etrusken

110376_p001_184 21-09-11 13:44 Pagina 1

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 2

Hoofdredactie

Patricia S. LulofIefke van Kampen

Redactie

René van Beek, Ruurd Halbertsma, L. Bouke van der Meer, Tanja van der Zon

Met bijdragen van

Martijn Akkerman, Gilda Bartoloni, René van Beek, Francesca Boitani, Francesca Ceci, Joost H. Crouwel, Silvia Goggioli, Ruurd Halbertsma,

Wim Hupperetz, Iefke van Kampen, Patricia S. Lulof, L. Bouke van der Meer, Eva Pietroni, Daniël Pletinckx, Maurizio Sannibale, Anna Mura Sommella,

Mario Torelli, Tanja van der Zon

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 3

Deze uitgave is gepubliceerd aansluitend bij de dubbel -tentoonstelling Etrusken. Vrouwen van aanzien – Mannen metmacht, van 14 oktober 2011 tot en met 18 maart 2012 in hetAllard Pierson Museum te Amsterdam en het Rijksmuseumvan Oudheden te Leiden.

Sponsors

Tentoonstelling en boek kwamen mede tot stand dankzijhet Italiaans Cultureel Instituut, de Ambassade van Italië,Koninklijk Nederlands Instituut Rome, de MondriaanStichting, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het SNS

REAAL Fonds, het Directoraat-Generaal Onderwijs enCultuur van de Europese Unie, de Stichting Charema – Fonds voor Geschiedenis en Kunst, de VerenigingVrienden van het Allard Pierson Museum, RoMeOVrienden ver eniging Rijksmuseum van Oudheden en de BankGiro Loterij.

Met de bijzondere steun van

Franco Giordano, ambassadeur van Italië in NederlandLuigi Malnati, directeur-generaal Ministero per i Beni e le Attività Culturali, ItaliëAnna Maria Moretti Sgubini, Soprintendente per i BeniArcheologici dell’ Etruria meridionale

Met speciale dank aan

Patrizia AureliFrancesca BoitaniJette Christiansen Carlotta CianferoniCécile EversPaola GiovettiAnne Marie NielsenDaniela PicchiClaudio Parisi PresicceMaurizio SannibaleJudith Swaddling

Bruikleengevers

British Museum, LondenKoninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, BrusselMusei Capitolini, Rome Museo Civico Archeologico, BolognaMuseo Gregoriano Etrusco, Musei Vaticani, VaticaanstadMuseo Nazionale Archeologico, FlorenceMuseo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, RomeNy Carlsberg Glyptotek, Kopenhagen

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 4

Voorwoord Ministerio per i Beni e le Attività Culturale, Italië – Luigi Malnati 7Voorwoord Ambassade van Italië in Nederland – Franco Giordano 8Voorwoord Allard Pierson Museum, Rijksmuseum van Oudheden – Wim Hupperetz, Wim Weijland 9

1 De Etrusken – Patricia S. Lulof 11Een bijzondere cultuur – Patricia S. Lulof, Anna Mura Sommella 12Herkomst, etniciteit en geschiedenis – Patricia S. Lulof, Anna Mura Sommella 16De Etruskische taal – L. Bouke van der Meer 22Vrouwen van aanzien, mannen met macht – Patricia S. Lulof 30

2 Ontstaan en manifestatie – Iefke van Kampen 43De vroegste Etruskische aristocratie – Gilda Bartoloni 44Thema – Van zwart glanzend tot rood-op-wit aardewerk – René van Beek 48De krijger en zijn symbolen – Gilda Bartoloni 52Thema – Karren en wagens bij de Etrusken – Joost H. Crouwel 54De vrouw en haar rol – Gilda Bartoloni 59Thema – Waren de Etrusken strijdlustig? – René van Beek 68Een krijgersgraf: Monte Michele Graf 5 – Francesca Boitani, Iefke van Kampen 70

3 Prinsen, prinsessen en paleizen – Iefke van Kampen 77Het paleis en de vorst – Silvia Goggioli 78Thema – Brons – René van Beek 82Symposium, banket en grafritueel – Francesca Ceci 85Tekenen van macht en rijkdom – Maurizio Sannibale 90Thema – Verfijnd en elegant: sieraden van de Etrusken – Tanja van der Zon 92De tomba Regolini-Galassi – Maurizio Sannibale 97Thema – Graven en hun decoratie – Tanja van der Zon 101

4 Godinnen, priesters en tempels – Patricia S. Lulof 109Tempels en terracotta beelden – Patricia S. Lulof 110Thema – De Etruskische godenwereld – Tanja van der Zon 116Etruskische religie en de haruspex – L. Bouke van der Meer 122Thema – Etruskische stenen sculptuur – René van Beek 130De voorouders – Iefke van Kampen 133Thema – Terracotta votiefgiften – Tanja van der Zon 136Een priestergraf: Cinque Sedie – Patricia S. Lulof 141

