellen. En in het grote middensegment wint de P van

promotie terrein – een heilloze strijd tussen scholen met een uitwisselbaar product.

Hoog tijd dus om net als sommige koffi ebranders te kiezen voor de P van purpose. Van scholen

wordt steeds meer gevraagd duidelijk te maken waartoe ze onderwijs geven, wat ze willen

betekenen voor jonge mensen en op wat voor samenleving ze hen oriënteren. Me dunkt dat

christelijke scholen de P van purpose op het lijf geschreven is.

Dat is andere koffi e dan simpelweg excellent willen zijn.

Guido de Bruin is adviseur

Identiteit bij de Besturenraad.

Wilt u reageren? Mail naar

gdebruin@besturenraad.nl.

11Column Tekst Guido de Bruin | Fotografie Ruben Schipper

In mei 2013 hield hoogleraar en KPMG-consultant Muel Kaptein een inspirerend betoog voor het netwerk toezichthouders en bestuurders in het christelijk onderwijs. In een interview met SBM gaat Kaptein dieper in op zijn visie. “Alleen al het denken aan God maakt mensen ethischer.”

Hoe belangrijk is de kwaliteit van het

personeel? U noemt dat de factor M.

“Ik zie nog te vaak dat bestuurders denken: iemand

die voor het onderwijs kiest, heeft het hart op de

goede plaats, dus het zit wel goed met de integriteit.

Daar mag je niet zomaar van uitgaan. Let dus als

school goed op de normen en waarden van

de mensen die je binnenhaalt. Toets dat bij sollici-

tatie- en functioneringsgesprekken. En kijk naar

de omstandigheden. De integriteit komt onder

druk te staan als mensen bijvoorbeeld een tekort

aan lesmiddelen hebben, als de leiding niet naar

hen luistert of als de werkdruk te hoog is.”

Wat is de rol van het college van bestuur en

de raad van toezicht? Sommige bestuurders

en toezichthouders hebben opzichtig

gefaald.

“De gevallen van zelfverrijking en onbehoorlijk

bestuur die de media hebben gehaald, zijn

uitzonderlijk. Ze zeggen weinig over de sector zelf.

Maar die incidenten creëren ook een valkuil. De

rest kan denken: bij ons gebeurt dat niet, dus hier

zit het goed. Van het college van bestuur mag je

een dienende rol verwachten: de leerling moet

Muel Kaptein

De formule van integriteit: E=MC3

De commissie Halsema heeft onlangs

onderzoek gedaan naar het nut van

gedragscodes in de semi-publieke sector.

Halsema zegt: codes hebben geen zin, het

moet uit de mensen zelf komen.

“Het gaat erom hoe je zo’n code tot stand brengt.

Een code heeft alleen zin als deze wordt ontwik-

keld door de mensen voor wie de code geldt. Als

mensen zelf doordacht hebben wat hun waarden

en normen zijn, gaat daar een enorme kracht

vanuit. Een code van bovenaf opleggen kan niet:

dan is het een wet.”

Dan staat alles op papier, en dan?

“Helaas kom ik vaak tegen dat codes slecht worden

ingevoerd. De regels komen in een handboek

terecht, en het personeel denkt: het zal wel, het

zijn praatjes voor de vaak. Je moet als school-

bestuur dus ook een integriteitscultuur creëren,

een sfeer waarin duidelijk is wat integriteit betekent

en waarin mensen elkaar kunnen aanspreken.

Er wordt in deze discussie veel gesproken over het

moreel kompas. Maar wat zegt dat kompas als

docenten het gevoel hebben dat ze meer waardering

krijgen als ze maar veel voldoendes uitdelen?”

Hij schreef een boek met de fascinerende titel

Waarom goede mensen soms slechte dingen

doen. De vraag is eenvoudig te stellen, het

antwoord is gecompliceerder. Kaptein zegt dat

98% van de mensen integer is. “Ze gaan met

goede bedoelingen aan het werk. Als ze toch in

de fout gaan, heeft dat te maken met de cultuur

in de organisatie. Het is bijvoorbeeld onhelder

wat er van hen wordt verwacht. Of ze worden

niet respectvol bejegend. Of de leidinggevende

geeft het slechte voorbeeld. Of er is te weinig

sociale controle.”

In mei vatte Kaptein zijn visie samen met de

formule E=MC3. Kortweg: hoe integer een

organisatie is, wordt bepaald door de persoonlijk

integriteit van de mensen (M), het bestaan van

een code (de eerste C), complianceprogramma’s

(de tweede C) voor de toepassing van deze code

en een integere cultuur (de derde C).

Waar staat het Nederlandse onderwijs als

het gaat om integriteit?

“Er is een golf aan codes geweest, ook in het

onderwijs. Maar ik mis dat scholen zelf opschrijven

waar ze voor staan: wat is onze identiteit, wat is

onze missie, wat zijn onze waarden, wat mogen

anderen van ons verwachten? Dat biedt handvatten

voor gedrag waarop je aanspreekbaar bent.

Bij schoolbestuurders ontbreekt vaak het besef

dat je integriteit zo kunt en moet organiseren.”

12De formule van integriteit: E=MC3 Tekst Peter Louwerse

inkomen te matigen. Vier van hen weigeren

zich aan de balkenendenorm te houden en

salaris in te leveren. De weigeraars, onder

wie twee onderwijsbestuurders, zijn uitge-

nodigd voor een gesprek. Wat zou u tegen

deze bestuurders zeggen?

“Een torenhoog salaris geeft niet blijk van een

dienende houding. Je zet als bestuurder een beeld

neer van jouw school en ook van de hele sector.

Je wordt ter verantwoording geroepen door politici,

media en je eigen omgeving, en dat is moeilijk te

negeren. Ik denk dat de minister haar gezag nog

meer moet laten gelden en een moreel appel moet

doen in de trant van: dit is een verkeerd signaal

aan de samenleving, en het gedoe eromheen leidt

ook af van je werk. Je moet je als bestuurder

vooral afvragen of je zo’n salaris kunt uitleggen.”

Heeft het christelijk onderwijs een

bijzondere positie als het om integriteit

gaat?

“Ik zeg niet dat christelijke scholen het op dit

gebied beter moeten doen dan andere scholen.

Maar het verwachtingspatroon is wel anders.

Het gaat niet alleen om presteren, maar ook om

wat de school hoopt te betekenen in de ontwik-

keling van iedere leerling. Integriteit is niet wat je

niet mag doen, maar vooral wat je wel doet.

Ik denk dan aan de uniciteit van de school, de

gaafheid van de opleiding en de heelheid van de

relatie met de leerling. Dat zijn Bijbelse noties

waar je als school mee uit de voeten kunt.”

In mei zei u: “Een cultuur waarin bijvoor-

beeld een vergadering wordt geopend met

een bezinningsmoment, met God, kan

wonderen doen.” Wat bedoelde u daarmee?

“Het gaat om refl ectie op je ethiek, en denken

vanuit God geeft daaraan een extra dimensie.

Het gaat er in het christelijk onderwijs niet alleen

om dat de docent of de leerling een goed gevoel

heeft, het gaat ook om de verantwoording aan

God. Wist u dat alleen het denken aan God mensen

ethischer maakt? Het idee dat men aan een hoger

wezen verantwoording moet afl eggen, zorgt voor

een groter ethisch bewustzijn.”

Wat zou u tot slot nog willen zeggen tegen de

schoolbestuurders en toezichthouders in het

christelijk onderwijs?

“De discussie over integriteit wordt vaak gekoppeld

aan fraude en andere misstanden. Maar in de

rijkste zin van het woord gaat integriteit over de

vraag of onze normen gaaf, heel en uniek zijn.

Dat kan in de praktijk spanning oproepen. Neem

nu de heelheid van de relatie met de leerling.

Aan de ene kant moet de leraar dienstbaar zijn,

aan de andere kant moet hij gezag hebben en

staat hij boven de leerling. Een ongelijkwaardige

relatie brengt altijd risico’s met zich mee.

Integriteit verdient daarom continu onderhoud.”

centraal staan. De raad van toezicht moet het

college van bestuur scherp houden en bevragen

op het moreel kompas. Daarbij gaat het niet louter

om zelfverrijking en Maserati’s, maar ook om

zaken waar alle scholen mee te maken hebben:

gaan mensen respectvol met elkaar om, gaan ze

verantwoordelijk om met de middelen, deugt de

cultuur?”

Minister Bussemaker heeft onlangs een

moreel appel gedaan op topbestuurders

uit onderwijs, cultuur en omroep om hun

13 De formule van integriteit: E=MC3

Breder palet

Eind 2009 verkreeg dit initiatief, na een goede beoordeling door

de Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO), van het

ministerie van OC&W het keurmerk Opleidingsschool.

De Opleidingsschool werd opgericht door de rechtsvoorganger

van SCO Delft, de Stichting PCBO Delft. Dit schoolbestuur

werkte op het terrein van Opleiden in de School al jarenlang

nauw samen met PCPO Westland. Als logisch vervolg daarvan

ging ook het Westlandse bestuur participeren in de Opleidings-

school. In 2011 ging deze van start.

Carolien Prinsen en Atie de Waard zijn de opleidings coördinatoren

van respectievelijk SCO Delft (zeven basisscholen) en PCPO

Westland (vijftien basisscholen). De partners zien een duidelijke

meerwaarde in de samenwerking. Prinsen: “SCO Delft heeft een

NT2-school (Nederlands als tweede taal-red.) en PCPO Westland

heeft een sbo-school. We kunnen onze studenten nu dus een

breder palet aan praktijkplaatsen bieden.” Verder zorgt de

Opleidingsschool voor een duidelijke structurering en verdieping

van met name de praktijkkant van de opleiding.

Basisscholen die, in nauwe samenwerking met de pabo, studenten klaarstomen voor de onderwijspraktijk: dat recept levert volgens de schoolbesturen SCO Delft en PCPO Westland uitstekende leerkrachten op. Samen met de pabo van Hogeschool Inholland vormen zij een eigen opleidings-school.

Derdejaars studente tijdens haar praktijk op SBO De Boemerang in Naaldwijk.

Het ministerie van OCW stelt bepaalde eisen aan de plaatsing

van pabostudenten op een opleidingsschool. Zo moeten school-

besturen een minimaal aantal studenten een plek kunnen

geven. Daarnaast is het goed om hun een keuze te kunnen

bieden tussen verschillende school- of onderwijssoorten.

