Jaarverslag 2012

Inhoudsopgave

Meerwaarde van FairWork 3

Nieuwe focus op arbeidsuitbuiting werkt! 4

Wat is moderne slavernij of mensenhandel? 4

Wat is de missie van FairWork? 5

Hoe verbetert FairWork de positie van slachtoffers van moderne slavernij? 6

Hoe vergroot FairWork de expertise van professionals? 22

Hoe stimuleert FairWork de verantwoordelijkheid van werkgevers? 25

Hoe beïnvloedt FairWork beleid op het gebied van moderne slavernij? 27

Hoe vergroot FairWork de bewustwording van het publiek? 29

Financiën in 2012 35

ColofonRedactie: Machteld Busz, Romaike ZuidemaEindredactie: Francien WinsemiusOntwerp: Rijser Grafische CommunicatieFotografie: Sjaak Boot, Eric Brinkhorst, Tanja van Dam, Rolf Kruger, Erik van Schevikhoven, Johan Tempelaar

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

3

Meerwaarde van faIrwork

Ons mandaat als nieuwe Raad van Toezicht van FairWork begint precies op het moment dat de organisatie de stap naar zelf­standig heid zet: op 1 januari 2012. Vanuit diverse achtergronden onderschrijven we de missie van FairWork: het voorkomen en bestrijden van moderne slavernij in Nederland.

In dit jaar hebben we een goed beeld gekregen van de stichting. De persoonlijke verhalen van slachtoffers hebben ons geraakt, we zijn er trots op dat FairWork deze mensen ondersteuning biedt. We waarderen de integere manier waarop FairWork hun verhalen in de media brengt, zodat Nederland zich bewust wordt van het probleem van moderne slavernij. FairWork heeft in dertien jaar kennis en expertise in de begeleiding van slachtoffers van mensenhandel opgebouwd. Geweldig hoe dat via trainingen met professionals wordt gedeeld.

Het vergt moed en durf om in deze moeilijke tijden de stap te zetten naar een zelfstandige organisatie. Wij zijn overtuigd van de meerwaarde van FairWork in de aanpak van moderne slavernij. FairWork is een onafhankelijke, deskundige organisatie met een groot landelijk netwerk; heeft ruim zes jaar ervaring met cultural mediation voor slachtoffers van arbeidsuitbuiting; heeft een erkende positie in het werkveld van opsporing, hulpverlening, advocatuur en vakbonden en kent groeiende bekendheid onder werkgeversorganisaties.

In dit jaarverslag kunt u zelf lezen hoe het FairWork­team van betrokken en deskundige professionals in 2012 het verschil heeft gemaakt in de strijd tegen moderne slavernij.

Marjan van Noort, voorzitter Raad van Toezicht FairWork

@ E

ric B

rinkh

orst

nIeuwe foCus op arbeIdsuItbuItIng werkt!

FairWork is sinds 1 januari 2012 een zelfstandige stichting,

na ruim twaalf jaar onder de vleugels van moederorganisaties

Humanitas en Oxfam Novib gefunctioneerd te hebben. Dit is

een logische stap, omdat we volwassen zijn geworden en toe

zijn aan de zelfstandigheid en onafhankelijkheid die daarbij

hoort. Ook is het een spannende stap, zeker gezien de moeilijke

economische tijden die het voor een kleine stichting niet

gemakkelijk maken om voldoende fondsen te vinden.

Andere rolIn 2012 kiezen we ervoor om onze rol in het verbeteren van de hulpverlening aan slachtoffers van moderne slavernij een andere invulling te geven. De eerste tien jaar van ons bestaan hebben wij ons gericht op het ontwikkelen van activiteiten voor slachtoffers. Onze projecten zijn de afgelopen jaren ingebed bij lokale organisaties. Tegelijkertijd heeft de hulpverlening zelf een grote ontwikkeling doorgemaakt, en zijn er inmiddels diverse zeer gespecialiseerde centra die slachtoffers opvangen en begeleiden.

De rol van FairWork is veranderd: van mede­uitvoeren naar trainen en naar beïnvloeden van publieke opinie en beleid. We hebben onze focus verlegd naar de signalering en ondersteuning van slacht­offers in andere sectoren dan de seksindustrie. Daar kunnen we het meeste verschil maken.

Zichtbaar makenFairWork fungeert nu als een ontwikkelcentrum voor campagnes, trainingen en kennis op het gebied van signalering en begeleiding van slachtoffers van arbeidsuitbuiting. Uitgangspunt is dat we niet alles zelf doen. We willen juist anderen stimuleren om hun verantwoordelijkheid te nemen. Deze aanpak werkt!

Eén van de grote knelpunten is de onzichtbaarheid van het probleem van moderne slavernij in Nederland en daarmee van de slachtoffers. De combinatie van ons praktische werk, bewustwording en deskundigheidsbevordering werpt zijn vruchten af: door het probleem zichtbaar te maken, vergroten we de druk op politiek en werkgevers om te werken aan een oplossing.

Verborgen slavernijSamen met tijdschrift Opzij organiseren we in oktober 2012 een thema­avond in de Zuiderkerk in Amsterdam. Meer dan 200 belangstellenden luisteren naar verhalen van slachtoffers: wat zij hebben meegemaakt en wat voor invloed dat heeft op hun leven. 4

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

wat Is Moderne slavernIJ of Mensen handel?

Mensenhandel is de handel in mensen die, met het oog op moderne slaver nij, ingezet worden als goedkope arbeidskracht of seksueel worden uitgebuit. Dit komt bijvoorbeeld voor in de horeca, de land­ en tuinbouw en de schoonmaakbranche. Het gaat om de uitbuiting van personen die zich daartegen niet kunnen verzetten. De meeste slachtoffers worden (onder valse voorwendselen) naar Nederland gehaald en zijn goedkope arbeidsmigranten. Toch kan de persoon die wordt uitgebuit ook een Nederlander zijn.Mensenhandel wordt ook wel moderne slavernij genoemd. Slachtoffers zijn niet in staat te ontsnappen omdat ze compleet afhankelijk zijn van hun handelaar en soms gevangen worden gehouden. Zo krijgen deze mensen niet alleen veel te weinig betaald, maar worden ze regelmatig ook mishandeld en bedreigd. Slachtoffers krijgen vaak hun paspoort niet terug als ze daar om vragen en zijn bovendien meestal niet op de hoogte van hun rechten.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

5

wat Is de MIssIe van faIrwork?

Hoewel de slavernij in Nederland bijna 150 jaar geleden werd afgeschaft, werken naar schatting nog zo’n 21.000 mensen in slavernijachtige omstandigheden in ons land. Het overgrote deel daarvan is onzichtbaar. FairWork vindt dat onaanvaardbaar en wil daar wat aan doen. We willen moderne slavernij in Nederland voorkomen en bestrijden, de slachtoffers zichtbaar maken en ondersteunen.FairWork fungeert als een ontwikkel­centrum voor campagnes, trainingen en kennis op het gebied van signa lering en begeleiding van slachtoffers van arbeidsuitbuiting. Uitgangspunt voor FairWork is dat we niet alles zelf doen, maar dat we anderen willen stimuleren om hun verantwoordelijkheid te nemen.

Verhalen als deze brengt FairWork met regelmaat naar buiten in 2012: media­aandacht is nodig om het Nederlandse publiek bewust te maken van het bestaan van moderne slavernij in ons land.

Ook presenteren we het rapport Verborgen Slavernij: aan de hand van concrete casussen geven we aan dat er nog veel werk te doen is om het probleem aan te pakken. Naar schatting 21.000 slachtoffers van arbeidsuitbuiting buiten de seksindustrie in Nederland: het publiek schrikt. Maar niemand in het werkveld is verbaasd. Deze aantallen geven aan dat er iets goed mis is in Nederland. FairWork wil met overheid, hulpverlening, opsporing en werkgevers dit probleem aanpakken.

FAIR WORK PAYS!FairWork en ManpowerGroup slaan in 2012 de handen ineen met het driejarige project FAIR WORK PAYS! We willen met het bedrijfsleven een gedragscode ontwikkelen om moderne slavernij tegen te gaan. Daarnaast helpen we slachtoffers een perspectief op eerlijk, duurzaam en gezond werk te krijgen. Een mooi voorbeeld van de nieuwe vormen van samenwerking die we ontwikkelen met werkgevers.

VooruitblikIn 2013 zullen we onze nieuwe aanpak uitbouwen. FairWork wil de activiteiten op het gebied van arbeidsuitbuiting verdiepen, het netwerk uitbreiden, meer partijen verbinden aan de strijd tegen moderne slavernij en daarnaast een stevige financiële basis creëren voor de toekomst.

Sandra Claassen, directeur FairWork

© Jo

han

Tem

pela

ar

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

6

hoe verbetert faIrwork de posItIe van slaChtoffers van Moderne slavernIJ?

