FEX | Industrie & Energie | 130320 | Schalie(gas)-olie dé Opvolger van Aardgas Deel II; Hoe nu...

20 maart 2013

Rene Peters

TNO Energie

[email protected]

Nederland

Schaliegas nieuw gas voor NL?

Schaliegas, nieuw gas voor NL?

10 januari 2011M Bouman TNO Nieuwe huisstijl

1

Ontwikkeling Schaliegas voor NL

Hebben we het gas nodig?

Wat is het effect van schaliegas winning (in de USA) op de gasmarkt

Hoeveel zit er in de Nederlandse bodem?

Wat zijn de uitdagingen en risico’s?

Wat doet TNO?

Wat adviseert TNO nu te gaan doen?


2

Wat is schaliegas?Schalie gas is gas dat ontstaat in een laag rijk aan organisch materiaal en

blijft zitten als vrij gas in de porien van de laag en geadsorbeerd aan het

organisch materiaal van de laag. Het zit dieper dan conventioneel gas.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/GasDepositDiagram.jpg


3

Technologische ontwikkelingen (gebruik horizontale boringen, fraccen)

hebben het mogelijk gemaakt om meer kosteneffectief te produceren

Nieuwe ontwikkelingen

http://www.lngpedia.com/wp-content/uploads/2009/02/cbm1.jpg

•10 januari 2011•M Bouman

•TNO Nieuwe huisstijl

•4

Hebben we het gas nodig?

Ontwikkeling van wereldwijde energie gebruikGas is de snelst groeiende energie bron in de wereld

From: IEA special report on gas 2011


6

‘World energy demand’ prognose 2035


7

Rol van aardgas zal fors groeien in alle scenario’s

[bron IEA, 2011]

Wereldwijde gas productie per soort



8

Wereld Gas Reserves nemen nog altijd toe



9

Prognoses verandering gasproductie 2035


10

Alleen in W-Europa een afname, dus daar meer gasimport

[bron IEA, 2011]Met name UK en NL !


11

Situatie in NL m.b.t. aardgas

437 gasvelden ontdekt (on- & offshore)daarvan nu :

• 239 in productie• 4 geconverteerd naar

gasopslag• 57 al uitgeproduceerd• 41 gepland om te gaan

produceren• 71 zgn. “stranded fields”

N.B. infrastructuur (platforms en leidingen) is nu ongeveer maximaal, maar gaat de komende jaren afnemen!

Gas Productie in Nederland

From TNO: www.nlog.nl


12

Aardgasbaten in miljarden euro’s per jaar(incl. prognose tot 2015)


13

From TNO: www.nlog.nl

Nederlandse aardgas productie in 2011:


14

Centrica 0,5 Chevron 0,9Dana 0,1

GDF 5,9

NAM 13,2

NPN 0,2

Oranje-Nassau 0,4

TAQA 0,5

Total 4,5

Vermilion 0,4

Wintershall 2,6

Totaal: 78,6 bcm (Sm3)

Waarvan uit Groningen: 49,4 bcm

Uit kleine velden: 29,2 bcm (waarvan 19,7 offshore)

Gasproductie uitkleine velden per operator (2011)

- 26,9 bcm door ‘grote vier’- 3 bcm (ca. 10%) door 7 andere operators

productie kleine velden :N.B. afname van 10% t.o.v. 2010

(toekomstig) Gas productie profiel NLRond 2023 wordt NL netto importland voor gas

Groningen field

Small fields

Ambitie 30/30


15

Gas behoefte NL

Wat is het effect van schaliegas

winning in de USA op de gasmarkt ?

Wat is nieuw aan schaliegas?

Geen nieuwe ontdekking, gewoon aardgas uit schalie lagen.

Bestaan van dit type gas al meer dan 150 jaar bekend, maar de kennis

om het grootschalig commercieel te produceren bestond tot voor kort

nog niet

Sinds de kennis om het te produceren het afgelopen decennium

ontwikkeld is in de V.S., heeft de toepassing een in de V.S. een

razendsnelle groei doorgemaakt

(IEA 2009)


17


18


19



•20

Unconventional gas

Conventional gas

Unconventional oil

Conventional oil

mboe/d

5

10

15

20

25

1980 1990 2000 2010 2020 2030 2035

From IEA WEO 2012

Oil and Gas production in the USIEA projections



•21

0%

20%

40%

60%

80%

100%

20% 40% 60% 80% 100%

Oil imports

Gas Imports

United States

ChinaIndia

European Union

Japan

2010

2035

20%Gas Exports

Net oil & gas import dependency in selected countries

From IEA WEO 2012

US oil and gas prices

• Not coupled• Oil increasingly expensive• Gas cheaper below 4$

Low gas price drives: • Gas fuelled transport • Re-industrialisation• Investment in chemicals• Discussion on gas export

