1 Romeinen 8, 1-17 1Geenenkeleveroordelingiserdusnu(lett. nietsisdusnueenveroordeling)voorhendie inChristusJezuszijn. 2Wantdewetvande Geest van het leven (dat) in Christus Jezus (is) heeftjevrijgekochtvandewetvandezonde en de dood. 3 Want wat (een) onmogelijk(heid) was voor de wet, doordat deze zwak was door het vlees, [...] God heeft, doordat (of: nadat) Hij Zijneigen Zoon had gezondeninde gedaante van het vlees van de zonde (of: zondige vlees) envanwegedezonde,dezondeveroordeeld inhetvlees, 4opdatdeeisvandewetzou wordenvervuldinonsdienietnaarhetvlees wandelen,maarnaardeGeest. 5Wantzijdie zijn(of:leven)naarhetvlees,strevennaarde dingenvanhetvlees,maarzijdienaarde Geestzijn(of:leven),strevennaardedingen vandeGeest. 6(Want)hetstrevenvanhet vleesisdedood,maarhetstrevenvande Geestislevenenvrede; 7daaromishet strevenvanhetvleesvijandschaptegen(over) God, want het onderwerpt zich niet aan de wet van God, want het kan [dat] (ook) niet (of: want dat is onmogelijk). 8 En zij die in het vlees zijn, kunnenGodgeenvoldoeninggeven. 9Maar julliezijnnietinhetvlees,maarindeGeest, als tenminste de Geest van God in jullie woont. Maarwie(lett.alsiemand)deGeestvan Christusnietheeft,diehoortnietbijHem(lett. isnietvanHem). 10MaaralsChristusinjullie is,isweliswaarhetlichaamdooddoor(de) zonde,maardegeestislevendoor(de) gerechtigheid(of:rechtvaardigheid). 11Enals deGeestvanHemdieJezusuitdedoden heeftopgewektinjulliewoont,zalHijdie Christus heeft opgewekt uit de doden ook jullie sterfelijkelichamenlevendmaken,doorZijn Geest die in jullie woont.12Dusdan,broeders,zijnwijgeen schuldenaarsvanhetvlees(lett.zijnwij schuldenaars,nietvanhetvlees)omteleven naar het vlees, 13 want als jullie naar het vlees leven,zullenjullie(gaan)sterven.Maarals julliedoor(of:methulpvan)deGeestde werkenvanhetlichaamdoden,zullenjullie leven. 14Wantallendie(lett.zovelenals)zich door (of: met hulp van) de Geest van God laten leiden,diezijnZonenvanGod. 15 Wantjullie hebbennieteengeestvanslaven(lett. slavernij) aangenomen om opnieuw in angst te zijn,maarjulliehebbeneenGeestontvangen dietotzonenmaakt(lett.aanneemt),doorwie wijroepen:AbbaVader. 16DeGeestzelf bevestigt aan onze geest het getuigenis dat wij kinderenvanGodzijn. 17 Enalswijkinderen zijn,zijnwijookerfgenamen,enwel erfgenamenvanGodenmede-erfgenamen vanChristus,alswetenminstemeelijden, opdat wij ook mee worden verheerlijkt. Romeinen 8,10u e. i a a iu i saa sta et , . i Xtca`Iceu . Werkvertaling: Geenenkeleveroordelingiserdusnu(lett.nietsisdusnueenveroordeling)voor hen die in Christus Jezus zijn. Kritisch apparaat: D* 205. 517. 1908mg syp laten iu i weg, wat de tekst soepeler maakt. Zahn laat iu i ook weg en of leest het enclitisch bij a a: a a iui (Zahn, 373-4). A D1 T 81. 365. 629. 2127 itdc vg syrp goth arm Spec al hebben nog aan het eind van het vers: saaca sa :.t:aeu cti, terwijl N2 D2 K P 33vid 88 104 614 1 it61 syrhaldaarnogaantoevoegen:a a saa :i.u a(dienietnaarhetvlees wandelen, maar naar den Geest). Metzger heeft een voorkeur voor de korte tekst zonder de aanvulling, gezien de kwaliteit van het externe bewijs (N* B C2 D* F G 6. 1506. 1739. 1881 itd*.g copsa.bo armmss al) en gezien het feit dat de toegevoegde tekst al in vers 4 staat (TCGNT, 455-6; Jewett, Hermeneia, 474; Cranfield, ICC I, 373 nt 5). 2 Opmerkingen: Het vers is voor Otto Michel een voortzetting van Rom. 7,25a: ,a t, e.a.a eta`Iceu Xtceu eu sut eu a i.(GodzijechterdankdoorJezusChristusonze Heer!). In feite wil hij ook met 7,25 de perikoop laten beginnen, waarna hij vers 1 en 2 omdraait. Zie Michel, KEK, 158-9. Zahn echter vat de tekst op als een vraag naRom.7,25b:Giltdenn(oderalso)keinVerdammungsurteildenChristen? (Zahn,374).Bultmannzietinvers1aeenglosse(Bultmann,Glossenin Rmerbrief,col.199f),terwijlCranfielddenktdatPaulusmeta adedraadvan Rom. 7,6 weer oppakt (zie ook Jewett, Hermeneia, 479). Hij wijst erop dat in 7,1-6 Paulusookweerverdergaatmet6,1-14(watweeraansluitop5,20).Opdeze manierisRom.7,7-25eensoortpaulijnseexcursus,eenverhelderingdie weliswaardeargumentatieonderbreekt,maardietochnoodzakelijkisvoorde tekst(Cranfield,ICC,372-3,m.n.nt.3).MooenDunnmenenhetzelfdeen beschouwen 8,1 als het oppakken van de conclusie van hoofdstuk 5 op dezelfde uitgesproken wijze waarop Paulus dat ook deed in 6,4 en 7,5. Moo en Dunn zien beiden in 8,1 een voortzetting van Rom. 5, 12-21, waar het woord saa sta ook voorkomt.DetermkomtinhetheleNTnl.alleeninRom.5,16.18en8,1voor. Moo signaleert zelfs een ring composition waarin in 8,18-39 teruggegrepen wordt op 5,1-11. Daarnaast ziet hij ook wel wat in Cranfields argument, in keeping with PaulshabitinRomansoftouchingontopicsthataretobedevelopedlateren concludeert: these verses pick up various themes from chaps. 6-7 to restate the assuringmessageof5,12-21thatChristhassecuredeternallifeforallwho belong to him (NICNT, 469). Dunn wijst erop dat a a doorgaans met eu i staat en daneenconclusieweergeeftvanhetdirectvoorgaande.Hierontbreekteu i echter,waardoordeverbindingveelzwakkeris(Dunn,WBC).Murrayvindtdat Rom. 8,1 uitstekend aanhaakt bij 6,1-7,25 (NICNT, 275), terwijl Van Leeuwen en JacobsvanmeningzijndatPaulusin8,1nauwaansluitbijhetonmiddellijk voorafgaandealsookondersteltalwattotzoverindebriefisgezegdenhierop teruggrijpt (KK, 160). Robert Jewett concludeert dat, alle oplossingen ten spijt, er iets kroms in de tekst blijft zitten. Hij ziet in de werkwoordsloze zin een dogmatic thesis, die een conclusie trekt uit 5,1-7,25 welke in de rest van hoofdstuk 8 wordt uitgewerkt (Jewett, Hermeneia, 476; vgl. Ksemann, 214). Het onbepaalde voornaamwoord eu e. i krijgt alle nadruk. Het betekent niet alleen niets (lett. niet n), maar ook geen enkele. Deze laatste betekenis wordt door nagenoeg alle vertalingen gekozen: Zo is er dan nu geen veroordeling voor hen, dieinChristusJezuszijn(NBG).DeWycliff-vertalingmaakterechtervan: Therfor now no thing of dampnacioun is to hem that ben in Crist Jhesu, terwijl de Luther-Bijbelleest:SoistnunnichtsVerdammlichesandenen,dieinChristo Jesu sind (vgl. Michel, KEK, 160). a a is een consecutivum en betekent: dus, immers, natuurlijk, dan, nu, toch, toen, verder,als,wellicht(zieookJewett,Hermeneia,479).Hetisinditvers achtergeplaatst(Robertson,GGNT,425).Hoffmann&VonSiebenthalvertalen met also, folglich demnach: So gibt es also jetzt keine Verurteilung (GG 252,4). Merk op dat Paulus het partikel vaak verbindt met eu i (derhalve, dus, alzo. Zie Rom. 5,18; 7,3; 7,25; 8,12 (GGNT, 1190). iu i is veeleer chronologisch dan logisch bedoeld (Michel, KEK, 160). saa sta duidtvaakopdestrafmaatennietzozeerophetoordeel.Moomeent echter dat Paulus het woord hier vrijer gebruikt, aangezien hij in 5,15-18 saa sta 3 (v. 16) tegenover rechtvaardiging plaatst summing up the penal effects of Adams disobedience (Moo, NICNT, 472 nt 17). . iishierlocatief(bedoeldisdegemeente)ennietinstrumenteel.Merkopdat Paulus de volgorde Xtceu`Iceualleen gebruikt in de tweede naamval en na . i (. i Xtca`Iceu ). Zodra Jezus ook de titel su te, krijgt, is de volgorde doorgaans sut eu `IceuXtceu . De uitdrukking et , . i Xtca`Iceukomt in het NT alleen nog voor 1 Pet. 5,14. Romeinen 8,2e,a ie e, eu:i.u ae, , ,a , . i Xtca`Iceu .u. ac. i c. a :eeuie eu , a ata, sateuaia eu. Werkvertaling: WantdewetvandeGeestvanhetleven(dat)inChristusJezus(is)heeftje vrijgekocht van de wet van de zonde en de dood. Kritisch apparaat: NA27 heeft .u. ac. i c., terwijl er ook teksten zijn die . lezen i.p.v. c.. Hier lijkt . te harmoniseren met het punt dat Paulus maakte in Rom. 7-25, waardoor c. de moeilijkelezingis.Maarc.kanookeendittografiezijnbijheteindevan .u. ac. i.Ookkanhetwerkwoordoorspronkelijkgeenobjecthebbengekend (ofweggelatenalsgevolgvanhaplografie),watlaterdoorkopiistenalsnogis toegevoegd.Ditverklaartwaaromnaastc.en.ook a ,isgevonden.Voor Metzger geeft hier de kwaliteit van het externe bewijs de doorslag. Hij kiest voor c. (TCGNT, 456; Jewett, Hermeneia, 474; Moo, NICNT, 470 nt 11; Michel, KEK, 159;vgl.echterSanday&Headlam,die.tussenhakenwillenplaatsen(Idem, ICC, 191)). Opmerkingen: Paulusgebruikt hierheteerste eie e, volgensSanday&Headlamwatvrij.Het woord wet refereert hier aan de autoriteit van de Geest (vgl. Rom. 7,23): It is no longeracodebutanauthorityproducingregulatedactionsuchaswouldbe producedbyacode(Sanday&Headlam,ICC,190).Moosluithierbijaan.Hij ziet in ie e, geen verwijzing naar de Mozasche wet, omdat dit in tegenspraak is metwatPaulusinvers3beweertenmetzijncentralepunt,zoalsookis weergegeven in 3,21 en Gal. 2,15-3,14: The impotence of the law has been met notwithanewempoweringofthelawbutwithGodsgraciousactivityinJesus Christ(Moo,NICNT,474nt23,475;CranfieldI,375-6;Michel,KEK,159). Moeilijker uit te maken is hoe het tweede ie e, is bedoeld. Gaat het hier wel om de wet van Mozes? Dat zou passen in het betoog dat Paulus