E T

G O R D O N D . F E E

EVANGELICALE

THEOLOGIE

ET

Ex

eg

ese

van

het N

ieu

we

Te

stam

en

tG

OR

DO

ND

.

FE

E

ETIn dit boek presenteert de auteur een praktische methode

voor studie en exegese van het Nieuwe Testament, als

voorbereiding op preek en bijbelstudie. Hij begint met de

lezer stap voor stap door het hele proces van bestudering

en uitleg van een bijbeltekst te leiden. Vragen die aan de

orde komen zijn dan onder andere: in welke context staat

de perikoop? Hoe ziet de grammaticale structuur eruit?

In welke historische context is deze tekst ontstaan?

Welk genre heeft deze tekst? Uitgebreid gaat de auteur

daarbij in op de eigenheden van de verschillende genres

in het Nieuwe Testament (evangeliën, Handelingen,

brieven en Openbaring).

Daarna besteedt de auteur aandacht aan de hulpmiddelen

die er zijn voor de studie en uitleg van de tekst en hoe we

die kunnen gebruiken. Een apart onderdeel in dit boek

vormt de exegese als preekvoorbereiding en de

presentatie van de resultaten van de exegese

in preek en bijbelstudie.

Exegese van het Nieuwe Testament is een uitstekende

gids bij de bestudering en de uitleg van het Nieuwe

Testament en heeft inmiddels zijn diensten bewezen aan

universiteiten en hogescholen over de gehele wereld. Het

is een praktisch hulpmiddel voor zowel studenten en

predikanten die vanuit de grondtaal exegetiseren als voor

hen die het Grieks niet beheersen.

E xe g e s e va n h e t Ni e u we

Te s ta m e n t

E xe g e s e va n h e t Ni e u we

Te s ta m e n t

Een prakt i sche

handle id ing

In dit boek presenteert de auteur een praktische methode

voor studie en exegese van het Nieuwe Testament, als

voorbereiding op preek en bijbelstudie. Hij begint met de

lezer stap voor stap door het hele proces van bestudering

en uitleg van een bijbeltekst te leiden. Vragen die aan de

orde komen zijn dan onder andere: in welke context staat

de perikoop? Hoe ziet de grammaticale structuur eruit?

In welke historische context is deze tekst ontstaan?

Welk genre heeft deze tekst? Uitgebreid gaat de auteur

daarbij in op de eigenheden van de verschillende genres

in het Nieuwe Testament (evangeliën, Handelingen,

brieven en Openbaring).

Daarna besteedt de auteur aandacht aan de hulpmiddelen

die er zijn voor de studie en uitleg van de tekst en hoe we

die kunnen gebruiken. Een apart onderdeel in dit boek

vormt de exegese als preekvoorbereiding en de

presentatie van de resultaten van de exegese

in preek en bijbelstudie.

Exegese van het Nieuwe Testament is een uitstekende

gids bij de bestudering en de uitleg van het Nieuwe

Testament en heeft inmiddels zijn diensten bewezen aan

universiteiten en hogescholen over de gehele wereld. Het

is een praktisch hulpmiddel voor zowel studenten en

predikanten die vanuit de grondtaal exegetiseren als voor

hen die het Grieks niet beheersen.

Gordon D. Fee is hoogleraar Nieuwe Testament aan het

Regent College in Vancouver en onder andere

eindredacteur van de New International Commentary

on the New Testament.

NUR 703

www.uitgeverijboekencentrum.nl

ISBN 978-90-23907-17-6

Xegese pms_06 12-12-2006 14:17 Pagina 1

Evangelicale Theologie De reeks ‘Evangelicale Theologie’ wil een platform bieden voor kennisma-king met en bezinning op de evangelicale theologie, zoals die met name in de Angelsaksische wereld bedreven wordt. In deze reeks verschijnen toegan-kelijk-wetenschappelijke boeken over theologische thema’s, zowel vertaald als van Nederlandse bodem. De redactie van de reeks bestaat uit dr. H.A. Bakker, dr. H. Lalleman-de Winkel en dr. A.W. Zwiep. Reeds verschenen: Paul Barnett, Historische zoektocht naar Jezus Tom Wright, Paulus van Tarsus. Een kennismaking met zijn theologie Hetty Lalleman-de Winkel, Van levensbelang. De relevantie van de oud-testamentische ethiek Bennie Kooistra, Een theoloog van de relevantie. Een kennismaking met Alister E. McGrath Gordon D. Fee, Exegese van het Nieuwe Testament. Een praktische handlei-ding Arie Zwiep, Jezus en het heil van Israëls God. Verkenningen in het Nieuwe Testament

