EVLiYA c;ELEBi'NiN .. DUNYASI

PROJE

BEKiR KARLIGA

OZKULEREN

EDiTOR

CO~KUN YILMAZ

ME DAM BAH~E~EHIR 0NIVERSITESI

MEDENI YET ARASTtRMALARt MERKEZI

EVLiY A <;ELEBi'NiN DUNYASI

PROJE BEKiR KARLIGA OZKULEREN

EDiTOR CO~KUN YILMAZ

PROJE YDROTOCDSO AGAH KARLIGA

T ASHiH-REDAKSiYON MUSTAFA DEMiRAY

GRAFiK T ASARIM ATM

GRAFiK UYGULAMA STEP

BASKI/CiLT STEP AJANS REKI.AMCILIK MA TBAACILIK TAN. ve ORG. LTD. ~Ti. Goztepe Mah. Bosna Cad. No:ll Bagcilar/istanbul SERTiFiKA NO: 12266 T (0212) 446 88 46

1. BASKI iSTANBUL, MART 2013 ISBN 978-605-5222-0B-6

1.

MAHYA YAYINCILIKVEEGiTiM HlZMETLERi SAN. VETiC. A. ~­Goztepe Mah. inonii Cad. No: 78 BagCI!ar/istanbul Sertiftka No: 21182 T (0212) 44116 47 F (0212) 44116 13 info@mahyayayincilik.com.tr

EVLiYA ~ELEBi'NiN HACCI

. DO<;. DR. MUSTAFA SABRi KD<;OKA$CI*

Evliya <;elebi Medine'de Hz. Peygamber'in hi.icre-i saad~tini ziya­

ret etmi§, mescidinde namaz hlmt§ ve islamiyet'in dogu§ ytllarma

ait hatrr~lart canh olarak ya§aml§, sonra da srra Mekke'deki Kabe

ziyaretine gelmi§ti. ~ayet bu ziyaretini salimen ger9ekle§tirebilirse

Hz. Peygamber'in i§aretiyle 91kttg1 yolculugu tamamlayacak ve is­

tanbul'a "hact'' unvanm1 almt§ olarak donecekti. Her Mi.isli.iman

gibi o da, imandan sonra en faziletli ibadet olan namazm bblesini

olu§turan Kabe'yi ziyaret etmek, ba§ta Hz. Muhammed olmak i.izere

ge9ffii§ peygamberlerin hak din ugrunda verdikleri mi.icadeleleri ha­

ttrlamak, asrrlar boyunca bin;ok inananm namaz, dua ve niyazlarma

sahne olan manevi atmosferde bulunmak istiyordu. Aynca §tmdiye

kadar haccm hi.iki.imleri, usul, erkan ve hikmetiyle ilgili okudugu

ve duydugu §eyleri fiiliyata dokme imka.nt da elde edecekti. Medi­

ne'de Hz. Peygamber'in manevi huzurunda bulunarak haccm on ha­

ztrhgmt yapmt§ ve Allah'm misafiri olmanm heyecanmt ya§amaya

ba§lamt§tt. Onun bi.iti.in benligiyle baglandtgt Kabe'yi ziyaret etmeyi

'Marmara Oniversitesi

285

en bi.iyiik manevi zevk olarak telakki ettigi, eserine aldtgt §U beyitte

a9licc;a gori.ili.ir:

Her kime Kabe nasip olsa Huda rahmet eder, Sevdigi ki§iyi Hak hanesine davet eder.