Voor één schoolbestuur kan het lastig zijn om aan die eisen te

voldoen. Dat is één van de voordelen die de Stichting Christelijk

Onderwijs (SCO) Delft en de Stichting Protestants Christelijk

Primair Onderwijs (PCPO) Westland zien in de Opleidingsschool

die zij vormen, samen met de pabo van Hogeschool Inholland.

Pabo en PO leiden samen leraren op

14Pabo en PO leiden samen leraren op Tekst Marijke Nijboer

Dat begint al met het kennismakingsdocument, dat aangeeft

wat de student en de begeleider op de praktijkschool van elkaar

mogen verwachten. Elke basisschool heeft een schoolopleider,

die moet zorgen voor een ‘zachte landing’: zij coördineert de

plaatsing van studenten, leidt hen rond op de school, is hun

aanspreekpunt en doet hun beoordeling. De praktijkbegeleider

begeleidt de student in de groep.

De Opleidingsschool plaatst studenten van alle opleidingen: de

voltijd- en deeltijdpabo, de verkorte deeltijdopleiding en de

digipabo, een deeltijdopleiding op afstand. De Opleidingsschool

verzorgt intervisiebijeenkomsten en verdiepingsactiviteiten, waar

de studenten leren van elkaar. Zij worden onder andere getraind

in het werken met een digitaal leerlingvolgsysteem en in sollici-

teren, en ze bezoeken een school voor speciaal basisonderwijs.

Tijdens een identiteitsmiddag worden ze geschoold in het vertellen

van Bijbelverhalen. Ieder afstudeeronderzoek wordt gelinkt aan

het schoolplan van de praktijkschool, waardoor de student een

bijdrage levert aan de schoolontwikkeling.

Trainingen

De schoolopleiders en praktijkbegeleiders worden door

Inholland Academy geschoold in coachingsvaardigheden.

Naast de basiscursus coaching volgen zij een cursus oplossings-

gericht coachen. De praktijkbegeleiders leren ook veel van

elkaar, vertelt Prinsen: “Zij wisselen veel uit. De een begeleidt al

jaren studenten, de ander doet het voor de eerste keer.”

Een regiegroep met vertegenwoordigers van beide schoolbesturen

en de pabo zorgt voor een zo goed mogelijke afstemming. Voor

diezelfde afstemming komen ook de schoolopleiders uit de hele

regio regelmatig op de pabo bij elkaar. De Waard: “We praten

met docenten van de pabo over hun curriculum. Wij kunnen

bijvoorbeeld aangeven wat wij nog missen. Een voorbeeld: als

wij op een basisschool merken dat studenten in hun vierde jaar

gesprekken met ouders moeilijk vinden, vragen wij de pabo om

daar aandacht aan te besteden.”

Scholen bezoeken elkaar

In mei 2012 is in samenwerking met de pabo een digitale

enquête uitgezet onder studenten, docenten, praktijkbegeleiders,

schoolopleiders en directeuren. Aan de hand van de uitkomsten

wordt de Opleidingsschool verder verbeterd. Binnenkort start

een pilot die draait om interne visitatie. Vertegenwoordigers van

de basisscholen en de pabo gaan aan de hand van individueel

ingevulde vragen met elkaar in gesprek over de verdere ontwik-

keling van het opleiden in de school.

De Waard: “We hebben met veel verschillende basisscholen

te maken. Dat maakt een uitwisseling extra interessant. Dit is

een buitenkans om voorbij je eigen grenzen te kijken en van

collega’s te leren.”

Zitten er ook lastige kanten aan zo'n gezamenlijk project?

De Waard: “Wij zien vooral voordelen. Al kan het natuurlijk

altijd nog beter. Het is mooi om een verbinding te leggen tussen

de pabo en het werkveld. Als die schakel er niet is, kan over en

weer onbegrip ontstaan. Dan zegt het werkveld: van die pabo

moeten we zo veel. En vanuit de pabo hoor je dat het werkveld

zich echt meer moet gaan richten op de student. Wij brengen

die partijen bij elkaar. Zo ziet ieder wat de ander doet, en

komen we elkaar tegemoet.”

Prinsen: “Volgens ons is dit een prima manier om goede, start-

bekwame leerkrachten af te leveren. Veel van de afgestudeerden

krijgen niet voor niets een baan bij een van onze schoolbesturen.”

‘De opleiding is duidelijk gestructureerd’Cindy van der Lugt Melsert volgde de Opleidingsschool en liep stage op

verschillende scholen van PCPO Westland. Sinds dit schooljaar werkt ze

twee dagen per week op basisschool Het Mozaïek van SCO Delft, als leer-

kracht in de combinatiegroep 1 / 2. Ze hoopt door te stromen naar een baan

van meer uren per week. “Ik heb deze opleiding gekozen omdat ik graag in

het christelijk onderwijs wil werken.” Het viel haar op dat men binnen de

Opleidingsschool goed wist wat zij op de pabo aangeboden kreeg, en dat er

nauwe contacten waren tussen de pabo en de Opleidingsschool. “Mij werd

ook gevraagd of ik nog tegen dingen aanliep. Alles rond de opleiding was

heel duidelijk gestructureerd. We werden goed ingelicht en hebben heel

praktische en nuttige trainingen gekregen, waaronder een sollicitatietraining.

Daar heb ik veel baat bij gehad.”

‘Men is hier goed met het vak bezig’Arjan Nederveen heeft een eigen werving-en-selectiebureau. Hij volgt de

verkorte deeltijdpabo en wil daarna graag twee dagen per week voor de klas.

“Dat zie ik, gecombineerd met mijn bedrijf en vrijwilligerswerk, als een mooi

afwisselend palet. Dit wordt wat mij betreft het toetje van mijn loopbaan.”

De Opleidingsschool ervaart hij als een ‘warm bad’. “Het is allemaal erg

professioneel georganiseerd. Men is goed met het vak bezig en flexibel in de

samenwerking. Ik heb al stage gelopen op twee verschillende scholen, in de

groepen 7 en 3/4. Op de pabo moet ik nogal wat dingen zelf regelen, maar

dat is niet erg; dat moet je in de klas ook. Ben je net een zorgvuldig voor-

bereide les aan het geven, komt er ineens een jarige binnen en moet je alles

even stilleggen. Je moet goed orde houden en je lessen zo zien te verrijken

dat je kinderen blijft boeien. Dat is topsport; daar ben ik wel achter.”

Cindy van der Lugt Melsert tijdens haar stage op een van de scholen van PCPO Westland

15 Pabo en PO leiden samen leraren op

Inspireer een generatie

Wim Schutlid college van bestuur SCO Delft

Geïnspireerd door een lezing van Huibrecht Bos, ondernemer en uitgever, op het

Christelijk Sociaal Congres, en het boekje Start with Why van Simon Sinek, hield

Wim Schut onderstaande lezing bij de presentatie van het project Eigen Leren

Centraal van SCO Delft.

Bij ons thuis gebeurde alles altijd aan de eetkamertafel. Daar werden de belangrijke

gesprekken gevoerd, daar ontmoetten we elkaar als gezinsleden. Daar schoof ik dan

ook aan toen ik in 1975 terugkwam van het mondeling eindexamen Engels mo A. In het

voortraject had ik allemaal zessen en één 4 gehaald. Ik moest dus op dat mondeling

een 8 halen, en dat was gelukt. Mijn leerproces was extra moeilijk geweest omdat ik

naast student in die tijd ook fulltime muzikant was. Maar ik had mijn diploma op zak,

en ik weet nog dat ik tegen mijn moeder zei: “Nu hoef ik nooit meer te leren”.

Ik kwam al snel bedrogen uit. Bij de eerste lessen bleek dat ik het vak absoluut nog niet

beheerste. Ik heb fl ink moeten bijleren om mijn werk goed te kunnen doen, en dat is

eigenlijk tot op de dag van vandaag zo gebleven.

Zo komen we uit op de waaromvraag. Dat is de vraag waarom we bestaan als scholen en

als schoolbestuur. Het antwoord daarop doet ons ’s morgens uit ons bed komen. Het is

onze droom, if you like. Voor ons als onderwijsmensen is dat antwoord helder: wij willen

onze kinderen het beste geven. We willen dat kinderen zich ontwikkelen tot betere

mensen dan wijzelf in de hoop dat daardoor een betere en rechtvaardigere samenleving

ontstaat. Voorbeelden genoeg van waar het beter kan!

Dat is een andere droom dan ‘in de top 5 van kenniseconomieën’ komen. Als we elkaar

inspireren vanuit die waaromvraag, dan komt het vanzelf goed met de hoe- en de

watvraag. Als we ons handelen laten leiden door dat inzicht, door die droom, dan

kunnen we bergen verzetten.

Laat ik dit illustreren aan de hand van een voorbeeld. Waarschijnlijk heeft niemand van

jullie ooit van Samuel Pierpont Langley gehoord. Hij was de man die begin vorige eeuw

door de Amerikaanse overheid in dienst was genomen om een vliegtuig te ontwerpen.

Hij had een onbeperkt budget, connecties met alle grote universiteiten en

ondersteuning van het hele defensieapparaat.

De waaromvraag

16

Mijn verhaal

Mijn verhaal Tekst Wim Schut

Het waren echter Orville en Wilbur Wright, twee fi etsenmakers uit Dayton, Ohio, die de

eerste vlucht met een vliegtuig maakten. De eerste duurde 12 seconden over 37 meter,

de tweede 59 seconden over 250 meter! We schrijven 1903. Samuel Langley nam kort

daarna ontslag bij Defensie. Hij was verslagen door twee eenvoudige fi etsenmakers,

die met een stel vrienden al hun energie en geld in het vliegtuigproject stopten omdat

ze een droom hadden. Ze hadden het idee dat ze met het ontwerpen van een vliegtuig

de wereld konden veranderen. We kunnen vandaag de dag vaststellen dat ze dat hebben

gedaan. Langley had een andere motivatie: hij wilde gewoon de eerste zijn, en toen dat

niet meer mogelijk was, verdween hij van het toneel.

We weten dat de leraar essentieel is voor de onderwijskwaliteit. We worden bedolven

onder convenanten, projectplannen, agenda’s, protocollen en beleidsplannen die iets

zeggen over de manier waarop de professionaliteit van de leerkracht versterkt kan

worden, maar die gaan meestal in op de ‘buitenkant’ van het beroep en veel minder

op de binnenkant. De Onderwijsraad is in gesprek gegaan met 140 leraren en andere

deskundigen en daar is de verkenning Leraar zijn uit voortgekomen. De raad roept

leraren op om onder woorden te brengen waar ze voor staan en daarover de dialoog aan

te gaan, hun praktische wijsheid te ontwikkelen, hun professionele ruimte te gebruiken

en zich te blijven ontwikkelen (zie ook het kader op pagina 20).