Gordon D. Fee

Exegese van het Nieuwe Testament Een praktische handleiding tweede (gecorrigeerde) druk Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Mirella Dijkerman, Den Haag

ISBN 978 90 239 0717 6NUR 703

Tweede druk 2007

Deze uitgave verscheen eerder bij Westminster/John Knox Press in de Verenigde Staten onder de titel New Testament Exegesis: A Handbook for Students and Pastors (revised edition).

Vertaling: Drs. M. Rotman, A. Haverhoek Eindredactie: Dr. A.W. Zwiep

© tekst 1983, 1993, Gordon D. Fee © 2001 Nederlandse vertaling: Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor Maudine, Mark, Cherith, Craig en Brian, die me hebben geleerd dat exegese geen doel op zichzelf is, maar voortdurend de toepassing op het oog moet hebben

Het was hier een universiteit waar men prettig en serieus studeerde. Wat mij betreft zou het zo nog lang hebben kunnen doorgaan, en ik had mij er al op voorbereid mijn graf hier aan de Rijn te zullen vin-den! ... En nu is het dan afgelopen ... Luister nu ... naar mijn laatste raad: Exegese, exegese, en nogmaals exegese! ... Houdt u aan het woord, aan de Schrift die ons gegeven is. Karl Barth (bij het afscheid van zijn studenten in Bonn, vlak voor hij in 1935 Duitsland moest verlaten. Aangehaald in Eberhard Busch, Karl Barth. Een biografie aan de hand van zijn brieven en autobiografische teksten; Nijkerk: Callenbach, 1978) p.233.

Inhoud Voorwoord bij de Nederlandse uitgave 9 Voorwoord bij de tweede druk 11 Voorwoord bij de eerste druk 15 Overzicht van de methode 19 Afkortingen 25 Inleiding 27 I Richtlijnen voor de exegese 31 II Exegese en de grondtekst 65

II.1 Structuuranalyse 67

II.2 Het vaststellen van de tekst 85

II.3 Het bestuderen van de grammatica 97

II.4 Het bestuderen van woorden 105

II.5 De historisch-culturele achtergrond 121

II.6 Het bestuderen van een perikoop 132 III Exegese in de preekvoorbereiding 152 IV Hulpmiddelen en naslagwerken 174 Register van auteurs 202 Register van tekstverwijzingen 206

Voorwoord bij de Nederlandse uitgave Dit boek is een vertaling en bewerking van een werk dat inmiddels zijn diensten heeft bewezen aan talloze theologische hogescholen en universiteiten wereldwijd. Gordon Fee, als nieuwtestamenticus ver-bonden aan het Regent College te Vancouver, presenteert hierin een praktische methode voor de uitleg van het Nieuwe Testament ter voor-bereiding op exegese, preek en bijbelstudie: hoe pak ik het aan? welke hulpmiddelen staan mij ter beschikking en hoe moet ik die hanteren? En: hoe verwerk ik alle informatie tot een heldere presentatie? Het boek is zo opgezet dat het geschikt is voor studenten en predikan-ten die het Nieuwe Testament vanuit de grondtaal exegetiseren, maar tegelijkertijd is het toegankelijk voor wie de bijbelse talen niet (of niet meer) beheerst. Om de bruikbaarheid van dit handboek te vergroten is in deze editie nadrukkelijk rekening gehouden met Nederlandstalige vakliteratuur, zij het natuurlijk niet uitputtend. Tenslotte wil dit werk een inleiding zijn en niet meer dan dat. Gebruikers van dit boek zullen op den duur hun eigen weg moeten leren vinden in de al maar toenemende stroom van vakliteratuur. Dit boek wil beginners daarin op weg helpen. Hier en daar zijn titels in het Duits opgenomen waar Fee zelf een Engelse vertaling vermeldt, opnieuw met het oog op verruiming van de ge-bruiksmogelijkheden. Er zijn in principe geen titels geschrapt, omdat de vertalers de persoonlijke keuze van de auteur hebben willen respec-teren. De vertaling en bewerking van dit boek is het resultaat van een sa-menwerkingsproject met de Evangelische Theologische Hogeschool te Veenendaal, waar het boek al een aantal jaren een vast (en gewaar-deerd!) onderdeel uitmaakt van de nieuwtestamentische exegesevak-ken. Uit de ervaringen van de afgelopen jaren is één ding wel duidelijk geworden: exegetiseren is in zekere zin een riskante onderneming. Wie allerlei historische vragen aan de tekst durft te stellen – een on-misbaar onderdeel van de exegese! – komt er al snel achter dat zulk soort vragen vaak gemakkelijker gesteld dan beantwoord zijn. In dat opzicht moeten we leren leven met de erfenis van de Verlichting. Maar het gaat dieper. Wie de opdracht van de exegese serieus neemt, wordt soms pijnlijk geconfronteerd met wat Luther het Gegenüber van