FairWork werkt via een aantal projecten aan het verbeteren van de positie van slachtoffers van moderne slavernij in Nederland. We vinden het belangrijk dat de slachtoffers goed op de hoogte te zijn van hun rechten en plichten in Nederland en toegang hebben tot hun rechten. Via de zelforganisatie Samen Sterk draagt FairWork het perspectief van slachtoffers van moderne slavernij uit; zij krijgen via Samen Sterk een stem. Daarnaast ondersteunen we slachtoffers om een manier te vinden om te gaan met vernederende ervaringen die kunnen leiden tot psychologische klachten en trauma. Door psychosociale begeleiding te bieden en partnerorganisaties op te leiden om slachtoffers te ondersteunen, biedt FairWork slachtoffers een toekomstperspectief. De methodieken die we de afgelopen jaren ontwikkeld hebben, dragen we nu over aan lokale organisaties. Ze zijn getraind en in staat de door FairWork ontwikkelde projecten en activiteiten zelfstandig uit te voeren. Zo is er een netwerk ontstaan van organisaties die een specifiek aanbod hebben voor slachtoffers van moderne slavernij.

Verborgen Slavernij FairWork zet in 2012 drie cultural mediators in: een Poolse, een Hongaarse en een Arabisch sprekende veldwerker. Ze hebben een niet­Nederlandse achtergrond en zijn goed bekend met zowel de Nederlandse als de eigen cultuur, waardoor zij een brug kunnen slaan tussen het mogelijke slachtoffer van moderne slavernij en de Nederlandse instanties.

De cultural mediators maken via direct veldwerk, posters, flyers en internet contact met mogelijke slachtoffers van arbeidsuitbuiting. De begeleiding is persoonlijk, op maat en laagdrempelig. De cultural mediators verwijzen door als dat nodig is, maar pakken praktische zaken ook zelf op.

De benadering wordt door de cultural mediators afgestemd op de specifieke kenmerken van hun doelgroep: de kennis, behoeften en aangiftebereidheid verschillen behoorlijk. De Poolse groep lijkt bijvoorbeeld beter op de hoogte van rechten op het gebied van arbeidsomstandigheden dan voorheen. De Hongaarse groep is kwetsbaarder. Dit heeft te maken met de culturele achtergrond (ontwikkelingsniveau van de groep die migreert, ervaring met migratie), maar duidelijk is ook dat het eerder uitgevoerde veld­werk vruchten afwerpt in de Poolse doelgroep. Uit de vragen die de Poolse groep stelt concluderen we dat deze groep beter geïnformeerd is dan andere Oost­Europese groepen en begint rechten op te eisen.

Verder merken we dat de Poolse gemeenschap in Nederland goed georganiseerd is, maar dat dit voor de Hongaarse groep veel minder geldt. Ook onder de Arabisch sprekende migranten is de cohesie gering. De cultural mediator spreekt regelmatig mensen uit minderheidsgroeperingen in de Arabische wereld die in Nederland worden uitgebuit. De aangiftebereidheid onder deze

arbeIdsuItbuItIng

Sinds 2006 besteedt FairWork aandacht aan de groep werknemers die wordt uitgebuit in de zogenaamde ‘overige sectoren’. Dat zijn sectoren die niet meteen met moderne slavernij geassocieerd worden: de land­ en tuinbouw, de horeca, de haven, de vleesindustrie of andere sectoren waar mensen bijvoorbeeld via uitzendbureaus werken. Iedere werknemer in ons land heeft dezelfde arbeidsrechten als een Nederlander. Bij grove schendingen van deze arbeidsrechten spreken we van moderne slavernij of arbeidsuitbuiting.

Het project “Verborgen Slavernij” werkt aan een landelijk dekkende structuur waarbinnen de identificatie en ondersteuning van slachtoffers is ingebed. We denken mee over de aanpak en bestrijding van arbeidsuitbuiting en wijzen op het belang van compensatie voor slachtoffers. Ook zoeken we actief naar mogelijke slachtoffers van arbeidsuitbuiting.

6

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

7

het verhaal van sahIr

Sahir (26) woont en werkt sinds zijn negentiende in Nederland. Hij komt uit het Midden­Oosten, waar hij tot een minderheid behoort en geen kans heeft op een veilig leven.

Zeven jaar geleden is Sahir benaderd door iemand die hem een baan beloofde in Europa. “Ik moest €10.000 betalen voor de reis en overige kosten, zoals bemiddeling en een paspoort. Een deel moest ik meteen geven en het andere deel moest ik maandelijks van mijn salaris afbetalen,” zegt Sahir.Na zijn aankomst in Nederland gaat Sahir aan de slag in de schoonmaak. Dat gaat goed tot hij problemen krijgt aan zijn luchtwegen. Vanwege zijn ziekte wordt Sahir ontslagen. “Ik kreeg geen enkele vergoeding. Ik ging naar mijn contactpersoon om te kijken of hij ander werk voor mij kon regelen. Hij zei dat ik weer geld moest betalen voor de nieuwe bemiddelingspoging.” Inmiddels werkt Sahir in een grote bakkerij in Amsterdam. “Ik werk ’s nachts, soms meer dan twaalf uur achter elkaar. Vaak word ik opgeroepen om overdag in de winkel te helpen. Dan kan ik maar een paar uur slapen.” Sahir wordt onderbetaald: “Ik krijg drie euro per uur. Vaak moet ik een paar keer aankloppen bij mijn baas, voordat ik mijn geld krijg.” Na de eerste maand heeft hij helemaal niets gekregen. Zijn baas heeft dat loon in bewaring gesteld voor noodgevallen. Welke noodgevallen de baas bedoelt, weet Sahir niet.Sinds een paar weken voelt Sahir zich somber, hij piekert veel en slaapt slecht. Sahir vertelt: “Ik heb geen zin om te eten, ik kan mij niet concentreren en ik vergeet veel. Een kennis heeft mij geadviseerd om naar de huisarts te gaan. De arts heeft mij doorverwezen naar FairWork, omdat hij dacht dat ik misschien een slachtoffer ben van arbeidsuitbuiting.”

groep is erg laag. Dit heeft te maken met angst voor autoriteiten, afhankelijkheid van de eigen groep en de onzekerheid van een eventuele B9­status.

FairWork ziet de toegevoegde waarde van cultural mediation: we kunnen moeilijk zichtbare slachtoffers toch bereiken. We merken dat voorlichting via een cultural mediator snel resultaten laat zien. Door het directe contact is het vertrouwen groot en de drempel laag. De kennis die FairWork via de cultural mediators opdoet over de bejegening en denkwijzen van verschillende groepen wordt ingezet in trainingen en omgezet in een methodiek. Via de cultural mediators is FairWork een groot aantal misstanden op het spoor gekomen. We werken daarbij nauw samen met de opsporingsinstanties.

Grijs gebied De cultural mediators ontvangen dagelijks meldingen van migrantenwerknemers die in de problemen zitten. Een groot deel van de klachten over slechte werkomstandigheden is niet ernstig genoeg om te spreken van moderne slavernij. Deze klachten handelen we af in samenwerking met de vakbond, de uitzendbranche en inspectie­ en opsporingsdiensten.

FairWork vindt het belangrijk ook werknemers in dit ‘grijze gebied’, die niet gelden als slachtoffers van moderne slavernij, goed door te verwijzen en mee te denken over de aanpak van de omvangrijke ‘lichtere’ vorm van uitbuiting. Slechte arbeidsomstandigheden kunnen uiteindelijk ontaarden in moderne slavernij en preventie­werk vinden we dan ook noodzakelijk.

CompensatieCompensatie voor gedupeerde werknemers in de vorm van het uitbetalen van achterstallig loon of schadevergoeding blijft in 2012 een struikelblok. FairWork ondersteunt een aantal cliënten dat bezig is met een loonvordering. Naast de vakbond is er geen andere organisatie die dit op zich neemt, en procedures zijn traag en soms kostbaar.

Samen met CoMensha, La Strada International, de Universiteit van Tilburg en twee advocaten doet FairWork in 2012 onderzoek naar de mogelijkheden voor compensatie voor slachtoffers van moderne slavernij. Uitgezocht wordt wat de juridische mogelijkheden en obstakels zijn voor slachtoffers om hun rechten op te eisen. Dit moet leiden tot een praktische handleiding voor hulpverleners die gebruikt kan worden bij de voorlichting aan en ondersteuning van cliënten.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

8

het verhaal van attIla

“In de hoop op een nieuwe start ben ik via een uitzendbureau naar Nederland gekomen,” vertelt Attila (38 jaar), een hoogopgeleide man uit Hongarije. Samen met drie andere mannen wordt hij gehuisvest in een eenvou­dige stacaravan op een modderig veld. Voor zijn kamer van 3m2 moet hij 90 euro per week betalen. Hij leeft en werkt samen met vele Polen, Hongaren en Litouwen. Hij ziet dat ze zwaar werk doen en lange dagen maken om het minimumloon te verdienen. De uitzendkrachten worden van en naar het werk vervoerd in oude, slecht onderhouden busjes. Ze moeten daarvoor 4 euro per keer betalen.

Na drie dagen neemt hij ontslag bij dit uitzendbureau en meldt zich bij FairWork. “Het stoort mij mateloos dat dit in een beschaafde samenleving als Nederland gebeurt. Hoe kun je zo omgaan met Oost­Europese buren die in een minder bevoorrechte positie verkeren?”