hield in Rom. 7,7-25. Toch vermoedt Moo ook hier dat wet vertaald moet worden met autoriteit of macht, gezien Rom. 7,23. Niet twee soorten wetten staan tegenover elkaar, maar de Geest en de dood (Moo, NICNT, 476). Dunn echter houdt het erop dat Paulus in vers 2 twee aspecten van de wet naast elkaar plaatst, dezelfde twee die hij ook al uiteen heeft gezet in Rom. 7,7-25. De wet als zodanig contrasteert ook niet met geloof(Rom.3,31),redenwaaromDunneenontwikkelinginPaulusdenken postuleert,wanneerhijRomeinennaastGal.3,21legt(Dunn,WBC,416-8;vgl. Wilckens II, 122). Jewett meent dat de wet van dood en zonde in het tijdperk van 4 AdamthuishoortendewetvandeGeestinhettijdperkvanChristus(Jewett, Hermeneia, 481). CranfieldmerktopdatinRomeinen8hetwoord:i.u a21keervoorkomt(in Rom.8,1-17maarliefst17keer).Vertalersmoetendaarbijtelkensuitmakenof hetomdeHeiligeGeestgaatofomdemenselijkegeest.Deoorspronkelijke papyrienuncialenmakengeenverschilin:i.u aofEi.u a.NA27doetdatook niet, BFBS wl in haar GNB-vertaling. De Britse Bijbelvereniging geeft Spirit een hoofdletterinalleverzen,behalveinv.10en16.Moozietin15aen16been menselijke geest (Moo, NICNT, 468). Sanday & Headlam noemen echter vers 13 ook als vers waar sprake zou zijn van de menselijke geest. Voor een goed beeld van het begrip :i.u a verwijst Cranfield onder meer naar het ThWNT VI 350-453 (Cranfield, ICC I, 371). Ksemann leest ie e, eu:i.u ae, als een aanduiding van de Geest zelf in his ruling function in the sphere of Christ (Ksemann, 215-6). Degenitief ,,a ,wordtinenkelevertalingenweergegevenalseengenitivus possessivusbijeu :i.u ae,(SV,NBG,LV,PalmNT,Telos),terwijlandereer eenbijvoeglijkebepalingvanmaken:deGeestdieinChristusJezusleven brengt(W78,W95,GNB96,NBV,vgl.LUV).Ksemannzieteenqualifying genitief(Ksemann,215).Sanday&Headlammenen dat denaamvalzowelhet effectvandeGeestweergeeftalsdenotiedattheSpiritbringslifebecauseit essentially is life (Sanday & Headlam, ICC, 190). In dat geval zou sprake kunnen zijn van een genitivus epexegeticus (vgl. Moo, NICNT, 475 nt 28; Murray, NICNT, 276; Zahn, 376 nt 45). Merk op dat Oussoren er een bijstelling van maakt: Want dewetvandeGeest,vanhetlevenineenheidmetChristusJezus,heeftje vrijgemaakt.Zievoorhetlidwoordbijdeverbindingvantweezelfstandige naamwoord d.m.v. een genitief: Robertson, GGNT, 780. DeNBGbetrekt. i Xtca`Iceualseenbijwoordelijkebepalingopdeaoristus .u. ac. i(heeftuinChristusJezusvrijgemaakt),terwijldemeesteandere vertalingen het zinsdeel als een bijvoeglijke bepaling koppelen aan , ,a , (vgl. SV:dewetdesGeestesdeslevensinChristusJezus,zieookKoolschijn). Robertsonvindthetreasonablycleardat. iXtca `Iceu hetgezegdevormt met .u. ac. i(GGNT,784;vgl.Cranfield,ICCI,374-5;Dunn,WBC,418). Michel en Zahn echter houden vast aan de tweede optie (Michel, KEK, 159; Zahn, 375). Cranfield en Dunn zien daarvoor te weinig parallellen in de rest van Paulus werk.Merkopdatdebepalinghetversverbindtmetvers1(netals,a ).Vgl. Murray, NICNT, 276. . .u.e aishetwerkwoorddatwordtgebruiktvoorhetloskopenvanslaven. PaulusgebruikthethierfiguurlijkvoorhetverlossendwerkvanChristus(een metafoordieookweldefinancilebeeldspraakvandeverzoeningisgenoemd (DeVeluw,Straf,143nt11)).DunnverwijstnaarEpictetusvooreenstosche verhandelingovervrijheidinrelatietotdewet(Epict.4.1.158en4.7.17),Jewett naarCicero.Hijwijsteropdatdeaoristus .u. ac. inietgnomischis,maar verwijstnaareengebeurtenisinhetverleden,namelijkdebekeringvande Romeinse christenen (Jewett, Hermeneia, 482). Vgl. Ksemann, 215-6. Blassc.s.zieninc.eenvoorbeeldzienvanhoePauluseengedachtein algemene zin weergeeft (waar hij deze met . op zijn eigen persoon betrekt). Vgl. BDR281;GG139e;Robertson,GGNT,402).Wallaceishiernietvan overtuigd.HijziethiergeenvoorbeeldvanhoePaulusdetweedepersoon enkelvoudgebruiktinplaatsvandeeersteofdederde(zoalsBlassc.s.),maar 5 een verwisseling van de tweede persoon enkelvoud en meervoud, for the apostle isnotmakingauniversalstatement,trueofbelieversandunbelieversalike (Wallace,Greekgrammarbeyondthebasics,392nt4).Sanday&Headlam breken overigens nog een lans voor ., omdat ze in c. een dittografie vermoeden (Sanday & Headlam, ICC, 191vgl. echter Ksemann, 215). Alshetgeslachtvaneenreeksbijvoeglijkenaamwoordenonderlingverschillend is,wordthetlidwoordherhaald: , a ata, sateuaia eu(Robertson, GGNT, 788). Romeinen 8,3-4 Te,a a eu iaei euie eu . i a c. i.t eta , case ,, e.e , e i .aueuut e i :. a, . i e eta at case , a ata, sat:.ta ata,` sa. sti.i i a atai . i cast ,4 t iae etsat aaeu ie eu:a . i t iet , saa ca sa:.t:aeu ctia asaa:i.u a. Werkvertaling: Want wat (een) onmogelijk(heid) was voor de wet, doordat deze zwak was door het vlees,[...]Godheeft,doordat(of:nadat)HijZijneigenZoonhadgezondeninde gedaante van het vlees van de zonde (of: zondige vlees) en vanwege de zonde, de zonde veroordeeld in het vlees, opdat de eis van de wetzou worden vervuld in ons die niet naar het vlees wandelen, maar naar de Geest. Kritisch apparaat: 1836 1912 pc laten sat:.ta ata, weg. Hippolytus vervangt :adoor |ai.a(Jewett, Hermeneia, 475). Opmerkingen: Ine ,a a eu iaeieu ie euise a eu iaeivolgensveelexegeteneen gesubstantiveerd adjectief in de accusativus respectivus: wat ... betreft en heeft hier een algemene betekenis (BDR 160,2; 263,4; vgl. Dunn). De accusatief kan eenbijstellingvormenbijhetverbumfinitumsa. sti.iofbijdehelezin sa. sti.i ia atai. i cast :Whatwasimpossibleforthelaw[...]God condemnedsin(vgl.Moo,NICNT,477nt37;Cranfield,ICCI,378).Vgl.2Cor 6,13.Hetkanhierevengoedgaanomeennominativuspendens(Robertson, GGNT,459),waardoorwatdeonmachtvandewetkomttestaantegenoverde dadenvanGod.ErzoudankunnenwordenvertaaldmetThis[theliberationof v.2]beingimpossibleforthelaw[...](Moo,NICNT,477nt37;vgl.Murray, NICNT,277;Sanday&Headlam,ICC,191;Gifford,Romans,164)ofWant hetgeendewetnietkon,daarzijmachtelooswasdoorhetvlees(heeft)God (gedaan)doorzijneigenZoontezendenindegedaantevanzonde-vleesen voordezondeveroordeeldeHijdezondeinhetvlees[...](VanLeeuwen& Jacobs,KK,162).Maardezinkanookwordenopgevatalseenanakoloeth (Ksemann,216).VanalleNederlandsevertalingendoenalleenNBGenTelos dat.Jewettvermoedt metL.KeckdatPaulushierdelenvaneenchristologische traditie heeft geciteerd, een florilegium, en gelijkertijd de tekst wat heeft gewijzigd, waardoorienietmeerlekkerloopt:hijciteerdealleendatwathemindeze perikoop te pas kwam, namelijk het uitzenden en de zoon (zie ook Gal. 4,4; Phil 2,6; vgl. Joh. 3,16; 1 Joh. 4,9). Vgl. Jewett, Hermeneia, 482, zie ook Ksemann, 216,218. 6 a eu iaeikangrammaticaalgezienzowelunvermgend,kraftlos(actief) betekenen als unmglich (passief). Zie Bauer, a eu iaei-1 en -2. Een adjectief op -e,verteltnamelijknietofhetactief ofpassiefmoetwordenopgevat,d.w.z.het kentgeentijdofAktionsart(Vgl.Robertson,GGNT,372,1096;Moulton, GrammaroftheGreekNTI,Prol.221).Jewettprefereertdeactievebetekenis, omdatPaulushettegenovergestelde(eu iae,)ookaltijdactiefgebruikt. Bovendienzouerdangeengenitiefopzijngevolgd,maareendatief(Jewett, Hermeneia, 482; Vgl.Gifford,Romans,164).Diekeus brengt met zichdathij e,a a eu iaei euie eu opvatalseen nominativuspendensenhij deanakoloeth dusopheft(zievorigpunt):Forthelawbeingpowerless,inthatitwasweakon account of the flesh, God, having sent his own son in the likeness of sinful flesh andconcerningsin,condemnedsinintheflesh[...](Jewett,Hermeneia, 474,482).Cranfieldduidthetadjectiefechteroptheologischeenstilistische gronden aan als een passivum (Cranfield, ICC I, 378-9). Ksemann vult aan dat alleenopdezemaniereenduidelijkeantitheseontstaat(Ksemann,216;vgl. Zahn, 377-8). Sanday & Headlam wijzen erop dat a eu iaei in de LXX wanneer het mannelijk of vrouwelijk is actief wordt gebruikt en als het onzijdig is passief (Idem, ICC, 192). Dunn laat de kwestie open (Dunn, WBC, 419). . iin. ia drukteenredenuit(Robertson,GGNT,978;Zahn,379).Blassc.s. vertalenmetindemofweil(BDR219,3).Sanday&Headlamlezenechterin plaatsvaneencausaalvoegwoordeenmodaalvoegwoord,nl.inwelkof waarin,definingthepointinwhichtheimpossibility(inability)oftheLaw consisted (Idem, ICC, 192; zie ook Cranfield, ICC, 379; Ksemann, 216; Gifford, Romans, 164). Hetimperfectum c. i.tdruktnietuitdatdewetzwakis,maardatdeconditie (lees:menselijkeconditie)zwakiswaaronderdewetvankrachtis(Jewett, Hermeneia, 483; Dunn, WBC, 420). eta+2 betekent hier volgens Ksemann (p. 216) niet door, maar on account of of in virtue of (vgl. Rom. 7,10; 2 Cor. 9,13). Maar Dunn vertaalt wel met door! ca duidt op het lichaam dat nog onder de macht van de zonde staat. In Rom. 7 en 8 worden ca en eca a voortdurend afgewisseld. Beide begrippen staan tegenover:i.u a,GodsGeestdiebevrijdtvanzonden(Schillebeeckx,Genade, 140-1). .aueu ine .e ,e i.aueu ut e idruktdenauweverwantschaptussenVaderen Zoonuit.Vgl.Rom.8,32enCol.1,13(Sanday&Headlam,ICC,192).Het onderscheidt de zoon van andere