Zo komen we uit bij de vraag hoe we ervoor zorgen dat we ons willen blijven ontwikkelen

op een manier die aansluit bij onze persoonlijke doelen en de doelen van de school.

Zo komen we ook uit bij onze christelijke wortels: geloof, hoop en liefde: het geloof dat

ons werk kan leiden tot gelukkige kinderen en een betere wereld, de hoop als basis van

de opdracht om aan de bak te gaan om dat ideaal te bereiken, en de liefde voor je werk

en voor mensen.

Ik voorspel jullie dat we de komende tijd geconfronteerd worden met een nationaal

onderwijsakkoord en een lerarenagenda waarin veel gezegd zal worden over de hoe- en

de watvraag. Ik spreek de wens uit dat wij onze eigen realistische en haalbare ambitie

bepalen en zo ons eigen leren centraal stellen vanuit de liefde voor ons werk en de

liefde voor de kinderen die aan onze zorg zijn toevertrouwd.

Mijn verhaal Op deze pagina’s bieden we ruimte aan het verhaal dat schoolleiders, bestuurders en toezicht-

houders vertellen over wat hen drijft en welke betekenis de school heeft voor leerlingen en studenten, leraren,

ouders en andere betrokkenen. Heeft u een verhaal verteld – bijvoorbeeld tijdens een jaaropening of in een

nieuwjaarstoespraak – dat u wilt delen, dan kunt u dat mailen aan Guido de Bruin, gdebruin@besturenraad.nl.

17 Mijn verhaal

“Leraren met een missie benutten én creëren professionele ruimte”, stelt de Onderwijsraad in zijn recente verkenning Leraar zijn. Die stelling is twee directeuren en twee leraren van Stichting Penta in Hoorn uit het hart gegrepen. “Professionele ruimte zit in jezelf.”

Stichting Penta – vier oecumenische, drie protestants-christelijke

en zes katholieke basisscholen in Hoorn e.o. – heeft een reputatie

als het gaat om het bieden van ruimte en verantwoordelijkheid

aan haar leraren. “Kijk eerst wat je wil, dan of het kan, en

dan pas of het mag”, is een van de gevleugelde uit spraken van

voormalig algemeen directeur Alex Peltekian die in de organi-

satie nog steeds opgeld doet.

Dat uitgangspunt is nog steeds van kracht, zegt zijn opvolger

Nico van der Gulik, maar er is ook iets bij gekomen. “In het

strategisch beleid hebben we in de afgelopen jaren gefocust

op het geven van ruimte, maar we realiseren ons nu dat onze

professionals ook behoefte hebben aan richting.”

Verbinding

In die “geregelde ruimte” (Onderwijsraad) bewegen zich ook

de twee directeuren en twee leerkrachten die op een zomerse

ochtend in het kantoor van stichting Penta aanschuiven voor

een gesprek. “Leraren hebben veel ruimte om op hun eigen

wijze invulling te geven aan hun werk, maar ze hebben ook te

maken met de gezamenlijke visie – in ons geval die van het

ontwikkelingsgericht onderwijs”, zegt directeur Arie Wim Kars

van oecumenische basisschool Het Spectrum. “Als je als leer-

kracht een heel andere visie hebt, moet je je afvragen of je wel

op deze school thuishoort.”

Arie Wim Kars, Jeane Veling, Suzanne Ahrouch en Gerrit Minzinga Zijlstra

De ruimte van de leraar: tunnel of plein?

18De ruimte van de leraar: tunnel of plein? Tekst Guido de Bruin | Fotografie Helène de Bruijn

Het behoort tot de persoonlijke professionaliteit van leraren om

binnen deze “begrensde ruimte” hun eigen weg te vinden, stelt

de Onderwijsraad in Leraar zijn. Dat vraagt van leraren dat ze

zich bewust zijn van hun eigen “waarden, doelen en missie”

én “verbinding zoeken met de collectieve waarden en doelen”.

Daarvoor is een professionele dialoog nodig. “Dit gesprek

over individuele waarden en onderwijsdoelen kan ook de basis

vormen voor de ontwikkeling en aanscherping van breed

gedragen collectieve doelen in scholen en schoolbesturen.”

Die dialoog begint voor directeur Gerrit Minzinga Zijlstra van de

Mariaschool al in het eerste gesprek dat hij met een leerkracht

heeft. “Daarin vraag ik altijd naar de motivatie waarmee ze ooit

de pabo zijn gaan doen. In het ergste geval kunnen ze die niet

meer terughalen. Ik vind het belangrijk dat leraren vanuit hun

authentieke passie werken.”

Intrinsieke motivatie

Op de scholen van stichting Penta vindt die dialoog vooral

plaats in de vele werkgroepen over allerlei thema’s waaraan

leerkrachten deelnemen. “Iedereen heeft een plek in de werk-

groepen, en van iedereen wordt automatisch een bijdrage

verwacht, omdat de structuur nu eenmaal zo is”, zegt Suzanne

Ahrouch, leerkracht en intern begeleider op de Mariaschool.

Ook in discussies over bijvoorbeeld opbrengstgericht werken

– een belangrijk thema op de Penta-scholen – komt het gesprek

volgens Ahrouch vaak op (persoonlijke) waarden en doelen.

“Om het overkoepelende belang vast te houden, vragen we ons

geregeld af: waar doen we het ook alweer voor?”

Dat is een vraag die zeker in de werkgroep ‘intrinsieke motivatie

en schoolconcepten’ wordt gesteld. “Daarin gaat het echt over

de vraag: wat willen wij op onderwijskundig en pedagogisch

gebied met kinderen bereiken”, zegt Zijlstra. “Die werkgroep is

geënt op de passie van het team zelf. Een aantal leerkrachten is

heel bevlogen bezig met de vraag hoe we de intrinsieke motivatie

van kinderen kunnen aanwakkeren.”

“En dat heeft ook te maken met mijn eigen intrinsieke motiva-

tie”, vult leerkracht Jeane Veling aan. Zijlstra: “Er moet altijd

een lijn lopen tussen wat je van kinderen verwacht en wat je

van jezelf verwacht.”

Niemand op het perron

Natuurlijk lopen niet alle leerkrachten hierin voorop. “In elke

organisatie heb je vier soorten mensen: springers, stappers,

drifters en remmers”, constateert Kars nuchter. “En je hebt ze

alle vier nodig, want anders slaat je organisatie op hol of loopt

ze vast. Niet iedereen hoeft voor in de trein te zitten, als er

maar niemand op het perron blijft staan.”

En vooral in gesprek blijven met alle soorten mensen in je

organisatie, is Kars’ adagium. “Een remmer wil bijvoorbeeld

gehoord worden. Als je tijd en aandacht aan hem of haar

besteedt, neemt het remmen al af.” Collega Zijlstra kent voor-

beelden van leerkrachten die na aanvankelijke aarzelingen heel

actief zijn gaan deelnemen aan werkgroepen.

Bij nieuwe ontwikkelingen zijn er in een team altijd mensen ”die

het meteen oppakken” en collega’s “die zeggen: omdat hij of zij

het zegt, doe ik het”, weet Ahrouch. “Het is heel belangrijk om

daar in het team het gesprek over te voeren.”

Ruimte zit in jezelf

Waar het volgens de gespreksdeelnemers allemaal op neerkomt,

is de manier waarop leraren hun professionele ruimte invullen.

Dat benadrukt ook de Onderwijsraad in zijn verkenning:

“Professionaliteit van leraren betekent dat ze in hun school niet

buitenspel staan, maar invloed op de uitvoering en inrichting

van het onderwijs uitoefenen vanuit hun eigen professionele

waarden en doelen.”

Volgens de Onderwijsraad is het dus voor een groot deel aan de

leraren zelf om professionele ruimte te “benutten én creëren”.

Kars is het daar hartgrondig mee eens. “Professionele ruimte zit

in jezelf, in je karakterstructuur en in het bewustzijn dat je je

hele persoonlijkheid meeneemt naar je werk.”

Dat vinden ook de twee leraren aan tafel, Ahrouch en Veling.

Zij ervaren hun professionele ruimte als zeer groot. “Maar dat

heeft ook met omstandigheden en persoonlijke keuzes te maken”,

zegt Veling. “Als parttimer kan ik ervoor kiezen om een deel van

mijn professionele ruimte in te vullen door op maandagavond

op de bank trendanalyses te maken, met een half oog op de tv.

Ik ben niet alleen juf op woensdag, donderdag en vrijdag.”

Ingeperkt

Natuurlijk zijn er in elk team ook collega’s die die ruimte niet

nemen. “Het is niet zo dat als je een leerkracht professionele

ruimte aanbiedt, hij of zij die ook automatisch neemt”, consta-

teert Zijlstra. “Sommigen voelen zich zo ingeperkt door regel-

geving dat ze het gevoel hebben in een tunnel te zitten.”

Kars: “Dan is het zaak hen op een andere manier te laten kijken,

zodat ze gaan zien hoeveel ruimte ze eigenlijk hebben.” Vooral

in crisissituaties in een school wordt de kijk van team leden op

hun professionele ruimte duidelijk, is de ervaring van Ahrouch.

“Dan blijkt of ze zichzelf in een tunnel zien of op een plein.”

Een nieuwe kijk op de eigen ruimte kan bij leraren echter ook

voor ‘pleinvrees’ zorgen. Zowel Zijlstra als Kars benadrukt het

belang van nascholing en coaching om ervoor te zorgen dat

leerkrachten met “Begeisterung” hun professionele ruimte gaan

inrichten. “Daardoor zie je mensen veranderen die eerst vanuit

Nico van der Gulik

19 De ruimte van de leraar: tunnel of plein?

negativiteit en frustratie werkten”, aldus Zijlstra. Ook het team-

traject op de Mariaschool rond transactionele analyse en

Human Dynamics levert daar een bijdrage aan. “Het mooie van

nascholing is dat leerkrachten niet alleen hun eigen expertise

vergroten maar ook door die te delen in het team een andere

rol krijgen”, vult Kars aan.

Rompslomp

De gespreksdeelnemers zijn er de mensen niet naar om zich te

verschuilen achter de inperking van de professionele ruimte

door regeldruk, verantwoordingslast en administratieve romp-

slomp. Maar hebben ze daar dan helemaal geen last van?

“Er is natuurlijk wel een spanningsveld tussen wat moet en wat

nodig is”, constateert Ahrouch. “Wat moet is steeds een liniaal

langs je werk leggen, maar daardoor ontdek je ook nieuwe

dingen en ontwikkel je nieuwe vaardigheden.”