Kur'an-1 Kerim'de, dokunulmaz ve saygtya laytk yer olarak nitele­

nen (el-Kasas 28/57; el-Ankebfit 29/67) Mek:ke Haremi'ne dt§art­

dan gelenlerin uymast gereken bazt ozel kurallar vardt. Bu kurallar­

dan biri olan ihrama girmek i<;in Ziilhuleyfe'ye giden Evliya <;;::elebi,

Hz. Peygamber'in Hudeybiye, Umreti.i'l-kaza ve Veda Hacct i<;in

Medine'den aynh§lanm hanrlar. Halk arasmda Hz. Ali'ye nispet

edilen bir su kaynagmdan dolayt Ebyanali adtyla me§hur olan bu

yer, Medine'den Kabe'yi ziyarete giden herkesin Hz. Ali'yi haytrla

anmasma bir vesiledir. izO.r ve rida adh iki parc;adan olu§ar ihram

hakkmda ve ihram giydikten sonrastyla ilgili teorik bilgiler veren

Evliya <;;::elebi'nin astl am~ct, hac ve umre ibadetinin bir parc;ast ve

'1diger menasikin yapdabil~esinin de on §artl olan ihramm sadece

z'hllirt bir kryafet degi§ikligi olmaytp insanm ya§aii1a ve davrant§ bi­

<;iminin kokli.i bir degi§iklige ugramast demek oldugunu hissetmek

ve hissettirme.~tir. <;;::unki.i o bi.iriindtigu ihramm, Allah'm Evi'nin bulundugu kutsal beldeye ve zamana saygtyt, dunyevi-zevklerden

uzak duru§tl, Allah'a olan yakmhgth btitiin yar,attklarla -ili§kilere

yansmlmasmt ve m~§er gi.inti ilah1 huiurdaki duru§u simgeledigi­

nin farkmdadtr. Bu durum ona hac esnasmda hi<;bir §eye zarar ver­

memenin esas oldugunu fark ettirecek; ozellikle de bitki ve hayvan

ti.iriinden canhlara kar§l, ba§k~_zamanlarda kazanamayaca~l ol<;i.ide

bir duyarhhk saglayacaktrr.

Medine'den_Mekke'ye dogru yola <;tkan Evliya <;;::elebi, yol boyun­

ca Hz. Peygamber ve hattrastyla alan bagmt hi<;bir zaman kopartmaz.

Ba§ta Veda Hacct olmak 4zere Mekke'ye; kadar Hz. Peygamqer'in

yolculuklarmda bulundugu yerleri ktsa bilgilerle kaydederek, adeta

onun yol haritasmt <;tkartr. Me§akkatli bir ibadet olan hacca niyet­

ten itibaren, kolayla§ttrmast i<;in telbiye adt verilen duayla Allah'a

stkc;a yakartr. Bayramm birinci gi.inti Akabe cemresin~ ta§ attlmcaya

286 EVLiYA .;:etEBi'NIN DONYASI

kadar ~§idi vesilelerle her defasmda tic; ~ere olmak ilzere c;ok<;a tel,

biyede bulunur; arkasmdan Hz. Peygamber'e salaru selam getirmeyi

de hie; ihmal etmez. Her yilksek tepeye c;tkttgmda tekbir getirir, LSSLZ

ve tenha y~rlerde ise tesbih eder.

· Evliya <;elebi Mekke'ye ula§ttgmda, Kabe'nin dtinyanm yaratl,

h§tyla birlikte mevcut oldugunu ve tevhit inancmt insanlara ula§'

man biltiin peygamberlerin yolunun mutlaka Mekke'den gec;tigini

vurgulayarak soze ha§lar. <;unkil ona gore her Kabe ziyareti, tarihin

hangi doneminde ve dilnyarun neresinde ya§arsa ya§asm biltiin tev,

hit ehlinin aym degerlere sahip olduklarmt ve bu degerlerin ken,

dileri ic;in ortak bir zemin olu§turdugu gen;egini ortaya koyar. Bu

~r~vede once Hz. Adem, ardmdan hacctiJ. menasikini tesbit eden

Hz. ibrahim, ondan soma da tevhit inancmm son halkast alan Hz.