5 De Etrusken en de anderen – Patricia S. Lulof 145Rome en de Etruskische steden – Mario Torelli 146

inhoud

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 5

Het einde van de Etruskische macht – Patricia S. Lulof 154Van Etrusk naar etruscologie – René van Beek 161De invloed van de Etrusken op 19de-eeuwse en latere juwelenontwerpers – Martijn Akkerman 163

Appendix

‘Iets nuttigs zoowel als roemryks’: de Etruskische collectie in Leiden – Ruurd Halbertsma 167De Amsterdamse Etruskische collectie René van Beek 170Het Regolini-Galassi graf revisited; 3D-reconstructie als onderzoeksinstrument – Wim Hupperetz,Eva Pietroni, Daniël Pletinckx, Maurizio Sannibale 172

Een korte chronologie van de Etrusken 178

Verder lezen over de Etrusken 180

Verantwoording teksten 182

Verantwoording afbeeldingen 183

Colofon 184

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 6

7

De tentoonstelling over de Etrusken die plaatsvindt in hetRijksmuseum van Oudheden in Leiden en in het Allard Pierson Museum in Amsterdam, bestrijkt de periode van degrootste bloei van deze beschaving tussen 750 en 500 v. Chr.en toont de resultaten van de laatste ontdekkingen en stu-dies.

De geschiedenis en het wonderbaarlijke avontuur van deEtrusken wordt aan het publiek getoond met een themati-sche opstelling, verrijkt met bruiklenen uit Italië, Groot-Brittannië, België en Denemarken. We zien hoe de Etruskenals volk zijn ontstaan en zich hebben gevestigd als eenmachtige en invloedrijke aristocratische gemeenschap dieeen groot deel van het Italiaanse schiereiland heeft gedomi-neerd. De Etrusken onderhielden contacten met andere vol-keren en ontwikkelden een nieuw model van bestuur doorgrote en machtige steden. De macht van de heersende klas-sen tekent zich duidelijk af door de enorme rijkdom en hetvertoon van macht, ook bij de vrouwen, in een rol die zeer af-wijkt van die van de Griekse vrouw in dezelfde periode.

We hebben veel te danken aan de Etrusken. Niet alleenhun grote aandeel bij het ontstaan van de tempelarchitec-tuur, maar ook hun cultusbeelden, die het bewijs leverenvoor de speciale relatie die zij hadden met religie en ritueel.Voor de Romeinen waren de Etrusken het ‘meest religieusvan alle mensen’ en ‘excellent in het uitoefenen van de gods-dienst’ (Livius, V, 1, 6). Aan de Etrusken danken de Romei-nen alle kennis over de voorspellingskunst en de interpreta-tie van voortekenen.

In de laatste dertig jaar heeft archeologisch onderzoek dekennis over dit volk in belangrijke mate verrijkt, vooral watbetreft de urbanisatie, met een ontwikkeling die zich scherponderscheidt van die van het grootste deel van de oorspron-

kelijke gemeenschappen in Zuid-Italië, die door de Grieksekolonisten vanuit zee werden weggevaagd.

Verenigd in de stedenbond van de duodecim populi (twaalfvolkeren, dodekapoli voor de Grieken), stichtten zij tussen de6de en 5de eeuw v.Chr. echte steden, met inrichting van deopenbare ruimte, ook voor de doden, zowel in de Po-vlakte(aan Marzabotto kunnen de laatste jaren nieuwe voorbeel-den worden toegevoegd, zoals de nederzetting van Spina-Valle di Mezzano), als in Etrurië zelf (bijvoorbeeld Pyrgi) enin Campanië (Capua).

Het Romeinse stichtingsritueel van een stad, waarmee deze een urbs iusta werd (een op goede ‘basis’ gestichte stad)is toe te schrijven aan de Etrusken. In dit model lag de mun-dus, het ideale centrum van de stad, binnen het pomerium (degrenzen, die een heilige waarde hadden). Deze theorie is nudoor recent onderzoek naar de stichting van Rome be-vestigd.

Memorabel zijn ook de enorme openbare werken voor dedrooglegging van stukken land, waaraan de Etrusken hunnaam als ‘meesters der waterwerken’ hebben te danken. Deinvesteringen in land van de stedelijke aristocratieën uit deoriëntaliserende periode, ten slotte, hebben de productie van wijn en olie echt in gang gezet, op een zo grote schaal datwijn in enorme hoeveelheden naar het westelijk mediterranegebied kon worden geëxporteerd. De talloze Etruskischetrans portamforen voor handel over zee die in recente opgra-vingen zijn aangetro^en tonen aan dat de Etrusken op zeeoppermachtig waren in de periode tussen de 7de en 6de eeuwv.Chr.