Veling ervaart administratieve handelingen niet als rompslomp

als ze direct invloed hebben op haar werk in de klas en dus

zinvol zijn. Zijlstra: “Er moet een lijn lopen tussen de intenties,

passie en doelen van de leerkrachten enerzijds en de zoge-

naamde administratieve rompslomp anderzijds.”

Neem bijvoorbeeld opbrengstgericht werken. “Dat moet van de

inspectie, maar het moet ook van onszelf”, aldus Kars. Dat de

leerkrachten werken aan zo hoog mogelijke opbrengsten, staat

buiten kijf, maar de manier waarop blijft altijd onderwerp van

gesprek in de teams. Ook daarin zit voor de leraren van Penta-

scholen professionele ruimte. “Er is tijd en aandacht nodig om

steeds te kijken naar de vorm waarin we aan opbrengsten

werken”, zegt Zijlstra. “Die vorm moet bij de leerkrachten passen

én de beoogde resultaten opleveren.”

Mooie dingen

Over de manier waarop de Inspectie van Onderwijs naar die

resultaten kijkt, hebben de twee directeuren nog wel wat op

te merken. “In de lijn van het bekende McKinsey-rapport wil

ik het onderwijs ‘van goed naar geweldig’ helpen ontwikkelen

door de professionals te laten excelleren”, zegt Zijlstra.

“Maar de inspectie gaat ons niet verder helpen dan naar ‘goed’.

Tegen de inspectie zou ik willen zeggen: kleed je controle-

functie uit tot het toezien op minimale eisen en ga in dialoog

met de schoolbesturen over hun ontwikkeling aan de hand van

de vraag ‘welke doelen hebben jullie jezelf gesteld en hoe ver

ben je met de realisering ervan?’”

Dan moet de inspectie de scholen ook wel de tijd gunnen om

dat waar te maken, vindt Kars. “Het kan altijd beter, maar

daar moeten we wel de tijd voor krijgen. Ik zou willen dat de

inspectie zegt: ‘Scholen en besturen, jullie krijgen de profes-

sionele ruimte om het te regelen, met een resultaatsverplichting

erbij’. Dan krijgen we lucht en kunnen er mooie dingen gebeuren.”

Vier overwegingen over persoonlijke professionaliteit

De Onderwijsraad is in gesprek gegaan met ruim 140 leraren en

andere deskundigen om te achterhalen wat het tegenwoordig

van individuele leraren vraagt om op een goede, professionele

manier hun dagelijkse werk te doen: hun persoonlijke profes-

sionaliteit.

De raad geeft in de verkenning Leraar zijn voor het debat en

de beleidsvorming vier overwegingen mee:

1. Weten waar je voor staat en daarover in dialoog blijven met

anderen

Professioneel handelen vereist dat men goed weet waarom

men iets doet en wat men met het onderwijs voor de leer-

lingen op de eigen school nastreeft. Het bewust zijn en

kunnen expliciteren van de eigen professionele waarden

en doelen stelt leraren in staat om aan anderen goed uit te

leggen wat ze belangrijk vinden in hun onderwijs en

waarom. Van hieruit kunnen leraren hun handelen verant-

woorden, gezag verwerven en met anderen (collega’s,

schoolleiding, ouders, enzovoort) de dialoog over hun keuzes

aangaan.

2. Ingewikkelde praktijkkwesties vragen om eigen, wijze keuzes

Leraren moeten in hun praktijksituatie voortdurend zelf

(snelle) keuzes maken over wat de meeste geschikte hande-

ling is. Dit vraagt van leraren om een goed ontwikkeld

beoordelingsvermogen: praktische wijsheid. Deze praktische

wijsheid is niet vanzelfsprekend aanwezig, maar ontwikkelt

zich in de wisselwerking tussen ervaring en theorie en stelt

leraren in staat om scherp te zien, horen en voelen wat er

in bepaalde situaties allemaal speelt en wat de essentie is.

3. Leraren met een missie benutten én creëren professionele

ruimte

Professionaliteit van leraren betekent dat ze in hun school

niet buitenspel staan, maar invloed op de uitvoering en

inrichting van het onderwijs uitoefenen vanuit hun eigen

professionele waarden en doelen. Niet alleen binnen de

eigen klas, maar ook buiten de klas. Leraren creëren deze

professionele ruimte wanneer ze in het nastreven van hun

doelen samenwerking en verbinding aangaan met (de

doelen van) anderen buiten de klas.

4. Kritisch-onderzoekende leraren blijven zich ontwikkelen

Om aan te sluiten bij de complexe, veranderlijke beroeps-

praktijk kan de ontwikkeling van persoonlijke profes-

sionaliteit per definitie nooit stilstaan. Het is voor leraren

zaak om steeds bij te blijven bij de ontwikkelingen in de

maatschappij en op het gebied van vakinhoud en -didactiek.

Een kritisch-onderzoekende houding is onlosmakelijk

verbonden met de persoonlijke professionaliteit van leraren.

Zie ook de bijdrage op pagina 16-17.

20De ruimte van de leraar: tunnel of plein?

Waar een ruilverkaveling al niet goed voor is.

Eind jaren zestig zocht de Maatschappij van

Welstand een nieuwe bestemming voor een voor-

malige boerderij op het Landgoed Ten Vorsel in

Bladel. Die was gauw gevonden: een verblijfs-

accommodatie waar leerlingen een week ‘op

adem’ konden komen. Want Welstand, in 1822

opgericht om arme protestanten te ondersteunen,

is nog altijd een organisatie die idealen hoog in

het vaandel heeft staan. Aanvankelijk waren het

de scholen van de Stichting Hervormde Scholen

Amsterdam die neerstreken in de Brabantse

bossen. Maar later werden ook andere scholen en

jeugdgroepen uit het hele land gastvrij ontvangen

op Ten Vorsel.

Eén groot avontuur

Het bleek een schot in de roos. De meeste scholen

zijn, doorgaans voor een midweek, al decennialang

te gast op het landgoed tegen de grens met België.

Zoals de christelijke, kleurrijke basisschool Ichthus

uit Amsterdam. In deze laatste week van september

bevolken 24 kinderen en hun bege leiders

De Vorselse Molen.

“Het is hier echt geweldig”, vertelt Irene Meijer,

een van de begeleiders. “De kinderen kunnen

zich helemaal uitleven. Het is voor hen één groot

avontuur. De meeste van onze kinderen komen

nauwelijks buiten Amsterdam, behalve om op

vakantie naar Marokko of Turkije te gaan. Ze zijn

nog nooit in een echt bos geweest. Een speurtocht

in het donker, hutten bouwen, een bezoek aan een

boerderij, ze vinden dat allemaal prachtig. En soms

keten op de slaapkamers, dat hoort er ook bij.”

Het weekprogramma bestaat vooral uit sport en

spel, maar een verblijf op Ten Vorsel is meer dan

louter ontspanning. Het gaat er ook om dat leer-

lingen sociaal vaardiger worden. “De kinderen

leren elkaar op een andere manier kennen, ze zijn

veel meer op elkaar aangewezen. Er ontstaat een

hechtere band tussen de kinderen onderling, en

dat werkt door als ze weer terug op school zijn.

Het is voor hen een ervaring die ze nooit vergeten”,

zegt Meijer.

Voor leerlingen is het soms wennen aan groeps-

regels als: er wordt – aan tafel en niet op de

bank – gegeten wat de pot schaft; mobieltjes zijn

taboe en regelmatig douchen. Niet voor elk kind

is dit vanzelfsprekend.

Ruimte

Voor beheerder Rob Raijmakers van Landgoed

Ten Vorsel heeft de pedagogische opdracht van de

Stichting Ten Vorsel na al die jaren nog niet aan

kracht ingeboet. “Ruimte is het kernwoord.

Daarom hebben de accommodaties een open

karakter: je moet elkaar kunnen ontmoeten. Dan

ontstaat er een band.” Raijmakers, die eerder in

het bedrijfsleven werkte, voelt zich zeer betrokken

bij zijn gasten. Voor een deel zijn het kinderen uit

kansarme gezinnen, en de stichting wil dan ook

de fi nanciële drempel zo laag mogelijk houden. Zo

nodig zijn er potjes bij Welstand waar een beroep

op kan worden gedaan. De ouders van Ichthus

betalen een eigen bijdrage van 80 euro.

Een nieuwe loot aan de boom Ten Vorsel is de

aandacht voor natuur- en milieueducatie.

Raijmakers heeft de gemeente Bladel zover gekregen

dat speciale leskoffers over bijvoorbeeld padden-

stoelen, ook ter beschikking staan van de scholen

die op het landgoed verblijven. Hij werkt verder

aan de ontwikkeling van lesmateriaal dat scholen

kunnen downloaden. “Kinderen kunnen dan hier

op ontdekkingsreis gaan in de natuur. In praktijk

brengen wat ze op school geleerd hebben.”

Meer informatie op www.tenvorsel.nl.

Al meer dan veertig jaar komen scholen uit het hele land ‘op adem’ op Landgoed Ten Vorsel in de bossen in het Brabantse Bladel. Want onderwijs is meer dan taal en rekenen: het gaat er ook om dat leerlingen zich sociaal ontwikkelen.

De bindende kracht van Brabantse bossen

CBS Ichthus op landgoed Ten Vorsel

21 Tekst & Fotografie Emmanuel NaaijkensDe bindende kracht van Brabantse bossen

In de gemeenten Ede en Wageningen hebben overheid, zorgsector en beroeps-onderwijs de handen ineen geslagen. Onder de noemer ‘Zorg met Kleur’ worden nieuwe Nederlanders opgeleid voor een baan in de zorgsector. De resultaten zijn tot nu toe boven verwachting: het is goed voor de deelnemers, voor de zorg en dus voor de samenleving.

Anderzijds zien we dat ook steeds meer nieuwe Nederlanders

met pensioen gaan. Die worden het liefst verzorgd door mensen

met dezelfde achtergrond. Daarmee konden we dus twee vliegen

in één klap slaan.”

Taal, taal, taal

De twee gemeenten, ROC A12 en de instellingen ’s Heeren Loo,

Icare en Opella en kenniscentrum Calibris besloten samen een

leerwerktraject op te zetten voor de functie van Helpende Zorg

en Welzijn op niveau 2 van het mbo. Speciaal bedoeld voor

nieuwe Nederlanders die op een grote afstand van de arbeids-

markt staan.