gezondenen (Zahn, 380). e.e , e i .aueuut e i :. a, is welgezien als een van de oudste formuleringen vandeincarnatiegedachte(Schweizer,Hintergrund).OokSchillebeeckxzietin :. a,eenduidelijkepaulijnsevisieoppre-existentieenincarnatie-christologie (vgl.Gal.4,4(.a:ec. ai.p.v.:. :a!!!);1Kor.2,7;8,6enFil.2,6).Zie Schillebeeckx, Jezus,455; vgl. Roukema, Jezus, 35. Zahn wijst erop dat dit nog nietbetekentdatdeZoonvoordienookalZoonwas.Wiealsbodewordt gezonden, hoeft dat eerder niet te zijn geweest. Wel duidt het erop dat Christus al voor Zijn komst heeft bestaan. (Zahn, 380). Dunn pikt dit argument op en tekent aan dat in het OT wel vaker gezondenen optreden (Ps. 105,26; Jer. 1,7; Mi. 6,4; vgl.Lc.4,26;20,13).HetfeitdatGodhenzendt,wilnietzeggendatde boodschappers ook van God afstammen. De uitdrukking geeft veeleer het gezag weerdataanhunboodschapmoetwordenverleend.Hetgezondenzijnis derhalveeenprofetischecategorie(Mc.9,37;12,6;Mt.15,24).Hetisjuisthet 7 vierde evangelie dat hierbuiten treedt (Joh. 3,16). Vgl. Dunn, WBC, 420-1; Idem, Christology, 38-40; 44-45. :. a, kan modaal of temporeel zijn (Lagrange, 193). e eta a betekent letterlijk het nagemaakte of het evenbeeld. Dit kan zowel een complete kopie zijn of een overeenkomst op meerdere punten. In dit vers kan het worden vertaald met gestalte, gedaante of vorm, maar Michel waarschuwt het hiernietdocetischoptevatten(Michel,KEK,160nt2;Schneider,ThWNTV, 195v).ZieookRom.1,23;5,14en6,5.Ksemannkiestvoorhetmeer ambivalenteinthelikenessof(naardegelijkenisvan;vgl.Ksemann,217). BetekenthetdushetPaulusbeweertdatJezuszondigvleeshad?Branick meentvanwel(CBQ47,250).Wilckensgaatdaareeneindinmee,maar benadrukt dat Jezus geen zonde heeft begaan (EKK II, 125-6; vgl. Michel, KEK, 161). Moo stelt dat Jezus in-carnis (in vlees) kwam, waardoor hij zich blootstelde aan de zonde, zonder daarin verstrikt te raken (Moo, NICNT, 479-80; vgl. Dunn, WBC,420-1;Cranfield,ICCI,379-82).Jewettmeentdatdekoppelingmet:.ta ata, duidelijk maakt dat Christus kwam om de zonde te veroordelen (Jewett, Hermeneia, 484). Zie ook 2 Cor. 5,21; Phil. 2,7; Hebr. 2,17; 4,15; 1QS 11,9; 1QM 4,3; 12,12; 1 Henoch 31,2. De genitief case , na e eta at wordt door deze laatste datief geregeerd. Merk op dathetlidwoordontbreekt(Robertson,GGNT,780).Deuitdrukkingiseen hapaxlegomenon (vgl. Murray, NICNT, 279-80). :.t in:.t a ata,heeftvolgensWallacedezelfdebetekenisalsu :. (ten behoevevanofvoor).Vgl.Wallace,Greekgrammarbeyondthebasics,363. Robertson leest: from around sin (Robertson, GGNT, 618). Thayer ziet het weer anders: :.tis used of the design or purpose for removing something or taking it away: :.ta ata,, to destroy sin (Thayer, :.t , Ice). De uitdrukking :.ta ata, (of :.t , a ata,), hier genomen bij :. a, i.p.v. bijsa. sti.i,betekentindeLXXookwelzondoffer(alleenal50vermeldingen vantaJ'( x; l. inLeviticus,zieondermeerLv.4-10,12,14-16,23;vgl.Num.6,16; 7,16;2Kron.29,23-24;Neh. 10,33(=2Ezr.20,34)Ez.42,13;43,19).Origenes legdedeuitdrukkinginditversdan ook uit inditlicht(ookJ.MacKnightvertaalt hier met in the likeness of sinful flesh and of a sin-offering (MacKnight, Apostolic epistles,96)).Moodoetditook(Moo,NICNT,480),netalsDunnenKsemann volgenswiePaulushiernietzozeerdeincarnatiewiluitwerken,maarde kruisiging(Ksemann,216-7).DunnbrengtinditverbandookRom.3,21-26 onderdeaandacht,waarvolgenshemeenpre-Paulijnsetraditiewordt weergegeven die Jezus dood al uitlegt als een offer (Dunn, WBC, 422). Sanday & Headlam wijzen dit echter af als te beperkt: It [=the phrase] includes every sense inwhichtheIncarnationandDeathofChristhadrelationto,andhaditfortheir objecttoremove,humansin(Sanday&Headlam,ICC,193).OokMichelvindt een connectie gezien de samenhang tussen :.ta ata, en de rest van de zin onbewijsbaarenvermoedtmythischemotieven(Michel,KEK,161nt1).Jewett zietinhetpaulijnsgebruikvan:.ta ata, een echovanLeviticus(vgl.1Kor. 15,3) en schetst de discussie zonder positie te kiezen (Jewett, Hermeneia, 484). Wilckenszietwlverbanden(EKK2,126-8),Paulsenniet(berlieferungund Auslegung in Rmer 8, WMANT 43, 58-9). Ook Murray voelt er niets voor om to injectanyotherthoughtthanthatwhentheFathersenttheSonitwasforthe purpose of dealing with sin (Idem, NICNT, 280). Vgl. ThWNT VI, 55 en VIII 383v. sa. sti.i betekent hier volgens MacKnight ter dood veroordelen (1 Pet. 4,6). Hij leesthierechterhetwoordstact(MacKnight,Apostolicepistles,96).Bchsel 8 ziet hierin echter het uitspreken van een oordeel en het uitvoeren ervan (ThWNT III,951-2),watMooterugzietindezoendoodvanChristus:Thecondemnation thatoursins deserve has been poured out onChrist,oursin-bearer;thatiswhy thereisnownocondemnationforthosewhoareinChristJesus(v.1)(Moo, NICNT, 481; vgl. Ksemann, 218; Dunn, WBC). Merk op dat . i castin sa. sti. i a atai . i castgrammaticaal gezien zowelattributiefalspredicatiefkanwordenvertaald.Inheteerstegeval,als bepalingbij ia atai,lijkthetechterofhetvleesvanJezuszondigwas (veroordeeld de zonde in het vlees). Vgl. Gifford, Romans, 165; Zahn, 382. Maar wanneerde bepalingbijhetgezegdewordtgetrokken(dezonde veroordeeldin hetvlees),danwordtdaarnietsmeerovergezegd,maarvindtdeveroordeling plaatsdoorhetvlees,d.w.z.middelsdemenselijkenatuurdiedoorJezuswas aangenomen:Thebattlewasjoinedand thetriumphsecuredinthatsame flesh which in us is the seat and agent of sin (Murray, NICNT, 279-80, citaat 282; vgl. Moo,NICNT,480nt50).Robertsonmerkthieroverop:Herethegrammarianis helplesstodecidethepoint.Theinterpretermuststepinandappealtothe context or other passages for light. One conversant with Paul's theologywill feel surethat. icast isheremeanttobetakenaspredicate(Robertson,GGNT, 419,784(citaat)).Sanday&HeadlamvullenaanmeteenverwijzingnaarRom. 6,6-11,waarstaatdatdeveroordelingvandezondeplaatsvindtindedoodvan Christus en niet in Zijn leven (Idem, ICC, 193). Ksemann noteert 2 Cor. 5,21 en Col. 2,14v als parallellen (p. 217). Vers 4 bestaat uit een finale bijzin met t ia (GG 278b). eetsat aa betekent, gezien het suffix -a, that what is laid down as right of that which has the force of right en slaat op de Mosasche wet (Sanday & Headlam, ICC,194;vgl.echterKsemann,218),hoewelindeLXXdanvrijwelsteedshet meervoud wordt gebruikt (Gen. 26,5). Paulus hanteert de singularis omdat de wet voor hem n is (Jewett, Hermeneia, 485). De term komt ook voor in Rom. 1,32 en 2,26, waar Paulus etsat aa betrekt op de heidenen (zie ook 5,16 en 18, waar het woord meer retorisch wordt gebruikt). Vgl. Moo, NICNT, 481 nt 55; Schrenk, ThWNT II, 219-21.Het passivum :aduidt erop dat de wet is vervuld (vgl. Bauer, :e a, 4b) en weldoorChristus.Denadrukinhetversligtnietopwatdegelovigendoenof moeten doen, maar op wat God heeft gedaan (Ksemann, 218). Dunn breekt een lans voor zich vervullen (Dunn, WBC, 423-4; vgl. Bauer, :e a, 4a). . imoetvolgensMoohiernietinstrumenteelwordenvertaald(doorons),maar beschrijvend(inons),netzoalshetparticipium:.t:aeu ctinietmoetworden vertaaldmetdoordat[wijnietinhetvleeswandelen],maarmetdienietinhet vleeswandelen(Moo,NICNT,484-5).Jewetthoudthetechteropamongus (Hermeneia, 485; vgl. Michel, KEK, 162 nt 1). saa ca sabetekentvolgensSchillebeeckxnaarmenselijkezienswijze (Schillebeeckx,Jezus,416).Dunnstelthetechtergelijkaan. sie eu(Dunn, WBC, 424). :.t:a. ainet , saa ca sa:.t:aeu ctiisfiguurlijkgebruikt(BDR198,6). Het participium krijgt een lidwoord omdat het betrekking heeft op een persoonlijk voornaamwoord,nl. t i(Robertson,GGNT,778).Detegenstellingvleesen geest niet als delen van een persoon, maar als machten wordt uitgewerkt in vers 5-11. Wie christen wordt, schuift op van het rijk van het vlees (dood) naar dat van de geest (leven). Vgl. Moo, NICNT, 486. Zie ook 1QS 3,18.20-1; 4,6.12. 9 saa:i.u a heeft iets charismatisch (Ksemann, 218-9). Romeinen 8,5et,a saaca sa e i., a , case , |eieu cti, ete.saa:i.u a aeu:i.u ae,. Werkvertaling: Wantzijdiezijn(of:leven)naarhetvlees,strevennaardedingenvanhetvlees, maar zij die naar de Geest zijn (of: leven), streven naar de dingen van de Geest. Opmerkingen: Wallace noemt Rom. 8,5 als een van de belangrijke passages met saain het NT (Wallace, Greek grammar beyond the basics, 377). MacKnightsteltvoorome i.,telezenalsleven.HijverwijstnaarMt.2,18 (MacKnight, Apostolic epistles, 96; vgl. W95). Dunn maakt ervan: For those who exist in terms of the flesh (WBC). Zie ook Bchsel, ThWNT II, 398. Hetlidwoorda (onzijdigmeervoud)duidtopdingenofzaken(Robertson, GGNT, 767). |ei. a betekent denken, willen, van plan zijn (zie ook Col. 3,2). MacKnight denkt eerder aan het sterkere de zinnen zetten op (MacKnight, Apostolic epistles, 96). Het gaat volgens Sanday & Headlam om beide, namelijk het geheel van de | i (geestelijke opwellingen, begeerten, voornemens, gedachten, geest, gezindheid, gevoel,hart,verstand,gedachten).Vgl.Sanday&Headlam,ICC,195(Michel vertaalt met trachten (KEK 162)). Dunn maakt van |ei. a to have a settled way ofunderstanding,toholdanopinion,tomaintainanattitude(zieRom.11,20; 12,3; 14,6; 1 Cor. 13,11; 2 Cor. 13,11; Fil. 2,2.5; 3,19; Col. 3,2). De uitdrukking atie,|ei.t idaarentegenmoetwordengelezenals:opdehandzijnvan, behoren bij (Bauer, |ei. a-2). Romeinen 8,6e,a |e ia , case , a iae,, ee.