Arbeidsuitbuiting volgens hulpverlenersFairWork voert in 2012 intensieve gesprekken met negen zorg­coördinatoren en hulpverleners die werken met slachtoffers van arbeidsuitbuiting buiten de seksindustrie. We noteren onder andere de volgende aandachtspunten:

•Onderschat gevolgen van arbeidsuitbuiting niet Er lijkt een groot verschil gemaakt te worden tussen slachtoffers

van seksuele uitbuiting enerzijds, en slachtoffers van andere vormen van uitbuiting anderzijds. Het prototype slachtoffer uit de seksindustrie is een kwetsbare, ernstig getraumatiseerde vrouw. Een slachtoffer van arbeidsuitbuiting is een stoere man die ‘slechts’ te maken heeft gehad met beroerde werk­om standigheden. Noch de verhalen van slachtoffers over de realiteit van arbeidsuitbuiting, noch de verhalen van zorgverleners over hun problematiek, rechtvaardigen dit beeld.

•Arbeidsuitbuiting en seksuele uitbuiting geen strikt gescheiden werelden

Arbeidsuitbuiting en seksuele uitbuiting komen ook gelijktijdig en/of achtereenvolgens voor. In sommige gevallen verlangt een uitbuiter zowel seksuele als andersoortige diensten. Bijvoorbeeld bij de au pair die ook met de man des huizes moet slapen, of bij de jongen die 15 uur per dag in de horeca werkt en zo nu en dan aan klanten ‘meegegeven’ wordt. In andere gevallen worden incidentele verkrachting of terugkerende seksuele intimidatie ingezet als middel om een werknemer te intimideren en in de uitbuitingssituatie te houden.

•Slachtoffers van arbeidsuitbuiting zien zichzelf niet altijd als slachtoffer

Dit kan signalering en ook hulpverlening soms bemoeilijken. Slachtoffers zijn zelden op de hoogte van de arbeidsrechten en regels rond beloning in Nederland. Op grond van de kansen en levensstandaard in het land van herkomst zijn ze allang blij dat ze iets hebben. Bovendien voelen ze, ook wanneer ze slecht behandeld worden, regelmatig enige loyaliteit naar de werkgever die hen in ieder geval een kans geeft. Ook cultuur en gender spelen een rol. Van mannelijke slachtoffers wordt vaak benoemd dat ‘toegeven’ slachtoffer te zijn, moeilijk te rijmen valt met hun ideaalbeeld van mannelijkheid. Pas wanneer ze informatie hebben gekregen en hun zelfrespect hebben teruggevonden na een angstige periode, beseffen ze ten volle dat ze de benadeelden zijn van een ernstig misdrijf.

•Ondersteuning van slachtoffers van arbeidsuitbuiting vergt maatwerk

De groep slachtoffers van arbeidsuitbuiting heeft zeer uiteenlopende culturele achtergronden, uitbuitingservaringen en problematiek. De één heeft enkel informatie over zijn rechten en mogelijkheden nodig om zelf verder te kunnen, de ander kan de weg in de Nederlandse maatschappij heel moeilijk vinden of heeft ernstige psychische klachten.

8

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

9

•Meer mogelijkheden voor bemiddeling naar nieuw werk noodzakelijk

Wanneer aan slachtoffers van arbeidsuitbuiting gevraagd wordt wat ze het meest nodig hebben, noemen zij steevast werk. Werk betekent inkomen, sociale status (en het beperken van gezichtsverlies naar het thuisfront) en dagbesteding. Gebrek aan (in Nederland erkende) opleiding, beheersing van de Nederlandse taal en de vaak onzekere verblijfsstatus, maken het niet gemakkelijk passend werk te vinden voor slachtoffers van arbeidsuitbuiting.

resultaten

• 45 organisaties betrokken bij signalering en identificatie van slachtoffers• meer dan 1.000 slachtoffers geïnformeerd over hun rechten• ten minste 230 slachtoffers begeleid• publicatie rapport Verborgen Slavernij in Nederland

VooruitblikIn 2013 wil FairWork de samenwerking met zowel organisaties met een formele rol in de aanpak van moderne slavernij als met nieuwe partijen uitbouwen. Onze ambitie is een brede coalitie op te zetten om arbeidsuitbuiting integraal te bestrijden: we willen werkgevers bewust maken van de noodzaak werknemers eerlijk te behandelen, we willen brancheorganisaties helpen signalen uit hun branche aan te pakken en we willen met de vakbonden strijden voor de rechten van arbeidsmigranten. De belangrijkste taak van FairWork hierbij is de stem van slachtoffers van arbeidsuitbuiting te laten horen.

15 oktober 2012 De documentaire Sterke Vrouwen (Strong Women) over de oprichting van Samen Sterk is morgen te zien in Warschau! Onze Poolse cultural mediator Hanka Mongard leidt de film in.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

10

saMen sterk

De zelforganisatie Samen Sterk maakt zich ook in 2012 hard voor lotgenoten. Dit doen zij bijvoorbeeld door opvangcentra te bezoeken, door aandacht te vragen voor slachtoffers van moderne slavernij via de media, door promotie­activiteiten op het jaarlijkse festival van FairWork en CoMensha en door te spreken tijdens bijeenkomsten.

In 2012 wordt veel tijd gestoken in het versterken van de groep. Door allerlei omstandigheden vallen leden van Samen Sterk af. Via een nieuwe folder, een workshop op het festival en online oproepen zoekt Samen Sterk naar nieuwe actieve leden.

Bekijk het filmpje van Samen Sterk op YouTube: http://www.youtube.com/watch?v=6bY-OjMlDPE

Film Sterke VrouwenLa Strada Polen organiseert in oktober 2012 een internationaal filmfestival over moderne slavernij. De film Sterke Vrouwen, over de oprichting van Samen Sterk, wint de Grand Prix. Filmmaakster Eveline van Dijck (HUMAN): “Het succes van de film is een compli­ment aan de vrouwen die in de film gedocumenteerd zijn. Ik hoop dat deze film meer aandacht voor het probleem genereert en dat de film een stimulans is voor slachtoffers om uit hun situatie te komen.”

Bekijk een korte versie van de film Sterke Vrouwen op YouTube: http://www.youtube.com/watch?v=KU4_fl5ud7A

Bekijk de complete documentaire via Uitzending Gemist: http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1111915

Vooruitblik Samen Sterk wil in 2013 leden werven die slachtoffer zijn van arbeidsuitbuiting buiten de seksindustrie. Ook zal worden gezocht naar mannen die een bijdrage willen leveren. In 2013 staat verder de training van de nieuwkomers op het programma.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

11

vreeMdelIngendetetentIe

FairWork biedt individuele ondersteuning aan slachtoffers van moderne slavernij in detentiecentra en begeleidt aangiften tegen mensenhandelaren. De knelpunten die we tegenomen, kaarten we aan bij beleidsmakers en het werkveld. In maart 2012 ronden we na zeven jaar dit project af. We ontwikkelen vervolgens trainingen voor mensen die in detentie werken. In 2012 voeren we 5 trainingen uit.

FairWork wil de signalering van slachtoffers van moderne slavernij in vreemdelingendetentie in de toekomst struc tureel waarborgen. We voeren overleg met orga­ni saties die in detentie een signa lerende rol op zich kunnen nemen. Dit leidt tot samenwerking met IOM in een nieuw detentieproject. In gesprekken met de directie van de Dienst Terugkeer & Vertrek (DT&V) en de Directie Bijzondere Voorzieningen (DBV) van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) benadrukken we het belang van blijvende aandacht voor het thema.

Rapport Over de stand van zaken rondom signalering in detentie, de knelpunten bij aangifte van mensenhandel en toegang

tot de B9­regeling brengt FairWork in de zomer van 2012 een rapport Slachtoffers achter de tralies uit. We lichten het rapport toe in gesprekken met Corinne Dettmeijer (Nationaal Rapporteur Mensenhandel), de voorzitters van de Landelijke Expertgroep Mensenhandel (LEM), de portefeuillehouders mensen handel van het Openbaar Ministerie en de politie Utrecht. Het belang van speciale aandacht voor slachtoffers in vreemdelingendetentie wordt door deze partijen erkend.

SlotconferentieIn maart organiseren we de conferentie ‘Met recht uit detentie’ voor mensen die in detentiecentra werken. Detentiepersoneel, regievoerders van Dienst Terugkeer & Vertrek, advocaten en hulpverleners komen bijeen om te bespreken hoe het verder moet met signalering als FairWork de intensieve ondersteuning die ze al zeven jaar biedt in vreemdelingendetentie binnenkort afrondt.Duidelijk wordt dat mensen die in detentie werken grote behoefte hebben aan meer kennis en vaardigheden om slachtoffers te signaleren, en dat FairWork daarbij gemist zal worden. Kortom: een constructieve uitwisseling van ideeën waaruit de motivatie van medewerkers op de werkvloer in detentie duidelijk blijkt.

12

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

het verhaal van Joseph

Joseph reist met een mensen­handelaar vanuit Nigeria naar Nederland. Deze heeft hem voor­gehouden dat hij hier een mooie carrière kan opbouwen.