Peygamber ile bag kurar. Mekke'ye gelen Allah'm misafirleri, Hz.

ibrahim'in duast alan (el,Bakara 2/126; ibrahim 14/40) Hz. Mu,

hammed'in ilmmetidir; onun ve ashabmm ya§adtklart mekanlarda

bulunarak o donemin manevt ikliminden nasiplenmelidir.

Evliya <;elebi her insanm niyetine, iradesine ve yeteneklerine

baglt olarak hacdan farkh nasipler elde edebilecegi gibi hie; nasip

almadan donenler oldugunun da farkmdadtr. D1§ gorilnil§il itiba,

nyla sembolleri andtran, hakikatte ise insam <;e§itli ac;tlardan ruhi

egitime tabi tutan haccm biltiln fiilerinden azami olc;tide manevi

tatmin edinmeye <;ah§Lt. Bu baktmdan Hz. Peygamber'in yaptlgt gibi

Babilsselam kaptsmdan girdigi Mescid,i Haram'da yapt1g1 her dav,

rant§m anlamh ve ilgili. mekanlarm ruhuna uygun olmasma gayret

eder. Kabe ve ~vresinden ba§layarak Mescid,i Haram't adrmlayarak

mekant tanLmaya c;alt§Lr. Maddi bilgiler veriyor olsa da, astl amact

daha c;ok feyiz almak ve nasiplenmek ic;in ibadetlerini anlamh ktl,

makttr. <;unkil belli bir zamanda ve belirli mekanlarda gerc;ekle§en

hir ibadet alan hacct tamamlamasma bagh olarak dtinyada her §eyin

belli bir duzen ic;inde gerc;ekle§tigi bilincini kazanacaktrr. T avafm

ba§langtc; noktast alan Hacerillesved'i bir kere open Evliya <;elebi,

diger insanlart rahatsLZ etmemek ic;in daha fazlasma zorlamaz.

EVLIYA <;:ELEBi'NlN HACCI 287

Kabe'nin dart ana cografi yani.i.gasteren ve bakttgt yandeki bal,

genin adtyla antlan ka§elerine riikn denilir; Evliya bu ka§elere gel,

diginde sag elini dokundurup yilzi.ine surer. Haceri.ilesved ile Kabe

kaplSt arasmdaki Multezem ile Kabe'nin Rukn,i ~amf ile Rukn,i Garbt ka§eleri arasmda yer alan kuzeybatt duvarmm ortasmdaki Altmo,

luk'ta daha <;ok dua etmey~ 9ih§tr. Tavaft, Kabe ile hatfm denilen

yanm claire §eklindeki duvar arasmda kalan ve Kabe'ye dahil olan

Hicr denilen bali.imi.in gerisinden yapar. Tavaf esnasmda her §eyin

bir ba§ka §ey etrafmda belli bir diizen ir;inde dandiigu ve insanm da

bu kozmik di.izenin bir par9iSlfil te§kil ettigi §uuruna varmaya 9ih§tr.

Cok iyi bir gazlemci olan Evliya Celebi hazen tavaf strasmda yapd,

mast tavsiye edilen bazt davrant§lart benzetmelerle ar;tklama yoluna

gider. Tavaflarm ilk i.i<; §avtmdaki remel denilen htzh bir §ekilde ve

9lhmh yilri.iyil§ii pehlivanlarm gi.ire§ meydanma r;tkarken yapnkla,

n pe§reve benzetmesi bu hususa giizel bir arnektir. Hic;bir ayrmn,

yt gazden ka<;trmadtgL gibi Mescid,i Haram i<;erisindeki uzakhklar­

i<;in <;ok isab~tli tahminlerde de bulunur. Kabe'nin do~ duvarmm

ortasma yakm bir yerde Hz. ibrahim'in· 9iffiUr kardtgt, mi'cen deni,

len ve hactlarm tavaf suasmda di.i§erek sakatlanmalarma yol ar;ttgt

ic;in )G'(. yi.izydm ortalarmda kapaulacak olan <;ukura dikkat r;eker.