|e ia eu:i.u ae, ,asat.t i Werkvertaling: (Want) het streven van het vlees is de dood, maar het streven van de Geest is leven en vrede; Opmerkingen: ,a ishiercontinuerendgebruikt,i.p.v.causatiefofepexegetisch.Hetkandus eventueelonvertaaldblijven,zoalsinW78,W95enNBV(Moo,NICNT,487nt 83). De zinnen in dit vers zijn sterk antithetisch omdat het koppelwerkwoord ontbreekt (Michel, KEK, 162). e|e ia , case , duidtopthatsideofhumannatureonwhichitismorally weak (Sanday & Headlam, ICC, 195). Het woord |e ia staat alleen hier in het NT (in de LXX uitsluitend in 2 Makk. 7,21 en 13,9). Dunn stelt de vertaling way of thinking voor of mind-set (vgl. Bauer, |e ia). a iae,krijgtinhetGrieksvaakgeenlidwoord,terwijlwehetwoordinhet Nederlandsvaakwelvaneenlidwoordvoorzien.Overigenskomtdatinditvers eenvoudig doordat Paulus het woord als naamwoordelijk gezegde gebruikt na het weggelaten koppelwerkwoord .t t(BDR 257,2). 10 a iae, en ,abetekenen hier niet alleen dood of leven, maar duiden ook op de kiemen ervan die uitlopen op resp. dood of leven (Sanday & Headlam, ICC, 195-6).OokMurrayzietindoodeenuitdrukkingvoorestrangementfromGod whereby we are dead in trespasses and sins (cf. Eph. 2:1), terwijl leven duidt op knowledge and fellowship of God (cf. John 17:3; 1 John 1:3) (Idem, NICNT, 285-6). Dunn denkt dat de uitkomst van het strevenvan het vlees dood pas aan het einde duidelijk wordt: As at other points Pauls Christian theology depends on an eschatological validation (WBC, 426; vgl. Michel, KEK, 162). De toevoeging sat.t i breekt de nauwe verbinding tussen leven en dood in dit vers. Jewett meent dat het wel noodzakelijk is omdat het streven van het vlees verdeeldheid, egosme en wanhoop brengt (Jewett, Hermeneia, 487-8). Romeinen 8,7ete t e|e ia , case , . ,a .t , .e i, a,a ie aeu.eueu , u :ea cc.at, eu e.,a eu iaat Werkvertaling: daaromishetstrevenvanhetvleesvijandschaptegen(over)God,wanthet onderwerpt zich niet aan de wet van God, want het kan [dat] (ook) niet (of: want dat is onmogelijk). Opmerkingen: ete t(samentrekkingvaneta eu ee t)iscordinerend,d.w.z.nevenschikkend gebruiktenbetekentdenn,d.w.z.omdat,daar(GG277c;BDR456.1;vgl. LVenTelos).MaarNBGvertaaltmetdaaromenCanisius,W78enW95met want.LUVhoudthetopimmers.Lastig,wantgeefthetvoegwoordnueen samenvatting of conclusie (inferentieel) van het voorgaande of drukt het de reden van iets uit (causaal)? Robertson concludeert dat the subordination of the e t and ete tclausesisoftenratherloose(Robertson,GGNT,962).Dunnzieteen herinnering aan Rom. 1,18. Voor . ,a, zie Rom. 5,10. .t ,betekenthiertegenalsAusdruckeinerfeindlichenGesinnung(GG184g). Jewettmerktopdathetindeoudheidalsdwaasheidgoldomjeteverzetten tegenGod.Tochisdatwatmensendoendiezichzelfmenentekunnen rechtvaardigen en dus Christus niet nodig hebben (Jewett, Hermeneia, 488). Het medium van u :ea cca (onderwerpen, ondergeschikt maken aan) kan passief worden vertaald (is niet onderworpen aan), maar gezien het vervolg is het beter omhetwederkerendtevertalen(onderwerptzichnietaan,vgl.SV,NBG,LV, W78, Telos, W95, NBV, Naardense Bijbel, zie ook Jewett, Heremeneia, 488). Het woord wordt vaker in verband gebracht met God (Epict. 3.24.65; 4.12.11; Ps. 61,2 (LXX;62,1);2Makk9,12;Heb.12,9;Jac.4,7;1Clem.20,1),maarookmet Christus (1 Cor. 15,28; Ef. 5,24). Merk op dat in dit vers het houden van de wet van God als iets nastrevenswaardig wordt voorgesteld. Blass c.s. vertalen eu e.,a met denn auch nicht (lat. etenim). Vgl. BDR 452,4. Romeinen 8,8ete.. i caste i., .aa . cat eueu iaiat. Werkvertaling: En zij die in het vlees zijn, kunnen God geen voldoening geven. 11 Opmerkingen: ete.kanwordenvertaald metdusofnu maarbeterisen,omdatvers8een herhaling is van vers 7, zij het in een iets andere vorm (Murray, NICNT, 286 nt 10; Dunn, WBC; Sanday & Headlam, ICC, 196). Merkopdathiersprakeisvan. icast ,terwijlPaulusinvers4en5nogde uitdrukkingsaa cast gebruikte.VolgensMurrayligtdebetekenisvanbeide uitdrukkingen in elkaars verlengde, with this difference that in the former the flesh is viewed as the determining pattern and in the latter as the conditioning sphere (Murray,NICNT,284).OokDunnenCranfieldzieneensynoniemeexpressie. Ksemann echter leest in saaeen totale toewijding aan eschatologische machten en in . i het resultaat daarvan. In zijn visie vormen kortom alle uitspraken samen eenconcept(Ksemann,220),waarDunntelkenseenherformuleringvaneen ideezietwaarvandepreciezebetekenisuitdecontextmoetwordenafgeleid (Dunn, WBC). Murregeeftbija . csat.a.v.Rom.8,8,behagen,bevallen,welgevalligzijn. Vrijwelallevertalingenhebbenbehagen;GNB96leest:kunnenonmogelijkbij Godgezienzijn.Vgl.Gen.5,24;6,9;17,1;24,40;39,4;48,15;Ps.26,3;35,14; 56,13; 116,9; Sir. 44,16. Zie ook 1 Thess. 4,1. Maar het werkwoord betekent ook weergoedmaken,bevredigen,voldoeninggeven(hetBoekmaaktervan: tevredenstellen).HetverszoudannaadloospasseninAnselmus verzoeningsleer (Zij die in het vlees zijn, kunnen het niet weer goed maken met God). a . csakrijgt als werkwoord van emotie een dativus (Robertson, GGNT, 540). Romeinen 8,9u .t , e.eu s . c.. i casta a. i :i.u at, .t :. :i.u a .euet s.t. i u t i. .te.t, :i.u a Xtceueu s . ,.t, eue, eu s . cti au eu . Werkvertaling: Maar jullie zijn niet in het vlees, maar in de Geest, als tenminste de Geest van God in julliewoont.Maarwie(lett.alsiemand)deGeestvanChristusnietheeft,diehoort niet bij Hem (lett. is niet van Hem). Opmerkingen: Met u .t , personaliseert Paulus alle voorgaande algemene beschrijvingen (Dunn, WBC, 428). . i duidt hier op een begeleidende omstandigheid, afgeleid van het Hebreeuwse B.(Robertson, GGNT, 589) en niet op een locativus. Zie ook vers 8 (Dunn, WBC). Waarinvers4en5nogsprakewasvansaa :i.u alezenwehier. i:i.u at (Murray, NICNT, 285). Dunn waarschuwt om hier geen staat van enthousiame in te lezen (Dunn, WBC, 428; contra Conzelmann, Outline, 209). .t :.iseenconditioneelvoegwoorddatdegeldigheidvandevoorgaande mededelingprecizeert.Hetbetekentvolgensveelcommentarenwaarschuwend alstenminste(BDR454,2;Robertson,GGNT,1154)enisusedofathing which is assumed to be, but whether rightly or wrongly is left in doubt (Thayer, .tIII.13;vgl.Bauer,.t -11)).DunnmeentdaaromdatPaulushiernietautomatisch veronderstelt dat aan de voorwaarde is voldaan, gezien de nauwkeurige definitie dievolgt(Dunn, WBC,428).MooenCranfieldwijzenerechteropdat.t :.ook 12 geruststellend since kan beduiden, d.w.z. een versterking van .t , dat immers ook since betekent (Moo, NICNT, 490 nt 98; Michel, KEK, 163; Vgl. Friberg lexicon). Jewett sluit hierbij aan. Hij merkt op dat als .t :. waarschuwend zou zijn bedoeld, datdanet s. aindeconjunctiefzoumoetenstaan,terwijlPauluseenindicatief gebruikt (Jewett, Hermeneia, 489). Michel vult aan dat Paulus de gemeente juist aandehandvaneenkatechetischenWissen(zieookverderopbijet s.t )wil bijbrengen dat das leben um Geist [...] durch die Rechtfertigung und die taufe zu einemobjektivenTatbestandgeworden[ist](Michel,KEK,163).1Wallace vermoedthieroverigenseenresponsivecondition:Theaudiencewouldmost likelyrespondalongtheselines:IftheSpiritofGoddwellsinus?Ofcoursehe does! And this means that we are not in the flesh but in the Spirit? Remarkable! (Wallace, Greek grammar beyond the basics, 694).Determ:i.u a.eu komthierinRomeinenvoorheteerstvoor(zieookRom. 8,14;15,19;1Cor.2,11.12.14;3,16;6,11;7,40;12,3;2Cor.3,3;Ef.4,30;Phil. 3,3; 1 Thess. 4,8). Tot dan toe impliceerde Paulus steeds de goddelijke oorsprong vandeGeest.Ondankshetfeitdatindegenitief-constructie:i.u a.eu de lidwoorden ontbreken, is toch sprake van bepaalde voornaamwoorden (Wallace, Greek grammar beyond the basics, 252; Robertson, GGNT, 761). Hetzelfde geldt verderop in het vers voor :i.u a Xtceu(Robertson, GGNT, 780, 795). Vooret s.t zieookStrack-Billerbeck(III,239),waarvolgenseenRabbijns commentaardebewonervaneenhuis,demeesteroverhethuisis,in tegenstellingtoteenpasserendegast.Paulussluitmethetgebruikvanhet werkwoordbijzijnjoodsewortelsaan(Rom.7,17.20):vgl.Ex.29,45-6;Lev. 26,11-2; Ez. 37,27; Zach. 2,11; Jub. 1,17; T. Levi 5,2; T. Zeb. 8,2; T. Dan. 5,1; T. Jos. 10,2-3; T. Benj. 6,4. e.in .te.t, is adversatief gebruikt (maar). Vgl. Robertson, GGNT, 1186. .t +indicatiefspeelteenbelangrijkerolindebewijsvoeringvanPaulus,ohne kausalen oder beschrnkenden Nebenbegriff. Daar waar .tsamen wordt gebruikt mett,,stellenBlassc.s.vooromtevertalenalsofere ,staat,waardooreen verwijzing ontstaat naar die aus dem Vorhergehenden sich ergebende Tatsache [...] da es solche Leute gibt (BDR 372,7; 380.1a). Hoffmann & V. Siebenthal houdenhetechteropwenneinerdenGeistChristinichthat(GG245cen 281b). Vgl. Wallace, Greek grammar beyond the basics, 706; Robertson, GGNT, 1008, 1160. Sanday & Headlam merken op dat Paulus het positieve deel van het versbegintmetu .t ,endaarwaarhijdekeerzijdebespreektovergaatophet vagere .te.t, (Idem, ICC, 197). Otto Michel meent dat de kategorische These invers9beenScheideformelis,d.w.z.eenuitsluitingsformulet.b.v.het avondmaal(vgl.1Cor.16,22enDid.10,6),maarJewettzietdaargeenbewijs voor (Michel, KEK, 163; Jewett, Hermeneia, 490). Merk op hoe Paulus :i.u a .eugelijkstelt aan :i.u a Xtceu . Vgl. 1 Kor. 2,12; 3, 16; 6,11; 7,40; 12,3 (Schillebeeckx, Jezus, 445). Dunn noemt nog: Gal. 4,6; Phil. 1,19; 1 Pet. 1,11. Hetwerkwoord. ,awordtvolgensDunnvaakgebezigdombezetenheidaante duiden (WBC, 429-30). Paulus gebruikt het zelden in dit verband en dan altijd in combinatiemetGodsGeestofhetgeloof(1Cor.7,40;2Cor.4,13).Ksemann ziet in het werkwoord een vingerwijzing naar de charismatische visie van Paulus op het geloof (Ksemann, 222). 