“Om die reden besteden we in het traject in de eerste tien

weken extra aandacht aan de Nederlandse taal en cultuur en

aan algemene vaardigheden.” Arie Versluis, regiodirecteur bij

’s Heeren Loo (instelling voor mensen met een beperking) kan

het belang van taalvaardigheid niet genoeg benadrukken:

“Het is taal, taal, taal.” Want medewerkers in de zorg moeten

niet alleen goed kunnen communiceren met de cliënten, ze

moeten bijvoorbeeld ook overdrachtsverslagen maken en

veiligheidsvoorschriften en medicijnopschriften kunnen lezen.

“We selecteren de deelnemers op hun potentie om zich verder

te kunnen ontwikkelen. Het project Zorg met Kleur is een niveau

2-opleiding, maar de bedoeling is dat ze daarna doorgroeien

naar niveau 3. In de zorgsector is namelijk een groeiende

behoefte aan hoger opgeleiden. Maar voor niveau 3 kennen we

geen speciaal traject voor allochtone deelnemers. Dan zijn ze

meer op zichzelf aangewezen en moeten ze de Nederlandse taal

goed beheersen.”

Iedereen wint bij project Zorg met Kleur

‘Participatiesamenleving’ was het woord dat vorige maand de

troonrede domineerde. De boodschap van de regering is dat de

verzorgingsstaat langzaam overgaat in een samenleving waar

alle mensen naar vermogen hun inbreng hebben.

In de gemeenten Ede en Wageningen hebben ze al een voor-

schot genomen op die ontwikkeling met het project Zorg met

Kleur. Inwoners van allochtone herkomst die aan de zijlijn

stonden, kunnen dankzij dit project aan de slag in de zorgsector.

Alle partijen zijn positief: de deelnemers omdat ze niet langer

thuis op de bank zitten, de lokale overheid omdat deze mensen

niet langer als werkzoekend te boek staan, en de zorgsector

omdat zich goed opgeleid personeel aandient.

Verkleuren

Ede en Wageningen zijn middelgrote gemeenten op de rand van

de biblebelt met vooral in Ede een van oudsher overwegend

christelijke bevolking. Maar de komst van migranten in de

jaren zestig en zeventig naar productiebedrijven als Enka en

Vredestein heeft de samenleving doen verkleuren. In Ede

bijvoorbeeld heeft 14% van de 110.000 inwoners zijn wortels

in een ander land.

ROC A12 in Ede is als mbo-school betrokken bij Zorg met

Kleur. Ronald Waasdorp, directeur Training & Advies, legt uit

wat de aanleiding was om met het project te starten. “We

signaleerden twee problemen. Enerzijds is er in de zorg een

behoefte aan goed opgeleid personeel. We vroegen ons af of we

het potentieel niet konden vergroten door allochtone mensen

aan te spreken. Die werken nu nauwelijks in de zorgsector.

22Iedereen wint bij project Zorg met Kleur Tekst Emmanuel Naaijkens | Fotografie ROC A12

Om die reden is de intake streng, zegt Waasdorp van ROC A12.

“We doen geen concessies aan de eisen die gesteld worden.

De deelnemers moeten ook een sollicitatiegesprek voeren met

de instellingen, want die nemen de mensen in dienst als ze hun

diploma hebben. De instellingen hebben zich gecommitteerd

aan een baangarantie.”

Gemotiveerd

De vraag was voor alle partijen of zich wel genoeg geschikte

kandidaten zouden melden. De reacties waren verrassend

positief, zegt regiodirecteur Versluis. “De deelnemers zijn zeer

enthousiast en gemotiveerd. Ze willen heel graag dit werk doen

omdat ze een bijdrage kunnen leveren aan de samenleving.”

En anders dan verwacht meldden zich ook enkele mannen voor

het leerwerktraject. Waasdorp: “Ik kwam onlangs nog een

Surinaamse man tegen die zijn diploma op niveau 2 heeft

gehaald en nu doorgaat op niveau 3. Hij was trots en laaiend

enthousiast.”

Spannend was ook of de culturele verschillen nog een hindernis

zouden zijn tijdens de opleiding. Voor (traditionele) moslim-

vrouwen is het bijvoorbeeld niet toegestaan om vreemde mannen

aan te raken. Hoe moet dat dan met de wasbeurt van een

mannelijke patiënt? Maar daar is een mouw aan te passen.

“Dat verbod geldt niet als het gaat om medische handelingen.”

De medewerkers van zorginstellingen zijn met cursussen voor-

bereid op de komst van hun nieuwe gekleurde collega’s.

De allochtone zorgmedewerkers moeten voor de instellingen ook

een brug slaan naar allochtone gezinnen. “In die kringen is het

vaak nog gebruikelijk dat de familie de zorg op zich neemt,

terwijl ze in aanmerking komen voor professionele zorg.

Maar omdat ze daar onbekend mee zijn, maken ze daar geen

gebruik van.”

Van de eerste groep van vijftien deelnemers behaalden er twaalf

hun diploma. De tweede groep van twaalf is nu bezig met een

leerwerktraject, en de verwachting is dat de meeste deelnemers

hun papiertje halen.

‘Zorg voor de ander zit in onze cultuur’Victor Avbiorokama (45) kwam in 2007 vanuit Nigeria naar Nederland.

Europa trok hem. Hij woont nu met vrouw en kind in Ede. Hij was een van

de deelnemers aan het project Zorg met Kleur, hij is erg enthousiast.

“Ik heb sollicitatiegesprekken gevoerd bij Icare, dat is thuiszorg. Daar heb

ik een goede indruk gemaakt. Zorgen voor andere mensen is in Nigeria heel

gewoon, het zit in onze cultuur. Hier in Nederland is het veel meer werk van

profes sionals en je hebt met protocollen en regels te maken”. In Nigeria is

Engels de voertaal, maar om de opleiding op mbo niveau 2 te kunnen volgen

moest hij ook het Nederlands voldoende beheersen. Hij heeft nu een basis-

vaardigheid en ontwikkelt zich verder. Avbiorokama doet nu mbo-3. In zijn

vaderland heeft hij de middelbare school gedaan, daarna is hij meubelmaker

geworden. En een hele goede amateurvoetballer, zegt Avbiorokama met

trots. Hij is blij dat hij nu in de thuiszorg werkt. “Het geeft mij veel vol doening,

ik doe dit werk met liefde. Ik heb het gevoel dat ik nu meer bij de samen-

leving hoor. Dat ik iets terug kan doen.” Van de cliënten, veelal ouderen,

krijgt hij positieve reacties. “En ik heb fijne collega’s die mij goed helpen.”

Geslaagden, begeleiders en wethouders project Zorg met Kleur

23 Iedereen wint bij project Zorg met Kleur

Bridget Oboh (11)Groep 8 CBS De Hofvijver Zoetermeer

“Ik mocht mijn gedicht over vrede voorlezen tijdens de Prinsjesdagviering in Den Haag. Dat was best spannend, maar wel heel bijzonder om te doen. In de klas hebben we allemaal een gedicht over vrede geschreven. Dat vond ik in het begin wel moeilijk, maar toen ik er veel over had nagedacht, ging het wel. Op school hebben we het wel vaker over zulke onderwerpen, en soms moeten we daar een verhaal over schrijven. Later wil ik misschien gaan schrijven of acteren. Ik zit al op een musical-vereniging.”

WAAR IS DE LIEFDE?Waar is de liefde die de mensen verbindt?Waar is de liefde die de oorlog overwint?Waar is de liefde die vrede maakt?Mijn vrede en liefde wil ik wel delenDoor erover te denken zal ik me niet vervelenMisschien is er een redenDoordat mensen elkaar niet zienzoals ze echt zijnMaar dat betekent nietdat er geen andere mensen mogen zijn

24Leerlingaan het woord

Tekst Guido de Bruin | Fotografie Dick den BakkerLeerling aan het woord

In deze rubriek komt elke maand een juridische kwestie uit de onderwijspraktijk aan de orde.

School treft geen verwijt in zaak ‘jongetjesgedrag’

Het is april 2007 en de mentor van brugklas X op een grote

middelbare school besluit dat het nodig is om de leerlingen in

haar klas op een andere plek te laten zitten. Het is op haar

school gebruikelijk om gedurende het jaar de klassenindeling

aan te passen. Dat is goed voor de rust en de orde in de klas.

De leerlingen Frits en Frank1 krijgen een plaatsje op de eerste

rij, zodat de docent hen beter in de gaten kan houden. De

jongens hebben moeite om er tijdens de les hun aandacht bij

te houden. Deze ingreep blijkt later grote gevolgen te hebben

en de aanleiding te zijn voor een heuse rechtszaak.

Na de brugklas is Frank door de school bevorderd naar een

havo/vwo-klas, een zogeheten determinatieklas. In dat jaar

moet blijken op welk een niveau de leerling thuishoort. Voor

de betrokken leerling pakt dat negatief uit. Zijn resultaten

zijn volgens de docenten zodanig onder de maat dat hij naar

de derde klas van het vmbo-t wordt verwezen. Doubleren is

volgens de regels van de school uitgesloten, uitzonderingen

daargelaten. Op dat moment halen de ouders hun zoon van

school en plaatsen hem op een particulier instituut.

De ouders verwijten de school dat ze ernstig is tekortgeschoten

in de zorg voor hun zoon Frank, c.q. onrechtmatig heeft

gehandeld. Volgens de ouders is hun zoon in de brugklas door

zijn buurjongen voortdurend lastiggevallen, met als gevolg dat

zijn schoolloopbaan er zwaar onder geleden heeft. Als de jongen

niet naast de ‘vervelende’ medeleerling was geplaatst, en er

bovendien tijdig was gereageerd op klachten van hun zoon over

het pestgedrag, dan had Frank zijn atheneumdiploma op zijn

oude school kunnen halen. De ouders eisen dat het school-

bestuur de schade vergoedt die het gevolg is van de hele affaire,

zoals de kosten voor het particulier instituut.

Om helder te krijgen wat zich heeft voorgedaan, worden

docenten in het kader van deze civiele procedure aan een

voorlopig getuigenverhoor onderworpen. Het verweer van de

docenten komt er samengevat op neer dat er geen signalen

waren dat de jongen in kwestie herhaaldelijk werd lastig -

gevallen door zijn buurjongen en dat er niets anders is gecon-

stateerd dan ‘normaal jongetjesgedrag’.

De rechter stelt in zijn beoordeling van het geschil dat op een

school een zorgplicht rust ten aanzien van de gezondheid en de

veiligheid van haar leerlingen. “Van een school kan echter niet

verwacht worden dat zij continu toezicht houdt en ervoor zorgt

dat er helemaal niet gepest wordt of dat zich andere vervelende

situaties voordoen.” En onder verwijzing naar jurisprudentie

stelt de rechtbank dat een school een inspanningsverplichting

heeft. De rechter toetst het handelen daarom slechts marginaal.