Eenmaal in Nederland aangekomen wordt Joseph opgesloten in een woning en moet hij seks hebben met allerlei mannen. Hij weet uiteindelijk te ontsnappen. Als hij kort daarna op straat staande wordt gehouden, wil hij aangifte doen van mensenhandel. Maar de politie wil alleen aangifte van verkrachting opnemen. Omdat hij geen verblijfsvergunning heeft, wordt hij naar de vreemdelingenpolitie gestuurd. Hij meldt zich hier en wordt staande gehouden.

Joseph komt in vreemdelingen­detentie terecht, waar FairWork hem ontmoet. FairWork neemt contact op met de politie. Een ander politiekorps heeft een intakegesprek met Joseph, waarbij geconcludeerd wordt dat hij slachtoffer is geworden van mensenhandel. Hij doet aangifte en krijgt een B9­verblijfsvergunning.

resultaten

• binnen de detentiesector is bewustzijn over moderne slavernij gegroeid• ongeveer 230 slachtoffers in detentie ondersteund (2005­ 2012)• publicatie rapport Slachtoffers achter de tralies

VooruitblikHet project dat is gericht op deskundigheidsbevordering van DJI, DT&V en IOM loopt door in 2013.

13 maart 2012 FairWork heeft 20 mensen in vreemdelingen-detentie begeleid die betrokken waren bij #Koolviszaak. #Mensenhandel #voodoo http://www.rnw.nl/english/article/dutch-police-break-fear-juju

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

13

festIval

Met meer dan honderd deelnemers is het festival ieder jaar een groot succes. Slachtoffers van moderne slavernij kunnen kiezen uit een groot aanbod van workshops. Er is altijd veel belangstelling voor de workshop ‘Mijn rechten in Nederland’, waarin een advocaat vertelt welke rechten slachtoffers van mensenhandel hebben. Andere populaire workshops zijn ‘Een dag in de schoenen van een agent’ en ‘Moeders en opvoeding’. Naast de workshops wordt lekker gegeten en gedanst. In 2012 organiseert FairWork het festival voor de tweede keer met CoMensha.

Een verslaggever van de Telegraaf schrijft een reportage [http://www.telegraaf.nl/vrouw/actueel/12112864/__Zien_dat_je_niet_de_enige_bent__dat_is_belangrijk__.html] over het festival.

resultaten

• 129 deelnemers• 65 kinderen• 10 workshops• 30 vrijwilligers

VooruitblikIn 2013 organiseren we het festival voor de voor de tiende keer!

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

1414

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

JurIdIsChe begeleIdIng

FairWork heeft ruime ervaring met de juridische begeleiding van slachtoffers van moderne slavernij. Vanwege die expertise functioneren we als informele helpdesk: in 2012 ontvangen we 68 vragen van onder andere hulpverleners, regiocoördinatoren, opvanginstellingen, advocaten, VluchtelingenWerk, het Rode Kruis, UNHCR, Slachtofferhulp, politie, mogelijke slachtoffers en studenten.

Lokale projectenIn Amsterdam ondersteunen in 2012 11 vrijwilligers in totaal 18 cliënten via het project Juridische Begeleiding. Het Wereldhuis in Amsterdam zal het project begin 2013 van FairWork overnemen. Het project wordt ook uitgevoerd door lokale organisaties in Den Haag, Leeuwarden en Utrecht. De coördinatoren van de verschillende lokale projecten Juridische Begeleiding bespreken onder begeleiding van FairWork nieuwe ontwikkelingen en bundelen signalen voor politieke lobby.

resultaten

• 11 vrijwilligers ondersteunen 18 Amsterdamse cliënten• 103 medewerkers en vrijwilligers van VluchtelingenWerk nemen deel aan de themadag Mensenhandel georganiseerd door FairWork en VluchtelingenWerk• 2 themabijeenkomsten in Utrecht over juridische begeleiding aan slachtoffers van moderne slavernij

9 maart 2012 FairWork organiseert vandaag met @VluchtelingWerk themadag #mensenhandel voor mede-werkers die slachtoffers signaleren en doorverwijzen.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

15

MaatJesContaCt

Al bijna tien jaar verzorgt FairWork maatjescontact tussen vrij­willigers en slachtoffers van moderne slavernij. Zo doorbreken we het sociale isolement waarin slachtoffers zich bevinden. Dit gebeurt door gezamenlijk activiteiten te ondernemen, zoals wandelen, bibliotheekbezoek of winkelen. Het maatjescontact biedt het slachtoffer de mogelijkheid om mensen te leren kennen buiten de hulpverlening en de opvangplek en zo de Nederlandse samenleving beter te leren kennen. En biedt de vrijwilliger de mogelijkheid om andere culturen te leren kennen en kennis te delen.

Lokale projecten De Regenboog Groep neemt halverwege 2012 de uitvoering van het project in Amsterdam over van FairWork. Dat wordt gevierd tijdens een bijeenkomst voor de Amsterdamse koppels in Artis. Ook in Leeuwarden, Rotterdam, Utrecht en Den Haag wordt dit project uitgevoerd door lokale organisaties.

resultaten In aMsterdaM

• 25 cliënten gekoppeld • 80 maatjescontacten in crisisopvang• 5 voorlichtingen en trainingen• 8 intervisie bijeenkomsten

15

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

16

ervarIngen van deelneMers supportgroep utreCht

‘Ik heb geleerd te ontspannen door creatieve dingen te doen.’

‘Ik ben niet de enige met mijn verhaal, ik voel me nu minder alleen.’

‘Ik heb sterke vrouwen ontmoet.’

‘De groep heeft me door veel moei lijke momenten heen geholpen.’

‘Ik begrijp mijn eigen gevoel nu beter en durf er soms zelfs over te praten.’

supportgroep

Slachtoffers van moderne slavernij kunnen in sommige regio’s deelnemen aan een supportgroep. Zo kunnen ze inzicht krijgen in hun klachten en reacties op traumatische gebeurtenissen die ze meegemaakt hebben. Zij maken belangrijke stappen in hun herstel en vinden kracht via lotgenoten. De supportgroep is een goede voorbereiding op intensievere (individuele) therapie en is effectief in het herstellen van vertrouwen in de medemens.

Lokale projectenIn samenwerking met FIOM biedt FairWork in 2012 een support­groep aan slachtoffers van mensenhandel in Utrecht. De samen­werking loopt goed en de expertise van de begeleiders van FIOM en FairWork vult elkaar goed aan. De groep in Utrecht is extra waardevol omdat in deze regio slachtoffers verspreid opgevangen worden en er dus weinig spontaan lotgenotencontact is en weinig mogelijkheden voor speciaal op de doelgroepgerichte zorg zijn.

Ook in Amsterdam, Rotterdam, Leeuwarden en Den Haag wordt de supportgroep uitgevoerd door lokale organisaties.

resultaten In utreCht

• 8 deelnemers• 15 bijeenkomsten die aansluiten op de 10 sessies die in 2011 aangeboden zijn

17

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

Xang, deelneMer aan de supportgroep In leeuwarden“In de supportgroep ontmoette ik voor het eerst vrouwen met een verhaal dat op het mijne leek. Daardoor voelde ik me minder eenzaam en durfde ik steeds meer van mezelf te laten zien. We gaven elkaar tips en hebben ook veel gelachen samen. Sommige vrouwen waren echt een voorbeeld voor me. Ik heb geleerd dat er geen pil is die mijn herinneringen wegmaakt, maar dat ik wel dingen kan doen om me beter te voelen. Ik durf weer steeds meer naar de toekomst te kijken en te dromen van wat ik nog ga bereiken in het leven.”

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

18

Moeder-kIndweek

In het voorjaar van 2012 organiseert FairWork een geslaagde trainings­ en ontspanningsweek voor vrouwen (en hun kinderen) die slachtoffer zijn van mensenhandel en seksuele uitbuiting.

Dit project richt zich op slachtoffers van moderne slavernij die moeder zijn. Sommigen van hen zijn tijdens of na hun uit buiting zwanger geworden, anderen hebben hun kind in het land van herkomst achtergelaten en later naar Nederland laten komen. Bij deze vrouwen spelen vaak ernstige trauma gere lateerde problematiek en andere psychische klachten als gevolg van (seksuele) uitbuiting enerzijds en actuele onzekerheid (verblijfsstatus, inkomen) anderzijds. Bij de kinderen bestaat daardoor een verhoogd risico op emotionele problemen of gedragsproblemen.

Tijdens de trainingen wordt actief gewerkt aan het contact tussen moeder en kind. Daarnaast is de week voor de deelnemers een kans om te ontspannen in een andere omgeving, om lotgenoten te ontmoeten, en om de rol van slachtoffer achter zich te laten. Moeders en kinderen doen nieuwe sociale contacten op en hebben een bijzondere gezamenlijke ervaring.

resultaten

• 14 moeders en 19 kinderen nemen deel aan de week• 2 professionele trainers• 2 vrijwilligers die helpen met de kinderen• grote groep dagvrijwilligers

21 mei 2012 Karin van FairWork is bij #Victimology Symposium in DH en belicht ‘de individuele mens’ achter het slachtoffer @14SymposiumWSV #mensenhandel

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

19

dagboek Moeder-kIndweek

28 mei 2012De moeder­kindweek begint in de stralende zon! Onze medewerkers en vrijwilligers zorgen samen met de 14 vrouwen en 19 kinderen voor een vliegende start. De moeders (allen slachtoffer van moderne slavernij) vinden het een geweldige dag. Bij de kennismakingstraining wordt veel gelachen.