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 10 de Schrift noemde, het tegendraadse van het evangelie. De bijbel be-vestigt ons niet alleen maar in wat we al denken te weten of graag willen horen, maar stelt ons hele doen en laten ook onder kritiek. Ook in die zin is bijbellezen een hachelijke onderneming! Je weet tenslotte niet van tevoren waar je op uitkomt. Het vraagt om een echt open houding naar de tekst toe. Maar wie, om het met een variant op een uitdrukking van K.H. Miskotte te zeggen, ‘het waagstuk der exegese’ aandurft, zal steeds weer tot de verrassende ontdekking komen, dat die oude tekst van toen ons nog steeds ‘van Godswege’ toespreekt, hoe vreemd en weerbarstig die tekst soms ook is. Hopelijk kan ook deze Nederlandstalige editie daaraan een bescheiden bijdrage leveren. Dr. A.W. Zwiep

Overzicht van de methode (voor naslagdoeleinden) Inleiding 27 I Richtlijnen voor de exegese 31 A. Voorbereidende stappen voor alle genres 34 Stap 1. Onderzoek de algemene historische context 34

1.1 Lees de tekst in het Nederlands in één ruk geheel door 34 1.2 Vergelijk de resultaten met de secundaire literatuur 35

Stap 2. Baken het tekstgedeelte af 35 Stap 3. Bestudeer de alinea of perikoop grondig 36

3.1 Maak een voorlopige vertaling 36 3.2 Maak een voorlopige lijst met exegetische aandachtspunten 37 3.3 Lees de paragraaf door in verschillende vertalingen 37

Stap 4. Bestudeer zinstructuren en syntactische relaties 38 4.1 Maak een zinsverloop 39 4.2 Maak een zinsdiagram 39

Stap 5. Stel de tekst vast 40 Stap 6. Bestudeer de grammatica 41 Stap 7. Bestudeer belangrijke woorden 41 Stap 8. Onderzoek de historisch-culturele achtergrond 42 B. Stappen op basis van het literaire genre 42

B (B) Exegese van de brieven 42

Stap 9 (B).Stel vast wat de literaire vorm van de brief is 42 9.1 (B) Verschillen in karakter 42 9.2 (B) Formele aspecten 43 9.3 (B) Retorische elementen 43

Stap 10 (B). Onderzoek de specifieke historische context 44 10.1 (B) Let op de details 44 10.2 (B) Ontvangers 44 10.3 (B) Sleutelwoorden 44 10.4 (B) Beschrijvende samenvatting 45

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 20 Stap 11(B). Stel de literaire context vast 45

11.1 (B) Argumentatie en inhoud 45 11.2 (B) Inhoud en argumentatie 46 B (E) Exegese van de Evangeliën 46 a. De aard van de Evangeliën 46 b. Enkele werkhypothesen 48 c. De opdracht van de exegese 48

Stap 9 (E). Stel de literaire vorm van de perikoop vast 49 9.1 (E) Benoem het algemene literaire type 49 9.2 (E) Benoem de specifieke literaire vorm 49

Stap 10 (E). Bestudeer de perikoop in een synopsis 50 10.1 (E) Selectiviteit 50 10.2 (E) Rangschikking 51 10.3 (E) Aanpassing 51

Stap 11 (E). Bestudeer de zgn. ‘Sitz im Leben’ in het optreden van Jezus 52

B (H) Exegese van Handelingen 53

Stap 10 (H). Bestudeer de historische vragen 53 Stap 11 (H). Bestudeer de literaire context 53