De school heeft de vrijheid om het onderwijs naar eigen inzicht

in te richten en daaronder valt ook het systeem om klassen in

te delen. Het besluit om Frank naast een kennelijk drukke

medeleerling te plaatsen is in redelijkheid genomen, oordeelt de

rechtbank. En het gedrag was niet van dien aard dat de school

had moeten ingrijpen. In het licht van de marginale toetsing

komt de rechtbank tot het oordeel dat er geen sprake van is dat

de school haar plicht voor het bieden van een veilig leerklimaat

heeft geschonden. Haar treft geen verwijt.

Frank heeft overigens zijn vwo-diploma behaald op het particu-

liere instituut. Dat is in de ogen van de rechtbank geen reden

om de school dus verantwoordelijk te houden voor de moeilijk-

heden die de jongen ondervond. “Immers kunnen problemen

veroorzaakt worden door een veelheid aan factoren, waarop de

school slechts voor een deel invloed kan uitoefenen.”

M.m.v. mr. Kees Verhaart,

advocaat bij de Besturenraad

1. De namen van de leerlingen zijn gefi ngeerd

25

Juridische kwestie

Juridische kwestie Tekst Emmanuel Naaijkens

‘As I Left My Father’s House’ is een interreligieus

theaterstuk waarbij het vluchtelingenvraagstuk

aan de orde wordt gesteld. Dit gebeurt aan de

hand van waargebeurde verhalen van een moslim

uit Afghanistan, een christen uit Afrika en een

derde generatie Jood.

Op bijzondere wijze worden hun verhalen ver-

bonden met hun heilige boeken: Bijbel, Koran

en Tenach. Het stuk trekt parallellen tussen de

vluchtverhalen van de aartsvader en die van

migranten van nu. “Schokkend”, “Ontroerend” en

“Grijpt je naar de strot” zijn enkele van de reacties

op het stuk, dat al drie jaar in kerken, kringen en

op scholen wordt opgevoerd.

Heel erg heftig

Fenneke Groenbroek, schoolpastor op het Alfa-

college in Groningen, zag de voorstelling samen

met haar collega’s uit Hoogeveen en Hardenberg.

Zoals vaker wilden ze eerst kijken of het stuk

geschikt zou zijn voor de studenten. “Heel erg

heftig”, luidde hun conclusie. “Maar wel heel

mooi gebracht en goed om te zien.

De voorstelling wordt dit najaar gegeven op de

vestigingen in Hoogeveen en Hardenberg. Het

plan is het stuk in december in Groningen op

te voeren.

Het Alfa-college geeft ook workshops waarin

levensbeschouwelijke onderwerpen aan de orde

komen. De schoolpastores leiden verder o.a.

rouw- en verliesgroepen voor studenten en mede-

werkers en verzorgen vieringen. Er is altijd een

beroep op hen te doen. “Het Alfa-college hecht

grote waarde aan schoolpastoraat, wat zeker niet

overal gebeurt. Op deze manier wil de school haar

christelijke identiteit vormgeven.”

Om de opvoering van het theaterstuk mogelijk te

maken, heeft het schoolpastoraat subsidie aan-

gevraagd. Eén van de bijdragen is afkomstig van

de Stichting Steunfonds Christelijk Onderwijs.

De campagne ‘Stadjers voor Compassie’ heeft

de preview mogelijk gemaakt. “We zijn heel bij

met die bijdragen”, geeft Groenbroek aan.

“En uiteraard doet het Alfa-college zelf ook een

duit in het zakje.”

Indrukwekkende vluchtverhalen

Steunfonds Christelijk Onderwijs

De Stichting Steunfonds Christelijk

Onderwijs heeft als doel het christelijk

onderwijs te bevorderen. De stichting

beheert een bepaald vermogen, van

waaruit zij een financiële bijdrage kan

leveren. De stichting heeft voor de

komende jaren gekozen voor een

actieve en stimulerende werkwijze.

Dat doet zij door een aantal thema's te

benoemen die zij belangrijk acht voor

het christelijk onderwijs.

Meer informatie op

www.steunfondschristelijkonderwijs.nl.

Met een aangepaste versie van het indrukwekkende theaterstuk ‘As I Left My Father’s House’ brengt het Alfa-college in Noord-Nederland een maatschappelijk vraagstuk onder de aandacht van zijn studenten. Het schoolpastoraat maakt daarbij dankbaar gebruik van subsidie om dit mogelijk te maken.

Het taalgebruik was alleen wel te moeilijk voor

onze studenten, en het stuk duurde te lang”,

vertelt Groenbroek.

Na overleg met Bright O. Richard, de maker van

het stuk, en spelers van New Dutch Connections,

dat het stuk op de planken brengt, wordt de voor-

stelling daarom ingekort en de taal aangepast.

Voorafgaand aan de theatervoorstelling worden de

studenten voorbereid door middel van een lesbrief

en is er een gesprek met de spelers. Ook is er op

iedere locatie een avondvoorstelling voor ouders

en andere belangstellenden.

“Voor sommige studenten zullen de verhalen

zeker herkenbaar zijn en indruk maken, of

confronterend zijn. Het zijn toch heftige vlucht-

verhalen. Bovendien doet het stuk een appel

op het hebben van een eigen mening”, aldus

Groenbroek. Het Alfa-college, een mbo-school

met alle niveaus, kiest vaker voor theater om een

onderwerp onder de aandacht te brengen. “Wij

hebben de ervaring dat theater goed binnenkomt”,

zegt Groenbroek.

26 Tekst Joke Waltmans | Illustratie New Dutch ConnectionsIndrukwekkende vluchtverhalen

De bevinding dat er een kloof gaapt tussen het basis- en voort-

gezet onderwijs, wordt algemeen gedeeld. Toch heeft het

Tiener College in Gorinchem, dat vorig jaar zijn deuren opende,

nog geen navolging gevonden. De initiatieven die er elders

waren, zijn niet doorgezet. Het budget speelde een rol, maar

zeker ook de wettelijke regels. Want de wet voorziet niet in één

school voor leerlingen in groep 7/8 (po) en klas 1 en 2 van de

onderbouw (vo).

Stevig op de rails

Het Tiener College is dan ook een programmalijn waarin leer-

lingen van 10 tot 14 jaar op een innovatieve en persoonlijke

wijze onderwijs krijgen met als doel ze zo hoog mogelijk uit te

laten stromen richting leerjaar 3 van het vo. Het Tiener College

richt zich vooral op leerlingen in groep 7 en 8 van de basis-

school die hun horizon willen verbreden.

De besturen van Stichting LOGOS (po) en Christelijk Voortgezet

Onderwijs Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (CSG De Hoven,

Heerenlanden College), schrokken niet terug voor mogelijke

obstakels. “Vier jaar zijn we bezig geweest met de voorbereiding,

Ruim een jaar geleden opende het Tiener College in Gorinchem zijn deuren, een innovatieve onderwijs-voorziening voor kinderen van 10 tot 14 jaar. Maar de wetgeving kent geen aparte school voor tieners. Toch lukt het om, met wat creatief denkwerk, dit bijzondere initiatief binnen de kaders van de wet te ontwikkelen.

Arjen Smits en Gerrit Ordelman

Wet houdt Tiener College niet tegen

en nu staat er een goed concept met een doordacht curriculum

en een goed team”, zegt collegevoorzitter Gerrit Ordelman van

LOGOS.

Het eerste jaar zit erop. Van de zeventien leerlingen zijn er

zestien die nu naar het tweede jaar gaan. De leerresultaten zijn

naar tevredenheid, al houdt Ordelman, gezien het kleine aantal

leerlingen, een slag om de arm. De programmalijn telt nu in

totaal 33 leerlingen. Dat moeten er over drie jaar honderd zijn.

Ook collega Arjen Smits van het voortgezet onderwijs vindt dat

het Tiener College stevig op de rails staat. “Ons doel is om de

overstap van po naar vo te versoepelen.”

Zoeken naar balans

Maar gemakkelijk is het niet, want het initiatief moet onder

bestaande wetgeving worden uitgevoerd. Zo zijn leerlingen in

de eerste twee leerjaren ingeschreven bij LOGOS en in het derde

en vierde jaar bij De Hoven. De bekostiging voor po en vo moet

zorgvuldig gescheiden blijven. Er zijn twee inspecteurs met

ieder een eigen toezichtkader. Leerkrachten in het po zijn niet

bevoegd om aan vo-leerlingen les te geven. En omgekeerd.

Daar moet dus creatief een mouw aan gepast worden. En dat

lijkt te lukken. Een leerling in leerjaar 1 of 2 die bijvoorbeeld al

wiskunde op vo-niveau aankan, volgt gastlessen. Het Tiener

College onder de Experimenteerwet brengen bleek geen optie.

“Het is voortdurend zoeken naar de balans. Ook als het gaat

om je bestuurlijke visie. Je moet consistent zijn. Draagvlak in je

organisatie is heel belangrijk”, zegt Smits. Hoewel er zo nu en

dan naar oplossingen moet worden gezocht, is de wetgeving

geen keurslijf dat het idee van het Tiener College geweld aan

doet. Beide bestuurders bespeuren ook een meer welwillende

houding bij OCW en Inspectie, waarmee regelmatig overlegd

wordt.

Misschien heeft dat te maken met het beleid van het kabinet

om excellentie in het onderwijs te stimuleren. “Het Tiener

College gaat over het omgaan met verschillen, over het ontplooien

van individueel talent. Anderen kunnen met onze ervaringen

hun voordeel doen, ook reguliere scholen”, aldus Smits. En

het Tiener College zou ook wel eens handvatten kunnen bieden

voor scholen in de krimpgebieden, stelt Ordelman. “Te kleine

basisscholen kunnen bijvoorbeeld aansluiting zoeken bij een

middelbare school en daardoor overeind blijven.”

27Wet houdt Tiener College niet tegen Tekst Emmanuel Naaijkens | Fotografie Elianne de Jong

Op 29 november houdt de

Besturenraad een algemene leden-

vergadering. Al onze leden zijn van

harte welkom.

Hoofdgast is Mieke van Hecke,

directeur-generaal van het Vlaams

Secretariaat van het Katholiek

Onderwijs in België (VSKO). Tijdens

het huishoudelijke deel zal onder

andere worden gesproken over een

voorstel om de naam van de

Besturenraad te wijzigen. Ook

worden op deze ALV nieuwe leden

gekozen voor de Raad van Toezicht

van de Besturenraad.