Luigi Malnati, directeur-generaal Ministero per i Beni e le Attività Culturali, Italië

Voorwoord

Ministerio per i Beni e le Attività Culturale, Italië

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 7

8

De dubbeltentoonstelling Etrusken, die deels in Leiden endeels in Amsterdam te zien is, vormt een prachtige gelegen-heid om het duizenden jaren oude, maar nog immer fascine-rende en mysterieuze Europa te bewonderen, en tegelijker-tijd de 150ste verjaardag van de Italiaanse eenheid te vierendie, veelzeggend genoeg, ook dit jaar plaatsvindt.

Deze bijzondere expositie toont wat is overgebleven vande Etrusken, een raadselachtig volk dat werd geassimileerden ingelijfd door de Romeinen aan het begin van een histo-risch proces dat heeft geleid tot het hedendaagse Italië. Dedoor de Etrusken nagelaten sociaal-culturele erfenis kentnog vele open vragen. Hun beschaving behoort tot de meestmysterieuze van ons oude continent; dit geldt om te begin-nen voor de taal, die men slechts met veel moeite ten deleheeft weten te reconstrueren en die heel ver afstaat niet alleenvan het Latijn – de taal van de overheerser die het Etruskischvolkomen overvleugelde en zelfs deed verdwijnen – maarook van de andere talen die werden gesproken in de 8ste eeuwvoor Christus, beginperiode van de Etruskische expansie.De Etruskische beschaving en cultuur hebben ons grafzui-len, gedenkstenen, inscripties en schilderingen nagelaten,maar geen boeken noch de oneindige vertellingen – van Ro-meins recht tot Titus Livius of Apuleius – die de Latijns-Romaanse cultuur kenmerken. Om die reden kunnen wijook nu nog niet met zekerheid zeggen of de Etrusken, zoalstegenwoordig algemeen wordt aangenomen, echt een Euro-pees volk waren, de zogenaamde ‘Villanovabeschaving’ diezijn oorsprong had in Italië, of dat zij afkomstig waren uitKlein-Azië, zoals Herodotus en andere geschiedschrijversuit de Oudheid en de modernere tijd beweren. Het DNA-onderzoek van objecten uit graven en resten van inwonersvan de in de Oudheid door dit volk bewoonde gebieden is hoedan ook bijzonder intigrerend: uit deze analyses is immerseen soort verwantschap gebleken tussen de genetische codesvan de Etrusken en die van de hedendaagse Italianen en vol-keren in het Midden-Oosten.

De Etruskische cultuur, die werd uitgewist zonder onsvrijwel een woord na te laten, die samensmolt met de cultuurvan het oude Rome, maar die ons toch blijft fascineren door

haar zo unieke kunstuitingen, kan ons helpen om elkaar be-ter te begrijpen als Europeanen, dit wil zeggen als een geheelvan, vaak volkomen verschillende, volkeren, gevormd en ge -evolueerd in een constante zoektocht naar een mythischesynthese, in een lange, lange geschiedenis van conflicten tus-sen verscheidenheden, en van voortdurende verplaatsing,vermenging en emigratie, van verrijking en verarming. Ditproces van vermenging van volkeren en beschavingen is, naduizenden jaren, nog steeds volop aan de gang: eigenlijk gaathet hier om de geschiedenis van de vorming van Italië en vanheel Europa, vanaf de Oudheid tot nu.

We zullen ons er natuurlijk over blijven verbazen hoe mo-dern de Etrusken waren – zoals bijvoorbeeld blijkt uit hunvoor die tijd uiterst geavanceerde wetenschap, uit hun ver-fijnde bouwkunst die, zoveel is zeker, is overgenomen en ver-der ontwikkeld door de Romeinen, op hun beurt grote ar-chitecten en bouwers; we zullen echter ook blijven betreurendat daarbij niet meteen ook navolging is gegeven aan deEtruskische opvattingen over de verhoudingen tussen deseksen en de gelijkstelling van de rol van vrouw en man, maarpas veel later, misschien te laat in onze geschiedenis, met alleschadelijke gevolgen van dien voor onze gezamenlijke Euro-pese vooruitgang.

Hoe het ook zij, we zullen in ieder geval gefascineerd blij-ven kijken naar de kunst en voorwerpen uit het dagelijkse le-ven van de Etrusken, die immers zo origineel zijn en zozeerverschillen van de andere Europese culturen – daarbij besef-fend dat alleen de fantasie de vele open plekken kan vullen.