Economic crisis

(Bron Blomberg, september 2012)

Typical gas prices ($/MMBtu) around the world (sept ’12)Typical gas prices ($/MMBtu) around the world (sept ’12)Typical gas prices ($/MMBtu) around the world (sept ’12)Typical gas prices ($/MMBtu) around the world (sept ’12)

Source: U.S. Energy Information Administration. The Washington Post. Published on February 7, 2013[1].

[1] http://www.washingtonpost.com/world/rise-of-cheap-us-coal-in-europe/2013/02/07/3ae56870-7189-11e2-8b8d-e0b59a1b8e2a_graphic.html

Kolen gaan van de US naar de EU

Hoe veel schaliegas zit er in de bodem?

EIA study to worldwide potential


26

EIA Unconventional gas in Europa


27

2011

http://www.pacwestcp.com/poland.php

Oil and gas concessions in Poland

2009 ontwikkelingen Polen

http://www.eurogasinc.com/files/bilder/poland/conce ssions%20map%20poland%20large.jpg


28

Winning van schaliegas: Nederlandse geologische condities

Gas houdende lagen in

Jura (Posidonia) en

Carboon (Geverik)

Relatief veel breuken in de

Nederlandse ondergrond

vereisen goede

karakterisatie vooraf

(bv. door seismiek)

Kraakbaarheid van het

gesteente nog grotendeels

onbekend


29

Dieptekaart basis Altena Groep (~grens tussen afzett ingen van Jura en Trias ouderdom)

Geologische kaartenOp basis van de beschikbare data heeft TNO dieptekaarten gemaakt

Deze kaarten berusten deels op interpretaties, en bevatten onzekerheden

Onzekerheden zijn het grootste in gebieden met beperkte data


30

Meer dan 5000 boringen

Meer dan 500.000 km 2D seismische lijnen

Meer dan 70.000 km2 3D seismische datasets

Vele rapporten

Reservoir parameters

Gas samenstelling

Drukken

Etc.

Data verzameld in de laatste decennia

Data beschikbaarheid Jurassic Posidonia Shale Forma tion (PSF)

98 well penetrations, most drilled before 1970 ~ 30 wells with logs

9 wells with core samplescore material 4 wells not usablelimited logging cored interval

Good 3D seismic coverage in western part

32M.H.A.A. Zijp

www.nlog.nl


32

Voor de evaluatie van het schaliegas potentieel kijken we nu in meer detail naar de data uit andere delen van Noord-Brabant


33

Van resources to reserves

Resource – hoeveel gas zit er in de ondergrond?

Technical Recoverable Reserve - hoeveel is er technisch winbaar?

(met de stand van techniek van vandaag)

Economical Recoverable Reserve – hoeveel is er economisch

winbaar? (tegen de prijs die voor het gas op de markt te krijgen is)

EIA schatting: technical recoverable reserves: 481 BCM voor NL

Schattingen TNO op basis van huidige kennis : 200 – 500 BCM

Economisch winbaar: sterk beperkt door lokatie specifieke

beperkingen ivm bevolkingsdichtheid, natuurgebieden en hoge kosten

van ontwikkeling in EU tov USA


34


35

Figure: Economic and technological tradeoffs of unconventional resources, courtesy of Wood Mackenzie.http://www.jsg.utexas.edu/images/enlarged/exploration_innovation/wood-mack-pyramid.html

Olie en Gas resource pyramide

Status schaliegas in NL – exploratie vergunningen

Hexagon

Cuadrilla heeft exploratie

vergunning aangevraagd voor

Noord Brabant en NO Polder

Queensland Gas heeft

vergunningsaanvraag

teruggegeven

BNK heeft een vergunning

aangevraagd voor Utrecht.

Nieuwe concessie procedure

loopt voor zuid NL en Utrecht

Onderzoek naar veiligheids en

mileu aspecten van schaliegas

moet op 1 juli afgerond zijn.