B (O) Exegese van het boek Openbaring 54

Stap 9 (O). Bestudeer het literair genre van Openbaring 55 9.1 (O) Bepaal de bron of de achtergrond van het beeld 55 9.2 (O) Stel vast hoe het beeld gebruikt wordt 55 9.3 (O) Benader de visioenen als eenheid 55

Stap 10 (O). Onderzoek de historische context 56 Stap 11 (O). Bestudeer de literaire context 56 C. Verdere stappen voor alle genres 57 Stap 12. Houd rekening met de bredere bijbels-theologische context 57 Stap 13. Verzamel en raadpleeg secundaire literatuur 57

13.1 Inventariseer wat anderen gezegd hebben 57 13.2 Vergelijk en corrigeer 58 13.3 Verwerk de bevindingen in het verslag 59 13.4 Citeer waar en wanneer dat gepast is 59 13.5 Het notenapparaat 60

Stap 14 (facultatief). Maak een uiteindelijke vertaling 61

OVERZICHT VAN DE METHODE

21

Stap 15. Schrijf het verslag 61 15 (B) Voor de brieven 61 15.1 (B) Problemen 61 15.2 (E) Contexten 61 15.3 (E) Overzicht 62 15.4 (E) Betoog 62 15.5 (E) Conclusie 62 15 (E) Voor de evangeliën 62 15.1 (E) Inleiding 62 15.2 (E) Context 62 15.3 (E) ‘Sitz im Leben Jesu’ 63 15.4 (E) Betekenis 63

D. Toepassing 63 II Exegese en de grondtekst 65 1 Structuuranalyse 67 1.1 Maak een schematische weergave van de zinsopbouw 67 1.2 Maak een zinsdiagram 84 2 Het vaststellen van de tekst 85 2.1 Raak bekend met de beginselen van de nieuwtestamentische

tekstkritiek 85 2.2 Noteer de tekstvarianten met ondersteunende getuigen 87 2.3 Beoordeel elke lezing op basis van de externe criteria 91 2.4 Beoordeel elke lezing op basis van stijl en woordenschat van

de auteur (het criterium van intrinsieke waarschijnlijkheid) 92 2.5 Beoordeel de lezingen op mogelijke overschrijffouten 94 3 Het bestuderen van de grammatica 97 3.1 Geef de grammaticale kenmerken van de woorden in de tekst

weer op een speciaal blad 98 3.2 Maak kennis met enkele basisgrammatica’s en andere

grammaticale hulpmiddelen 99 3.3 Zet de woorden en zinnen apart waarvoor een grammaticale

keuze tussen twee of meer mogelijkheden gemaakt moet worden 101

3.4 Bepaal welke grammaticale keuzes in het verslag besproken moeten worden 104

4 Het bestuderen van woorden 105 4.1 Markeer belangrijke woorden in de passage die nadere studie

vereisen 106

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 22 4.2 Stel van belangrijke woorden het betekenisveld in de

betreffende context vast 107 4.3 Onderzoek de context nauwkeurig om vast te stellen welke

betekenis de meest aannemelijke is 108 5 De historisch-culturele achtergrond 121 5.1 Stel vast of de tekst vooral thuishoort in een Joods of in een

Grieks-Romeins milieu of in een combinatie van beide 121 5.2 Stel de betekenis en het belang vast van personen, plaatsen,

gebeurtenissen, instellingen, concepten of gebruiken 122 5.3 Verzamel parallellen en tegenhangers uit Joodse en Grieks-

Romeinse bronnen die kunnen bijdragen tot het begrijpen van het culturele milieu van de schrijver 125

5.4 Beoordeel het belang van de achtergrondgegevens voor het begrijpen van de tekst 129

6 Het bestuderen van een perikoop 132 6.1 Kies een synopsis 132 6.2 Zoek het tekstgedeelte op in de synopsis 136 6.3 Signaleer overeenkomsten en verschillen in verwoording

tussen het tekstgedeelte en de synoptische parallel(len) 138 6.4 Stel vast in welk soort traditie(s) de perikoop voorkomt 144 6.5 Bestudeer de plaats die de perikoop inneemt in het betreffende

evangelie 146 6.6 Stel vast of aanpassingen in de perikoop door de evangelist van

belang zijn voor de uitleg van de tekst 148 6.7 Bestudeer opnieuw de plaats van de perikoop in de huidige

literaire context van het betreffende evangelie 151 III Exegese in de preekvoorbereiding 152 A. Stappen voor de exegese 153 1. Het begin 154 1.1 Lees de bredere context 154 1.2 Lees de tekst meerdere keren door 155 1.3 Maak een eigen vertaling 156 1.4 Maak een lijst met vertaalkeuzes 156 1.5 Bestudeer de structuur 157 1.6 Maak een lijst met punten voor de preek 158 2. Vragen over de inhoud 159 2.1 Controleer of er belangrijke tekstvarianten zijn 159