Lof, derhalve, voor het Rijksmuseum van Oudheden envoor het Allard Pierson Museum voor het verwezenlijkenvan deze geweldige culturele onderneming, die de bekoringvan deze verloren beschaving doet herleven; lof natuurlijkook voor alle Europese musea die deze tentoonstelling mogelijk hebben gemaakt, met name een aantal Italiaanse musea waaronder het Museo Nazionale Archeologico inFlorence, het Museo Civico Archeologico in Bologna en deMusei Capitolini, Musei Vaticani en Villa Giulia in Ro me.

Franco Giordano, Ambassadeur van Italië in Nederland

voorwoord

Ambassade van Italië in Nederland

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 8

9

Etrusken. Vrouwen van aanzien – Mannen met macht is eensamenwerkingsproject op bilateraal, nationaal en Europeesniveau. Dat mag ook wel, want het is ruim twintig jaar gele-den dat er voor het laatst een grote Etrusken-tentoonstellingin Nederland te zien was. Het internationale onderzoek heeftdaarna niet stilgestaan en heeft nieuwe vondsten en inzich-ten opgeleverd. Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) enhet Allard Pierson Museum (APM) hebben deze resultatenverwerkt in hun eerste gezamenlijke tentoonstelling, die optwee locaties te zien is, in zowel Leiden als Amsterdam.

De dubbeltentoonstelling is tot stand gekomen onder deinhoudelijke verantwoordelijkheid van drs. René van Beek,conservator van het Allard Pierson Museum, in samenwer-king met dr. Patricia S. Lulof en drs. Tanja van der Zon; deprojectleiding was in handen van drs. Marian Schilder (APM)en drs. Tanja van der Zon (RMO), begeleid door een stuur-groep onder voorzitterschap van drs. Steph Scholten (Uni-versiteit van Amsterdam). Voor de begeleidende publicatiewas een keur aan (inter)nationale auteurs bereid hun kennisen de laatste stand van onderzoek met u te delen. De hoofd-redactie was in handen van dr. Patricia S. Lulof en dr. Iefke vanKampen, bijgestaan door een redactie bestaande uit dr. L.Bouke van der Meer, drs. René van Beek, drs. Tanja van derZon en prof.dr. Ruurd Halbertsma. De productiebegelei-ding was in handen van drs. Paulien Retèl. In het noemen vanhun namen spreken wij onze bijzondere waardering uit vooral diegenen die een rol hebben gespeeld bij de totstandko-ming van dit project.

We konden een collegiaal beroep doen op vele buiten-landse musea om bruiklenen te verstrekken. Wij zijn de na-volgende museumcollega’s daar zeer erkentelijk voor:dott.ssa Francesca Boitani, voormalig directeur en dott.ssaPatrizia Aureli, Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia,

Rome; dr. Claudio Parisi Presicce, directeur van de Capito-lijnse Musea, Rome; dott. Maurizio Sannibale, Museo Gre-goriano Etrusco, Vaticaanse musea, Vaticaanstad; dott.ssaPaola Giovetti, directeur en dott.ssa Daniela Picchi, con -servator Museo Civico Archeologico, Bologna; dott.ssa Car-lotta Cianferoni, directeur Museo Nazionale Archeolo-gico, Florence; dr. Judith Swaddling, senior curator British Museum, Londen; dr. Anne Marie Nielsen, directeur en dr.Jette Christiansen, wetenschappelijk medewerker Ny Carls-berg Glyptotek, Kopenhagen; prof.dr. Cécile Evers, Ko-ninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel. Metname voor de Italiaanse bruiklenen waren de contacten vandr. Patricia S. Lulof en dr. Iefke van Kampen onontbeerlijk.

Een dergelijk prestigieus internationaal project is onmo-gelijk te realiseren zonder de steun van fondsen en subsidi-ënten. Voor het digitale onderdeel Etruscanning ontvingenwe ruimhartig subsidie van het Europese Cultuur Program-ma; de tentoonstelling wordt in gelijke mate ondersteunddoor het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Mondriaan Stich-ting en het SNS Reaal Fonds. De publicatie is financieel medemogelijk gemaakt dankzij de Stichting Charema – Fondsvoor Geschiedenis en Kunst, de Vereniging Vrienden van het Allard Pierson Museum, RoMeO (VriendenverenigingRMO) en de Italiaanse ambassade. De tentoonstelling zal eind2012 doorreizen naar het Gallo-Romeins Museum in Tonge-ren, België.

U bent van harte welkom om de tentoonstelling in beidesteden te bezoeken. Mannen met macht in Amsterdam enVrouwen van aanzien in Leiden. Voor een goed huwelijk tus-sen twee partijen is evenwicht immers van groot belang.