1 Michel verwijst verderop de pagina naar 1 Cor. 3,16 en 1 Cor. 14,25. 13 Veelvertalingenmakenvaneue,eu s. ctiau eu:diebehoort/komtHemniet toe.Thayermaaktvan.t t ,geletopdegenitief,inditversooktobeofone's party,bedevotedtoone(Thayer,.t t.IVc).Murrevertaalt.t t.+genitiefmet het is van mij, het behoort mij toe, het mijne, dat waar men recht of aanspraak op heeft (.t t. 2e). Zie ook Rom. 1,6 en 7,14; 1 Cor. 1,12; 3,23 (Michel, KEK, 163). au euis een verwantschapsgenitief, die predikatief is gebruikt bij eue,, verbonden doorhetkoppelwerkwoord. cti(BDR162.7).eue,verwijstweerterugnaar.te.t, (Robertson, GGNT, 698). Romeinen 8,10.t e. Xtce ,. iu t i,e . ica ai.se ieta a ataie e. :i.u a,a etaetsatecu ii. Werkvertaling: Maar als Christus in jullie is, is weliswaar het lichaam dood door (de) zonde, maar de geest is leven door (de) gerechtigheid (of: rechtvaardigheid). Kritisch apparaat: F G 629 pc lat Ambst Spec voegen het koppelwerkwoord . ct i in voor i.se i om de tekst soepeler te laten lopen (Jewett, Hermeneia, 475). Opmerkingen: .t +indicatiefspeelteenbelangrijkerolindebewijsvoeringvanPaulus(BDR 372,6). Hij schildert een protasis die hij voor waar houdt, waardoor de apodosis vanzelfookwaarmoetzijn(ofzoalsRobertsonGildersleeveciteert:Itisthe favouriteconditionwhenonewishestobeorseemfair,thefavouritecondition when one is sure of the premiss (Robertson, GGNT, 1007). Protasis en apodosis vertonen een streng parallellisme (Michel, KEK, 163). e.in .te.is adversatief gebruikt (maar). Vgl. Robertson, GGNT, 1186. Hoffmann&V.Siebenthalclassificereneta hiernietalsvoorzetsel,maarals voegwoord: Der Leib ist tot wegen der Snde (GG 250b). Xtce , . i u t ipakt. i Xtca`Iceuuitvers2weeropenverbindtde formule met de tegenstelling tussen Geest en vlees uit vers 9 (Ksemann, 220). Dunn ziet Xtce ,, d.w.z. de herrezen en verhoogde Christus, hier als synoniem voor :i.u a .eu= :i.u a ,tceuuit het voorgaande vers (WBC). . i is volgens sommige locatief, waardoor de uitdrukking de mystieke lading krijgt vaneeneenheidinChristus(vgl.Deissmann(1892)).Maaranderenwillendaar niet aanenzien. i alseeninstrumentalis, waardoorhetvoorzetselslaatopthe believersintegrationintowhatisquitevaguelydescribedastheongoingChrist event.Ksemannmeentdatbeideinterpretatiesuiteindelijkhetzelfdebedoelen: the incorporation of the Christian and the community into a higher field of force. De eerste drukt die eenheid echter metafysisch uit en de andere meer historisch. Beide richtingen vindt hij eenzijdig. Hij wijst erop dat . i Xtcavaak weinig meer wil zeggen dan christelijk. Toch is hier meer aan de hand, gezien de parallel met:i.u ae, . i u t i in vers 11. Ksemann grijpt terug op zijn punt dat de verbinding tussenchristologieenpneumatologieeenpaulijnseinnovatieis:BytheSpirit Christ seizes power in us, just as conversely by the Spirit we are incorporated into Christ. Die eenheid van de Kracht van de Geest en de heerschappij van Christus manifesteert zich in de gemeente(Ksemann, 220-2).14 e ca aduidtvolgensDunnnietopeenindividueellichaam(vgl.Michel,KEK, 163-4), maaropdemensheid(Dunn, WBC, 431).Jewettleestereenverwijzing naar de doop in, zoals beschreven in Rom. 6,6-11 (Jewett, Hermeneia, 491). :i.u a is volgens Sanday en Headlam de menselijke geest (Sanday & Headlam, ICC, 198). Dunn, Moo en Murray denken daar, met Calvijn, heel anders over. Het contrast zit m volgens hen niet in het tegenover elkaar plaatsen van het menselijk lichaamendemenselijkegeest.Zijmenendatinvers9en11ookduidelijk sprake is van de Geest van God waarom zou Paulus dan in vers 10 ineens naar demenselijkegeestverwijzen(vers11isimmerseenuitlegvanvers10)?Die kan toch alleen maar leven zijn door Christus? De antithese zou bovendien niet sterkgenoegzijn,naardesmaakvanMurray,alsPaulushierzousprekenover demenselijkegeest(Murray,NICNT,289-90;Moo,NICNT,468,492).Jewett nuanceertdit.Volgenshemroepenallecommentareneenvalsonderscheidop: Paul frequentlyspeaksoftheapportioneddivineSpiritgiventobelieversasifit were now a human possession (Jewett, Hermeneia, 491). Zie Rom. 1,9; 8,16; 1 Cor. 5,5; 7,34; 2 Cor. 2,13; 7,1.5.DeLuther-Bijbelmaaktvanhetzelfstandignaamwoord,a dasLeben.NAS heeft yet the spirit is alive (,aals adjectief). eta +4betekentdoor(toedoenvan)ofwegens/vanwege.Chrysostomos, PhotiusenOecumeniuslazeninditverseta alssaa envertaaldenmetwat betreft: dood wat betreft de zonde. Zie MacKnight, Apostolic epistles, 97, die ook verwijst naar Rom. 3,25 en Heb. 5,12. Jewett vertaalt met on account of of due to (Jewett, Hermeneia, 492). Romeinen 8,11.te.e:i.u a eu. ,.t aie, e i `Iceu i . s i.sa i et s.t. i u t i, e. ,.t a, Xtce i . s i.sa i ,a e:et c.t 1sataiaca aa u a i etaeu. ietseu ie, au eu:i.u ae, . i u t i. Werkvertaling: En als de Geest van Hem die Jezus uit de doden heeft opgewekt in jullie woont, zal HijdieChristusheeftopgewektuitdedodenookjulliesterfelijkelichamenlevend maken, door Zijn Geest die in jullie woont. Kritisch apparaat: Veel handschriften laten e i weg voor `Iceu i, wat volgens Jewett secundair is (de tekst mt lidwoord is de moeilijke lezing, aangezien Paulus het lidwoord bij Jezus vaak weglaat (BDR 260,7)). Vgl. Jewett, Hermeneia, 475. Nestle25hadnogXtce i `Iceu i.NA26.27hebbendenaamweggelaten,volgens Jewett ten onrechte (Jewett, Hermeneia, 475 nt h). N326.630.1739.1881pcEpiphptlatensat wegomdetekstsoepelertelaten lopen (Jewett, Hermeneia, 475). BDFGT33.1739.18811latsypIrlathebbeneta e . ietseu iau eu :i.u a (vanwege Zijn Geest [...]). Metzger wijst op het feit dat het belang van B afneemt alsdecodexovereenkomtmetDenG.Hijkiestdaaromvoordegenitief,ook geletopdekwaliteitvandetekstgetuigendieeu . ietseu ie,au eu :i.u ae, ondersteunen (N A C(*) Pc 81. 104. 1505. 1506. '249 al f m syh; Cl). Vgl. TCGNT 456;Jewett,Hermeneia,475;Cranfield,ICC;Sanday&Headlam,ICC,198-9; Robertson, GGNT, 584. Zahn meent echter dat een accusatief beter past bij 8,10 15 en1,4(Zahn,391nt81).Giffordvindthetinterneenexternebewijsvooreen accusatiefookovertuigender.Hijvermoedtdateenorthodoxekopiistde accusatief door de genitief heeft vervangen (Gifford, 166; zie ook Dunn, WBC). Opmerkingen: Jewett ziet in dit vers een tot tweemaal toe geciteerde vroeg-christelijke formule, waarvandebestanddelenookvoorkomeninRom.4,24;6,4b;10,9;Gal.1,1;1 Thess1,10;Ef.1,20;Col.2,12;1Pet.1,21.ZieookHand.3,15;13,30; Polycarpus2,1;2,2;12,2.Centraalindeliturgischeformulestaat. ,.t amet JezusChristusindeaccusatiefendelidwoordlozebepaling. si.sa i(Jewett, Hermeneia,477,492),diebeidealspredikaatzijnbetrokkenopGod(Michel, KEK, 164). .t +indicatiefspeelteenbelangrijkerolindebewijsvoeringvanPaulus(BDR 372,6). Merk op dat de protasis in het praesens is gesteld en de apodosis in het futurum (Robertson, GGNT, 1009). Zie ook vers 10. Beide worden volgens Jewett bijeengehouden door deopstanding(1Cor.6,14; 15, 12-19; 2Cor.4,14).Vgl.e. ,.t a, Xtce i (Jewett, Hermeneia, 492). e. in.t e. isadversatiefgebruikt(maar).Vgl.Robertson,GGNT,1186.Ikkies voor en om het argument bij het vorige te laten aansluiten, zonder een overvloed aan maar. Michel vertaalt met Wenn das wahr ist [...] (KEK, 164). DitversiseenvandeweinigewaarPaulus`Iceu ,vaneenlidwoordvoorziet (BDR 260,7).JewettvraagtzichafwaaromPaulushier,a e:et c.tgebruikti.p.v.. ,..t .Het woordbetekentmeerdanalleenopstaanuitdedoden.Hetbetekentookhet verbeteren van de levenskwaliteit (Bultmann, ThWNT II, 874-5). Jewett vermoedt een verwijzing naar de LXX: Ps. 70,20 en Pred. 7,13 (Jewett, Hermeneia, 492-3). Michel wijst op het achttiengebed en Rom. 4,17, maar ook op Ez. 37,14.satbetekent ook en verwijst naar Jezus en Zijn opwekking. Die gaat door voor de eersteopstanding.Dievandegelovigenvolgtaanheteinde,zoalsin1Cor. 15,22 (Dunn, WBC, 432). Deconstructiea ia ca aaiseldersbijPaulusookweleengenitivus qualitativus (vgl. Rom. 7,24). Zie BDR 165,3. Dunn meent hier dat niet slaat op het menselijk lichaam, maar op humanitys embodiment in this age [...], that is, as mortal and corruptible body (Dunn, WBC, 432; vgl. Bultmann, ThWNT III, 21-2). au eu ineu . ietseu ie,au eu :i.u ae,. iu t iiseengenitivuspossessivus (Wallace,Greekgrammarbeyondthebasics,127nt150).DeGeestis voorwaardevoorhetdeelhebbenaandeopstandingvanChristus(vgl.1Kor. 6,14; 15,20.23; 2 Kor. 4,14; Phil. 3,21; 1 Thess. 