29 mei 2012De vrouwen gaan inhoudelijk aan de slag met trainingen over o.a. grenzen stellen aan kinderen, vaderschap en nieuwe relaties en communicatie met kinderen. Alicia (28): “Ik weet nu dat ik niet de enige ben met sommige problemen, dat maakt dat ik me minder zorgen hoef te maken.”

30 mei 2012De deelnemers van de moeder­kindweek bezoeken een dierentuin. Prachtig weer, de sfeer is vergelijkbaar met die van een schoolreisje. Even niet over moeilijke dingen praten, maar genieten met de kinderen. Miracle (8) zegt na afloop: “Het leukste vond ik dat een mevrouw over de neushoorns vertelde en ik alles mocht vragen.” En Oscar (4) vindt de trein langs de dieren het mooist.

31 mei 2012De moeders volgen trainingen over kinderen en stress, opvoedproblemen en geheimen. Nurlaila (31): “Mijn kind gaf me weer een doel in het leven. Ik vond het geweldig om deze week zoveel tijd met haar door te brengen en weet weer hoeveel invloed ik zelf heb op haar ontwikkeling.” “We hebben gepraat over wat ik kan vertellen als mijn zoon naar zijn vader vraagt. Ik ben daar nu minder bang voor. Ik weet dat ik sommige dingen simpel aan hem uit kan leggen, zonder leugens, maar dat ik ook niet alles hoef te vertellen,” zegt Melany (24).

1 juni 2012De moeder­kindweek van FairWork eindigt met een ontroerend afscheid. Veel vrouwen hebben nieuwe vriendinnen gemaakt. Tijdens de evaluatie zeggen de deelnemers dat ze veel geleerd hebben, zowel praktisch als psychologisch. Aisha is vrijwilliger bij onze moeder­kindweek. “Bijzonder dat ik bijdraag aan de nieuwe start die deze kinderen maken.” Aisha, bedankt!Ook veel dank aan de geweldige mensen van Zonta ‘t Gooi en alle andere vrijwilligers die deze belangrijke week mogelijk gemaakt hebben!

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

20

vooruItblIk: nIeuwe proJeCtplannen voor 2013

De signalen die FairWork opvangt uit het werkveld vertalen we naar projecten en activiteiten die gericht zijn op de ondersteuning van slachtoffers van moderne slavernij. In 2012 ontwikkelen we in samenwerking met partners drie projectplannen, die we in 2013 hopen uit te voeren.

ReligieSlachtoffers van moderne slavernij kunnen uit alle landen van de wereld komen. Als hulpverlener of politie is het soms moeilijk om met de culturele verschillen om te gaan. FairWork biedt al trainingen aan over interculturele communicatie. We willen de kennis nu verdiepen met de religieuze achtergronden van de slachtoffers.

Religieuze denkkaders bepalen bijvoorbeeld hoe mensen kijken naar seksualiteit en controle over het leven. Meer kennis over diverse cultureel­religieuze referentiekaders kan leiden tot meer begrip, meer inlevingsvermogen en verbeterd contact. Dit komt volgens FairWork uiteindelijk ten goede aan het herstel van de slachtoffers.

FairWork werkt in dit project samen met onderzoekers van de Universiteit van Humanistiek en het Afrika Studiecentrum.

Mannelijke slachtoffers van seksuele uitbuitingFairWork bekijkt samen met Fier Fryslãn en de Jade Zorggroep de begeleiding van mannelijke slachtoffers van seksuele uitbuiting. We willen meer weten over de behoeften van mannelijke slacht­offers van seksuele uitbuiting. Wat hebben zij nodig? Hoe willen zij benaderd worden? Welke verschillen zijn er met vrouwelijke slachtoffers? En hoe kan de GGZ deze groep mannen beter op weg helpen en ondersteunen in hun herstel?

Door met mannen in gesprek te gaan, dossiers te analyseren en de hulpverlening te analyseren willen we aanbevelingen doen om de ondersteuning van deze groep te verbeteren.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

21

Seksuele weerbaarheidHulpverleners die werken met slachtoffers van mensenhandel hebben soms moeite om seksualiteit bespreekbaar te maken bij hun cliënt. “Waar begin je? En hoe praat je over seks in een situatie waarin cliënten getraumatiseerd en in crisis zijn? Waar kan je wel en waar kan je niet over praten? En is het eigenlijk wel mijn verantwoordelijkheid om voorlichting te geven of te werken aan seksuele weerbaarheid?”

FairWork krijgt al jaren vragen over het bespreekbaar maken van seksualiteit. Veel slachtoffers van moderne slavernij hebben nare seksuele ervaringen opgedaan. Soms zijn zij zwanger van een klant, met wie zij gedwongen seks hebben gehad. Of zij hebben meerdere abortussen ondergaan. Tegelijkertijd blijkt dat sommige slachtoffers beperkte kennis hebben over seksualiteit en hun eigen lichaam. Zij hebben bijvoorbeeld nooit voorlichting gehad of verkeerde informatie gekregen. Ook zien we dat slachtoffers van mensenhandel opnieuw in lastige situaties belanden. Ze gaan bijvoorbeeld een relatie aan met een gewelddadige man of hebben een sterke kinderwens terwijl hun leven een chaos is.

Samen met Prostitutie Maatschappelijk Werk in Rotterdam, Moviera in Utrecht en het Jade College in Assen wil FairWork met dit thema aan de slag.

15 mei 2012 De #slachtofferwijzer is gelanceerd. Handige wegwijzer om de juiste hulp te vinden. FairWork heeft meegewerkt aan http://www.slachtofferwijzer.nl Openen SlachtofferWijzer @Vind_Hulp

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

22

hoe vergroot fairwork de expertise van professionals?

Voor professionals die werken met slachtoffers van moderne slavernij ontwikkelen we in 2012 trainingen op maat. Verder geven we thematische trainingen ons eigen kantoor.

Deskundigheidsbevordering in deze vorm is relatief nieuw binnen FairWork. Wij geven al jaren training aan slachtoffers, hulpverleners en onze vrijwilligers. Samen met CoMensha delen we onze kennis nu ook met organisaties buiten de hulpverlening die in aanraking (kunnen) komen met slachtoffers van moderne slavernij.

Positieve ontwikkeling De toenemende maatschappelijke aandacht voor moderne slaver nij gaat hand in hand met een groeiende vraag naar trainingen en voorlichting. Professionals die werken met slacht­offers hebben duidelijk behoefte hun deskundigheid verder te ontwikkelen. Politie, opvangorganisaties, detentiepersoneel en IOM kloppen daarvoor bij ons aan. Ze laten zich in 2012 ruim vijftig keer door ons trainen en evenveel keer voorlichten. Positieve evaluaties bevestigen dat we op de juiste weg zijn.

@benvr60: @FairWork_Nu op 8/11 zelf training mogen bijwonen. Nieuwe inzichten gekregen en bevestiging dat we ‘t goed doen. Aanrader!

Werken vanuit deelnemers“Welke kennis kunnen wij aanbieden zodat jullie je werk beter kunnen doen?” Dat is één van de vragen die we in 2012 stellen in de voorbereiding. We werken steeds meer vanuit de behoefte van de deelnemers. Zo kunnen we trainingen op maat ontwikkelen waar professionals in de praktijk direct wat mee kunnen.

Oprecht luisterenEen lastig punt dat regelmatig terugkomt: deelnemers hopen soms vurig dat wij kant en klare oplossingen aanreiken voor hun problemen. Hoewel wij hen hierin moeten teleurstellen, kunnen simpele tips soms een groot verschil maken. Een minuut oprecht luisteren kan waardevoller zijn dan een kabbelend gesprek van een uur. Ook begrip van de referentiekaders en achtergronden van slachtoffers van moderne slavernij kan helpen de situatie werkbaar te houden.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

23

veel gestelde vragen tIJdens traInIngen:

Gemeenten: “Wat is mensenhandel überhaupt? Als het zich kennelijk ook in onze gemeente afspeelt, waar dan wel?”

Detentie, vreemdelingenbewaring: “Wat is mensenhandel? En vooral: hoe herken ik een slachtoffer?”

Een abortusarts: ‘Mijn gevoel zegt dat dit meisje gedwongen wordt tot abortus. Ze werd gebracht door een man die er gevaarlijk uitzag en zij keek erg schichtig. Ze heeft een tatoeage van ‘Hassan’ en siliconenborsten. Maar ja, wat moet ik met zo’n verhaal? Ik stap hiermee toch niet naar de politie?

GGD: “Als ik als arts een slachtoffer denk te herkennen? Hoe breng ik het onderwerp dan ter sprake?”

Blijfhuizen: “En dat eisende gedrag: ‘Ik wil dit, ik wil dat’ daar word ik gek van!”