Wim Hupperetz, directeur Allard Pierson Museum, AmsterdamWim Weijland, directeur Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

voorwoord

Allard Pierson Museum

Rijksmuseum van Oudheden

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 9

10

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 10

11

De Etrusken spreken al eeuwenlang tot de verbeelding vanhet grote publiek en van archeologen. Men is gefascineerddoor en verbaast zich over de rijkdom, de religie en de aardvan deze cultuur die bijna duizend jaar lang het Italië van voorde Romeinse overheersing domineerde. In die duizend jaarhebben de Etrusken het hart van Italië tussen de Arno en deTiber tot hun leefgebied gemaakt. Van daaruit beheersten zede Middellandse Zee en dreven ze te land en ter zee handel inalle windrichtingen. Ze vereerden hun naamloze natuur- envruchtbaarheidsgoden die zouden huizen op bergen en inmeren; ze exploiteerden de bodemschatten die hen zo rijkmaakten. Ze bouwden hun steden op hoge plaatsen in hetlandschap: plateaus omgeven door diepe kloven, met elkaarverbonden door holle wegen, bruggen en rivieren. Tempelsen paleizen waren zichtbaar van verre, met kleurrijke versie-ringen en beelden van goden en voorouders. Om de stedenheen verschenen hun dodensteden, met duizenden onder -aardse grafkamers uitgehakt in de gestolde lava van het vul-kanische landschap. De grafkamers reflecteren het Etrus ki -sche leven: de huizen waarin ze leefden, de zetels en beddenwaarop ze zaten en sliepen, met de feesten en drinkgelagenzichtbaar op bonte schilderingen op de wanden, mannen envrouwen gelijkwaardig aan elkaar. De talloze grafgiften latenhun persoonlijke bezittingen zien, de voorwerpen van waar -de die macht, bezit en rijkdom toonden. Goud, zilver, brons,barnsteen, het glanzende zwarte bucchero aardewerk, de tien-duizenden importen uit Griekenland en het Nabije Oosten.Het meesterschap van de Etrusken was overal zichtbaar: inhun giften aan de goden, in metaalbewerking en schilder-kunst, in sculptuur en architectuur. Ze leken uitverkoren eenbelangrijke hegemonie te verwerven, maar hun laatste haru -spex voorspelde bij een leverschouw het einde van de Etrus-ken kort voor het begin van de jaartelling.

Deze enorme rijkdom aan informatie maakt het mogelijkde Etruskische samenleving te bestuderen en te reconstru -eren. De Etrusken zijn niet meer ‘mysterieus’. We lezen hun

taal, we begrijpen hun profetische religie, we ontdekken hetantieke landschap waarin ze leefden. De archeologie stelt ons bovendien in staat nieuwe informatie te achterhalen overde oorsprong, formatie en manifestatie van hun cultureleidentiteit. De Etruskische samenleving blijkt steeds meereen ‘open’ en multiculturele maatschappij te zijn geweest,waarbij de zee niet de grens aangaf maar juist een verbinden-de rol speelde. Met andere culturen werd handel gedreven,groepen ambachtslieden en buitenlandse meesters in dekunsten werden binnengehaald en versmolten met de Etrus-kische gemeenschappen. Wel bleven de belangrijkste Etrus-kische families de elite vormen die de macht uitoefende in destad en op het platteland, volgens strikte rituele wetten. DeEtrusken waren onderdeel van een bruisende, creatieve enzich snel vernieuwende aristocratische wereld rondom deMid del landse Zee. De centrale ligging van Italië – met delangste kustlijn van Europa – gaf de Etrusken de mogelijk-heid in die wereld, al was het tijdelijk, een belangrijke rol tespelen.

De eeuwenlange fascinatie voor dit volk ligt besloten in decontroverse tussen wat we wel en wat we niet weten over deEtrusken. Enerzijds werd hun cultuur, vanwege de afwijken-de taal, religie en gebruiken, als ‘anders’ beschouwd in verge-lijking met de Griekse en de Romeinse. Anderzijds heeft deschat aan archeologische, taalkundige en godsdiensthistori-sche gegevens die de Etrusken ons hebben nagelaten, veel in-formatie opgeleverd waarmee we hun sa men leving kunnenbegrijpen en beschrijven. Archeologische opgravingen vul-len die gegevens aan of veranderen het beeld dat we van ditvolk hebben. De Etrusken blijven tot de verbeelding spreken,omdat er steeds iets nieuws te vertellen is. Het is daarom eenuitdaging om deze cultuur te tonen aan de hand van de nieuw-ste resultaten van archeologisch onderzoek en de pracht enpraal van oude en nieuwe schatten uit de Etruskische tombes,tempels en steden.