OVERZICHT VAN DE METHODE

23

2.2 Noteer ongebruikelijke, dubbelzinnige of anderszins belangrijke grammatica 160

2.3 Maak een lijst met sleutelwoorden 161 2.4 Maak een mini-woordstudie van kernwoorden 161 2.5 Onderzoek belangrijke historisch-culturele zaken 162 3. Vragen over de context 163 3 (B) Brieven (Handelingen, Openbaring) 163 3.1 (B) Onderzoek de historische context 163 3.2 (B) Onderzoek de literaire context 164 3 (G) Evangeliën 165 3.1 (E) Stel de literaire vorm vast 165 3.2 (E) Maak gebruik van een synopsis 165 3.3 (E) Onderzoek de mogelijke plaats in het leven van Jezus 166 3.4 (E) Beschrijf de huidige rangschikking of bewerking 167 4. Secundaire literatuur 167 4.1 Raadpleeg commentaren 167 4.2 Raadpleeg andere literatuur 168 5. Bijbels-theologische context 168 5.1 Bestudeer hoe de tekst zich verhoudt tot de rest van de

Schrift 168 5.2 Bestudeer hoe de tekst zich verhoudt tot de theologie 169 6. Toepassing 169 6.1 Noteer de levensvragen die in een rol spelen in de tekst 169 6.2 Geef opheldering over de mogelijke aard en wijze van

toepassing 169 6.3 Stel vast welke toepassingen aansluiten bij de hoorders 170 B. Van exegese naar preek 170 7. Overdenk de tekst in gebed 170 8. Stel eerst het doel vast 171 8.1 Hoofdpunten 171 8.2 Doelstelling 171 8.3 Reactie 171 9. Schrijf een inleiding en conclusie 172 10. Stel de structuur vast 172 11. Stel de preek samen 173

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 24 IV Hulpmiddelen en naslagwerken 174 Stap 1. De historische context in het algemeen 176 Stap 2. Afbakening van het tekstgedeelte 177 Stap 3. Alinea-opbouw en voorlopige vertaling 177 Stap 4. Zinsopbouw of -diagram 178 Stap 5. Tekstkritiek 179 Stap 6. Grammatica 179 Stap 7. Lexicale hulpmiddelen 181 Stap 8. Historisch-culturele achtergrond 183 Stap 9 (B). Het formele karakter van brieven 186 Stap 10 (B). De specifieke historische context 187 Stap 11 (B). De literaire context 187 Stap 9 (E). Literaire vormen in de evangeliën 187 Stap 10 (E). Het bestuderen van een perikoop 189 Stap 11 (E). De oorspronkelijke Sitz im Leben 190 Stap 10 (H). Historische vragen 190 Stap 11 (H). Literaire context 190 Stap 9 (O). Apocalyptische vorm 191 Stap 12. Bijbelse theologie 191 Stap 13. Secundaire literatuur 193

13.1 Bibliografische hulpmiddelen 193 13.2 Tijdschriften 194 13.3 Commentaren 194

Stap 14. Vertaling 198 Stap 15. Toepassing 199

Afkortingen GNB Groot Nieuws Bijbel, 1982-1988 HV Herziene Voorhoeve Vertaling, 1982 JAF Joseph A. Fitzmyer, An Introductory Bibliography for the

Study of Scripture (Subsidia Biblica, 3; Rome: Biblical Institute Press, 21981)

KJV King James Version NA27 Neste-Aland, Novum Testamentum Graece (Stuttgart:

Deutsche Bibelgesellschaft, 271993) NEB The New English Bible, 1970 NBG Nieuwe Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap,

1951 NIV The New International Version, 1978 NRSV New Revised Standard Version, 1989 NT Nieuwe Testament OT Oude Testament REB The Revised English Bible, 1989 RSV Revised Standard Version, 1973 SV Statenvertaling UBS4 The Greek New Testament (Stuttgart: Deutsche

Bibelgesellschaft/United Bible Societies, 41993) WV Willibrordvertaling, herziene editie 1995