De ALV vindt plaats in Conferentie-

hotel Kontakt der Kontinenten in

Soesterberg en begint om 10.00 uur

(vanaf 9.30 uur ontvangst).

Kijk voor meer informatie op onze

website of neem contact op met

Cora Tuitel, ctuitel@besturenraad.nl,

T 0348 74 44 74.

Algemene ledenvergadering 29 november

Nieuwe medewerkers

Annemarie van Groenestijn is

onze nieuwe adviseur

Governance, Cultuur en

Organisatie. Annemarie werkte

eerder als organisatieadviseur

en deed ook projecten binnen

het onderwijs.

Onderwijssystemen en hun

context veranderen continue, en

dat is mensenwerk. Annemarie

helpt scholen om effectief met

verandering om te gaan.

Jacomijn van der Kooij is

onderzoeker en adviseur op het

gebied van identiteit voor de

Academie. Jacomijn doet

promotieonderzoek aan de VU

Amsterdam. De vraag die in

haar dissertatie centraal staat

is hoe levensbeschouwelijke

vorming en morele vorming

zich tot elkaar verhouden.

Vanuit de Academie adviseert en

begeleidt Jacomijn onze leden,

maar voert zij ook theo retisch

en empirisch onderzoek uit.

Jacomijn van der Kooij Peter Sels

Mieke van Hecke

Annemarie van Groenestijn

Peter Sels is hoofd van de afdeling

Advocaten & Juristen. Daarnaast zal

hij als relatie beheerder in het voort-

gezet onderwijs ook veel bij leden op

bezoek gaan. Peter is zelf 25 jaar

werkzaam geweest in het voortgezet

onderwijs “Ik heb alle niveaus en alle

leerjaren les gegeven en ook geleid.

Daardoor ontstaat overzicht en rust

om goed te kijken wat nodig is in

het onderwijs, in een organisatie.”

Vrede voor u, vrede voor OegandaDe volledige opbrengst van de verkoop van de gedichtenbundel van 40 gedichten – die leerlingen schreven over

het thema Vrede als vorm van beschaving – gaat naar een onderwijsproject van Edukans in Oeganda waar

kinderen na een jarenlange oorlog weer naar school kunnen. Voor slechts € 5 koopt u deze gedichtenbundel.

Bestel op www.besturenraad.nl/vrede.

28Nieuws

Nieuws

Nieuweoogst

In deze rubriek vertelt een pabostudent over het onderzoek of project dat hij of zij in het kader van het Diploma Christelijk Basisonderwijs (DCBO) heeft uitgevoerd.

Merel Troost (Pabo Christelijke Hogeschool Windesheim in Zwolle) schreef

een DCBO-eindwerkstuk met de titel Geestelijk lied of niet? Ze ging op

zoek naar criteria waaraan een levensbeschouwelijk kinderlied moet

voldoen en legde die langs de inhoud van twee liedbundels. Ook schreef

ze zelf een kinderlied en maakte daar een videoclip bij.

Wat was de aanleiding?

Ik vind het heel leuk om samen te zingen met de kinderen. Ik begin

’s ochtends altijd met een lied en maak daar ook wel werk van. Ik had het

idee dat dit op scholen te weinig gebeurt. Volgens mij worden er in de klas

heel vaak YouTube-liedjes gebruikt. Dat zijn wel mooie liedjes, maar vaak

zitten er plaatjes bij die gewoon van Google zijn geplukt en niet aansluiten

bij de tekst. Daardoor worden kinderen afgeleid. Ook vind ik het jammer

dat er weinig omheen wordt verteld. Volgens mij komt een lied pas tot zijn

recht wanneer je er een mooi verhaal bij vertelt.

Wat heb je onderzocht?

Ik wilde weten waaraan een levensbeschouwelijk kinderlied moet voldoen;

technisch, tekstueel, muzikaal. Ik kwam tot een hele lijst. Het moet rijk

aan betekenissen zijn. Het moet een symbolische of tweede taal bevatten.

Het moet meerdimensionaal zijn. Klankrijk. Poëtisch. Helder. Stijlvol.

De muziek moet het karakter van de tekst versterken. Deze en andere

criteria heb ik langs twee bundels gelegd. Daar staan heel goede liedjes in,

maar ze missen meestal een tweede taal, ze zijn niet meerdimensionaal.

Op basis van de criteria heb ik zelf een lied ontworpen. Een deel van de

tekst luidt:

Want soms als je er niet bent

Dan mis ik je om me heen

We hebben nog lang de tijd

Om samen te zijn

Wat zijn je aanbevelingen?

Van zingen word je blij, dus bouw gewoon een lekker repertoire op.

Zing ook tussen de lessen door. Zorg ervoor dat je elke keer iets nieuws

aan het lied toevoegt: vertel er een verhaal bij, maak een rap of verzin

bewegingen; dat spreekt zoveel meer aan. Als je YouTube-fi lmpjes

gebruikt, kleed ze dan een beetje aan. Of maak liever zelf een fi lmpje.

Natuurlijk moet dat je als leerkracht ook een beetje liggen. Maar ik denk

wel dat scholen er iets meer moeite voor mogen doen.

De scriptie is op te vragen bij Merel Troost, m.troost@windesheim.nl.

Hoe buig je de vier negatieve h’s Hype, Haast,

Hebzucht en Hyperindividualisme om in de

positieve vier g’s Geduld, Geheugen, Generositeit

en Gemeenschap? Prof. Wil Derkse zal daar zijn

gedachten over geven op een mini-conferentie van

de Besturenraad. Schoolleiders en bestuurders, u

bent van harte welkom!

De conferentie is een uitvloeisel van een bezoek

van de Japanse meester Kanamori aan Nederland

en de introductie van het boek Levenslessen van

Anselm Grün in Driebergen. Daar sprak ook

Wil Derkse en zijn inspirerende bijdrage over o.a.

de vier h’s maakte indruk op de aanwezigen.

De conferentie vindt plaats in Doetinchem. Kijk

voor meer informatie in de Kalender op onze

website (www.besturenraad.nl).

Informatie voor directie, bestuurders en toezichthoudersin het primair onderwijs | nr. 2, oktober 2013

Tekst: Carla Rhebergen en Dick den Bakker

De toezichthouder1 en het bestuur2 hebben gezamenlijk één doel: ervoor zorgen (ieder vanuit de eigen rol) dat het primaire proces goed verloopt. Met het oog daarop moet de onderwijsinstelling als geheel goed functioneren, en ook dat is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Om dit te kunnen waarborgen is het belangrijk dat de toezichthouders onderling én toezichthouders en bestuur elkaar scherp houden. Veelgehoorde vragen zijn:• Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat het goed blijft gaan met de schoolorganisatie?• Wat moeten we doen met signalen die erop duiden dat niet alles vlekkeloos

verloopt?• Hoe gaan wij dan om met het bestuur?• Hoe scherpen wij onze manier van toezicht houden tijdig aan?• Op welke wijze communiceren wij dit met het bestuur?’Deze Thema geeft u handvatten voor het beantwoorden van deze vragen en het kunnen voeren van ‘lastige gesprekken’ over deze vragen binnen het toezichthoudend orgaan en tussen de toezichthouder en het bestuur. Tevens beschrijft het mogelijke interventies door toezichthouders. De tekst is vooral geschreven vanuit het perspectief van de interne toezichthouder, gericht op een meer professionele wijze van toezicht houden.Op sommige momenten kijken we ook vanuit het perspectief van het bestuur, dat in ieder geval deze wijze van ‘kijken’ door het intern toezichthoudend orgaan dient te kennen en de mogelijkheid moet hebben daarop in te spelen.

Meer informatie

Carla Rhebergencoördinator en senior adviseur Governance, cultuur en organisatieT 0348 74 44 43 | 06 53 14 48 47E crhebergen@besturenraad.nl

Dick den Bakkerdirecteur Onderwijs en identiteitT 0348 74 44 46 | 06 23 63 38 49E ddenbakker@besturenraad.nl

Interventies door toezicht-houdersSamenspel tussen toezichthouder en bestuur

Informatie voor directie, bestuurders en toezichthoudersin het voortgezet onderwijs | nr. 2, oktober 2013

Tekst: Carla Rhebergen en Dick den Bakker

De toezichthouder1 en het bestuur2 hebben gezamenlijk één doel: ervoor zorgen (ieder vanuit de eigen rol) dat het primaire proces goed verloopt. Met het oog daarop moet de onderwijsinstelling als geheel goed functioneren, en ook dat is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Om dit te kunnen waarborgen is het belangrijk dat de toezichthouders onderling én toezichthouders en bestuur elkaar scherp houden. Veelgehoorde vragen zijn:• Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat het goed blijft gaan met de schoolorganisatie?• Wat moeten we doen met signalen die erop duiden dat niet alles vlekkeloos

verloopt?• Hoe gaan wij dan om met het bestuur?• Hoe scherpen wij onze manier van toezicht houden tijdig aan?• Op welke wijze communiceren wij dit met het bestuur?’Deze Thema geeft u handvatten voor het beantwoorden van deze vragen en het kunnen voeren van ‘lastige gesprekken’ over deze vragen binnen het toezichthoudend orgaan en tussen de toezichthouder en het bestuur. Tevens beschrijft het mogelijke interventies door toezichthouders. De tekst is vooral geschreven vanuit het perspectief van de interne toezichthouder, gericht op een meer professionele wijze van toezicht houden.Op sommige momenten kijken we ook vanuit het perspectief van het bestuur, dat in ieder geval deze wijze van ‘kijken’ door het intern toezichthoudend orgaan dient te kennen en de mogelijkheid moet hebben daarop in te spelen.

Meer informatie

Carla Rhebergencoördinator en senior adviseur Governance, cultuur en organisatieT 0348 74 44 43 | 06 53 14 48 47E crhebergen@besturenraad.nl

Dick den Bakkerdirecteur Onderwijs en identiteitT 0348 74 44 46 | 06 23 63 38 49E ddenbakker@besturenraad.nl

Interventies door toezicht-houdersSamenspel tussen toezichthouder en bestuur

Thema Oktober: Interventies door toezichthouders

Samenspel tussen

toezichthouder en bestuur

Deze maand geven Carla Rhebergen

en Dick den Bakker in Thema

handvatten voor toezichthouders

onderling én toezichthouders en

bestuur om elkaar scherp te houden

en voor het kunnen voeren van

‘lastige gesprekken’.

Tevens beschrijven zij mogelijke

interventies door toezichthouders.

U ontvangt Thema bij SBM. U kunt

extra exemplaren ook downloaden

van onze site

www.besturenraad.nl of bestellen

via ledenservice@besturenraad.nl

of 0348 74 44 44.