Kijken door de ogen van slachtoffersIn 2012 trainen we bijvoorbeeld gecertificeerde zedenrechercheurs van de korpsen Brabant en Limburg. Zij willen meer handvatten om met teruggetrokken Oost­Europese slachtoffers te communiceren. Wat zijn de do’s and don’ts? Wij komen met voorbeelden die zij al kennen, maar laten hen nu door de ogen van slachtoffers kijken. ‘Spreek de ander uit respect altijd aan met ‘ u’.’ Deelnemers geven aan dat ze eerder tutoyeren om juist de drempel te verlagen en gelijkwaardigheid uit te drukken. Ook logisch, maar het effect is anders.

resultaten

• groeiende vraag naar training en voorlichting• ruim 50 trainingen voor politie, opvangorganisaties, detentiepersoneel, IOM• ruim 50 keer voorlichting

4 juni 2012 Romaike Zuidema werkt voor @Fairwork_Nu, verzorgt lezingen over impact op slachtoffers mensenhandel. Nu bij #ZijSpreekt http://bit.ly/L2d540

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

24

Ook zorgt FairWork dat de eigen medewerkers up to date blijven: in 2012 krijgen we twee keer een training van Henk Werson (KLPD).

Vooruitblik FairWork verwacht dat de behoefte aan trainingen over werken met slachtoffers van moderne slavernij blijft groeien. We zien dat de kennis over dit thema versnipperd is. FairWork en CoMensha willen in 2013 de mogelijkheid onderzoeken om samen met andere partners tot een krachtig trainingsaanbod te komen, zodat er een landelijk loket voor deskundigheidsbevordering is. Dit kan een belangrijk onderdeel van de aanpak van moderne slavernij worden en de begeleiding van slachtoffers verbeteren. Verder willen we de trainingen visueler maken, want beeld helpt bij leren.

5 april 2012 FairWork geeft VMBO-leerlingen Zaandam voorlichting #loverboys. Hoe kun je vriendin aanspreken als je iets vermoedt?

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

25

hoe stimuleert fairwork de verant-woordelijkheid van werkgevers?

De maatschappelijke druk op bedrijven om een verantwoord ketenbeleid te voeren, neemt toe. Toch hebben Nederlandse bedrijven nog te weinig grip op het naleven van mensenrechten binnen hun ketens. Die conclusie trekt PricewaterhouseCoopers in 2012 op basis van onderzoek bij 226 Nederlandse beleidsmakers op het terrein van duurzaam ondernemen. Dat onderstreept mede het belang van de gesprekken die FairWork voert met werkgevers en branche­organisaties.

ManpowerGroup FairWork en ManpowerGroup slaan in 2012 de handen ineen met het project FAIR WORK PAYS! Beide organisaties kennen het belang van eerlijk werk, goed werkgeverschap en grotere bewustwording over moderne slavernij. In drie jaar:•wordt de bewustwording over moderne slavernij vergroot van

8,4% naar 25%;• onderschrijft 50% van de strategische opdrachtgevers van ManpowerGroup de nieuwe gedragscode eerlijk werk en goed werkgeverschap;• krijgen 300 slachtoffers van moderne slavernij een perspectief op eerlijk, duurzaam en gezond werk.

We lanceren het project tijdens De Partnershipverkiezing 2012, een wedstrijd voor duurzame samen werking tussen non profit­organisaties en het bedrijfsleven. Helaas winnen we de award niet, maar een stevige basis voor het partnerschap is gelegd.

21 november 2012 Gijs pitcht onze business case in 60 seconden. Geweldig! #c2cevent pic.twitter.com/cRocX6Pp

Vakbonden FairWork werkt in 2012 intensief samen met de vakbonden CNV en FNV. We verwijzen arbeidsmigranten met klachten over slechte werkomstandigheden door naar de vakbonden. Op hun beurt dragen de vakbonden zaken van arbeidsuitbuiting over aan FairWork, of we pakken ze samen op. Op beleidsniveau is contact met CNV Vakmensen en FNV Bondgenoten. Zij erkennen de problematiek van arbeidsuitbuiting en geven aan graag met FairWork samen te werken om dit probleem aan te pakken.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

26

Branche-organisatiesFairWork ziet een belangrijke rol voor werkgevers in de strijd tegen arbeidsuitbuiting. Daarom leggen we in 2012 contact met een aantal brancheorganisaties, zoals ABU, NBBU (beiden uitzendbranche), OSB (schoonmaak), ZLTO (land­ en tuinbouw) en MVO Nederland. Met hen spreekt FairWork over de problematiek, de meldingen die bij ons binnenkomen en mogelijke strategieën om arbeids uitbuiting te voorkomen en te bestrijden. FairWork wil een brede coalitie tegen arbeidsuitbuiting initiëren, en daar de brancheorganisaties uit verschillende sectoren bij betrekken.

Een goed voorbeeld is de Code Verantwoordelijk Marktgedrag in de schoonmaak­ en glazenwassersbranche, ontwikkeld door de branche zelf en inmiddels ondertekend door ruim 700 bedrijven. Hierin wordt de verantwoordelijkheid van de opdrachtgever bena­drukt om naast de prijs ook andere aspecten mee te nemen in het gunnen van een opdracht, zoals het thema ‘goed werkgeverschap’. In oktober 2012 is FairWork aanwezig bij het jaarlijkse congres over de stand van zaken van de code. Het is nuttig om te horen waar deze sector mee kampt en wat er gedaan wordt om de positie van werknemers te verbeteren.

3 oktober 2012 FairWork op congres schoonmaakbranche. Werknemers, werkgevers en opdrachtgevers bezig met code verantwoordelijk marktgedrag. #zelfregulering

Fair ProduceFair Produce is initiatiefnemer van het keurmerk Fair Produce NL, dat in de champignonsector garandeert dat werknemers goed behandeld worden. FairWork vindt dit een belangrijk initiatief. Beide partijen wisselen in 2012 regelmatig informatie uit.

26

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

27

hoe beïnvloedt fairwork beleid op het gebied van moderne slavernij?

Om de rechten van slachtoffers van moderne slavernij te waar­borgen is FairWork in 2012 actief op het gebied van politieke lobby en beleidsbeïnvloeding. Via politieke contacten en de deelname aan verschillende overlegstructuren en netwerken willen we de behoeften en knelpunten die wij constateren nog meer onder de aandacht te brengen. Het uitdragen van het mensenrechtenperspectief is hierbij leidend.

Strategisch overlegFairWork zet in 2012 het strategisch overleg voort met alle grote opvanginstellingen en organisaties die werken met slachtoffers van mensenhandel in Nederland. Doel is om op beleidsniveau knel punten te bespreken en voorstellen te doen voor verbetering richting beleidsmakers en politiek. Deelnemers: PMW Rotterdam, SHOP Den Haag, Moviera Utrecht, Jade Zorggroep Drenthe, ACM Amsterdam, Fier Fryslân Leeuwarden, MJD Groningen, BNRM, CoMensha en natuurlijk FairWork.

Politiek in NederlandIn 2012 is er veel discussie over de strafbaarstelling van illegaliteit. Ook FairWork neemt positie in. “Veilige aangifte is een absolute voorwaarde om rechten van slachtoffers van moderne slavernij te waarborgen,” stelt FairWork in maart 2012 op de Amsterdamse bijeenkomst ‘Zonder papieren, niet zonder rechten’. Onder dat motto staat in zeven steden de rechtspositie van migranten zonder verblijfsvergunning centraal. Bernice Boermans van FairWork: “In ons werk merken we dat ongedocumenteerde slachtoffers van mensenhandel vaak niet op een veilige manier aangifte kunnen doen. Zij krijgen dan niet de bescherming waar ze recht op hebben en lopen het risico in vreemdelingendetentie terecht te komen.” FairWork is tegen strafbaarstelling van illegaliteit.

21 maart 2012 Actie in 7 steden: ‘Zonder papieren, niet zonder rechten’. FairWork doet mee in Amsterdam.

Naar aanleiding van ons rapport Verborgen Slavernij worden kamervragen gesteld. Hans Spekman (voorzitter PvdA) schrijft er een opiniestuk over.

In december 2012 neemt FairWork deel aan een expertmeeting over vreemdelingendetentie in het Humanity House in Den Haag.Tijdens een besloten bijeenkomst met Kamerleden, fractiemede­werkers en experts bespreken we moge lijk heden en dilemma’s rond verdere verbetering van het vreem delingen detentiebeleid in Nederland.

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

28

InternationaalIn januari 2012 neemt FairWork deel aan een internationale bijeen komst van Europese parlementariërs over mensenhandel. Parlementariërs en NGO’s spreken met elkaar in het gebouw van de Eerste Kamer en wisselen ervaringen en good practices uit.

FairWork is in oktober 2012 namens GAATW in Wenen bij de VN­conferentie over transnationale georganiseerde misdaad, waar het VN Protocol over mensenhandel besproken wordt. We laten de stem van slachtoffers en NGO’s horen en lobbyen voor een goed evaluatiemechanisme waarin deze stem doorklinkt. Helaas wordt er tijdens deze vergadering geen besluit genomen.