4,14). Romeinen 8,12-13 Aaeu i,a e.|et ,e|.t. at. c. ieu cast eu saa ca sa, i, 13 .t ,a saaca sa, .,. ..a :ei cs.ti.t e. :i.u ata ,:a.t,eu ca ae,aiaeu ., , c.c.. Werkvertaling: Dusdan,broeders,zijnwijgeenschuldenaarsvanhetvlees(lett.zijnwij schuldenaars, niet van het vlees) om te leven naar het vlees, want als jullie naar het vleesleven,zullenjullie(gaan)sterven.Maaralsjulliedoor(of:methulpvan)de Geest de werken van het lichaam doden, zullen jullie leven. 16 Kritisch apparaat: DFG630pclatt.Irlatvervangeneu ca ae,door ,case ,,watduidelijkde oorspronkelijke moeilijke lezing uitlegt (Jewett, Hermeneia, 475; Michel, KEK 166 nt 4). Opmerkingen: Hetismogelijkomvers12en13alsconclusietenemenbijRom.8,5-11(Moo, NICNT, 472, 493), maar veel exegeten beschouwen de verzen als een vermaning bij een nieuwe paragraaf (Dunn, WBC, 448; Ksemann, 212; Sanday & Headlam, ICC, 202). Jewett ziet geen enkele reden om de perikoop af te breken, gezien de voortgaande betoogtrant (Jewett, Hermeneia, 477-8). Aa eu i is een door Paulus veel gebruikte verbinding tussen argumenten en een dwingendeconclusie(Dunn,WBC,448;vgl.Bauer,a a;Robertson,GGNT, 1192). a e.|etslaat zowel op mannen als vrouwen (Jewett, Hermeneia, 493). Eene|.t. ,iseenschuldenaar,iemanddieeenverplichtingisaangegaan. PaulusgebruikthetwoordookinRom.1,14(VanGriekenenniet-Grieken,van wijzenenonwetendenbenikeenschuldenaar).Deschuldeiserdegenevan wie men schuldenaar is staat telkens als predicaat in de dativus commodis ( cast ).ZieBDR190,1;Wallace,Greekgrammarbeyondthebasics,174; Robertson, GGNT, 537. Paulus gaat met . c. i ineens over op de eerste persoon en lijkt zichzelf dus mee te rekenen (vgl. Rom. 8,15b-17), om daarna in vers 13-15a in de tweede persoon te schrijven (Dunn, WBC, 448). e|.t. at . c. i moet worden verstaan als e|.t e.i (Michel, KEK, 166). Robertsonmeentdateu slaatop cast (Robertson,GGNT,1095,1162).Zie NBG: Derhalve, broeders, zijn wij schuldenaars, maar niet van het vlees, om naar het vlees te leven. Michel leidt hier uit af dat die Gabe des Geistes bedeutet eine Verpflichtung, dem Geist und nicht dem Fleisch zu gehorchen (KEK, 166). Jewett vermoedt dat in castalle schuldige verplichtingen die mensen kunnen hebbenzijnsamengevat.IndeRomeinsetijdwarendatachtereenvolgensde goden,hetland,deoudersetc.DeGeestherdefinieertdieverplichtingenenzet mensenaantotagape-maaltijdeni.p.v.maaltijdenmetdeeigenfamilie.Die herdefiniring staat ook in Rom. 8,14 (Jewett, Hermeneia, 493-4). eu ineu saa ca sa, iisdeattributievegenitiefdiehoortbijeen gesubstantiveerdeinfinitief(, i)endievolgtweerepexegetischope|.t. at (BDR 400,4; Robertson, GGNT, 996, 1067, 1076, 1087). Voor de contractie van , i zie BDR 88,2; Robertson, GGNT, 341. .t +indicatiefleidtinvers13enkeleconclusiesin(BDR372,5;GG281b), waarondereensententiaexinopinatoeenparadox-formule,metverwijzingen naar Rom. 1,28-32; 5,12-21 en 7,9-10 (Jewett, Hermeneia, 494). Deherhalingvandelaatstezinvanvers12in.t,a saaca sa , .(metzgh. realis-constructie, zie BDR 371.1) legt extra nadruk op de waarschuwing aan zijn lezers(letopveranderingvannumerusnaardetweedepersoonmeervoud). Jewettmeentdathetdaaromproblematischomhettoneelvandestrijdtussen vlees en geest te situeren in de menselijke ziel. Paulus spreekt de gemeente aan, geen inviduele gelovigen (Jewett, Hermeneia, 494).17 De coniugatio periphrastica met het praesens van de apodosis . .. a :eics.ti druktnietzozeereenfuturumuit,maareenzekerheid:youareabouttodie (Bauer,. a-1ce;vgl.Wallace,GreekGrammarbeyondthebasics,393,599, 682). Merk op dat het omgekeerde van de conditionele zin niet waar is: het is niet zodatalsjesterftjewelnaarhetvleeszalhebbengeleefd.Alleendeprotasis bevathetconditioneleelement(Wallace,GreekGrammarbeyondthebasics, 685, 708). Wallacemerktopdat:i.u athier,netalsinvers14,eendativeofmeans (modi)isengeendativeofagency(auctoris).Allereerstisdedativusauctoris tamelijkzeldzaam.Tentweedevolgtergeenpassiefwerkwoordwatbij onbetwistbaredativiauctoriiwelaltijdhetgevalis.VolgensWallacezagPaulus deHeiligeGeestnietalseenzelfstandighandelendepersoon(datispashet geval in latere Bijbelboeken waar sprake is van u :e + :i.u ae, (Mt. 4,1; Lc. 2,26, Hnd. 13,4; 16,6 en 2 Pet. 1,21). Vgl. Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 165-6,m.n.nt.77.ZieookRobertson,GGNT,533.Sanday&Headlamdenken echter toch aan de dativus auctoris, te meer daar zij :i.u at niet zien als Gods Geest(zoalsinvers4,5en9),maaralsdemenselijkegeestindirectcontact with the Divine (Sanday & Headlam, ICC, 202). Dunn leest :i.u at nadrukkelijk welalsGodsGeest.Jewettopperteendativusrespectusofeendativus sociativus (Jewett, Hermeneia, 495).a ,:a.t,eu ca ae,vormteenwatafwijkendeformulering,omdateen constructiealswerkenvanhetvleeswasteverwachten(Gal. 5,19).Dunnwijst eropdat Paulusca a evenervooraleensheeftgebruiktalssynoniemvoorca (Dunn, WBC, 449; vgl. Moo, NICNT, 495). Maar dat verklaart niet waarom Paulus hierca aschrijft.VolgensJewettbedoeltPaulusbepaaldehandelingenvanhet lichaam (Rom. 1,29-32 en de misstappen uit hfd. 2, 3, 5 en 7) waarmee radicaal enbijvoortduringgebrokenmoetworden.Hetgaatdaarbij,geziende meervoudsvormen van de werkwoorden, om sociale handelingen (geen seksuele) uit het oude tijdperk die in het nieuwe tijdperk nog de kop opsteken als mogelijke alternatieven.Ascetischeverstervingishiernietbedoeld,netzominalseen gnostiekeprijsgavevanhetvlees(Jewett,Hermeneia,495;vgl.echterMichel, KEK, 167; Zahn, 393; zie ook Strack & Billerbeck III, 241).De praesens aiaeu . duidt op een aanhoudende moeite (Dunn, WBC, 449). Merkopdat, c.c.(Bauer,,a a-2b:[leben]inderHerrlichkeitdeszuknftigen Daseins)enmediaalfuturumis,watwordtvertaaldalswasheteenactivum dusgeenlevendworden(BDR 77,2). Vgl.Deut.11,26-29;30,15;Jer.21,8.In 8,12-13a duidt ,a a overigens het dagelijks leven aan (Dunn, WBC). Romeinen 8,14e cet ,a :i.u at .eua ,eiat, euet ut et.eu.t cti`. Werkvertaling: Want allen die (lett. zovelen als) zich door (of: met hulp van) de Geest van God laten leiden, die zijn Zonen van God. Kritisch apparaat: B F G mon vgst Or Pel hebben ut et.t cti .eu , terwijl K L P Y 6. 33. 69. 104. 323. 330.424.614.945.1175.1241.1243.1505.1735.1836.1874.1881.2464. 18 2495.1vgclIrlatCllezen:.t ctiut et .eu .DetekstvanNA27wordtgesteund door N A C D 81. 88. 630. 1319. 1506. 1573. 1739. pc ar b Amst Spec. Opmerkingen: Moo laat met vers 14 een nieuw gedeelte beginnen. Volgens hem stond in 8,1-13 degeestvanhetlevencentraal,in8,14-17noteerthijdegeestvanhet zoonschapalsthema(Moo,NICNT,496;Michel,KEK,167).Dunnzietdat Paulusin14-17vers9uitwerkt(enin18-30vers10en11).Hijsignaleerteen achterliggenderatiowaarbijdeprivilegesvanIsraelovergaanopchristenen (WBC, 450). Michel meent echter dat de overvang van vers 14 op 13 nicht ganz einfach is (Michel, KEK, 167). Het correlativum e ce, kan zowel betekenen alleen zij die (restrictief) of allen die (inclusief). Blass c.s. lezen hier het laatste, als was het een synoniem van :a i., et .Hetcorreleertinditversvolgenshenmeteuet(BDR304,1;Bauer,e ce,; Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 330; Robertson, GGNT, 698, 732). Jewettishetdaarmeeeens,omdatditinclusievegebruikvane ce,hetbest overeenkomt met Rom. 2,12 en 6,3 (Jewett, Hermeneia, 496). Dunn stelt voor om deambiguteitvanhetcorrelativumtehandhavenenvertaaltmetzovelendie (WBC, 450; vgl. Zahn, 393). e cet is formeel geen .t , maar leidt hier evengoed een conditionele zin in (Wallace, Idem, 685). Merk op dat grammaticaal gezien, door deafwezigheidvan.t hetomgekeerdeookwaaris(vgl.vers13).Ofhet tegenovergesteldetheologischookklopt,moetopanderegrondenworden uitgemaakt (Ibidem, 686). ,abiedt een uitleg van de conclusie uit vers 13 (Moo, NICNT, 498). Wallace merkt op dat :i.u at een dative of means (modi) is en geen dative of agency(auctoris).HijwijstopR.A.Young,IntermediateNewTestamentGreek (Nashville1994)50,diehijervanbeschuldigtdedativusauctorisinteleggen (Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 363 nt 63). Zie ook vers 13. Dunn enKsemannmenendatdoorhetgebruikvandedativussprakeisvan enthousiasme, maar door de Geest exclusief aan de Zoon te verbinden voorkomt Paulusdatgeleidwordendoordegeestkanwordenuitgelegdalsuninhibited ecstacy (Dunn, 450; Ksemann, 226; vgl. Michel, KEK, 167; Zahn, 392). Merk op dat Bauer meent dat hier sprake is van figuurlijk spraakgebruik, kennelijk om een verwijzingnaarenthousiasmeteomzeilen(Bauer,a ,e-3).Zieookhetvolgende punt. a ,eat betekent met zich voeren of in ere houden, maar het kan ook duiden op een passivum van a ,a (vgl. Bauer: gefhrt werden (Bauer, a ,e-3)). Hoffmann en V. Siebenthal stellen voor: zich laten leiden. Ze wijzen erop dat de praesens hier gnomischis(tijdloos)eneengeestelijkelevenswijze(duratief)uitdrukt:alle,die sichvomGeisteGottesleitenlassen,diesindGottesShne(GG197b;vgl. echterMichel,KEK,167nt3).Dunnzietina ,.cat:i.u ateenvariantvan :.t:a.t i saa:i.u a, saa:i.u a .t iat, e|e ia eu:i.u ae,, . i :i.u at .tiat,:i.u a. ,.tiensaa :i.u a, i(WBC,450).Zieookhetvorigepunt,waar blijkt dat zich laten leiden door de Geest ook extatisch kan worden uitgelegd. Het werkwoordwordtalthanszogebruiktinbuitenbijbelsemagischeteksten.Jewett haaktdaarbijaan.Hijzietcharismatischeleidersindegemeenschap,die, genspireerd door de Geest, beslissingen nemen (Jewett, Hermeneia, 496). Voor ut et.eu(hier voor het eerst genoemd in Romeinen) zie ook Gal. 4,6-7 (voor het gebruik van het enkelvoud in het OT, zie o.m. Ex. 4,22; Jer. 3,19; 31,9; Hos. 19 11,1; Sir. 36,12; 4 Ezr. 6,58; voor de pluralis, vgl. Deut. 14,1-2; Jes. 43,6; Hos. 2,1 (LXX); Sir. 4,10; Wijsh. 