Makam,1 ibrahim'in Kabe'den yirmi adtm uzakltkta oldu~u kayde,

der ki, bu mesafe Mak§.m,t ibrahim'in Kabe'ye uzakhgi olan 15,40

metre ile uyu§maktadu. Evliya Celebi'nin etraft dart mermer direk

ve demir §ebeke ile r;evrili ve sa~h bir 9it1yla arti.ili.i. olan Makam,t

ibrahim'in bulundugu maksureye girerek s~dukayt apti.igu ve Hz.

ibrahim'in ayak izlerinin 9likurundaki gi.ilsuyu ile yilzi.inii ytkadtgt

anla§tlmaktadtr. Evliya Celebi burada iki rekat namaz ktldtktan son,

ra Zemzem Kuyusu'nun bulundugu. baliime ger;er; burada dualarla

miibarek sudan bolca i<;er ve iizerine daki.ini.ir. Bunu yaparken neye

niyet edilirse o gerc;ekle§ecegi i<;in olmasmt istedigi her§eyi hattrla,

maya 9ih§tr.

Zemzem'den gi.irtahlarmdan armmt§ olarak aynhp Safa Kapt,

st'ndan <;tkarak iic; yilz adtm yilri.iyi.ip Safa T epesi'ne ula§Lr. Altt adet

288 E\I>.IYA CELEBI'NIN DONYASI

ta§ merdivenle c;tktlan Safa'dan Kabe'ye yonelerek gerekli dualan

yapar ve ana §efkatinin ifadesi, dolayistyla Alla~'m kullarma sev­gisinin sembolii olan sa'yi yapmaya ba§lar. Safa Tepesi'nden ba§­

layan sa'y, tekbir, tehlil, dualarla, Hz. Peygamber'e salatii selamlar

getirilerek dort gidi§ ve ii9 geli§le be§yiiz adtm (395 m.) uzakhktaki Merve T epesi'nde sona erer. islam oncesinde Safa ile Merve ara­

smda be§ adet put vardt ve Hz. Peygamber bunlara bakmamak i9in

ko§ar adtmlarla ge~rdi. Evliya <;elebi de ye§il direklerle belirlenmi§ olan bu alan1 hervele denilen ko§ar adlffiiarla ge~rek hem Hz. Pey­

gamber'in sa'yini hattrlar hem de siinnetine bagltltgmt bir kere daha gosterir. Strf Allah istedigi i9in sa'y yapan Evliya <;elebi, kendisi

gibi aym yola girmi§, aym niyet ve duygulart ta§tyanlarla beraber

ko§manm ne demek oldugunu da fark eder.

Evliya <;elebi Zilhicce'~in sekizindeki Tevriye giinii sabah na­mazmdan soma Mina'ya gider, burada ogleden itibaren be§ vakit

namaz ktldtktan sonra Arafat'a ge~r. Etraft be§bin adtp;t olan Ara­fat nurlu bir dag olup dogu, kuzey ve giineyinden daha yiiksek dag­

larla bir yay gibi ku§attlmt§ttr. Hz. Peygamber, Cebel-i Rahme'de

Nab itT epesi'nde vakfeye durup, yal9m bir kaya iizerinden hactlara

hitap ederdi; Mekke mollalart da minberi olmayan bu yerde ktrmtzt

kmayla boyadtklart beyaz deve iizerinde hitabette bulunurlar. Bu­

radan yiiz yetmi§ basamak ta§ merdivenle Hz. Adem ile Hz. Hav­va'nm yeryiiziine indikten soma bulu§tuklart, Arafat'm en yiiksek

tepesine c;tkthr. Burada aralan dort kemerle a§tlan dort buyiik siitun

iizerine kurulmu§ yiiksek bir kubbe vardtr; minaresi ve kaptst olma­

yan bu kubbenin kiblesi batt tarafmdadtr. Hz. Adem mihrabmda iki rekat namaz ktlan Evliya <;elebi dunyanm merkezi olan ·Kabe'ye

her yoniinden yoneldigini §6yle ifade eder: "Kabe'nin dogusuna ge-

9P battya secde etrnek imkant elde ettigim i9in Allah'a hamdedi­yorum. Morave Magrip'te doguya, Tebriz ve Nah§ivan'da giineye

secde ettim. Mekke'nin dort tarafmdaki yedi iklime ula§arak dogu,

batt, kuzey ve giineyden Kabe'ye secde ettim." Ardmdan yedi ikli­min Kabe'nin dort bir yanma dti§tiigiinii orneklerle bir keie daha