Inleiding Het woord ‘exegese’ heeft in dit boek de meer beperkte zin van histo-risch onderzoek naar de betekenis van een bijbeltekst. Exegese geeft dan ook antwoord op de vraag naar de bedoeling van de bijbelschrij-ver. Dit heeft zowel te maken met wat hij schreef (de inhoud) als waarom hij het juist op die bepaalde plaats schreef (literaire context). Daarnaast vraagt exegese naar de bedoeling van de tekst: wat heeft de auteur willen overbrengen op zijn oorspronkelijke lezers? Historisch gezien werd hiervoor het ruimere begrip hermeneutiek gebruikt. Maar omdat hermeneutiek tegenwoordig meer en meer ge-richt is op de existentiële kant van de uitleg, met andere woorden wat deze oude, heilige teksten ons te zeggen hebben, gebruik ik het begrip uitsluitend in de beperkte zin van ‘toepassing’. Dit boek houdt zich hoofdzakelijk bezig met het exegetische proces zelf. Het beoogt dan ook in de eerste plaats dat men de bedoeling van de bijbeltekst gaat begrijpen. Exegese is echter geen doel op zich. Exegetische preken zijn vaak oersaai, soms wel informatief maar zelden profetisch of inspirerend. Het uiteindelijke doel moet dan ook zijn om de exegese toe te passen op de hedendaagse kerk en wereld. Daarom bevat deze handleiding tevens een aantal suggesties om de stap van tekst naar preek te maken. Er zijn verschillende redenen die iemand kunnen aanzetten tot het maken van een exegese en het schrijven van een exegetisch verslag. De drie belangrijkste redenen zijn: (1) het systematisch doorwerken van een geheel bijbelboek; (2) een poging de moeilijkheden op te lossen van een bekende crux of probleemtekst (1 Kor. 7:14; 15:29; enz.); (3) de voorbereiding voor de zondagse preek, bijbelstudie of vergelijkbare op de praktijk gerichte situaties. Docenten en commentaarschrijvers benaderen de tekst gewoonlijk om de eerste reden. Veel van hun studenten zijn eveneens bij dit proces betrokken en schrijven hun exegetische verslagen als onderdeel van hun studie. Het is te hopen dat ook steeds meer predikanten hele bij-belboeken zullen doorwerken, niet alleen voor hun directe onderricht of prediking, maar ook om op die manier een groot reservoir aan bij-belkennis aan te leggen die hun hele bediening ten goede zal komen.

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 28 Veel studenten schrijven hun exegetische verslagen eveneens om de tweede reden. Ik hoop dat de lessen die geleerd worden bij het oplos-sen van een ‘probleemtekst’ gebruikt zullen worden voor de derde reden (prediking en onderwijs). Deze vormt de meest gebruikelijke aanleiding voor predikanten om de bijbeltekst te bestuderen. Daarom besteed ik een volledig hoofdstuk aan het maken van een ‘verkorte’ exegese voor de preekvoorbereiding. Het is echter onmogelijk deze verkorte exegese te beheersen wanneer niet eerst de volledige methode bekend is. De richtlijnen in hoofdstuk I zijn geschreven vanuit het perspectief van de tweede reden (het omgaan met probleemteksten). Ook wordt (in Stap 1) nadere uitleg gegeven voor hen die om de eerste reden de tekst benaderen (het doorwerken van een geheel boek). Bij de exegese van elk bijbelgedeelte moet men zich de eenvoudige, maar uiterst belangrijke vraag stellen tot welke soort literatuur het betreffende gedeelte behoort. Deze vraag is van belang omdat het antwoord grote consequenties heeft voor de exegese. Binnen het Nieuwe Testament zijn er in principe vier verschillende soorten litera-tuur (genres): 1. De brieven. Deze bestaan voor het overgrote deel uit betogen of parenese. Het belangrijkste wat de exegeet hier moet leren is om de argumentatie van de auteur te volgen om op basis daarvan een afzon-derlijke zin of alinea te bestuderen. 2. De evangeliën. Deze zijn opgebouwd uit perikopen, afzonderlijke eenheden met verschillende soorten verhalen of onderwijzingen met verschillende formele kenmerken, die door de evangelisten in hun huidige contexten geplaatst zijn. 3. Handelingen. Dit is in feite een reeks korte verhalen, die samen een groot verhaal vormen waarin een aantal toespraken is opgenomen. 4. Het boek Openbaring. Dit is in wezen een geheel van zorgvuldig opgebouwde visioenen, verweven tot een compleet apocalyptisch verhaal. Hoewel deze genres veel gemeenschappelijk hebben, kennen ze alle hun eigen specifieke exegetische problemen en ‘regels’. De handlei-ding in hoofdstuk I bevat dan ook vier onderdelen: (A) de eerste stap-pen die alle genres gemeen hebben; (B) een aantal stappen die per genre verschillen; (C) andere stappen die voor alle genres gelijk zijn; (D) enkele afsluitende opmerkingen over de toepassing. Ik ga ervan uit dat deze handleiding gebruikt wordt tijdens het maken van een exegese. Het is dan ook niet nodig het boek in één ruk uit te lezen. Iemand die een exegese maakt van een gedeelte uit de brieven