5,5; Ps. van Salomo 17,26-7; Jub. 1,24-25; T. Mos. 10,3; 2 Apoc. Bar. 13,9; zie ook Fossum, Son of Godin ABD VI, 128-37). Dunn voegt hierhellenistischevoorbeeldenaantoeuitstoschehoek,PythagorasenPlato (Dunn, WBC, 451; Idem, Christology, 14-5; vgl. Jewett, Hermeneia, 497). Paulus koppelthetzijnvanzonenvanGodaanhetontvangenhebbenvandeGeest, waarmeehetzoonschapischristianizedentegelijkisverbreedtotbuiten etnische,familiaire,imperialistische,juridischeeneducatievegrenzen.Alle ChristenenwordentotfamilievanGod,geadopteerddoordeGeest(Jewet, Hermeneia,497;zieookvers15).MerkopdatJezusindeevangelinzijn leerlingennooitzonenvanGodnoemt.Johannesmaaktestriktonderscheid tussenJezusalsZoonenDiensvolgelingenalskinderenvanGod(Joh.1,12; 11,52; 1 Joh. 3,1-10 en 5,18). Vgl. Den Heyer, Messiaanse weg, 378; Sanday & Headlam, ICC, 202; Schweizer, ThWNT VIII, 347-60. Romeinen 8,15eu ,a . a ..:i.u aeeu.ta,:a ti.t ,|e eia a . a ..:i.u aut e.cta,. iasa ,e.i aa e:a `. Werkvertaling: Wantjulliehebbennieteengeestvanslaven(lett.vanslavernij)aangenomenom opnieuwinangsttezijn,maarjulliehebbeneenGeestontvangendietotzonen maakt (lett. aanneemt), door wie wij (uit)roepen: Abba Vader. Kritisch apparaat: Dcjlaate :a weg,mogelijkomdatdekopiistdachtdathetAramees oorspronkelijk niet was vergezeld van een Griekse vertaling. Maar in Gal. 4,6 en Mc. 14,36 wordt aa ook direct vertaald (Jewett, Hermeneia, 476; vgl. Robertson, GGNT, 29, 465). Bovendien komt het vaker voor dat een vocatief is voorzien van een lidwoord behorend bij de nominatief (BDR 147,5). Opmerkingen: Ksemann ziet in ,a het bewijs dat vers 15 het bewijs levert van de uitlatingen in vers 14 (zie ook Jewett, Hermeneia, 497). Dunn ontkent dat, omdat :i.u at .eua ,eiat al duidt op zoonschap (WBC, 451). :i.u a eeu.ta, duidt op a Spirit producing slavery unto fear. Het is een genitivus attributivus,diedoelenrichtingaangeeft(Jewett,Hermeneia,497;vgl.BDR 166). De term is retorisch gebruikt, als denkbeeldige antithese van de geest die tot zonen maakt (Moo, NICNT, 500; zie ook Wilckens, EKK II, 136). Dunn noteert ook hier een onderscheid tussen de tijdperken van Adam en Christus: Paul sees IsraelsconditionunderthelawasequivalenttothatofGentilesunderthe elementalspirits,hencetheequivalent:a tiofGal.4,9and5,1(WBC,451). JewettbespeurtvooralhetoppakkenvanthemasdiealzijnbesprokeninRom. 6,17-20en7,7-20(Jewett,Hermeneia,497).MerkopdatSanday&Headlam :i.u a eeu.ta, lezen als such a spirit as accompanies a state of slavery, such a servile habit as the human :i.u a assumes among slaves. Zij voegen bovendien toe:TheslaveryisthatoftheLaw(waarJewett(497)enWilckens(136)bij aansluiten). Vgl. andere combinaties met :i.u a: Num. 5,14.30; Jes. 11,2; 19,14; 28,6; 39,10; 61,3, Hos. 4,12; Zach. 12,10; Lc. 13,11; Rom. 11,8; 2 Tim. 1,7; 1 Jh. 4,5 (Sanday & Headlam, ICC, 202-3).20 :a tislaatdoordezinsbouwterugop.t ,|e eiennietopeu s. a ..(Moo, NICNT, 500; Zahn, 393). .t , in.t , |e ei duidt volgensRobertsonopeendoel(vgl.LV:Gijhebtimmers niet ontvangen den geest der slavernij, die u tot de vrees zou terugbrengen). Zie Robertson, GGNT, 595. Michelleestin. a ..(incombinatiemetut e.cta,)eenreminiscientieaaneen doopformule.Zoonschaphoudtvrijheidinenlevenzonderangstomdatde gedoopten geen andere binding meer hebben dan de Wil van God (Michel, KEK, 168).ut e.cta (ut e , + .e , (t t)) betekent letterlijk tot zoon aannemen, in de zin van adopteren, een juridisch gebruik dat joden als zodanig niet kennen, maar wat in de praktijk wel voorkwam (Cranfield, ICC I, 397-8; Michel, KEK, 168; vgl. Strack & Billerbeck III, 340). Jewett voegt toe dat God Israel tot zoon aannam (Hermeneia, 498;Fossum,SonofGod,in:ABDVI,129).InhetNTwordtdeuitdrukking alleen als metafoor gebruikt voor Isralieten die door God tot uitverkoren volk zijn uitgeroepen (Rom. 9,4; zie ook Rom. 8,23; Gal. 4,5; Ef. 1,5). In dit vers duidt het woordvolgensMurreopgelovigeninChristus(Vgl.Thayer:thenatureand conditionofthetruedisciplesofChrist,whobyreceivingtheSpiritofGodinto their souls become the sons of God). Zij maken een dubbele verheffing mee: van slaven naar vrije mensen en van vrije mensen naar geadopteerde zonen. Merk op dat de attributieve genitief (door sommigen ook gezien als verwantschapsgenitief, zieJewett,Hermeneia,498nt254)kanwordenvertaaldmetthespiritwhich effectsadoptionofthespiritwhichexpressesadoption(Dunn,WBC,452). Sommige vertalers maken de sprong van geest die tot zonen maakt naar geest der aanneming van kinderen (SV) tot zelfs kinderlijke geest (LUV). Voor de vorm van ut e.cta, zie BDR 119,5. Voor de achtergronden en een vergelijking met het johannesche model, zie Schillebeeckx, Genade, 427-30.. i amoet worden vertaald met door wie, in plaats van met waarin (Bauer, . i-6). Zahn denkt dat Paulus sa ,e.i gebruikt om aan te geven dat hij hier niet op een individueelgebeddoelt,maaropeengezamenlijkuitgesprokengebedinde gemeente. Zahn hint daarbij op het Onzevader (Zahn, 395, ook nt 93). Inderdaad wordt het woord in de LXX gebruikt voor mensen die het in gebed uitschreeuwen tegenGod(Jewett,Hermeneia,499;Cranfield,ICCI,399;Schrenk,ThWNTV, 1006;Grundmann, ThWNT III, 902-3),hoewelervolgensDunngeenverbandis metdeGeestvanGoddiehenditlaatdoen(WBC,453;vgl.Cranfield,ICCI, 399). Aan de andere kant wordt sa ,a in de evangelin gebruikt voor de uitroepen vanbezetenen,waardoorPaulushierwellichtveeleerdoeltopextatische uitroepen(Moo,NICNT,502nt34;Ksemann,228;Michel,KEK,168)endus vermoedelijk niet op het Onzevader (waar Cranfield en Jewett wel in geloven: zie Cranfield, ICCI, 400;Jewett,Hermeneia, 499).DeuitroepenzijnvolgensDunn zelfsweinigmeerdaneenbriefejaculatoryutterance(Dunn,Jesus,240-1;vgl. Bauer,sa ,a).Jewettsluithierbijaanendenktdatdeuitroepenbehoorlijk lawaaierigzijngeweest(Hermeneia,499).Vgl.Rom.9,27;Joh.1,15;7,28.37; 12,44. Decombinatieaa e:a duidtopeenvoor-paulinischegebedstraditieuithet tweetaligenoordenenoostenvanPalestinaenWest-Syri(Damascus).Vgl. Schillebeeckx, Jezus, 214. Deze traditie gaat waarschijnlijk terug op Jezus zelf (J. Jeremias,Abba.StudienzurNeutestamentlichenTheologieundZeitgeschichte 21 (Gttingen 1966) 59,163; Dunn (WBC, 453); Idem, Jesus 4; Sanday & Headlam, ICC,203).Vgl.Mc.14,36enGal.4,6.Dunnachthetoverigensonwaarschijnlijk datPaulushierrefereertaanhetOnzevader(zieookhetvorigepunt).Door woorden van Jezus uit te schreeuwen naar God, they could be so sure that they shared in Jesus sonship and inheritance (vv 16-17) (WBC, 453; vgl. Ksemann, 227-8).MaarJewettdenktdatdecombinatievaneenArameeseneenGrieks woordteruggaatnaareenArameseversievanhetOnzevaderineen gemeenschapwaarookGriekstaligenzijn(vgl.Michel,KEK,168,dieeen Onzevader t.b.v. een doopformulier vermoedt). Merk op dat aaniet zoiets is als papa, een aanspreekvorm voor kinderen, maar dat ook volwassenen het woord gebruikten. Jewett ziet het woord in de mond van de Romeinse christenen als een powerful,experientialconfirmationoftheirstatusaschildrenofGod(Jewett, Hermeneia, 499-500). Michel voegt toe dat de afwezigheid van een lidwoord voor impliceertdatnieteenafwezigewordtopgeroepen,maareenaanwezige aangeroepen (KEK, 168).