EVLiYA <;ELEBI'NIN HACCI 289

vurgular ve daha kuc;uk mihraph olan Hz. Havva'nm makammda

da iki rekat namaz hlar. Evliya <;;~lebi o ytl. sadece Al-i Osman

hactlarmm yetmi§ bin oldugunu bildirir. Mah§er gununu andtran

Arafat'm kandillerle siislenince fanustan bir kubbeye benzeyen bu

bolgesi daima en kalabahk yerdir; fakirlere sad aka verilmeli, burada­

ki haftzlar vasttastya ge<;mi§lere hatm-i §ertf okurulmahdtr. Arafat'ta

diger muminlerle bir arada bulunan Evliya <;;elebi, Arafat'ta ktyafe­

tiyle arttk bu diinyayt terk ettiginin, ha§ir ve hesaba <;ekili§ sahne­

sini temsilt bir §ekilde ya§ayarak sorumlulugun ve hesaba <;ekilme­

nin idrakine vartr. Bu diinyada ve hic;bir yardtmcmm bulunmadtgt

§artlarda, Allah'm huzurunda durman.!ll anlammt, makam, server ve

ilim gibi ustiinliiklerin ger<;ek degerinin hesaba <;ekildiginde ortaya

<;tkacagmt anlar ve iistiinlugun sadece takvada olmasmm da ne de­

mek oldugunu kavrar. Dualarm en <;ok kabul oldugu yerde~dualarm

sadece Allah'a teslimiyetin ve soz ve davrant§larla ya§amanm o.zlu

bir ifadesi oldugunu fark_ eder. Arafat'm giineyinde, Hz. Adem ile

Havva'nm bulu§up yeryiiziinde ilk <;orbayt pi§irdikleri yerdeki mi­

naresi olmayan· mescitte iki rekat namaz kddtktan sonra, mumkun

olursa fakirlere <;orba ve ekmek dagtttlm~Lm tavsiye eder. Arafat'ta

en onemli problemlerin ba§mda gelen su ve gtda problemini -;5zmek \

i<;in c;aba gosteren Harliniirre§td'in e§i Ziibeyde Hantm ile Kanuni

Sultan Suh~yman'm haytrla anddtgtO:t d~ kaydeder.

Arefe giiniinii Arafat'ta c;admnda ge<;iren Evliya <;;elebi ogle ve

ikindi nam~larmt birle§tirerek Arafat sahrasmm giineyindeki Mes­

cid-i Nemtre'de kddt. 0 giin Curna oldugu i<;in oglen namazt yerine

Cuma namazmt ktldt. Evliya Qelebi bundan dolayt o yd haccmm

Hacc-t Ekber oldugunu ileri surer. Namazdan sonraki hutbede ha­

tip, Arafat'm dualarm en <;ok kabul edildigi yerlerden, arefe giinii­

niin de en makbul oldugu zamanlardan oldugunu hanrlatarak va­

kitlerin ibadet, zikir ve dua ile ge<;irilmesini tavsiye eder ve bundan

sonra yapLlacaklar hakkmda bilgi verir. Hatibi iyi anlayabilmek i9in Arafat'm battsmda durulmast gerekir. Arafat'tan Arefe giinu giine§