INLEIDING

29

volgt dan ook eerst de acht stappen die voor alle genres gelijk zijn (I.1-8), vervolgens de drie stappen voor de brieven in onderdeel B (I.9[B]-11[B]) en tenslotte onderdeel C voor de stappen 12-15 (I.12-15). Hetzelfde geldt voor een verslag over de evangeliën, Handelingen of Openbaring. Daarbij moet opgemerkt worden dat er ook bij stap 15 (het schrijven van het exegetisch verslag) onderscheid wordt gemaakt tussen een exegese vanuit de brieven en een vanuit de evangeliën. Omdat hoofdstuk I niet zo ingedeeld is dat de uitleg van de stappen voor een bepaald genre ononderbroken doorlopen, zal het handig zijn regelmatig terug te grijpen op de schematische samenvatting aan het begin van dit hoofdstuk. Verlies bij het gebruiken van deze handleiding niet uit het oog dat niet alle stappen bij elke tekst op dezelfde wijze functioneren. Sommige gedeelten bevatten bijvoorbeeld in het geheel geen problemen in de tekst, terwijl deze bij andere perikopen een bepalende rol kunnen spelen. In weer andere teksten kunnen de context, lexicografische gegevens of inzichten vanuit de historische context bepalend zijn. Het is niet mogelijk dit vooraf te weten. Alle stappen moeten dan ook doorlopen worden, maar naarmate de tekst vertrouwder wordt, blijkt steeds duidelijker welk gewicht aan elke afzonderlijke stap en de on-derdelen daarvan moet worden toegekend. Tenslotte nog enkele woorden voor wie het Grieks niet beheerst. Het mag duidelijk zijn dat een exegese vanuit een vertaling niet hoeft onder te doen voor een exegese vanuit de oorspronkelijke tekst. Na-tuurlijk is iemand die Grieks kent bij het bestuderen van een aantal meer gedetailleerde onderdelen duidelijk in het voordeel. Maar wie het Grieks niet beheerst en niet terugdeinst voor wat extra inspanning, kan het vak toch aardig in de vingers krijgen. Daarvoor is het wel nodig het Griekse alfabet te leren om toegang te krijgen tot de betere naslagwerken, met name op het gebied van woordstudies. In de tweede plaats is voor wie het Grieks niet beheerst het laatste onderdeel van stap 3 van groot belang. Hier vindt niet alleen een grondige kennismaking plaats met het gedeelte in kwestie, maar hier komt ook naar voren welke zaken onderzocht moeten worden. Dit is het beginpunt voor de inhoudsvragen. Deze oefening heeft niet (!) tot doel een voorkeur vast te stellen voor een bepaalde vertaling. Waar het om gaat is de weg te wijzen naar de secundaire literatuur waar deze zaken besproken worden. Toch blijft het doel om de hele werk-wijze zo goed te gaan beheersen dat ook in dit opzicht verantwoorde eigen keuzes gemaakt kunnen worden.

EXEGESE VAN HET NIEUWE TESTAMENT 30 Een derde advies is om zich ruimschoots in te lezen in de secundaire literatuur die in hoofdstuk IV voor elke stap wordt genoemd. Daarbij is duidelijk aangegeven welke werken met name geschikt zijn voor studenten die betrekkelijk nieuw zijn in de verschillende disciplines. Misschien komt het er ooit van de taal zelf te leren, al is het maar op een eenvoudig niveau. Mocht het zover komen, dan zal zeker blijken dat het eigenlijk half zo moeilijk niet is als verwacht of als anderen het hebben doen voorkomen.