Romeinen 8,16au ee:i.u a cuau.ta:i.u at a i e t . c. i . sia .eu . Werkvertaling: De Geest zelf bevestigt aan onze geest het getuigenis dat wij kinderen van God zijn. Kritisch apparaat: D sypvoegen vooraan het vers nog a c. in om het argument kracht bij te zetten (Jewett, Hermeneia, 476). Opmerkingen: Jeremiassteltvooromdezinvanandereinterpunctietevoorzienentelaten aansluitenopvers15b,zodatgeensprakemeerisvaneenasyndeton(eenzin die zonder voegwoord aan de vorige wordt gekoppeld): . a .. :i.u a ut e.ct a, . ia sa ,e.iaae :a ,au e e :i.u acuau.t (WhrendwirAbba, lieberVater,rufen,besttigtderGeist(Gottes)unseremGeist,dawirGottes Kindersind).ZieJ.Jeremias,Abba.StudienzurNeutestamentlichenTheologie undZeitgeschichte(Gttingen1966)66;vgl.BDR463,1.ZieookdeNRSV: When we cry, Abba! Father! it is that very Spirit himself bearing witness with our spiritthatwearechildrenofGod.MooenCranfieldzijngeenvoorstandervan dezesamentrekking(Moo,NICNT,502).Jewettvindtdathetasyndetoneen profound emotion uitdrukt (Jewett, Hermeneia, 500). au ee:i.u a moet worden vertaald met de Geest zelf (GG 54c). De SV leest echter dezelfde Geest (vgl. eau e:i.u a). Veelmodernevertalingenlezencuau. a alsbevestigenvanhetgetuigenis, d.w.z.alseenversterkingvanau. a(vgl.Rom.2,15en9,1;zieookBauer, cuau. a;Strathmann,ThWNTIV,508-9).Jewettvindtditonacceptabel, gezienhetgebruikvanhetwoordindeoudheid.Moobreekteenlansvoorto bearwitnesswith(cui-alsprefixvanaccompaniment):GodsSpiritjoinsin bearing joint witness with our spirit; see Gal. 4,16 where the Holy Spirit is said to cryAbba,Father(Moo,NICNT,504;Cranfield,ICCI,402-3;zieookMichel, KEK,169;Sanday&Headlam,ICC,203).Vgl.echterhetvolgendepunt.Dunn 22 merktop(p.454)dathetwerkwoordeenjuridischeconnotatieheeft(vgl.Rom. 8,26-7). Het wordt gevolgd door een e t-bijzin (Robertson, GGNT, 1035). a:i.u at a i kan een dativus sociativus zijn ([samen] met onze geest) of een dativus obiectivus (aan onze geest). Het prefix cui- in cuau. a kan duiden op het eerste (vgl. Robertson, GGNT, 529), maar dat hoeft grammaticaal gesproken niet (Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 160 nt 54). Bovendien, tot wie is het getuigenis dan gericht (God? Mede-gelovigen?)? We kennen in ieder geval geenrabbijnseparallellen(Strack-BillerbeckIII,243).Nemenwecuau. ain debetekenisvanbevestigenvanhetgetuigenis(zievorigpunt)dankande tweedeoptieook.Cranfieldkiestdaarvoor:Whatstandinghasourspiritinthis matter?OfitselfitsurelyhasnorightatalltotestifytoourbeingsonsofGod (Cranfield, ICC I, 403). Vgl. Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 160-1. Zie ook de vertalingen van LUV en NBV. Jewett noemt het inappropriate om de betekenis van cuau. a te beperken om apologetische redenen. Hij denkt dat sprakeisvaneenapportionedSpiritdiedoorGodaangelovigenwordt geschonken.DezegeestgetuigtsamenmetdeGeestomtebevestigendatde gelovigen kinderen van God zijn (Jewett, Hermeneia, 500). Paulus gebruikt in Romeinen vaker ut e, dan . siei voor kinderen van God (nooit voorkinderenvanJezus).Sommigegaanuitvanvolstrektesynoniemen,die beide slaan op zowel mannen als op vrouwen (Dunn, WBC, 455). Moo telt in alle brievenvanPaulusongeveerevenveelverwijzingennaarut e,en. siei(Moo, NICNT, 504 nt 41). Jewett merkt op dat . sia .eueen johannesche term is voor christenen (Joh. 11,2; 1 Joh. 3,1-2.10; 5,2). Mogelijk wilde Paulus met zijn betoog ookjohanneschegemeentenaanspreken.Iniedergevalmaaktzijnoverstap naar. siahetmogelijkomvervolgensinvers17overerfgenamentespreken zoonsbestrijdenelkaaromdeerfenis(zieJacobenEzau),terwijlhetmeer algemene kinderen allen insluit (Jewett, Hermeneia, 501-2). Romeinen 8,17.t e. . sia,sat seie etseie et. i.eu ,cu,seie ete. Xtceu ,.t :. cu:a c,e.i t ia satcuieeaca .i. Werkvertaling: Enalswijkinderenzijn,zijnwijookerfgenamen,enwelerfgenamenvanGoden mede-erfgenamenvanChristus,alswetenminstemeelijden,opdatwijookmee worden verheerlijkt. Kritisch apparaat: Hettweedesat isweggelatenin|46vgmssams.Jewettoordeeltdathetexterne bewijs daarmee te mager is om de omissie origineel te verklaren. Opmerkingen: Cranfield denkt dat dit vers het eerste vers is van een nieuwe perikoop (Cranfield, ICC I, 404). Maar aangezien Paulus vaak een gedeelte eindigt met een klinkende uitspraak die hij later uitwerkt, is het logischer om dit vers als slot te beschouwen (Moo, NICNT, 505 nt 42; Dunn, WBC, 455). .t +indicatiefspeelteenbelangrijkerolindebewijsvoeringvanPaulus(BDR 372,6).Merkopdatdeprotasisnietdeoorzaakisvandeapodosis.Hetis 23 eerderomgekeerd:alswijerfgenamenzijn,zijnweookkinderen.Deapodosis wordt afgeleid uit de protasis (Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 683). Paulus laat hier het koppelwerkwoord . c. iweg (zievers 16). Vgl. BDR 128,2; Robertson, GGNT, 395, 1023. Paulusgebruikt. sieienut e ,evenvaakalsomschrijvingvoorchristenen(voor . sieizie:Rom.8,16.17.21;9,7.8;Gal.4,28enFil.2,15;voorut e ,zie:Rom. 8,14.19; 9,26; Gal. 3,7.26; 4,6.7). Beide zijn synoniemen (Moo, NICNT, 504 nt 41; Dunn, WBC, 455). satis hier geen voegwoord. Vers 17a en b vormen een asyndeton, waarin Michel eenstijlvormvermoedtdieovereenkomtmetdewetuitlegindeMishna(Michel, KEK, 170). Michelvermoedtinseie eteenrechtdatvolgtuithetjuridischeconceptvanut e.cta(totzoonadopteren,metalleprivilegesdiedaarbijhoren).Vgl.Michel, KEK, 170. Dunn echter denkt niet zozeer aan het Romeinse recht, maar aan de LXX (o.a. Gen. 15,7; 17,8; Deut. 30,4; Num. 34,2; Ps. 25(26),13; 36(37),9.10; Jes. 60,21;61,7;Ez.36,8-12)endeapocriefen,waarhetwoordeenmeer eschatologischeduidingkrijgt(Ecclus,PsalmenvanSalomo14,10;1Henoch 40,9; 4 Makk 18,3 en 4 Ezra), Philo (Quis rerum divinarum heres sit). Vgl. ook Mt. 5,5; 19,29; 25,34; Gal. 3,16-18,29. Paulus verschuift de focus van seie et van deerfenis(indeLXXuitsluitendonroerendegoederen)naarrelaties(Jewett, Hermeneia,501).Merkopdatseietahetmeestvoorkomtindetraditieen seie e, maar 5 keer (en dan alleen in Symmachus). In het NT komt dit laatste daarentegen15keervoor(Dunn(WBC,455);Sanday&Headlam,ICC,204; Foerster, ThWNT III, 776-81). WaarvanzijnwemetChristuscu,seie et,mede-erfgenamen?Dunnverwijst naarenerzijdsdeBelofteaanAbraham:Rom.4,13-4;Gal.3,1-14,29;4,28-29), anderzijds op het Koninkrijk van God (1 Cor. 6,9-10; 15,50; Gal. 5,21; Ef. 5,5; Mt. 25,34;Jac.2,5).Jewettzieteendrievoudigeerfenis:firstheirsinanabsolute sense,withoutqualification;thenheirsofGod,makingclearthesourceoftheir patrimony;andfinallyjoint-heirswithChrist,whichclarifiesthespiritualand relational nature of the inheritance (Jewett, Hermeneia, 501). Hetcorrelatief . i...e. kanwordengebruiktomeentegenstelling uittedrukken (weliswaar...maar),maarinditverswordenzegebruikttotonderscheidingof vergelijking van mensen of zaken, die naast elkaar bestaan en genoemd worden (vgl. Murre, . i A1 en 2). Degenitief.eu isfeengenitivuspossessivus(Godheeftdandegelovigein bezit) f een genitivus obiectivus (de gelovige berft God; vgl. Cranfield, Murray, NICNT)feengenitivussubiectivus(degelovigeberftdatwatGodheeft beloofd).Vgl.Wallace,GreekGrammarbeyondthebasics,129;Moo,NICNT, 505 nt 47 en 48. Xtceu iseengenitivussociativusbijeenwerkwoordmetcu i-prefix:[...]the inheritancethatChristhimselfenjoysalsobelongstobelieversbecauseoftheir association with him (Wallace, Greek Grammar beyond the basics, 129). .t :.isconditioneelenbetekentalstenminste(Dunn, WBC,456;BDR454,2; Robertson, GGNT, 1154). Maar Jewett (502), Cranfield (407) en Zahn (398) zien ereenversterkingvan.t inenlezensinceofseeingthat,vergelijkbaarmet Rom. 8,9 (en Rom. 3,30 en 2 Thess. 1,6). De gemeenschap leed immers al onder deaanhoudendegevolgenvanhetedictvanClaudiuszieookhetduratieve 24 praesenscu:a c,e.i.Eenaansporingtotlijdenwasderhalveonnodig(Jewett, Hermeneia, 502). Alle vertalingen vatten cu:a c,a op als met iemand lijden. Zij vullen vaak ook al een verwijzing naar Jezus in: met Hem lijden (SV, LV, Palm NT, NBG, Telos) of deleninZijnlijden(W78,W95enNBV).Murregeeftooknogalsvertaling samenlijden.Vgl.MacKnight:Ifwejointlysuffer,thatalsowemaybejointly glorifiedvoorhetnoodzakelijkeverbandtussendezinsdelen(MacKnight, Apostolic epistles, 98): het lijden van de gemeenschap is nodig, nee vereist om te wordenverheerlijkt,zoalsookistelezeninRom.5,3-5(Dunn,WBC,457; Ksemann, 229; Michel, KEK, 170). Vgl. BDR 116,2. Zie voor parallellen tussen zoonschapenlijden:Spreuken3,12;Tob.13,4-5;WijsheidvanSalomo3-5; Apocr. Esther 16,14-6; Psalmen v. Salomo 13,8-9; 1 Cor. 12,26. Sanday & Headlam zien in .t :. cu:a c,e.i een current Christian saying (ICC, 204). cuieea ,aiseenhapaxlegomenoninhetNT(ookinklassiekGriekseliteratuur komthetwoordzeldenvoorendannogalleenalsactivum).Hetpunctiliairepassivumbetekenthiermedeverheerlijktworden.Hetstaatinditversinde coniunctivusineenfinalebijzinmett ia(Wallace,GreekGrammarbeyondthe basics,474).Dunn(457)enWilckens(138)zienereentoekomstigebeloftein (futuralis),Moospreektvaneeneschatologicalreservation(505),maarJewett houdt het op een generalis. Parallel aan 2 Cor. 4,18 zou sprake zijnvan both a present and a future bonus. Het vers is de samenvatting van de hele perikoop en leidt de volgende in, die uitwerkt wat het betekent om met de Geest te wandelen en kinderen van God te zijn (Jewett, Hermeneia, 503).