DCBO-conferentie 15 novemberDeze jaarlijkse conferentie vindt plaats in Driestar Educatief in

Gouda. Het thema is ‘Relevantie van promotieonderzoek’.

Met o.a. medewerking van Kees van der Zwaard en Siebren

Miedema. Meer informatie over het programma en aanmelden

vindt u op: www.besturenraad.nl/content/dcbo-conferentie-2013.

Conferentie met prof. Wil Derkse over de vier h’s

Inkoop op hoger niveau

Spendanalyse

Regierol

De Besturenraad voerde dit voorjaar bij vijf leden een gratis

pilot uit met de spendanalyse. Onder hen was Vivente.

Vijftien Zwolse basisscholen maken deel uit van deze stichting

voor christelijk primair onderwijs.

“Goede adviezen en een frisse blik van buiten zijn altijd welkom”,

verklaart directeur bedrijfsvoering Rini Kamp de deelname.

De uitkomsten van de spendanalyse waren geen verrassing voor

hem. “Facturen komen standaard langs mijn bureau. Dus ik

wist al dat we veel leveranciers hebben. Dat hangt ook samen

met het karakter van het onderwijs. Als de directeur van een

school een leuk boekje over een lesmethode tegenkomt bij een

stichting, dan schaft hij dat gewoon aan. Er wordt op dat

moment niet stilgestaan bij de kosten voor de administratieve

afhandeling of iets dergelijks. Vervolgens hebben wij er weer

een leverancier bij.”

De aanbeveling om op inkoopgebied meer te doen vanuit een

centrale regierol, is al geïmplementeerd door Vivente. “We

hebben in 2012 middels een Europese aanbesteding één

leverancier geselecteerd voor leermiddelen. Bij deze leverancier

hebben we aantrekkelijke voorwaarden kunnen afspreken.

De boodschap aan de verschillende scholen is sindsdien:

‘Willen jullie een Parker-pen of een Bic-pen? De keuze is aan

jullie. Als jullie het maar bij deze leverancier kopen’. Geen

centrale, maar gecoördineerde inkoop dus. Nu is het zaak om

te bewaken dat scholen zich hier ook echt aan houden.”

De spendanalyse kan daarbij behulpzaam zijn. “Tijdens het

periodieke overleg bespreken we met de directeuren van de

scholen hoe we de verschillende aanbevelingen uit het rapport

kunnen implementeren. Zo wordt weer de aandacht op dit

onderwerp gevestigd.”

Een thermometer op inkoopgebied: die biedt de Besturenraad zijn leden met de spendanalyse. Een pilot met vijf scholen in april en mei toonde de potentie van het instrument aan. Nu stelt de Besturenraad de spendanalyse beschikbaar voor alle leden. Het uiteindelijke doel: elke aan gesloten school op een hoger niveau brengen wat de inkoop betreft.

De Besturenraad gaat zijn ondersteuning op het gebied van

inkoopbeleid en inkoopstrategie uitbreiden. “Bij scholen

draait het begrijpelijkerwijs vooral om het primaire proces:

onderwijs bieden”, legt coördinator Ledenvoordeel

Lex Joosten uit. “Tegelijkertijd is er steeds minder geld

beschikbaar voor deze kerntaak. Dan kan het lonen om te

kijken of met andere keuzes en een andere strategie de

inkoopkosten omlaag kunnen. Zodat scholen een deel van

de bezuinigingen kunnen opvangen. Een spendanalyse kan

hierbij een nuttig hulpmiddel zijn.”

Nietjes

Een spendanalyse geeft inzicht in de inkoopkosten van een

school. Ze geeft antwoord op vragen als: wat wordt er

ingekocht, wat is het inkoopvolume, bij welke leveranciers

wordt ingekocht en wat is het aantal facturen. Uit deze

informatie kunnen vervolgens besparingsmogelijkheden

worden gedestilleerd. Daarnaast is het zo mogelijk om te

beoordelen of de uitgaven passen bij beleid en doelstel-

lingen van school en bestuur.

“Misschien koopt een school wel bij tien leveranciers nietjes

in”, geeft Joosten een voorbeeld. “Het kan best zijn dat voor

elke aankoop de op dat moment beste prijs is bedongen.

Maar als je bedenkt dat het gemiddeld dertig euro kost om

een factuur te verwerken, dan is het al snel het overwegen

waard om het aantal leveranciers te beperken.” De spend-

analyse wordt gebaseerd op kwantitatieve informatie uit de

boekhouding van de school.

Lex Joosten

Pascal van Onna

Rini Kamp

30 Tekst Noël Houben | Fotografie Ruben SchipperInkoop op hoger niveau

Perspectief

De Besturenraad neemt de spendanalyse op in zijn reguliere

dienstverlening. Daarbij wordt uiteraard geput uit de ervaringen

van de pilot. Analyseerde de Besturenraad tijdens de pilot

alleen de inkoopkosten over 2012, het is de bedoeling om dit

voortaan over drie jaar te doen. Dit geeft inzicht in de

langetermijn ontwikkelingen bij een school op inkoopgebied.

Voordeel van het breder aanbieden van de spendanalyse is dat

scholen zo ook van elkaar kunnen leren. “Je kunt bijvoorbeeld

vaststellen dat bij een basisschool een bepaalde verdeling van

inkoopkosten gebruikelijk is”, geeft adviseur Ledenvoordeel

Pascal van Onna van de Besturenraad aan. “Met behulp daarvan

kunnen basisscholen hun eigen cijfers in perspectief plaatsen.”

“Door kosten per leerling uit te rekenen, is ook een vergelijking

mogelijk tussen verschillende scholen in één scholenorganisatie”,

vult Joosten aan. “Waarom zijn de kopieerkosten bij de ene

school veel hoger dan bij de andere? Daar kun je vervolgens

onderzoek naar doen. Meten is weten.”

“Natuurlijk is het kwantitatieve element maar één deel van het

verhaal”, besluit Van Onna. “Scholen maken ook keuzes om

kwalitatieve redenen. De ene school vindt duurzaamheid

belangrijk, de andere weer iets anders. Een school voor speciaal

onderwijs heeft natuurlijk ook een andere kostenstructuur dan

een ‘gewone’ school. Je moet de uitkomsten van de spend analyse

daarom altijd in een breder perspectief plaatsen.”

Zakelijker

Het ledentarief dat de Besturenraad in rekening brengt voor een

spendanalyse, hangt af van de hoeveelheid en de kwaliteit van

de data die een school aanlevert. Ook de specifi eke wensen van

het lid spelen een rol. Joosten: “Onze ervaring tijdens de pilot is

dat het tussen de twaalf en veertig uur kost om zo’n analyse uit

te voeren. De ene school heeft de gegevens keurig per kosten-

soort uitgesplitst, de andere boekt veel facturen in de categorie

‘overig’. Dat laatste leidt tot het nodige uitzoekwerk.”

Van Onna adviseert scholen om kostensoorten strikt te hanteren

in de administratie. “Dat geeft meer sturingsmogelijkheden op

inkoopgebied.” Verder is de relatie tussen school en leveranciers

nu vaak nog erg op samenwerking gericht. “Prima natuurlijk

als het onderlinge contact goed is. Maar het mag soms best

wat zakelijker als je een goede prijs en kwaliteit wilt bedingen.”

Wat Kamp betreft is er een spanningsveld. “De spendanalyse

zou best nog fi jnmaziger mogen worden dan tijdens de pilot.

Dan kun je er meer uithalen. Maar je wilt niet je hele admini-

stratieve organisatie aanpassen om een goede analyse mogelijk

te maken. Het vele extra werk dat daarmee gemoeid is, is alleen

lonend voor grote onderwijsorganisaties.”

Meer informatie op: www.besturenraad.nl/spendanalyse

Contactpersonen Ledenvoordeel: Lex Joosten,

ljoosten@besturenraad.nl, T 0348 74 44 35 en

Pascal van Onna, pvanonna@besturenraad.nl,

T 0348 74 44 36. Bij hen kunt u ook terecht met

uiteenlopende vragen op inkoop- en

aanbestedingsgebied of als u eens wilt ‘sparren’.

Kijk voor meer informatie op:

www.besturenraad.nl/galvanitas of neem contact op

met Lex Joosten, coördinator Ledenvoordeel,

ljoosten@besturenraad.nl, T 0348 74 44 35.

Galvanitas uit Oosterhout levert al bijna tachtig jaar

hoogwaardig meubilair aan scholen. De meeste

Nederlanders hebben ooit op een Galvanitas-stoel en

aan een Galvanitas-tafel onderwijs genoten. Dankzij

een collectiviteit van de Besturenraad kunnen leden de

kwaliteit van de Brabantse leverancier tegen gunstige

voorwaarden in huis halen.

Leden kunnen sowieso rekenen op een basiskorting

van 22%. Dit geldt al vanaf één stoel, tafel of ander

schoolmeubel.

Speciale ledenactie:

als u het meubilair laat leveren in de periode november

2013 tot en met april 2014 krijgt u extra korting!

“Het is fi jn om te weten dat de

spullen van Galvanitas zeker

twintig jaar meegaan. Ook hun

persoonlijke benadering vind ik

erg prettig”

(Freek Brouwer, directeur Frits Bodeschool, Urk).

Ledenvoordeel

Korting op schoolmeubilair van Galvanitas

31

RaarWe zijn heel kieskeurig als ‘t over de nieuwe school van onze kinderen gaat, maar veel minder kieskeurig als ‘t over de keuze voor een ziekenhuis gaat.

Helemaal niet raar...Dat Zilveren Kruis daarom persoonlijke zorgbemiddelaars heeft, die samen met u uitzoeken waar u terecht kunt voor de zorg die het beste bij ú past.

Ga naar www.zilverenkruis.nl/zorgbemiddelaar

Stap overen ontvang

€ 50,-

Maak een bewuste keuze!

Gratis cd van Martin Mans en Jan Vayne en zorgmagazine bij informatieaanvraag!

Korting via de Besturenraad:• 10% korting op uw basisverzekering.• 15% korting op uw aanvullende (tand)verzekering.• € 50,- welkomstkorting per betalende verzekerde als u een basisverzekering

in combinatie met een aanvullende (tand)verzekering afsluit.

Voor een vrijblijvend informatiepakket of direct een polis afsluiten: www.prolife.nl/collectief/besturenraad

Zilveren Kruis & Pro Life zijn de collectieve zorgpartners van de Besturenraad. U, uw medewerkers en gezinsleden kunnen via de Besturenraad goede en voordelige ziektekostenverzekeringen afsluiten.