Patricia S. Lulof

1

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 11

12

De Etrusken noemden zichzelf Rasenna of Rasna. Door deGrieken werden ze Tyrsenoi of Tyrrhenoi genoemd, naar deTyrrheense zee die hun territorium in het westen begrensde.En de Latijnen – hun buren – gaven hen de naam Tusci ofEtrusci. Daarin vinden we de naam Toscane terug, zoals wetegenwoordig de streek in Italië noemen die het centrum wasvan hun woongebied. De geschiedenis van de Etrusken be-strijkt een periode van duizend jaar: tussen het einde van debronstijd (10de eeuw v.Chr.) en de 1ste eeuw v.Chr. Maar al inde loop van de 3de eeuw v.Chr. kwamen alle Etruskische cen-tra onder Romeins bewind en werden de Etrusken opgeno-men in het Romeinse Rijk. Daarmee zette het einde van deEtruskische cultuur in, en ook het gebruik van de Etruski-sche taal verdween.

In de Renaissance ontstond grote belangstelling voor de ge-schiedenis en cultuur van de Etrusken door de vele bijzonde-re archeologische ontdekkingen in die tijd. Die hielden nietalleen wetenschappers bezig, maar wekten ook de nieuws-gierigheid van het grote publiek. De talrijke indrukwekken-de overblijfselen van deze antieke beschaving bezorgden deEtrusken faam als een van de machtigste bevolkingsgroepenvan het pre-Romeinse Italië, de periode vóór de overheersingvan de Romeinen. Er werden ook grote necropolissen ont-dekt. Deze dodensteden met hun grafkamers met rijke graf -inhoud en geschilderde wandversieringen wekten de sug-gestie dat de Etrusken gefascineerd waren door de magischeen duistere wereld van de dood en het hiernamaals. Dat zorg-de ervoor dat de Etrusken de naam kregen ‘vreemd’ te zijn en‘anders’ dan alle andere gemeenschappen die Italië bevolktenvoordat de Romeinen aan de macht kwamen.

Vooral in de 19de eeuw volgden nieuwe ontdekkingen. Depasgevormde Italiaanse staat hield zich op alle fronten bezigmet opgravingen, en immense archeologische schatten kwa-men aan het licht in Etruskische centra als Veii, Tarquinia,Vulci, Cerveteri, Perugia en Chiusi. Deze constante stroomvan vondsten leidde tot het ontstaan van de eerste grote col-lecties Etruskische antiquiteiten, zowel privé als openbaar,en uiteindelijk aan het einde van de 19de eeuw tot het oprich-ten van de grote staatsmusea in Italië. Zo kreeg het Archeo-logisch Museum van Toscane in Florence de erfenis van decollecties van het Museo Granducale in die plaats, met talrij-

ke vondsten uit Populonia en Vetulonia. In Rome verwierfhet Museo Gregoriano Etrusco (een van de Vaticaanse Mu-sea) het materiaal dat was opgegraven in de territoria van dePauselijke Staat in Toscane. En het net opgerichte Etruski-sche museum de Villa Giulia kreeg de resultaten van onder-zoek en opgravingen in de steden en dodensteden van Zuid-Etrurië en het gebied ten oosten hiervan (Veii, Tarquinia,Vulci, Cerveteri en Falerii).

De onderzoeksactiviteiten werden in de 20ste en 21steeeuw voortgezet, maar nu richtte de interesse van opgraversen wetenschappers zich steeds meer op de grote centra, destedelijke nederzettingen en de architectuur – zowel de sa-crale (de heiligdommen) als de huiselijke – en minder op denecropolissen. In deze periode ontstonden in snel tempo veelkleine regionale musea in het Etruskische gebied zelf, zoalsin Tarquinia, Cerveteri en Vulci. Buiten Italië leidde de groei-ende belangstelling voor de Etruskische cultuur tot het op-richten van speciale afdelingen in bijvoorbeeld het Louvre in Parijs, het British Museum in Londen en de Ny CarlsbergGlyptotek in Kopenhagen. De publieke belangstelling voorde Etruskische cultuur nam een hoge vlucht, wat resulteer-de in romantische literatuur, toerisme en ontdekkingstoch-ten door het Toscaanse landschap. Door deze aandacht laai-de ook de discussie weer op over het Etruskische ‘mysterie’:het vraagstuk over herkomst (de etnische formatie) en dehistorische gegevens zoals we die kennen van de schrijvers uitde Oudheid.