batttktan sonra bayram giinii sabah namazt vaktine kadar kalmacak

290 EVLIYA <;ELEBI'NIN OCINYASI

olan Mtizdelife'ye hareket eden Evliya <;elebi, ak§am namazmt yol, da degil Miizdelife'ye ula§mca yatst namaztyla bidikte yatst vaktin,

de birle§tirerek cemaatle ktldt. Mi.izdelife'de vaktini dua ve zikirle

gec;irdi v~ cemrelere atmak iizere ta§ ropladt. Cahiliye Araplarmm aksine Hz. Peygamher gi.ine§ dogmadan Mina'ya hareket ettigi ic;in

sabah namazmdan sonra Miizdelife'den aynldt. Kurban Bayramt'nm birinci giini.i Mekke ile Mi.izdelife arasmda

Harem stmrlan i<;indeki Mina'ya giden Evliya <;elebi, bayram giin,

leri boyunca dinlenme yeri olarak da nitelendirdigi Mina'da kahr,

§eytan ta§lar ve kurban keser. ilk cemrede §eytan ta§lamayt di.i§' mana hiddede ta§ atmaya benzetir. Attlan bu ta§lar Hz. ihrahim'i

Allah'm emrini yerine getirmekten ahkoymak isteyen §eytanm

yine onun tarafmdan Mina'da ta§lartmasmm hattrasmt ya§atmakta ve insanlan daima giinaha sokmaya 93h§an §eyrana kar§l bir ti.ir

tepki ve direnmeyi temsil etmektedir. Bayramm ilk gi.inki.i ta§lama

Hz. ismail, ikinci giindeki ta§lama Hz. ibrahim, i.i9fu1cii giindeki ta§lama da Hz. ishak'tan kalmadrr. 1080 ytldan beri her ytl ta§lar

atthr ve Allah'm hikmeti hactlar gittikten sonra bir bakla kadar

ta§ kalmaytp kaybolur. Evliya <;elebi ilk gi.in §eytam ta§ladtktan

sonra kurban kesim yerine giderek yedi adet kurban kesip fakirlere dagttlr, bilahare ttra§ olup ihramdan <;tkar. Ttra§ okurken dualar

okuyan ve tekbir getirerek ihramdan c;tkan Evliya <;elebi tlra§ ktl,

larmm ayakaltmda kalmamasmt ve yere doki.ilmeden toplanarak Mualla Mezarhgt'na defnedilmesini tavsiye eder. Ardmdan temiz

elbiselerini giyerek h~men Mekke'ye gider ve ziyaret tavaftyla hac, cmt tamamlar.

Evliya <;elebi hamhk ve yolculuk safhasmdan itibaren sadece Allah nzast ic;in yaptlan haccm hikmetlerirli kavrayarak laytkt vee;,

hile ifa etmeye azami ol9Ude dikkat eder. Bi.itiin benligiyle Allah'a

baglanarak O'nun evini ziyaret etmenin manevi hazzma ula§ma, ya 93lt§tr. Hac gorevini yerine getirerek bir yandan dinini kemale

erdirirken, diger taraftan da Allah'a olan teslimiyetini tam~mlar.

Haccmt Hz. Peygamber'in yaptlgl gibi yapmaya gayret eden Evliya

EVLiYA <;ELEBI'N(N HACCI 291

<;elebi'nin metni, Hz. Muhammed'in. Veda Hacet'm tak.ip imkam

da verir. Boylece islam'm ilk muhataplan olan ve hayatlarm1 ona

vakfeden Asr-1 Saadet Miisliimanlarmm y3.§ad1g1 yerleri gezerek,

kabrini ziyaret ettigi Peygamber'i de kitaplardak.i bilgilerle tariht bir

§ahsiyet olarak. tan1manm otesinde sanki onu bizzat gorerek imanm1

ve ikrarm1 tazeler, teblig vazifesini ba§anyla yerine getirdigi mekan­

larda peygamberligine bir kere daha §ahadet eder.

292 EVLlYA <;:::LEBi'NlN DONYASI