Verder werkt FairWork in 2012 inhoudelijk mee aan schaduw­rapportages voor het VN­Vrouwenverdrag en het Verdrag van de Raad van Europa over mensenhandel. Daarnaast delen we onze kennis en ervaring met de opstellers van het jaarlijkse TIP­rapport van de Verenigde Staten. VooruitblikPositief in 2012 is dat Lodewijk Asscher, de nieuwe minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, aankondigt dat hij zich sterk zal maken voor de strijd tegen mensenhandel. Maar natuurlijk blijft er op het gebied van beleidsbeïnvloeding werk aan de winkel voor FairWork, zowel in Nederland als internationaal. In 2013 zal FairWork zich hard blijven maken voor de rechten van slachtoffers van moderne slavernij.

21 maart 2012 FairWork: “Veilige aangifte is voorwaarde om rechten slachtoffers van mensenhandel te waarborgen.” #ZonderPapierenNietZonderRechten

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

29

hoe vergroot fairwork de bewust-wording van het publiek?

FairWork zet zich in om Nederland bewust te maken van het feit dat er – soms vlak onder onze ogen – mensen uitgebuit worden. De aandacht voor het thema moderne slavernij in Nederland groeit in 2012. Dit is een goede basis voor de bewustwordingsactiviteiten van FairWork. Op verschillende manieren maken we ons thema zichtbaar in 2012: via een studentenactie, thema­avond, rapport, filmpjes en ook via de (social) media. Zo maken we mensen bewust van het feit dat in Nederland moderne slavernij bestaat, ook buiten de prostitutie.

Thema-avond Moderne SlavernijOp 18 oktober, de ‘Europese Dag tegen mensenhandel’, orga­niseren we met tijdschrift Opzij en uitgeverij De Geus een thema­avond over moderne slavernij. In de volle Zuiderkerk in Amsterdam wordt het boek Bitter Avontuur. Drie vrouwen in het verborgen Nederland, geschreven door Renate van der Zee, gepresenteerd. Twee van de hoofdpersonen zijn cliënt van FairWork. Na de presentatie volgt een debat, geleid door Margriet van der Linden, hoofdredacteur van Opzij. Lees het verslag van HUMAN.

Luister naar een uitgebreid interview met Renate van der Zee in Kunststof: http://programma.ntr.nl/424/kunststof/detail/aflevering/14812042/Kunststof

Eén van de bezoekers van de thema­avond opent na de thema­avond op Facebook een discussie met Albert Heijn over eerlijke champignons.

©Sj

aak

Boot

©Sj

aak

Boot

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

30

Filmpjes: de champignonplukker, de au pair en de souvenirverkoperIn samenwerking met HUMAN produceren we in oktober 2012 drie filmpjes over moderne slavernij in Nederland. Drie cliënten van FairWork durven voor de camera hun verhaal te vertellen:• Agnieszka kwam uit een klein dorp in Polen naar Nederland om

haar gezin een betere toekomst te geven. Bij een champignon­bedrijf merkte ze dat er iets niet klopte. Zestien tot negentien uur per dag moest ze werken, voor een schijntje. ‘Toen ik mijn eerste loonstrook zag, werd ik gek.’ Het verhaal van deze vrouw staat niet op zichzelf. In hetzelfde bedrijf worden honderden Poolse vrouwen uitgebuit. • Deze man werd gedwongen om zestien uur per dag in een souvenirwinkel te werken, voor 1,50 per uur. Zijn onderkomen bestond uit een kamer zonder licht, verwarming en bed. • De vrouw in dit filmpje kwam naar Nederland als au pair van een ambassadeur. ‘In het vliegtuig was ik zo opgewonden over mijn nieuwe werk.’ Al gauw bleek wat de familie met haar voor had. Voor 135 euro per maand moest ze 24 uur per dag klaarstaan. Het huis mocht ze niet verlaten.

http://www.youtube.com/watch?v=PiAEyfUsWOo

De filmpjes gaan in première op de thema­avond over moderne slavernij. Daarna worden ze door FairWork ingezet voor trainingen, voorlichtingen en social media.

Studentenactie in Utrecht en RotterdamStudenten van de Hogeschool in Holland verrassen in januari 2012 inwoners van Utrecht en Rotterdam met een actie tegen moderne slavernij in Nederland. De studenten zijn geschrokken van het feit dat mensenhandel voorkomt in Nederland, recht onder hun neus. Daarom maken ze in samenwerking met FairWork een vuist tegen moderne slavernij.

Bekijk het filmpje op YouTube: http://www.youtube.com/watch?v=qd-la4lEi1g

24 juni 2012 TV-programma ‘De Slavernij’ wint Comeniuszegel! FairWork deed mee aan de aflevering over moderne slavernij http://www.tv-visie.nl/nieuws/nederland/drie-comenius-awards-voor-ntr_52360/ …

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

31

Campagnewebsite Goedkope ArbeidskrachtenOok in 2012 blijven online advertenties mensen lokken naar onze website www.goedkopearbeidskracht.nu. Honderden mensen bezoeken ons fictieve uitzendbureau, op zoek naar een schoonmaker, klusjesman of oppas voor een habbekrats. Om daarna de harde feiten te ontdekken over de problemen die kunnen schuilgaan achter een salaris van een paar euro per uur.

23 oktober 2012 Met @renatevdzee en haar heerlijke taart terugkijken op een inspirerende avond. Bedankt! pic.twitter.com/QvJ3plrK

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

3232

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

Rapport Verborgen SlavernijMet de schokkende schatting dat in Nederland 21.000 mensen slachtoffer zijn van arbeidsuitbuiting buiten de prostitutie maakt FairWork in oktober 2012 nieuws. Het cijfer is gebaseerd op onderzoek van de VN­organisatie voor arbeid, de ILO. Dat stelt dat wereldwijd ruim 20 miljoen mensen slachtoffer zijn van arbeidsuitbuiting. In de Europese Unie gaat het om 880.000 personen. FairWork rekent het door naar de Nederlandse situatie. Het cijfer is onderdeel van ons rapport over arbeidsuitbuiting in Nederland. NRC (oplage ruim 199.000 ) brengt een voorpublicatie van

FairWork laat in het rapport aan de hand van vier persoonlijke verhalen zien dat arbeidsuitbuiting buiten de seksindustrie in Nederland een ernstig, complex en grootschalig probleem is, dat danig onderschat wordt. Nederlandse instanties hebben slechts 1 procent van de slachtoffers van arbeidsuitbuiting in beeld. Dat zijn er ­ buiten de seksindustrie ­ ruim tweehonderdvijftig in 2011.

17 oktober 2012 Morgen presenteert FairWork het rapport ‘Verborgen Slavernij in Nederland’ tijdens een thema-avond in de Zuiderkerk in Amsterdam. Vandaag een voorpublicatie in NRC.

Seminar ZwolleSoroptimistclub Isalania heeft ‘Mensenhandel’ gekozen als thema voor haar jubileumjaar. Samen met FairWork organiseert de club in oktober 2012 een seminar om leden en belangstellenden meer inzicht te geven en bewust te maken van moderne slavernij in de 21e eeuw. Onder leiding van journaliste Jolande Verheij gaan schrijfster Renate van der Zee, Tweede Kamerlid Gert­Jan Segers (Christen Unie), landelijk officier Mensenhandel Warner ten Kate en FairWork­directeur Sandra Claassen met elkaar in debat over de oorzaken en oplossingen van het probleem.

26 oktober 2012 Schrijfster @RenatevdZee vertelt over haar boek ‘Bitter Avontuur’ op seminar #Soroptimisten in Zwolle. pic.twitter.com/PjbpRSzD

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

33

MediaIn samenwerking met media brengen we in 2012 verschillende verhalen van cliënten naar buiten. Zo informeren we een grote groep Nederlanders over de misstanden die recht onder hun neus voorkomen.

In maart vertelt Alma (37) haar verhaal over uitbuiting in de schoon maak op KRO radio 1 in het programma Goedemorgen Neder land. (uitzending 1 maart 2012, vanaf 41:37)

Jacob vertelt in oktober in dagblad Trouw hoe hij naar Nederland gelokt is met de belofte van een mooie voetbalcarrière. Hij belandt echter in de gedwongen prostitutie.

EenVandaag zendt in november het verhaal van Corazon uit. Zij is uitgebuit in de huishouding door een diplomaat.

Rondom de kerstdagen zendt de Keuringsdienst van Waarde een tweeluik uit over uitbuiting in de Nederlandse champignon­industrie. Aan de uitzending werken veldwerker Hanka van FairWork en enkele van onze Poolse cliënten mee.

http://keuringsdienstvanwaarde.kro.nl/seizoenen/2012/afleveringen/20-12-2012

Op social media spreken veel kijkers hun afschuw uit over de misstanden in de champignonsector. De eerste aflevering haalt ook nog eens één van grootste financiële kranten van Europa.

20 december 2012 Nog 10 minuten, dan begint Keuringsdienst van Waarde op Nederland 3! Over #champignons en uitbuiting, met medewerking van FairWork. Kijken!

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

34

Social mediaSociale media zijn uitgegroeid tot onmisbare communicatie­middelen. Dat wordt in 2012 onderstreept doordat we via Facebook voor het eerst een melding van een mogelijk slachtoffer van moderne slavernij ontvangen. Via korte berichten, vaak voorzien van een afbeelding of een link, wisselen we dagelijks informatie en ervaringen uit met collega’s, sympathisanten en critici. Op Twitter groeien we in 2012 door naar 1000 volgers, op Facebook naar 700 vrienden.