Status Schaliegas exploratie en productie

Productie in USA sterk opgevoerd het laatste decennia

100.000-en putten

>40% van gas productie en groeiend

Lage gasprijs zorgt ervoor dat nu alleen wet shales worden ontwikkeld

Verbod op fraccing in Frankrijk, Bulgarije, Zuid Afrika, New York State

Sterke stimulering voor Schaliegas in Polen, > 110 vergunningen

Recent UK besluit om productie schaliegas toe te staan

NL moratorium in tot midden 2013 nadat onafhankelijk onderzoek is

afgerond (door Witteveen + Bos)

Heftige discussie in NL over veiligheid, milieu impact en nut en noodzaak

van schaliegas


37

Wat zijn de uitdagingen en risico’s?

Publieke opinie t.a.v. Schaliegas is negatief


39

Schaliegaswinning: potentiele risico’s

1. Lekkage van afvalwater naar het grondwater

2. Lekkage van methane of radioactieve stoffen naar de atmosfeer

3. Seismische risico’s

4. Bodemdaling

5. Watergebruik

6. Productie Water

7. Omgevingseffecten

This image cannot currently be displayed.

IEA rapport over de golden rules voor de verdere ontwikkeling van onconventioneel gas in de EU


41

TNO argumentenkaart schaliegas

Argument Map on Shale Gas, Why?

This new resource play has major impact in the energy world and we

belief shale gas can also be beneficial for Europe, provided that this

resource will be exploited on a safe and responsible way.

This can only be realised if there is a common understanding that

shale gas contributes to the well-being and prosperity of society with

minimum impact for the environment and human health.

There is a need for independent, clear and unbiased information in

the shale gas debate. We belief, being independent of private and

public interests, TNO and other knowledge institutes in the EU can

provide transparency in the shale gas debate.

Are the arguments backed up with facts?Example: Induced seismicity

Horn river basin:MW up to 3.6

From: Rutledge, 2012

Bowland shaleMw up to 2.3

Location specific !Basel geothermal:MW up to 3.9

Relation to natural fractures?

Wat doet TNO?

Unconventional gas research in TNO

smart developmentCan gas be produced

economically?

safe productionWhat are production risks?What mitigation measures?

resource estimatesHow much gas present?

sweet spot identification & reservoir characterization

Where is gas located?



•46

geological model

From reservoir characterization to gas production

reservoir characterization hydraulic fracturing

natural fractures

gas production

Geinduceerde seismiek

- Passieve monitoring

Fracturing genereert micro-seismische events

in de bodem, die gemeten kunnen worden

Wordt al standard als dienst aangeboden in de

markt tijdens het fraccing proces

TNO onderzoekt ook of het mogelijk is

permanente seismische monitoring in te

zetten voor micro-seismische events te

meten tijdens productie.

Gemeten micro-seismische events tijdens

hydraulische stimulatie van een put

(Eisner et al. 2010)

Europees onderzoeks programma op Shale Gas

Leidende partijen

TNO – The Netherlands

ECN – The Netherlands

IFPEN – France

GEUS - Denmark

Sintef - Norway

UKERC - UK

LNEG – Portugal

In totaal 22 instituten uit 15 Europese landen betrokken


49

Sub R&D programs identified

Assessment of shale gas potential

Technology for safe exploitation

Environmental impact & footprint

Energy and carbon efficiencies

Regulations, market and policy issues

Public perception

Wat adviseert TNO t.a.v. Schaliegas?

Nederland heeft nog 10 jaar voldoende eigen productie capaciteit om in

de eigen gasbehoefte te voorzien, daarna moet gas worden

geimporteerd. Dit geeft voldoende tijd om schaliegas te onderzoeken

Gedegen onderzoek naar reserveschattingen voor schaliegas in NL

Degelijk onderzoek naar de specifieke Nederlandse situatie wat betreft

risico’s van geinduceerde seismiciteit tgv fraccing

Omdat de data over de laag waar het schaliegas zit beperkt is,

adviseren we onder gecontroleerde condities een exploratieboring uit te

voeren waarmee veel meer informatie over de schalielaag beschikbaar

komt voor verder onderzoek

Deze exploratie boring moet gepaard gaan met een permanente

monitoring van bodem beweging en volledig transparant zijn wat betreft

het gebruik van water, chemicalien en proppants.

Resultaten van de exploratie boringen moeten ter beschikking komen

voor onafhankelijk onderzoek .


50

Rene Peters – [email protected] – 06-51551566

FEX | Industrie & Energie | 130320 | Schalie(gas)-olie dé Opvolger van Aardgas Deel II; Hoe nu...

Documents

Transcript of FEX | Industrie & Energie | 130320 | Schalie(gas)-olie dé Opvolger van Aardgas Deel II; Hoe nu...