De vragen over de herkomst van de Etrusken en over huntaal, schrift en religie zijn hoofdzakelijk ontstaan door hetverlies van de Etruskische literatuur en het verdwijnen vanvrijwel alle werken in de Griekse en Latijnse taal die hun ge-schiedenis en tradities hebben beschreven. We weten dat ereen zoekgeraakt historisch werk over de Etrusken heeft be-staan van de hand van Valerius Flaccus in de tijd van keizerAugustus, die rond het begin van onze jaartelling regeerde.En het twintigdelige iets later in het Grieks geschreven werkTyrrhenika van keizer Claudius is bij een brand verloren ge-gaan. Ondanks Claudius’ interesse voor de Etrusken – zijnvrouw Plautia Urgulanilla kwam uit een oud Etruskisch ge-slacht – heeft hij zijn boeken niet in het Etruskisch geschre-ven. Die taal werd in de Keizertijd namelijk niet meer ge-bruikt, ondanks de aanwezigheid aan het Romeinse hof van

Een bijzondere cultuur

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 12

13

keizer Augustus van beroemde en machtige Etruskischemannen als Maecenas, die afstamde van een Etruskisch ge-slacht uit Arezzo.

Er zijn slechts enkele verwijzingen naar de Etrusken over-geleverd. De Romeinse politicus, militair en schrijver Catode Oudere onderstreept in de 2de eeuw v.Chr. in zijn ge-schiedkundige werk over de oorsprong van de Romeinen datbijna heel Italië ooit onder bewind van de Etrusken stond. EnTitus Livius, de befaamde Latijnse historicus uit de tijd van

keizer Augustus, benadrukt de macht, rijkdom en roem vande Etrusken en omschrijft hun rol in pre-Romeins Italië als:‘De macht van de Etrusken was prominent aanwezig te landen ter zee.’

Het kerngebied van de Etrusken bestreek een groot deelvan Midden-Italië: het huidige Toscane, een deel van Um-brië en Latium. In het westen lag de Tyrrheense zee, in hetnoorden werd het begrensd door de rivier de Arno, in het zui-den en oosten was de Tiber de grensrivier.

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 13

14

De Etrusken respecteerden de grenzen met andere Italischevolkeren, zoals de Liguriërs, de Umbriërs, de Sabijnen en deLatijnen. Maar volgens de literaire bronnen uit de Oudheidreikte de Etruskische invloed wel tot over de grenzen vanhun kerngebied. Omvangrijke archeologische vondsten eninscripties bevestigen dit. Etruskische aanwezigheid is aan-getoond in de Marche, bij Verucchio aan de Adriatische kust,in het noorden in de Povlakte en aan de kust van de Veneto,en in Latium en Campanië in het zuiden. Hier waren echtergeen Etruskische machtscentra, mogelijk ging het uitslui-tend om handelsnederzettingen. Tussen het einde van de 7deen het laatste decennium van de 6de eeuw v.Chr. heeft Rome– toen een belangrijke Latijnse stad, maar zeker nog niet deallergrootste – een periode van Etruskische politieke en cul-turele invloed gekend, toen koningen van Etruskische her-komst (Tarquinius Priscus, Servius Tullius en TarquiniusSuperbus) heersten over de stad.

In de 20ste eeuw startte systematisch archeologisch onder-zoek in de Etruskische steden, en vond onderzoek niet meeruitsluitend in de necropolissen plaats. Dat maakte het moge-lijk op een andere manier dan vroeger de aard en organisatievan de leefgemeenschappen, de sociale gelaagdheid en de da-gelijkse cultusrituelen van de Etrusken te bekijken en vragendaarover te beantwoorden.

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 14

15

Maar niet alleen opgravingen, ook de vele bureau- enveld onderzoeken en analyses van het oorspronkelijke land-schap en de verspreiding van de kleinere nederzettingen le-verden veel nieuwe gegevens op. Zo weten we nu dat Etruriëeen levendig en afwisselend schouwspel bood. De grote ste-den als Veii, Vulci, Cerveteri en Tarquinia, rijk geworden inde 7de en 6de eeuw voor Christus, waren gesticht op grotetufstenen plateaus, omgeven door diepe kloven en rivieren.Deze steden beheersten hun wijde omgeving en ook de klei-

nere ‘vazal’-steden in hun buurt. Bruggen, kanalen en in detufsteen uitgehakte wegen verbonden de verschillende be-volkingscentra met elkaar. Tussen de grote stadscentra be-vonden zich kleine dorpen en boerderijen die door een dichtwegennet met elkaar waren verbonden.

Dit recente onderzoek heeft ook nieuwe informatie opge-leverd over de herkomst, ontwikkeling en bloei van de Etrus-kische samenleving, vragen waar al sinds de Oudheid eenantwoord op gegeven moet worden.