Thank you @NisansalaSitaa for being my top follower in 2012! #Twitter2012 #Vizify https://www.vizify.com/fairwork/year-on-twitter

resultaten• groeiend aantal volgers op social media: ruim 1000 Twitter­volgers en 700 Facebook­vrienden.• uitgebreide media­aandacht van EenVandaag, Keuringsdienst van Waarde,Trouw, NRC, verschillende regionale kranten• mediawaarde: ruim 189.000 euro• aantal mensen bereikt: meer dan 6 miljoen

VooruitblikFairWork merkt dat de kennis in de maatschappij over moderne slavernij in Nederland groeit, maar nog wel beperkt is. We zijn ervan overtuigd dat het publiek via acties en campagnes te confronteren met feiten, bijdraagt aan het bestrijden van de misdaad die mensenhandel is. Dus daarmee gaan we door in 2013!

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

35

Help Davy (20) uit Ghana. Hij heeft samen met zijn hele familie 5.000 euro

aan een scout betaald om een mooie voetbalcarrière te starten in Nederland. Aangekomen in Nederland blijkt er geen contract, geen voetbalclub. Davy wordt geen voetballer, hij belandt in de gedwongen prostitutie. FairWork helpt Davy.

financiën in 2012

In 2012 start FairWork met de uitvoering van het strategisch fondsenwervingsplan. Naast projectfinanciering ontwikkelen we andere inkomstenbronnen: particuliere donaties, sponsoring vanuit het bedrijfsleven en eigen inkomsten via trainingen.

Het FairWork­project rondom arbeidsuitbuiting dat in oktober 2011 van start is gegaan met financiering van de Eureko Achmea Foundation, Rabobank Foundation en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid loopt in 2012 door.

Een andere bron van inkomsten in 2012 zijn trainingen die we voor hulpverlenings­ en opsporingsorganisaties verzorgen, ter onder­steuning van hun werk. FairWork organiseert de trainingen zowel in­company als via open inschrijving. In 2013 zal FairWork deze activiteit verder uitbouwen.

Geen bezwaarIn juni ontvangt FairWork van het Centraal Bureau Fondsenwerving de Verklaring van geen bezwaar. Het CBF­keur kunnen we aanvragen als we drie jaar actief zijn als zelfstandige stichting.

Ook zijn we door de belastingdienst aangemerkt als Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)

Online fondsenwervingIn juni 2012 start FairWork de eerste fondsenwervende campagne op internet. Helaas brengt de actie nog niet veel op. Met de ervaring die we opgedaan hebben, willen we in 2013 ons voordeel doen.

1 juni 2012 Het #CBF feliciteert de stichting #FairWork met de Verklaring van geen bezwaar. http://bit.ly/KkRBSg

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

36

benefIetaCtIes

Zonta ‘t Gooi en omstreken steunt projecten en doelen die te maken hebben met de verbetering van de positie van de vrouw in binnen­ en buitenland. De club zet zich twee kalenderjaren in voor FairWork. In 2012 organiseert Zonta ’t Gooi twee activiteiten, waarvan de opbrengst naar FairWork gaat. Het Artonis Trio uit Amersfoort brengt een mooi concert ten gehore. Een bedrag van ruim 2.300 euro wordt bij elkaar gebracht voor FairWork. De Zontagolfdag 2012 is een sportieve, geslaagde en gezellige dag waarop voor FairWork 1.500 euro is ingezameld.

Soroptimisten Isalania (Zwolle/ Kampen) zijn vakvrouwen die zich inzetten voor de positieverbetering van vrouwen en kinderen. Soroptimistclub Isalania versterkt het werk van FairWork in 2012 door het inzetten van haar kennis, professionaliteit, ervaringen, netwerk en enthousiasme. De Soroptimisten brengen 5.000 euro voor FairWork bijeen tijdens hun jubileumjaar 2012.

Rotary Bennekom vraagt FairWork in maart 2012 een lezing te houden tijdens de wekelijkse bijeenkomst. We ontvangen na afloop een donatie van 2.500 euro.

26 oktober 2012 RT @wijkmanageroost: isalania/soroptimistclub overhandigt cheque van 5000 euro aan Fairwork voor hun werk pic.twitter.com/7aJ73zEa

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

37

Een groep FairWork ‘helden’ doet in juli 2012 mee aan de Helden­race, een loopwedstrijd in het Amsterdamse Bos. Vrijwilligers, bedrijfspartners en medewerkers laten zich sponsoren en samen lopen zij € 1053 bij elkaar.

12 juli 2012 Zie Maaike en andere #helden rennen in de #regen voor FairWork RT @maaike_vg: FairWork #HeldenRace 2012 video: http://youtu.be/OqKqw5YApcs

Steun de activiteiten van FairWork nu met een eenmalige donatie!

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

38

bedrIJfspartners In 2012Rijser Grafische Communicatie ontwikkelt samen met FairWork ons grafisch ontwerp en drukwerk. Rijser is FSC gecertificeerd en levert hoge kwaliteit.Insiders is een full service interactive bureau. Insiders verzorgt de websites en e­mailnieuwsbrieven van FairWork. Insiders werkt niet voor ons maar samen met ons.Link ontwerpers heeft de nieuwe naam, huisstijl en website van FairWork verzorgd. Link heeft een deel van deze werkzaamheden gesponsord.

fondsen In 2012Achmea FoundationBelle 10 FondsCommissie PINCordaidFonds SlachtofferhulpFonds Sociale Initiatieven (Steunfonds Amsterdam)HaëllastichtingInternationale Organisatie voor Migratie via Europees Terugkeer FondsMinisterie van Sociale Zaken en WerkgelegenheidNationale Postcode LoterijRabobank FoundationRC MaagdenhuisSpecsaversSt. Hulp na OnderzoekSt. MadurodamfondsWeeshuis der DoopsgezindenW.J.O de Vriesfonds

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

39

staat van baten en lasten (*) realIsatIe begrotIng 2012 2012 € €BatenBaten uit eigen fondsenwerving 257.715 378.906 Baten uit acties van derden 533.210 499.038 Subsidies overheden 31.250 140.520Baten uit beleggingen ­ 5.000 Overige baten 65.756 72.271

Totaal Baten 887.931 1.095.735

LastenBesteed aan inhoudelijke pijlersPijler A: Bewustwording 113.046 252.252Pijler B: Deskundigheidsbevordering 88.984 96.750Pijler C: Hulpverlening en signalering 510.124 640.772Subtotaal 712.154 989.774

WervingskostenEigen fondsenwerving 30.695 49.634 Acties derden 5.397 6.000 Subsidies 15.690 12.250 Overige baten 979 1.250 Subtotaal 52.761 69.134

Beheer en Administratie kosten 78.157 170.803

Totaal Lasten 843.072 1.229.711

Resultaat 44.859 -133.976

(*) Deze staat van baten en lasten betreft een verlengd eerste boekjaar van 3 februari 2011 tot en met 31 december 2012

Toelichting: FairWork heeft in 2012 veel minder baten en lasten gerealiseerd dan begroot. Hoewel zwaar ingestoken is op fondsenwerving voor projecten, is het maar zeer beperkt gelukt deze te realiseren. Hierdoor kon een aantal projecten niet van start gaan en zijn alle begrote lasten voor deze projecten niet gerealiseerd.

CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT Aan: het bestuur van Stichting FairWork

Verklaring betreffende de verkorte staat van baten en lasten Bijgesloten verkorte staat van baten en lasten over het verlengde boekjaar 2012 met bijbehorende toelichtingen, is ontleend aan de gecontroleerde jaarrekening 2012 van Stichting FairWork te Amsterdam.

Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die jaarrekening in onze controleverklaring van 20 augustus 2013. Desbetreffende jaarrekening en deze samenvatting daarvan, bevatten geen weergave van gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden sinds de datum van onze controleverklaring van 20 augustus 2013.

De verkorte staat van baten en lasten bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van Richtlijn voor de jaarverslaggeving 650 “Fondsenwervende instellingen”. Het kennisnemen van de verkorte staat van baten en lasten kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van Stichting FairWork te Amsterdam.

Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van een samenvatting van de staat van baten en lasten op basis van de gecontroleerde jaarrekening in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de toelichting.

Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de verkorte staat van baten en lasten op basis van onze werkzaamheden, uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder de Nederlandse Standaard 810, "Opdrachten om te rapporteren betreffende samengevatte financiële overzichten".

Oordeel Naar ons oordeel is de verkorte staat van baten en lasten over het verlengde boekjaar 2012 in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde jaarrekening 2012 van Stichting FairWork te Amsterdam en in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de grondslagen voor waardering en resultaatbepaling van de toelichting. Hilversum, 12 september 2013 KAMPHUIS & BERGHUIZEN Accountants/Belastingadviseurs Drs. B.G.W. van Heusden RA CIA

FairW

ork

Jaar

vers

lag

2012

41

Moderne slavernIJ, dIChterbIJ dan Je denkt

Dit drukwerk is mede mogelijk gemaakt doorRijser Grafische Communicatie

Postbus 155391001 NA AmsterdamT 020 760 08 09E info@fairwork.nuwww.fairwork.nu

Rekeningnummer: 198440405