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 15

16

Originele geschriften in de Etruskische taal kennen we nau-welijks of niet. Het aantal inscripties is gering – weliswaarkennen we er meer dan elfduizend, maar dat zijn voorname-lijk graf- en votiefinscripties. Toch kunnen we een redelijkacceptabele reconstructie maken van de cultuur, de kunst enhet dagelijks leven van de Etrusken. Op basis van die enkelevermelding bij auteurs uit de Oudheid, en vooral vanwege deenorme rijkdom aan monumentale Etruskische overblijfse-len en artistieke prestaties.

De meest volledige en rijke overlevering uit de Etruski-sche tijd komt zonder twijfel tot ons via de grafcultuur. De tal-loze vaak zeer kostbare grafgiften die Etruskische doden inde grafrituelen vergezelden, laten niet alleen hun dodencul-tus zien. Ze weerspiegelen ook de wereld van de levenden inhun economische, culturele, sociale, artistieke en religieuzeleefomstandigheden. De weelderige voorwerpen uit de gra-

ven tonen een actieve en bloeiende maatschappij. De Etrus-kische dodensteden kopieerden de steden van de levenden.De monumentale kamergraven langs wegen en kruispuntenreproduceerden als het ware de indeling van de huizen en destadsplattegrond van de antieke steden in Etrurië, zoals wekunnen zien in de blootgelegde necropo-lissen in Cerveteri,Orvieto en andere Etruskische steden. We hebben daardooreen tamelijk nauwkeurig beeld van de huizen en de Etruski-sche gemeenschap tussen de 7de en 5de eeuw voor Christus.Omdat we de architectuur en het elegante exterieur kennenvan de kamergraven in de zogenoem de rots necropolissenNorchia, Blera en Sovana. En ook vanwege het aan de bin -nen kant van de kamergraven uitgehouwen meubilair in Cer-veteri en de kleurrijke grafschilderingen in Tarquinia. Dedaar afgebeelde scènes van drinkgelagen en eetfestijnen, be-geleid door muziek, dans en spelen, tonen in detail de wereldvan de levenden.

Patricia S. Lulof, Anna Mura Sommella

Herkomst, etniciteit en geschiedenis

Door het ‘mysterie’ rond herkomst, taal en tradities van deEtrusken, en het feit dat ze als een autonoom volk in zeer kor-te tijd compleet van het Italische toneel verdwenen, ontstondgrote belangstelling voor de Etrusken. Vanaf de Renaissan-ce hielden zij de gemoederen bezig bij zowel wetenschappersals het grote publiek, die zich beide echter vaak baseerden opfoutieve of onvoldoende informatie. Al in de Romeinse tijdwas duidelijk dat dit volk in ieder geval wat betreft cultuur entaal ‘anders’ was in vergelijking met de andere bevolkings-groepen die vanaf het einde van de bronstijd het Italiaanseschiereiland bewoonden. Dit had tot gevolg dat in tal van pu-blicaties verschillende interpretaties verschenen over bij-voorbeeld hun herkomst: zo zouden de Etrusken naar Italiëzijn geëmigreerd in de tijd volgend op de Trojaanse oorlog inde 12de eeuw v.Chr., of juist veel later aan het einde van de 8steeeuw v.Chr.

De meest recente studies en ontdekkingen geven een beterbeeld van de geschiedenis van de Etrusken. Ze spreken ookde onjuiste opvatting tegen dat de Etruskische taal niet doorons begrepen kan worden. Want in tegenstelling tot wat al-gemeen werd aangenomen is de (niet-Indo-Europese) taal

van de Etrusken noch onbekend noch onleesbaar, dankzijhet diepgaande onderzoek van de vele inscripties die bij recente opgravingen tevoorschijn kwamen. Tegenwoordigzijn we goed in staat die te lezen en te begrijpen. Wel is hetgrootste deel van de inscripties heel kort, en hebben ze door-gaans te maken met begrafenis of religie; het betreft meestalfamilienamen, wijdingen en eenvoudige beschrijvingen, dieniet veel woordenschat opleveren en daarom niet veel in -formatie geven over de Etruskische wereld in zijn geheel, zoals we die wel hebben van de Griekse en Romeinse ge-meenschappen. In ieder geval heeft de discussie over hetEtruskisch als een niet-Indo-Europese taal een directe in-vloed gehad op het debat over de herkomst van de Etrusken,en dat heeft de studie naar hun cultuur eeuwenlang gedomi-neerd en in die zin tekortgedaan. De archeologie en het re-construeren van de Etruskische samenleving met behulpvan andere disciplines bleef lange tijd achter omdat men alleaandacht schonk aan het taalkundige aspect van hun her-komst.

Tot voor kort was de meest succesvolle en hardnekkigetheorie over de origine van de Etrusken dat zij uit het NabijeOosten kwamen, met name Lydië en Klein-Azië. Deze is af-komstig van de Griekse historicus Herodotus en dateert al

110376_p001_184 21-09-11 13:45 Pagina 16